LIBER XVII. ARGUMENTUM.
Concilium procerum nocturno tempore in aulam
Convocat Osmanus, quanam ratione rebelles
Fraenandi motus, cernat «sententia discors»
Haec inter vecors antiquum ultura dolorem
Mustaphae mater generum succendit in illum.
Ast ubi in aequoreas Phoebus se condidit undas,
Inque urbe, atque aulâ tenuere silentia cuncti,
Dum nox obduxit nemora, et caligine valles,
Regali ingreditur Caesar, pictoque cubili,
Aurum ubi et ignivomae fulgent circum undique gemmae, 5
Multa animo et volvit post laeva eventa diei.
Sex solium ascendens Veziros mente, fideque
Totque alios proceres expertos sevocat ille.
Consertis manibus, demisso et lumine quisquis
Caesaris obtutum vestigans pendet ab ore. 10
Ipse gravis placidos oculos convertit in orbem,
Terrarum et numen spectantibus esse videtur.

-- 171 --

Qua ratione queat motus cohibere rebelles
Sollicitus, blandâ sic coepit voce profari:
Fidi custodes, nostrae tutelaque vitae, 15
Queis onus imperii, summâ ac innititur omnis,
Haud audita mihi, nec visa referre necesse,
Ausus et usque furens sit quo procedere miles,
Quid poscat pridem novistis, quidque minetur.
Consulite in tali quidnam discrimine agendum? 20
Liber quisque palam retegat, quod pectore condit.
Gratum audire mihi, quid sentiat unus, et alter;
Vestris imperium dictis confidit, et orsis.
Succumbit, fidens qui sese consulit unum.
Hic tacuit Caesar, Dilaver protinus infit: 25
Maxime Rex regum, gladio metuende potenti
Solis ab occasu radiantis solis ad ortum,
Rex, cuius famae non sat protenditur orbis,
Quem cuncti et reges summo venerantur honore,
Si contra eoum volucrum regina draconem 30
Unica fertur adhuc, culpanda examina mota,
Queis frange igniferas nec opino turbine pennas.
Sanguineis regni muniri exordia vallis
Compertum, sanguis plerumque effusus ab hoste
Imperii est solidum fulcrum, columenque recentis. 35
Haud aequo Caesar dicendus iure tyrannus,
Periuri sceleris poenas qui sumit acerbas.
Improba cuncta queunt ignoscere crimina Reges,
Laesa at maiestas ignoscit crimina numquam.
Parcere subiectis generosum, et Principe dignum, 40
At iustum, et sapiens est plectere morte rebelles.
Nec nos turba furens dumtaxat sternere tendit,
Deiectum solio te perdere at illa minatur.
Pace tuâ dicam sublimem tollit ad astra,

-- 172 --

Quid te ni imperium, quo subdita regna coerces? 45
Hoc tamen erepto tua magna potentia cedit.
Quidnam aient proceres iamdudum sceptra vereri
Othmanidum adsueti, dabitur si copia cuique,
Quae vult, signa sequi, meritas nec solvere poenas?
Fors tibi subiectos illos non esse pigebat, 50
At si equitum, peditumque acies impune quod ausint
Vi rapiant, proceres patienter tempore nullo
Milite ab effreni sibi tolli commoda, opesque;
Si vero adnueris, quod poscunt agmina dira,
Haud magis imperites, victus parebis at ipsis. 55
Hinc dum tempus adest, solers tua lumina pande,
Nam modo quae audito trepidat plebs nomine regis,
In solium insurgens proceres venerabitur aeque;
At Deus avertat, te sospite ut imperet alter.
Novimus et gentis numerum, viresque rebelles, 60
Audaces animos, minitantia, et aspera verba.
Factaque si dictis respondent, tristia adesse
Arbitror, at pereat nostrum te sospite quisquis.
Innuere hinc ausim (impendet ni tale periclum)
Consilio, atque fide ne expertos linque ministros. 65
Iam pridem proceres miscebant cuncta tumultu,
Caesarem at adversum nemo tulit arma scelesta,
Evectus solio qui iure sedebat avito,
Quemque tuebatur proavûmque, atavûmque potestas.
At meminisse vices satis est quas vidimus olim, 70
Mustapham, fidi quum deseruere ministri;
Tunc contra Arsadices tulit arma exercitus ingens,
Byzanto et cunctae fidae excessere cohortes.
Consilio is caruit, custosque remotus ab illo.
Difficile haud fuerat patrium tibi cingere sertum, 75
Iure ad te spectans, tibi solum at crimine ademptum.

-- 173 --

At quoniam numerosa minax est turba rebellis,
Quae rursum ad solium Mustapham extollere tendit,
Ut te nostra videt tutari brachia fida,
Nos modo caede petit, te sternere at inde parata. 80
Sector uti meditans sylvestrem exscindere plantam,
Arboreos tentat libros prius ille bipenni,
Dein frondes, ramosque secans deturbat ab alto,
Crebro ictu donec radices eruat imas.
Et leve sic magnum cursu deducere flumen, 85
Rivos avertas si, qui illabuntur in amnem.
Hinc mea quam pando sententia certa, rebelles
Exortos motus cohibendos vindice poenâ.
Spiras volvit ubi tibi pectore, caeditur anguis,
Lethale et ferro vulnus curatur, et igne. 90
Grandia praecipiti procumbunt regna ruinâ,
Undique tutentur quae non formido, metusque.
His fatis tacuit Dilaver, suscipit alter
Hussenus dictus, qui talia subdidit ore:
O reges inter praeclare, ac maxime Caesar, 95
Cuius et imperium totum complectitur orbem,
Percipio nimium populi excessisse furorem,
Audentemque illum regno fera damna minari,
Poscenti cedens fidos nos perdis, at obstas
Si contra, impendent heu regno tristia fata. 100
Quae mala provenient, linquis si nempe ministros,
Vezirus docuit, renuas si parcere vindex
Criminis, evolvam, quae sint tibi damna timenda.
Mens eadem haud nobis, rerum sed dispicis usu,
Unum quod latuit, plures vidisse frequenter. 105
Cuiusque, at notum, sedet haec sententia menti,
Ut temet serves, maneatque potentia firma,
Qui semel evexit caput, est fas sternere ut hostem.

-- 174 --

At dubito, an potior pro crimine poena severa,
Sit veniae an munus, mitis quam gratia donat. 110
Abluere haud dextram potis est prima unda cruentam,
Germine secta novo crescenti pullulat arbos.
Prona malis audax, humano sanguine foeda
Belligera haec acies turmatim gliscit in horas.
Dum caput horrifici timeo pede conteris anguis, 115
In te hic ne vertat sinuosae verbera caudae.
Porro ingens damnum, magno in discrimine rerum
Devinctis careas fidis si corde ministris,
At me sollicitat maiorum cura malorum,
Crebro magna parit nam incendia parva favilla, 120
Perdere pauca iuvat, si perdere cuncta timendum.
Ut partem servet, merces in caerula iactat
Sic nauta: effuso nostro si sanguine vulgus
Explerit rabiem, levis haec iactura, ministros
Invenies alios parili tibi pectore fidos. 125
At contra in praeceps populo insurgente rebelli
Si ruat imperium, casu quis vindicet illud?
Evenere prius ni talia, mira videntur,
Temporis at lapsu, meminit quae nulla vetustas:
Sic strata interdum cautes via panditur inter, 130
Et iacet esca avium sylvâ leo tectus in altâ.
Prisca novos casus haud raro saecla tulere,
Propositum exemplar queis emicat utile nobis,
Totque ferent casus sic tempora nostra, datura
Venturae exemplum genti, lumenque perenne. 135
Nam memores fasti referunt ut coepta vetusta,
Sic nostra enarrent venturis gentibus orsa.
Te reor haud ausit vi factâ incessere miles,
Densa cohors aliter te fida tuebitur aulae,
At contra erumpet vis quaenam unita rebelles, 140

-- 175 --

Ut populum, atque urbem praedâ defendat, et igne?
Tangat te pietas, renue et ne parcere sonti,
Atque urbis miserere tuae, populique benignus.
Quod si consilium Veziri amplecteris ipse,
Contra hostem et mavis procedere vindice poenâ, 145
Militibus parcens flammam hîc restingue micantem,
Imperii ad columen potiusque profunde cruorem
Christiadas contra, turmas huc divide, et illuc,
Quavis parte tui sic hostes clade peribunt;
Victa tua, aut fuerint victricia signa per orbem, 150
Opportuna tuis cedet res utraque coeptis.
Nam si victa forent, eris ultus, et absque periclo,
Si vincent, regni vis, atque potentia crescent,
Turmas si contra campo hîc invadis aperto,
Victorem certa, aut victum iactura manebit. 155
Victor belligerae perdes namque agmina gentis.
Hostes Christiadas posthac queis vincere posses,
Et si victus eris, spoliis quis tecta domorum
Proteget, et miseram flammis ardentibus urbem?
Desertum in mediâ quis te tutabitur aulâ? 160
Sic damna, eveniat quidquid, patieris inultus.
Nomen nequaquam, heroum sed brachia tantum
Imperium extollunt, diro queis ense peremptis
Quae spes certa tibi, quae firma potentia restat?
At tibi belligerûm magnam vim regna parare 165
Obiicies mundi; fundis de rure bubulci
Auxilium anne ferent, occasi atque arma retundent?
Nocte viatori num qui insidiatur, ut aurum
Illi surripiat, terram aut qui scindit aratro,
Et genus hoc hominum regnum defendet avitum, 170
Arboreos gestans vallos, non ferrea tela?
Nam sine militibus, queis rex dominaris in orbe,

-- 176 --

Quae tibi vis superest, quae formidata potestas?
Fertur nec miles, ni longûm gesserit arma.
Civiles inter motus aerumna timenda, 175
Impete si externus subito ferus ingruat hostis.
Res etenim parvae concordi foedere crescunt,
Praecipitesque ruunt magnae discordibus iris.
Te pensare decet meritis nova crimina priscis.
Caesareae id sedis maiestas alta reposcit. 180
Adfert communem vindex ubi poena ruinam.
Haud levia impendent, regno sed grandia damna.
Olim Mustapham, fuerant prout agmina longe,
Parva manus procerum solio deiecit ab alto.
Quî modo non trepides, stat contra si exercitus omnis? 185
Quum mala bina premunt, horum minus elige solers.
Sit caput abscissum nobis, te sospite, Caesar.
Sedare hunc miti vellem ratione tumultum,
Arida cum viridi ne ligna crementur ab igne.
Qui mage se fortem minitatur vindice poenâ, 190
Incassum retegit damna ob perpessa pudorem.
Post haec conticuit, ter circum lumina volvit
Caesar, et e solio placidâ est sic voce loquutus:
Dicta ego percepi, fida et sat pectora novi,
Parcere mente sedet, meritas nec sumere poenas, 195
Urbis amor patriae, dilectae et gratia gentis
Dextrâ sponte movent vindex deponere ferrum.
Hoc equitum tribuo fidei, peditumque vetustae,
Totum ut mundum obeant pro Caesare bella gerentes.
Quaerite at interea, quanam ratione, modoque 200
Vosmet servetis tanto in discrimine vitae,
Sospite honore meo sedantes agmina mota.
Ardua res equidem, vestra at mage vota secundum,
Magnis nempe viris debentur grandia caepta.

-- 177 --

Quod statuit Caesar, consensu quisque probavit, 205
Solus Dilaver clamavit voce tonanti:
Servet te omnipotens crudeli morte benignus,
Cunctanti at tempus fugit, et fortuna secunda;
Haud tamen adversor, tibi quae opportuna videntur.
Pro te mente sedet, ceu vis, occumbere morti. 210
Gramina pascit ovis, caecis atque abditur antris.
Ille ego, servavi qui temet ab hoste Polono,
Aucupor haud laudes, egi prout ipse tenebar,
At posthac alios, et me in certamine nosces.
Sunt mihi sed longe fulgentes aere cohortes, 215
Queis possem innumeras hostiles sternere turmas;
At mea dextra potens absque his sic fulminat ense,
Ut si forte cadam, stragem prius aggeret hostis.
Interea poteris motus sedare rebelles,
Si mihi mox adimas Veziri munus, et ipsum 220
Husseno credas, tua qui mandata coactis
Nunciet hinc turmis, eoas tendere ad oras
Haud te velle magis, prior est quod caussa tumultus,
Parcere militibus quin cunctis omine fausto.
Adveniet tempus, gentes quum pace fruentur, 225
Felicem et quisquis vitam te sospite ducet.
Veziri dictis cuncti assensere, sed illum
Stare loco mandat Caesar, regnumque tueri.
Insidias plebis vitatum, iramque frementis
Fidas excubias deinde illi donat habendas, 230
Pro se nil metuens, ipsum quum servet ab hoste,
Datque aliis vigiles, manet et custode sine ullo,
Caesaris esse satis ratus in discrimine nomen.
Mustaphae at genitrix obscurae tempore noctis
Perderet Osmanum quanam ratione, volutat. 235
Saevit plaga vetus, iussu quod Caesar iniquo

-- 178 --

Illam dilectâ seiungi a prole coegit.
Huius praesensit fatum lacrymabile, rumor
Ibat enim miserum tabescere carcere nigro.
Mente animi hinc agitans natum quâ liberet arte, 240
Praevertatque hostes crudeli caede minantes,
Laetitia exsiliit, populari quum illa tumultu
Audito vindex tempus cessisse putavit.
Caesareum ad solium sublatum prospicit illum,
Et velut ante suâ orbem sub ditione tenere. 245
Quae semel imperium gessit, fastuque superbo,
Foemina fert aegre, quum spreta, oblituque degat.
Sollicita hinc curis generum vocat ipsa Dautem,
Augeat exortos motus magis arte scelestâ.
Christiadâ Illiriae satus hic genitore repente 250
Odrysio abductus fuit a praedone puellus;
Caesaris adscriptus lectos dein inter ephebos
Turcarum accepit ritus, nomenque Dautis.
Formâ pulcher erat, molli placuitque tyranno.
Sic crevit, multis et donis prodiit auctus, 255
Atque per ora virûm celebratus fulsit in aulâ,
Pacis Vezirus, belli sed tempore ductor,
Hinc fuit Akmeto cognato foedere iunctus.
At quoniam haud virtute animi, nec robore dextrae,
Foemineo at cultu peperit sibi laudis honores, 260
Vultus ut species, et regia gratia cessit,
Coetus dumtaxat muliebris texerat illum,
Auri dum ingluvie, saevâ indole, mente superbâ
Veziri amisit titulum, atque insigne decorum.
Hinc post Akmeti mortem fratrem illius altum 265
Extulit ad solium Mustapham, crimine turpi,
Nato praeripiens Osmano sceptra paterna.
Caesareum hic postquam genitoris cinxit at ensem,

-- 179 --

Concidit ille solo, numquam frontemque levavit.
Filius at peperit quem regia sponsa Dauti, 270
Ut fuit Osmano dulcis comes, atque coaevus,
Officio dominum coluit sic usque fideli
Cognatum haud iactans foedus, sed subdita vincla,
Caesaris ut veniam genitori exposceret ipse,
Qui Thracum evectus rector fuit inde supremus. 275
Olli haec seditio curas excivit iniquas,
Caesareae immemori veniae, decorisque recentis.
Decipiens vigiles tenebrosâ hinc nocte silenti
Aulae est foemineos ausus penetrare recessus,
Illum quo socrus scelerata ad coepta vocabat, 280
Osmano eriperet sceptrum, dein munera vitae.
Quem conspexit ubi secretam traxit in aedem,
Ne quis suspectas audiret forte loquelas.
Illa hinc subridens, irae et suspiria miscens
Has rupit tumidas agitato e pectore voces: 285
O te iam partâ Thracum ditione beatum!
An tibi scripta dedit Vezirus iussa sequenda,
Esse tuus quondam fuerat qui haud dignus agaso,
Illaque signavit noctu orgia Caesar an inter?
Hoc tamen est nati merces exosa, pudenda, 290
Deciperisque putans tibi partum rursus honorem.
An potis hunc umquam foedis nanciscier orsis?
Turbida lympha fluens maculas non abluit atras.
Vota tua explendo te Caesaris extulit astus,
Dum laqueo vinctum terrâ suspenderet altum. 295
Anne iterum credis dominari posse Dautes,
Quum cervice super strictus tibi pendeat ensis?
Est puer Osmanus, cui stat non certa voluntas,
Volvitur huc illuc, folium ut spirantibus euris.
Callidus ille satis caussas, si quaeret, habebit, 300

-- 180 --

Te prius ut stravit, tibi nunc sic frangere guttur.
Formida hinc, tacitus quum te nimis hostis honorat,
Ne fors te extollat, magis ut deturbet ad ima.
Gaudere incassum speres te laude priori;
Plaga infusa viru vestigia longa relinquit. 305
Quae tibi damna tulit Caesar, sunt cognita mundo,
Illaque nec pensant fumosae laudis honores.
Caesareus gener es, pro Caesare sceptra tenebas,
Numquam descendat, solio qui sederat alto.
Quo torpes pressus, iam iam expergiscere somno, 310
Eia age, tempus adest altrices sumere poenas.
Arripe fortunam, tibi quae subit obvia ridens.
Te quocumque sequi sunt agmina cuncta parata.
Haud mora, quodque animo dudum stat, perfice mecum.
Natum redde mihi, vitae tibi munera serva, 315
Et tibi praereptos curans acquirere honores
Imperiumque meo nato largire, tuisque.
Fortunam haud timidus, quo te vocat ire, secunda
Militis auxilio, cui vis, audacia et ingens.
Osmano caeso, Mustaphâ in regna reposto, 320
Eius germanos hinc ferro sternere praestet.
Eripe Mustapham, facti mihi crimina linque,
Non mihi privigni, tua sed carissima proles.
E stirpe Othmanidum solus Mustapha manebit,
Post sua fata tui dein nati sceptra tenebunt. 325
Osor foemineus sobole haud gaudebit amatâ,
Ni tua quaenam illi mage proxima sanguine proles?
Eius namque soror tua sponsa, et post sua fata
Natus lege tuus solium conscendet ad altum,
Mustapha at tantum regnabit nomine vivens. 330
Nostrum erit imperium, nobis et summa potestas
Dicere ius orbi, poenis et plectere iniquos,

-- 181 --

Sceptrum dextra reget tua nam, et mea certa voluntas,
Re tu Caesar eris, velut uxor Caesaris ipsa.
I praeceps, discurre celer, velocior auris, 335
Undique misce iras, populique accende tumultus.
Parce nec insidiis, nec vi, nec fraudibus ullis.
Orbis ob imperium nil fas est linquere inausum.
Te cohibe in reliquo, cura atque innoxius esse.
Qualis hyperboreis aquilo bacchatus ab oris 340
Antiquam invasit sylvam, quâ conditur ignis,
Impete quo rapitur, glomerantes dupplicat aestus,
Cunctaque prosternens incendia volvit ad astra.
Talis succensus flammis, irâque Dautes
Emicat his dictis, mentemque sequutus iniquam 345
Corde ignes, pugnas volvit, caedemque cruentam.
Hinc reddit; solii possim dum scandere culmen,
Ius, aequmque licet pedibus calcare, fidemque.
Fulgeat alma dies, retegam quâ milite coram,
Libera gens quali plectat mercede tyrannos. 350
At quid verba iuvant, sunt tantum ubi facta necesse.
Iamque vale, propero Mustapham solvere vinclis.
Adferet imperium nobis lux crastina felix,
Arripiamque illud cordis formidine nullâ.
Hinc praeceps abiit, levibus dux ocyor auris. 355
Mustaphae at genitrix curas sub pectore versat,
Utque dies redeat, votis ardentibus optat.
Tardo illi fugiens pede labitur hora, cerere
Angitur imperio, magis et spes excitat acres.
Ast animo repetens, quam durum grandia apisci, 360
Curarum stimulis rursum torquetur acutis.
Alnum sic quassant adverso turbine venti
Procero et ramos huc illuc culmine flectunt:
Nunc se componit thalamo, nunc surgit, et alget,

-- 182 --

Nunc sudore madet perfusa et corpore toto, 365
Nunc stupet ut meditans, et terrae lumina figit,
Littus nunc cernit, nunc gurgite mergitur imo.
Nunc lenta incedit, gressu nunc praepete fertur,
Fronte patent tristes, condit quas pectore, curae. 369