LIBER DECIMUS
Queis licuit stabili vestigia ponere gressu,
Certarum et fixam rationum tangere metam,
Sunt spatia illa mihi longe confecta viaï,
Et lumen veris praetentum est rebus amicum,
Ut nequeant ire inficias, nisi pectora, contra
Queis sunt obfirmata, ferinoque aspera cultu,
Dignaque perpetua, cupiunt quam inducere, nocte.
At nunc multa mihi, quae non ita clara, supersunt
Evolvenda; movenda imis est, eque ruenda
Natura e latebris, et caligantibus illis,
Ad quae non detur, nisi longe assistere, lustris.
Hunc etiam juvat extremum imposuisse laborem,
Ad vires elementorum et primordia labi
Scilicet, unde omnis concreta, coorta que summa est.
Noscere quae quanquam certa ratione negatum,
Atque eadem veri jucunda luce rigare;
At fors non adeo nigrum velamen inumbrat,
Prospicere ut nequeamus, et acrem immittere visum,
Atque, intervallo vario quae proxima veris
Sint, et quae fieri non pugnent posse, doceri:
Non tamen ut valeas idcirco protinus illa
Verarum in numero rerum, unique ordine habere,
Nam fors illusus specie tunc avius erres;
Nec contra par sit contemnere, scilicet esse
Quae fors vera queant, vacua et dimittere mente;
Credendi variis at erit par utier illic
Normis, nec varia pendendam non rationes
Arte, fidesque minor vel major rebus habenda est 559
Ut fuerint ipsae res in splendore locatae
Nimirum vario, minus effulgente, magisve.
Siquid in his auctor valeat tamen, innitique
Nomine siquid sit magno, si fortior extet
Hinc ratio, validis tanquam vibrata lacertis,
Expertaque manu veniat si certior ictus,
Quis dubitet per et haec vasta, et male tuta locorum
Te, Newtone, sequi? cujus gradus altius ima
Infigi terra valeat? quis clarius unquam
Extulit e tanta rerum caligine lumen?
Inclyta quo tua mens prospexit cumque, nec ulla
Territa nigranti, nec victa refugit ab umbra,
Lux quaedam tanquam sublustri in nocte repente
Apparet, retegitque viam, qua accedere spes sit
Ad sacros propius rerum ortus, ad ditionem
Illam etiam immensam Naturae, abducta recepit
Quo sese magis, et longe secreta recessit.
Haec propter, vel si Gravitas educta per oras
Aetherias, lucis vel stamina dia retexta,
Vel nova materiae prius a te multa reperta
Munera non fuerint, haec propter sola, maneret
Ingens fama tui, et decus immortale laboris,
Pectora dum pulchro veri tangentur amore,
Doctrinae dum stabit honos, et gloria laudi.
Non mortale tibi ingenium, non pectora fraudi
Pervia, non talem vafra rear ambitione
Unquam inflexum animum, turpique cupidine fractum.
Humanis majora ipsum illexisse sequentem
Credibile est; quod iter ratio pandebat, adibas
Victor, praeteriens retrahentia caetera circum,
Sicanias tanquam immotus Sirenas Ulysses
Palladiis fidens monitis. Te legerat unum
Ante alios, cui prorsus opes effunderet amplas
natura; his tu hominum voluisti protinus omnem
Munificas agitans curas, ditescere stirpem,
Atque potestates nostrae distendere mentis
Usque adeo, nihil ut non vincere posse putantes,
Confisique ausu irrumpamus in omnia magno.
Proin etiam aggrediamur post te, quaecumque latere 560
Perpetuis voluit vel adhuc natura latebris;
Et nostro interdum pugnamus marte, sed armis
Instructi tectique tuis; se quisque valentem
Tanto sub clypei veluti septemplicis orbe
Haud minus esse putat, quam cui circumdare Achillis
Contigit arma, vel Hercules tractare sagittas
Immanes, Trojae fatum crudele ferentes.
Jamque per ambiguos calles, lucemque malignam,
Si non ad veri fines, ast ad loca sisti
Proxima certamus; minus ipse ignota movendo
Omnia, versandoque diu facis et subigendo.
Proin juvat huc etiam nostras inducere musas,
Quo tu cumque praeis, laetae audentesque sequentur.
Nonne hoc in rebus fit pluribus, ut videamus
Materiem trahere, atque trahi, gravitatis uti sunt,
Quas docui, vires, et queis magnesia pollent
Saxa, atque electri quae notae a nomine constant.
Non arcto nimium tractu distendere sese
Cernimus has vires: at sunt, quae non nisi parvo
Sic extenduntur spatio, ut percellere nostros
Id nequeat sensus, veluti lucentibus esse
Quas in particulis monstratum est, quaeque per artem
Mutantem saepe, et domitantem corpora flamma
Produntur varia rerum ratione modisque;
Scilicet ut fit, ubi quid fervet, bullit, acescit,
Solvitur effusum, disjungitur, atque abit a se
Divisum, sursumve volat, vel conciliatur,
Concrescitque cadens, quovis vel denique pacto
Mutatur mixtum, concussum, seu calefactum.
Aspicies parvas agitari, occurrere partes,
Impellique, trahique, fugam tentare, repelli,
Jungi, atque aptari nunc his disjungi, et abire relictas.
Proinde queas quasdam latitantes noscere vires,
Quae brevibus spatiis compellant parvula nexus
Corpora inire suos, et certa in vincula ducant.
Jamque has ut possis melius deprendere vires,
Mecum, age, rebus in his, quae fiant plurima, nosce,
Quam varia omniparens agitet natura, struatque. 561
Est quoddam salium genus, intra dolia crustas
Quod ducit, circumque cadis latera omnia vestit
Accrescens, longo Bacchum si tempore claudant:
De vini exoritur natura, glebaque circum
Fit lapidosa velut, quo vinum parjete stagnat.
Ergo sales prunis siccati, atque aëris auris
Expositi post, incipient humescere primo,
Deinde liquescere, et ut conspersi solvier undis.
At qua sunt illic undae ratione coortae
Tam subito? nonne e liquidis fluitantibus auris?
Particulas semper volitantes aëre aquarum
Nimirum sal iste trahit, densatque vapores,
Atque in se recipit, retinetque tenaciter haustos.
Natura ast adeo bibula caret aequoreus sal,
Atque alii multi, siccatique aëre perstant;
Undas quandoquidem nisu caruere trahendi
Vim certam cur ille tamen sal haurit aquaï,
Nec conviva satur sese rigat uberiori
Proluvie, postquam immaduit? quia deficit omnis
Ille vigor capta praeda, retinensque tenetur.
Quidve aliud jam sit, si non vigor iste trahendi est,
(Cum soleat parvo sustollier unda calore
In fumos) cur haec vinclis exire retenta
Non queat ipsa suis, agitante avulsa nisi igne?
Porro sive salis genus est, seu forte metalli
Caeruleam ostentans frontem, aut plerumque virentem,
Scilicet aut illud scabrae ferruginis instar
Prognatum a ferro, aut aeruginis instar ab aere,
Grajo deductum quod nomine compellamus
Chalcanthum; inde solet subjecto educier igne,
Quod vocitant, oleum: liquor est acerque tenaxque.
Hic quoque contacto fluidam trahit aëre lympham.
Sat sibi sed postquam detractam junxerit illinc,
Desinit; at retinet junctam, nec surgere posthac
Ni validis raptam flammis permittit in auras:
Idem nonne trahens ideo vigor inditus ipsi est?
Quin super hoc oleum si infundas fluminis undas,
Aspicias aliquo fervere calore liquores,
Dum se commiscent; motum calor indicat, atque 562
Motus eas vires, queis conjunguntur, euntque
Mutuum in occursum partes utriusque vicissim.
Hic liquor, hoc oleum, seu spiritus, undave fortis,
Ut dicunt, valido quae surgens ignis ab aestu
Guttatim e gelido defluxit fornice, fortis
Atque valens, ferri humectet ramenta, rigetque;
Haec solvens subito bullit fervore, cietque
Motum in particulis ingentem, dum sibi cuncta
Intervalla aperit chalybis, penetratque reclusos
Incurrendo aditus: ponunt non ante furores,
Quam terri partes a sese avulserit ipsis
Singillatim omnes, solasque ambiverit unda
Undique complexu valido secum fluitantes.
Jam non illa potest, poterat velut ante, calore
Tolli aliquo; magno vix ferrum liquerit igne.
None vides harum veras existere vires
Undarum in ferrum, ferrique existere in undas?
Istam praeterea fundatur si super undam
Nitri sal, pariter bullit liquor hospitis ejus
Adventu, sibi dum jungit, solvitque receptum.
Supposito tunc igne doma; nitri ocyor aura,
Quam solet, insiliet, partemque relinquet, inertem
Partem acidam ipsa sui, tantum sociata potentis
Parte acida undaï, quacum conjungitur illic
Arctius, et nequeat sat utrique quia esse ferendae,
Elabi propriam sinit, evehit hanc alienam
Ex oleo immisso, atque aequali pondere nitri
Flammis suppositis si educas scilicet auram
Hanc nitri, multis quae nitri spiritus audit
Compositus tenuem ob naturam, Garyophylli
Tum super aut oleum immittas, quocumque per artem
Aut aliud plantis extraxeris, eque animantum
Corpore; misceri simul incepere vicissim;
Jamque calent adeo vehementer, ut excita flamma
Protinus exsurgat; tanta est vis ista liquorum,
Tam ferus incursus violentusque. Ob rationem
Hanc itidem nitri compositus spiritus iste
Non abit in flammas consperso flore lyaei?
Non tonat extemplo, non fulmina jactat in auras 563
Horribili crepitu cum nitro sulphur et illo
Cum sale commixtum, quo crustas dolia ducunt?
Sulphur enim in nitrum, nitrumque in sulphur, in acrem
Immittens se utrumque salem quoque, sal in utrumque,
Impete praecipiti sic impelluntur, ut una
Protinus omnia eant in flammas, inque vapores,
Protinus atque abeant resoluta efflataque in auras.
Corpora cum lente solvuntur mixta, calore
Lente servescunt modico; ferventior uret
Hic tamen, haud adeo si lente solvier illa
Contingat; demum extemplo, quae mixta, soluta
Si sint, fit validus subito fervorque calorque,
Flammaque cum tonitru, cum fulminibus projectis.
Sic etiam exhausto, quantum licet, omnibus auris
Fornice sub vitri si spiritus, ut modo dixi,
Nitri compositus supra fundatur odorum
Garyophylli oleum, subitâ omnia discutiuntur
Exortâ flammâ, et claudens vas rumpitur ipsum.
Sulphuris et crassi quantumvis pulvis, et unda,
Ferri et scobs tenuis pariter mixta atque subacta
Si fuerint, aliquo post tempore massa calescet
Exagitante scobem jam sulphure, flammescetque.
Ad se sulphur item fumans trahit aëris auras
Alliciens circum; densantur protinus illae,
Et figuntur ibi coëuntes, vimque coërcent
Sese expandendi subito, velut ante solebant.
Certo quod possis tentamine saepe videre,
Aëra si longo claudas cum sulphure vitro,
Quod supra obstructum, subter mergatur in undam,
Separet externas auras quae inducta, prematque
Internas paulum; tum sulphur in aëre clauso
Accendas radiis speculi de fonte cavata
Conjectis super, aut commixta jam scobe ferri.
Ut docui; videas minui tum protinus intus
Auraï spatium, lymphasque in inane salire;
Figuntur siquidem, sobenturque aëris aurae,
Ut nequeant porro restare prementibus extra.
Propterea terrae scrutantibus abdita ferro 564
Fit subito interdum, ut vitaï copia desit
Emissos propter densantes aëra fumos:
Fit pariter, pereant afflati ut fulminis aura,
Quandoquidem subito circum constringitur aër;
Sulphura nam condi terris, extraque volare
Saepe opus est, variosque sales, variisque vapores
Omnigenos genitis intra expirare metallis.
Omnibus expensis ergo, quaecumque per artem
De genere hoc fiunt hominum, mirabile non est,
Terra ferax adeo cunctus cum rebus abundet,
Cur varios passim persaepe exaestuet aestus,
Partibus unde suis imis calor, unde claentes
Prosiliant fontes, medicusque ebulliat humor,
Causaque succendat quae montes ignibus altos,
Quaeque locis vim pestiferam progignat avernis;
Praeterea cur emittat Scaptesula flammas
Interdum subitas, aerumnososque vapores,
Atque graves nebulas, cur tellus mugiat alte,
Atque solo trepidante tremat, cur denique pestes
Exhalet calidas ventorum, aurasque necantes,
Typhonumque genus, versantesque alta columnas
Aequora cum sonitu, tempestatumque furores.
Subter sulphureo commixta metalla vapori
Quippe haec efficiunt; quandoque tonantia flammam
Concipiunt subito, et disjectant omnia circum.
Propterea tellus super intremit, atque vacillant
Concussi montes, vacuisque innixa cavernis
Culmina, saxaque trans aperit quassata viam vis.
Interdum vasto diducta patescit hiatu
Tum quoque, nigrantesque videtur mittere ab imo
Terra orco fumos, tenebrisque offundere caelum.
Hi tamen explosis saepe exhalare vapores
Possunt trans rarae permulta foramina terrae,
Atque improvisum nobis inferre calorem
Aëra mutantem subito, ducamus ut aegre.
Protinus auraï dempto libramine venti
Consurgunt celeri verrentes impete terram,
Et tempestatem concinnant undique diram 565
Cum sonitu horrifico; depugnant frontibus omnes
Adversis, velut Aeolio diffugerit antro
Turba ferox, longum impatiensque fremensque retenta.
Tum quoque turbinibus convolvier aëra diris
Aspicias; nam qua consumens aëra figensque
Ille vapor pergit, circum reparare ruinas
Aurae deproperant subitae, et loca inania replere;
Idcirco impellunt, impellunturque vicissim
In latus, et diro contortae vortice versant,
Et versantur, ut in medio proin perstet inane.
Propterea aequorei fluctus sorbentur aquarum
In vacuum, et magni lapides correptaque tecta,
Evulsaque imis sylvae radicibus alte
Exportantur eo violenter ab impete terris
Spargendae hac illac: intortis cuncta rigantur
Guttis in gyrum, et subvectis aequore arenis.
Fit, videatur uti saepe et succensa columna
Terris e nube inniti, et fulgere maligne,
Sulphureumque gravem circum demittere odorem.
Clamorem tollunt tremefactae ad sidera gentes,
Et votis diram avertunt lucemque luemque.
Fit quoque, sulphurei ut volitantes saepe vapores
Tempore praesertim, quo siccaque fissaque terra est,
Impingant acida in nitri corpuscula, et una
Commixti fervore novo magnoque calescant,
Suscipiantque ignem; fulgor fit protinus auris,
Et caeli hac illac volucri loca lumine tingit.
Fit tonitru, densae quod nubes commeditantur,
Tela trisulca Jovis fiunt, et missile fulmen,
(Proin etiam a terra perhibent quod saepe coortum)
Et quidquid liquidis succendi cernimus auris.
Nempe acidis itidem quoque foeta vaporibus aura
Aëris est, variis fervorem inducere rebus
Qui possint, ignemque; ideo est, ignescat ut auris
Aes facile in mediis ferrumque, ut flamma creetur
Flando, atque increscens sua flando robora sumat,
Igneus et noster cordis calor ut foveatur
Aëra ducendoque emittendoque vicissim. 566
Nonne vides igitur multis in rebus inesse
Principium quoddam, quod non movet ante quietas
Particulas, spatio quam cum breviore vicissim
Sunt positae; tunc hinc atque illinc excitat illas,
Et facit, occursent ut mutua, confligantque
Motibus adversis incurrendo, atque calescant,
Atque ita correptae violento denique cursus,
Concussae, fractaeque ex ictibus, inque minutae
Ut fumos flammamque exhalent, atque vapores.
Cum natat in lympha ferrum rodente solutum,
Ut neque particulas oculis discernere possis,
Seque gregare ejus fluitantes, si bibulus sal
Jamque liquens Bacchi e testis collectus odoris
Fundatur super, extemplo sale lapsa metalla
Deorsum praecipitant immisso, et libera vinclis
Densi more luti fundum volvuntur in imum,
Atque ita comparent forma, velut ante, recepta.
Nonne hoc est acidas undas magis esse valentes
Hoc sale quam ferro in raptando, proin veniente
Post sale, dimisso huc convertat vincula ferro;
Sic quoque dimittat ferrum, et magneta resolvat,
Aeraque prae ferro pariter contemnat habendo,
Praeque aere argentum (pretiosa ut Glaucus ahenis
Cum Diomedeis commutans spreverat arma
Inscius) argentum ferro tum denique vivum,
Aut ferro aut plumbo, pariter commutet et aere.
Quod sorbere oleum lymphas ex aëre dixi,
Sic sibi conjungit correptas, ut neque flamma
Avelli possint subjecta; lymphaque tarde
Ascendit fumans atque aegre, nam comitantur
Ascendentem olei sublatae denique partes.
Qui liquor a fumo hoc constricto deinde fit, idem
Ex oleo pariter constat, lymphaeque retecta.
Quid facias, lympham ut possis jam cernere seorsum?
Ferrum, aut aes, Bacchive salem, quem diximus ante,
Immerge, et rumpes connubia protinus illa;
Namque salem, ferrumve, vel aes dum corripit, undam
Linquit amicam, oleum: vidua ipsa relictaque prodit. 567
Aëre sic tenues undarum posse vapores
Linqui credibile est, queiscum conjungitur ille
Sublatis, alioque suam vim vertier omnem
Jam non mixti illi sustentatique, trahuntur
Inter se, nubesque apparent agglomeratae,
Deorsum et praecipitant in terram, densaque lymphae
Corpora conficiunt: pluvius cadit ilicet humor
Nubibus ex altis, sitientesque irrigat agros;
Proin et roriferis noctis conspergimur alis.
Commixtum salibus si vivum efferrier igne
Argentum facias, et post cum sulphure jungas,
Caerula ante oculos pictoribus utilis exit,
Nomine cinnabarim quam dicunt, massa; per ignem
Si deinde hanc torques viva ante in calce receptam,
Fortius argento quoniam calx sulphura vivo
Pertrahit, eripiet; sine sulphure tollitur alte
Argentum; fixo remanet cum corpore sulphur.
Fortem quam docui lympham dissolvere posse
Argentum, non ipsa ex auro arrodere massam
Circumfusa potest: alia est, quae combibit aurum,
Commiscetque sibi: regalem nomine dicunt,
Fors quia divitiis gaudet regalibus auri.
At non argentum queat haec libare vicissim.
Quare hoc? illa caret vi scilicet alliciendi
Aurum ad se, contra haec argentum. Si sale fortem
Conspergas undam, praesertim Juppiter Ammon,
Cui cunas nomenque sali dedit, unda repente
Regia fit fulvum figens mage avara metallum;
Ergo liquens propria argentum cum jam innatat unda,
Ereptumque doles; salis haec superinjice frusta,
Unda salem arripiens nodo dat abire metallum;
Protinus hoc moremque suum, suaque ora receptat.
Undis cur liquidis, qui baccis Paladis humor
Exprimitur, nequeat miscerier, et liquefacto
Cur nequeant ferro liquefacti pondera plumbi?
Nempe carent vi, qua raptent in mutua sese
Oscula? Cur aegre aes possis confundere vivo
Argento? tantum modice sensere vicissim 568
Hinc atque hinc duci. Cur sal diffunditur undam
Per totam facile, et viro corrumpit amaro
Aeque contactam, nisi quod traxere valentem
Mutua se per vim, natura convenientes?
Postremo nonne hoc manet de fronte, necesse est,
Quod vulgo perhibent, quae convenientia, jungi,
Disjungi contra, quae sunt diversa, calore?
His aliisque modis miscendo plurima rerum,
Hoc genus, atque aliud, torquendoque igne ministro,
Jam nihil invenies esse, ut facile evolet auris
Sublatum, quin id fixis quoque partibus extet,
Queis quocumque volat, sibi junctis adjicit alas;
At dimittit eas partes, jungatur amica
Si mage re, rapitur dum per sublimia: flammis
Illud sic oleum domitantibus effugit alte,
Sorbere ex liquidis undas quod diximus auris,
Immixtasque graves levibus sustollit in altum
Particulas, fixasque acidis; sed spiritus una
Si Bacchi sursum fumos emittat odoros,
Has acidas ad se partes trahit atque fluentes;
Ipsae adeunt solae, et comites post terga relinquunt
Deciduas subito, et nigras, et prorsus inertes.
Et quoniam, vocitant oleum quod sulphuris, extat
Huic oleo prope par natura; et sulphur haberi
Possit item geminis ut constans partibus illis,
His fixis, istis fugitivis, glutine amico
At simul aptatis ita, ut hae fugientibus istis
Effugiant etiam, raptataeque usque sequantur;
Sulphuris hinc certa in resina solvere florem
Si tentes, ignem et circumdare, ut efferat alte,
Invenies sulphur constare bitumine crasso
Quodam, quod totum flammae facile imbuat ardor,
Atque acidis salibus quoque, terrae et pondere crassae.
Et quia telluris foecunda hoc viscera foetu
Sunt acido, possit rebus communis origo
Hinc repeti multis, quaecumque exordia ducunt
E tellure, acida et multis haec mixta potestas
Rebus erit; sic si aut ferro, aut conjungitur aeri 569
Discurrens, quaedam ferrugo, ut diximus ante,
Prodeat aut aerugo, opus est, quam nomine grajo
Chalcanthum appellant, at si cum corpore terrae,
Cumque bitumine, sulphur erit, sin denique sola
Cum terra, faciat, quod nos vocitamus alumen,
Fors quia dat lumen rebus, clarumque nitorem.
Omnia non itidem, aut fors omnia corpora constent,
Quotquot sunt usquam, geminis his partibus una
Commixtis varie, et conjunctis foedere certo,
Saxa, metalla, sales, arbusta, animalia, ab alta
Quidquid et eruimus tellure, et cernimus extra?
Fixae ubi jam non sint partim, partimque volantes
Particulae, aut solidae partim, partimque fluentes,
Ut, res saepe sua qui solvunt arte, tuentur.
Hinc facile et salium quae sit natura patebit.
Particulas terrae siccatas quippe, et aquosa
Invenies acida esse sales corpuscula: jungit
Utraque se raptu inter se natura valenti:
Nec posse hanc terram dissolvi, copia ni sit
Tanta liquens acida, ut faciat dissolvere lympham.
Atque acidus sapor ipse movens, pungensque palatum
Attritu exoritur, quo fit, penetrentur ut intus
Linguae texta acidis a partibus, atque agitentur.
Sed junctae absorptis hae partes ante metallis
Non ita convellant linguam, at dulcedine saepe
Contrectent sensum; retinendas namque metalli
Versa ad particulas ea vis obtusior exit;
Et si acidi minus est, quam ut, quod componitur, unda
Dissolvi possit, proin linguae et texta movere,
Vis effoeta fit, et nullo tractare palatum
Quit sensu, ut nullus sapor illo a corpore manet;
Nam quod non valeat lingua, aut humente palato
Solvier, haud valeat sensum ullum inferre saporis.
Utque facit gravitas, pelagus fundatur ut omne
Tellurem circum, magis est quae densa gravisque;
Sic facere hic raptus quoque possit, aquosa superne
Particulis ut fundantur terrestribus (ut quae
Sunt mage compactae), salis et corpuscula fiant; 570
Nam secus haud acidae partes mediae esse videri
Possint terram inter, sal et qua solvitur, undam;
Nec sale de testis collecto acida extraheremus
Corpora tam facile, in queis nant resoluta metalla.
Utque globo in magno terrae graviora feruntur
Ad medium, fundumque magis volvuntur in imum
Pondera; sic salis in parvo quoque corpore possit
Materies magis in medium, quae densior, ire
Conniti, salis et, tellus ut parva, sit una
Particula in medium, siccis durisque coactis,
Et terrestribus et densis, at mollibus extra
Effusis, et quae sunt rara, humentia, aquosa.
Proptereaque sales longum durare videntur;
Aegre quandoquidem divulsis, nec nisi aquosis
Particulis, illos destruxeris, aut nisi faxis,
Ut mediam subeant non magno agitante calore
Hae molem, donec nimium discerpta minores
Haec in particulas, corruptaque, nigraque fiat,
Et penitus collapsa putrescat corpore toto.
Forsitan hinc propriam plantae, atque animalia formam
Servant, convertuntque in se succumque, cibumque;
Quandoquidem tenera ipsa alimenta, atque humida cum sint
Usque adeo possunt motu, atque fovente calore
Texturas mutare suas, ut denique fiant
Terra velut dura, et siccata, et densa, manensque,
Particulaeque tenens medium cujusque, liquenti
Obsita materie, velut in sale: si tamen esca
Non ita mutari valeat, collapsave fiat,
Quae terra in medio est, nec jam in se vertere possit
Extrorsum venientia, nec reparare ruinas,
Vitalis motus confunditur, omnia vitae
Claustra soluta labant corruptaque, conque liquescunt
Omnia fata i jam mortis falce recisa.
At nunc unde salis certae notaeque figurae
Particulis, unde et gemmis, variisque lapillis,
Corporibusque suae veniant, queiscumque, suasque
Unde habeant formas res, et discrimina quaeque
Formarum, si nosse voles, haec inspice mecum. 571
Solve, age, pauxillum salis amplo vase receptâ
In lympha; quamvis gravior sal exstet, in imo
Propterea fundo non permanet, undique in omnem
At diffundet aquam sese summamque humilemque,
Sparsus et aequali per totam mole natabit.
Disjunguntur enim salis omnes mutua partes
Inter se, quantum fluidum sinit augmen aquarum,
Disque trahuntur, aqua hanc ut praedam partiat aeque.
Tum liquor educto incipiat fumare vapore;
Jam supera, ut velo quodam, crustave manente,
Vel tenui frons obducetur pelle: subinde
Omnia frigescant; frusta in cystallina junctus
Non abnormes, at certas notasque figuras
Praetendet sal ipse sui; namque ante, coactus
Quam foret in glaciem hanc, et dum fluitaret in unda,
Distabant intervallis aequalibus ejus
Particulae, parili disjunctis ut ordine miles.
Ergo ut destitui sublatis coepit ab undis,
Vis sua particulas cognata ad foedera flexit,
Aequis in spatiis jam non aequis; vis ista, necesse est,
Junxerit idcirco certa has ratione modoque,
Quae jam absit si vis, absit lex omnis, et ordo.
Et quia crystalli, gelida ora Islandia longe
Quam mittit, partes radios ut more refringant
Insueto, unâ agitant lumen regione plagaque,
Credibile est molli cum semine formarentur,
Partes non solum dispôstas lege fuisse
Certa, ut sic certae concrescat forma figurae,
Sed quoque consimili, quo magnes tendit ad ursam,
More, latus certum certam obvertisse sub oram,
Esset cui lateri vis indita certa, plagaeque.
Ex his nonne vides certas inducere formas
Tellurem salibus, quotquot sunt, posse, suosque
Constantes dare queisque modos, notasque figuras,
Dum teneros foetus ea molli educit ab ortu,
Proinde genus varium vario distinguere cultu?
Sic etiam varias gemmarum existere formas, 572
Cuique suam? sua vis cujuslibet est elementis.
Propterea dum gemmifera in tellure seruntur,
Et certas facies multis debere lapillis
Reddier, et certos flexus, velut ante politi
Jam fuerint, factique manu, cognoscere possis;
Ut neque propterea nimium mirabile constet
Arboribus frondesque suas, floresque quotannis
Describi notos, speciem esse et fructibus unam.
Quos ducunt succos, dispergunt undique ramis;
Tum pars quaeque trahit, quae sunt sibi amica, suoque
Ordine, lege, situ, spatiis trahit, adjicit, aptat;
Propterea et primo surgens de stamine prodit,
Totaque nutritur, paulatimque augmina sumit.
Nonne etiam efficiunt, genus hoc, concrescere multa
In speciem, varios qui miscent arte colores?
Quae tunc ante oculos rerum miracula ponunt?
Sic ubi ferrea frusta nitri rodente soluta
Sunt humore, salisque madentia pondera ab unda
Tunc immissa super, qui jam intra dolia lectus,
Protinus effertur mixtus liquor, inque tumescit.
Post ubi jam ponunt aestus, et amica quies est
Reddita particulis, inceptat quaeque suam vim
Exerere, et socias partes, quas inlicit, aptat,
Et sibi conjungit, species tum vera videtur
Arboris; aspicies crasso consurgere trunco,
Diduci post in ramos, et brachia circum,
Sunt ramis frondes, sunt fibrae frondibus ipsis,
Sunt flores, sunt multa novi per brachia fructus.
Haec aliis, alioque liquoribus ordine mixtis
Perficiunt etiam, et vulgo miracula jactant
Formarum variarum; haec sunt omnia raptu
Multiplici, qui confusis sua dat loca rebus.
Sic etiam nostri nostro de sanguine libant
Artus, perque vias varias adducere tentant,
Quod proprium notumque sibi, dispendia penset
Quod sua, dimittunt aliena inimicaque longe,
Quae dimissa suos loculos tenuere, suumque
Hospitium: nervi sic nervis, ossibus ossa, 573
Sic venae rapiunt venis aptissima; carni
Additur id, quod alit carnem, quod viscera tantum,
Visceribus; cutis ipsa suis, unguesque, pilique
Assuescunt praedis; propria re, lege, situque
Omnia ditescunt: teneris nutrimur ab annis
Sic omnes, queiscumque datum e genere esse animantum,
Sic adolescimus, et plena jam aetate vigemus.
Inde extare etiam primordia nostra putandum est,
Et nostri hinc certam texturam stamina habere.
Infoecunda Venus, muliebri misceat aurae
Ni se mascula vis; genitales quippe liquores
Confusi simul et commixti mutua sese
Corripiunt in vincla, illa pars parte, plagaque
Tantum illa trahitur, tantum illo se ordine nectit.
Sic teneri fiunt artus, sic viscera, nervi,
Sic sensus omnes, sic et via certa cruori,
Et sic quodque suo genus e genere exit in auras;
Atque aquilas aquilae, leporem lepus, atque bovem bos
Progenerat, homines humana a stirpe creamur.
Constamus patrio, et materno e semine cuncti,
Proptereaque patrum in vultu, et vestigia matrum,
Inque oculis gerimus, vel avos simulare videmur
,Et vocem et motus itidem, distortaque membra
Majorum, et vires morborum, et semina multa.
Inde nothis etiam mixtum genus, atque figura est;
Cumque asinis miscentur equi, fit corpore equino
Progenies aurita tamen; pardique leaenas
Cum jam iniere, dabunt moresque modosque imitantem
Progeniem, et formas pardi simul, atque leonis.
Centauros ex hoc potuere effingere vates,
Ut simul humano et veterino semine cretos,
Semivirosque boves, piscesque a pube puellas,
Et Scyllam canibus praecinctam semimarinis,
Sphinges, et harpyias, ternaque a stirpe chimaeras,
Capripedes etiam Faunos, Satyrosque bicornes.
Ex hoc foeta itidem variantibus Africa fertur
Portentis; namque omnigenae cum flumina pastae
Conveniant ad rara ferae, ripasque frequentent, 574
Exagitante acri saturas, postasque calore,
Exercere vagam venerem ardent, atque ineundo
Commiscent genus. Hinc inserta toris alienis colla jubaeque,
Nec suffulta suis pedibus stant pectora, et armi,
Immansuetaque vox proprio non infremit ore;
Exsurgunt formae variae, semperque figuras
Illis serviscens lustris natura reformat,
Exustasque novis terorribus implet arenas.
Ut lymphâ trahitur sal, et sale lympha vicissim,
Sic quoque multa trahunt lympham, plusquam ipsa trahatur
A sese, veluti vitrum est: si vitrea duplex
Lamina namque a se paulum disjuncta, sed aeque,
Insistat labro, quod repleat unda; videbis
Undam imis vitri contactis partibus, ipsa
Vitra inter, subito consurgere, et altius ire,
Quam constrata labro sua sit frons, insinuatam;
Altius et tanto plus ire, et surgere sursum,
Utraque quanto plus accedunt vitra vicissim:
Ut si centenis digiti de partibus unâ
Distent, unda manet jam pollice celsior uno;
Sin hac dimidia, digitis prope lympha duobus
Insiliet; prope nam sublatae copia aquaï
Est eadem, et vitris prope vis manet una eademque.
Jam si unâ coëant haec parte, aliaque patescant
Paulum vitra, ingressae aeque non altus ubique
Est locus undaï, nempe hac celsissima surget,
Qua coëunt vitra et tenuissima, crassior exin,
Et fiet minus alta minusque, abeuntibus illis
A sese, certoque sinum curvamine flectet,
Tertia quod referat proscissi segmina coni.
Sic quoque conscendet gemina inter marmora lympha,
Proin et vi simili vitreae vis marmora pollent.
Ima tubi vitrei, cui nomen fecimus a re,
Nempe capillari, quoniam de more capilli
Est gracilis, liquidas si deorsum immergis in undas;
Unda tubum penetrans per se salit, altaque supra
Externam faciem suspenditur, altior usque 575
Propterea, tubus eat prope quo subtilior ille.
Proque isdem spatiis (latera hic quae concava claudunt,
Scilicet a medio puncto disjuncta, vicissim
Recta a se illic) idem locus esse videtur
Undae altus, prope quem gemina inter vitra notaras.
Omnia quae nequeas super incumbentibus auris
Largiri aëriis, varieque prementibus undam;
Namque sub exhausto prorsum auris fornice fiunt
Haec eadem, fieri mediis quae dicimus auris.
Alte deinde tubo pressum cinerem ingere lato,
Stagnantemque imas partes dimitte sub undam;
Continuo cineri paulatim infigitur ipsa,
Atque alii atque alii, consurgens; denique senos
Post, septemve dies, digitos ad terve quaterve
Ascendet denos, atque intervalla tenebit
Inter particulas humor, cineremque trahentem
Imbuet; humorem semper cinis inferiorem
Altior attollit sugens, avidusque bibendi,
quique est jam madidus, sicco non invidet undam,
Spongia quin etiam contactas evehit undas,
Et tota humescit paulatim; juraque raptat
Sicca ceres, variosque in mensa divite succos.
Cur ita non raptent animantum e sanguine partes
Illae, quas dici glandes voluere vocando,
Diversae succos naturae, ut cuique potestas?
Sic Baccho mixtas si panni limbus in undas
Mergatur, liquidas plus Baccho pertrahet undas,
Tresque altus digitos tantum undae rore madebit.
Ergo si invertas extrorsum e vase reflexum
Pannum, lympha cadet guttatim; seque gregare
Sic poteris geminos commixtos ante liquores,
Servorumque cadis plenis deprendere furta.
Sed jam iterum lati duplex sit lamina vitri;
Altera planitie jaceat telluris in aequa,
Altera at huic ipsi parte innitatur ab una,
Suspensa ast aliâ parte haud contingat; ut hiscant
Sic paulum inter se, mediamque attingere guttam,
Guttam olei, Hesperidum quod sudant aurea mala, 576
Admotam possint: non gutta quiescet, eodem
Praesertim fuerint si vitra humecta liquore;
Sed per se properabit eo, quo vitra vicissim
Concurrunt, spatia et celerans magis arcta subibit,
Scilicet unde magis compulsa trahetur, et a qua
Illam parte magis vis inclinata propellet,
Dum properat, fac vitra quoque illa parte recedant
Paulatim, cursus paulatim lentior exit,
Sistetur demum vitris distantibus aeque.
Haec ergo in spatiis brevibus viget, hisque minutis
Elicitur vis usque potentior, in minimisque est
Maxima, ut ipsam vim gravitatis vincere possit,
Ut docui multis exemplis, fornice scabro
Ut quoque gutta docet speluncae e fornice pendens,
Utque, tubos intra, circum oras celsior unda,
Concavaque in medio. Ast argenti pondera vivi
Sunt depressa oras circum, medioque tumescunt:
Forsitan a vitro minus illiciuntur, ab ipsis
Illa suis quam particulis; sed forsitan et vis
Est aliqua argentum de vitri fronte repellens.
Credibile est etenim, vis ut ducensque, trahensque est,
Esse repellentem, et retrahentem in rebus; in uno
Quin spatio quae res contendunt jungier una,
Res ipsae spatio mutato inimica repente
Est opus exercere odia, abducique vicissim.
Quod tibi ne mirum possit fortasse videri,
Rerum multa potes jam decrescentia nosse
Paulatim, donec nihilum veniatur ad ipsum;
Nec non a nihilo si tum quoque progrediaris
Excerpens animo, quiddam, quod dicere possis
Esse minus nihilo, exoritur, velut extet id ipsum
Opposita prorsus ratione, et crescat ab ista
Parte etiam. Sic, qui plusquam decoxit, ab amplis
Transiit ad tenues rebus, nullasque, nec istic
Constitit; opposita verum ratione putandi,
Quos debet, nummi, non quos habet, a nihiloque
Quantum absit, quantoque alieno proin sit in aere.
Nititur adversas dum Nauta in fluminis undas 577
Ire decemque urgens stadia unâ corripit horâ;
Impetus interea crescat torrentibus undis,
Et stadio prima obluctantem devehat hora
Uno tum duplici, triplici post, alterâ et alterâ,
Imminuatur uti progressus qui fuit ante,
Proinde novem primum, dein octo, post quoque septem
Percurret stadia acta ratis sudante lacerto.
Unda decem stadiis sed cum hora devehet una
Praecipitans, prorsus ripam spectabit eandem
Jam non progrediens ratis; at si crescet et ultra
Impetus ille ferens undarum, cursus et ultra
Decrescet nihilum: cum remige rapta retrorsum est
Cymba, et progressum mutare coacta regressu.
Accidit hoc itidem nostris in viribus hisce,
Esse repulsantes, ubi finem habuere trahentes,
Coeptant, oppositaque movent rem parte ferentes.
Ante oculos manifestum inflexi lamina ferri
Objicit exemplum; si ferri extrema vicissim
Ejus vi dimota recedant, utraque nisus
Eliciunt magnos contra, atque accedere tentant:
Si nimium accedant, discedere mutua pugnant,
Disjungique a se: nimirum, ut amica, trahuntur
Illinc, languidius tamen usque, propinquius ut sunt
Admota, hic raptus donec jam desinat omnis:
Ultra progressis coeptat tunc esse repulsus,
Contractisque magis spatiis magis imprimit ictus.
At contra in multis queat hoc contingere rebus,
Ut vice conversa spatiis quoque crescat ab arctis
Nimirum raptus, dilatatisque repulsus.
Mille tibi, genus hoc, odia enarrare vicissim
In rebus valeam, sed erit proponere sat nunc
Pauca, quibus per te cognoscas plurima notis.
Nonne repelluntur radiorum clara reflexa,
Aut inflexa prius, quam tangant lumina frontem
Corporis, ut docui? nonne hac ratione repulsa
A lucente globo phoebeaeae lampadis, aut a
Nocturna taeda aetherias didicere per oras
Lumina diffugere? ut fines egressa trahentis
Jam vis sunt, veluti dimoto carcere currus, 578
Erumpunt volucri diffusa per avia lapsu.
Nam quae vis radium reflexum pellere possit,
Possit item longe longeque propellere pulsum.
Nonne hinc aëris est etiam, et tam rara vaporum
Natura? e variis nam quae motu atque calore
Corporibus partes avulsae sunt, abeuntque,
Vix extra raptus fuerit confinia ventum,
Extemplo aufugiunt veteri de sede repulsae,
Et consanguineis abductae a partibus omnes,
Impete tam valido sua quaelibet in loca priva,
Ut vix sufficiat regio tunc ampla quietis
Fusa magis decies centenas mille per oras,
Quam fuerit, starent junctae cum corpore in uno.
Particulae fluido quae sunt in corpore, cum sint
Non adeo forti inter se compage ligatae,
Et nimium exiguae cum sint quoque, quippe agitari
Quae possint facile, et fluidum componere corpus,
Disjungi facile hae possunt quoque, disque sipari,
Et rarefieri, parvoque volare vapores
In tenues motu; nec non et frigore contra
Constringi rursus parvo, et densarier una.
Sed quae sunt crassa et facientes corpora dura,
Nec facile ut possint agitari proinde, nec a se
Di?elli, amplexu compactae, ut glutine forti,
Fortiter haerebunt, valido neque abire nisi igne
A sese poterunt, aurarum et condere fluctus.
Corpora de genere hoc idcirco fixa vocarunt.
Scilicet haec motu rare jam facta valenti
Aëra conficiunt verum, longumque manentem;
Quandoquidem duro nodo quae fortiter aptae
Particulae fuerant, semel ut sunt deinde solutae,
Protinus a se vi mira in spatia ampla recedunt,
Porro ut difficili raroque in foedera nexu
Conveniant, multae et coalescant corpus in unum.
Quippe ita servatum est, intra si vitrea septa
Clausa super, subter longo excipientia lymphas,
In queis mersa, tubo, servescere plurima rerum
Efficias, ut, quos carpis per dolia odorâ
Crusta obducta, sales, ubi Rhenus profluit amnis, 579
Ut lapides, qui praesertim concrescere suerunt
Vesica in molli, tum lignea texta, medullam
Quernam praecipue; clausa intervalla recenti
Aëre compleri servatum est protinus, inquam,
Submotasque locum subter, pressasque dare undas;
Aëra sic genitum perstare et tempore longo,
Condensans veniat dum causa alicunde, trahensque,
Sulphuris ut nidor succensi, ut fumida lampas,
Halitus ut calido ex animantum pectore creber.
Et quia particulae crassae magis aëris extant,
Avulsae crasso magis ut de corpore, quam qui
Consurgunt tenues liquida de mole vapores;
Est sua proin gravior, quam sit natura vaporum.
Humidus immixtis persaepe vaporibus aër
Propterea est levior, quam siccus et aridus idem.
Haec etiam debet, quam dicimus, esse repellens
Vis, quam propter aquae possint insistere muscae,
Et glomerare gradus, nec uti per sicca ferantur,
Humectos sibi habere pedes, nec rore retentos;
Propterea et latae vitrorum tangere sese
Non possint geminae facies, resupina supinae
Quamlibet incumbat; proin et quoque pulveris una
Particulae aggestae, ut coalescant corpus in unum,
Difficile est, nisi conflentur, lymphave madescant,
Exhalans porro quae vero glutine jungat,
Vitra unde, et solidi lateres consistere possint:
Vim quoque propter eam duo concurrentia lata
Marmora vix valeant nimium nimiumque propinquo
Accessuque premi inter se, amplexuque teneri;
Nec non et liquefacta super vix incidit aera
Gutta inimica undae, subito fracta omnia circum
Dissiliunt strepitu magno, aeraque disjiciuntur:
Denique propter eam vim lymphae, oleique liquores
Misceri nequeant, nec proinde madescere, quidquid
Unctum oleo est, olei aut natura pollet, uti pix,
Ut mollis cera, et quae caeterea pinguia multa
Corpora; e caelo magnus demittitur imber;
Ipsa volans ramove sedens contunditur ales 580
Guttis; at guttae se tergo obstante rotundae
Devolvunt; manet et super ipsas sic quoque frondes
Gutta rotunda; nequit diffundi quippe repulsa.
Audent propterea volitantes littore mergo
Quaesitum praedam spumantes ire sub undas.
Cunctis rebus ab his manifestum denique constat
Certas naturae peragentes munera vires
Esse in corporibus, motum ipsum quippe creantes;
Motus enim rerum servari non queat idem
In summa, neque materiae peragi omnia solo
Impulsu valeant; nec iners par omnibus est vis.
Proin debes, sese inter, agentes addere vires,
Corporibusque statum mutantes. Ni repararet
Sese motus ab his revera, opus esset, ut omnis
Deficeret paulatim, et natura ipsa periret.
Corpora post ictum, quibus est non summa potestas
Exsiliendi, aliquid de motu perdere debent;
Nec quod perditur, affusas id transit in auras
Mutatum, vere in nihilum sed abire necesse est,
Nam pariter spatio id quoque perditur ipsum in inani.
Ergo cum in mundo concurrant corpora semper
Corporibus, motus concursibus esse minores
Isti continuo deberent, denique nulli.
Quod quoniam fieri non cernimus, usque noventur,
Esto pus, hi motus aliqua vi; quod genus extat
Jam gravitas ipsi conjungens corpora terrae,
Compellensque avulsa, et terram, errantiaque alte
orbibus astra suis retinens, ipsosque cometas:
Quod genus et vis est, mirum quae partibus addit
Fervorem minimis, et motum, et saepe calorem:
Unde salit cor, atque animantum sanguine venae
Exsultant calidae, et ducuntur stamina vitae;
Unde quoque interior communis mater et altrix
Terra calet passim, unde ardescere corpora multa
Cernimus, et circum claram diffundere lucem,
Unde et Sol almum mittit cum luce calorem.
Quae tu si tollas vires, motumque caloremque
E rebus tollas; passim Sol, Sidera, Tellus
Frigerent, grandes torpentes undique massae; 581
Nusquam ortus obitusque vigerent, vitaque nusquam,
Tantum rapta suis fugerent ex orbibus astra.
Praeterea constat manifestum, has esse potentes
Contractis spatiis vires magis; ipsaque quanquam
Sensu usurpari gravitas non unius unam
In partem partis possit, quae parva sit, usus
Cedat et in nostros tractarier atque moveri
Perfacilis nobis, Terrae at totius in auctum
Ingentis, reddat nostris se clara videndam
Sensibus; increscit spatio tamen illa minuto.
Et quae non valeant se longo extendere tractu,
Plus crescunt spatiis Magnes pondera saxi
Correptis, et adhuc plus, quae vis nomine dicta est
Electri; pollens nimium in vicina, repellit,
Et trahit alternis, tonat, et sua fulmina jactat:
Ast et adhuc tractu vis illa coacta minori est,
Quae facit aërias partes, fumosque, vaporesque
Exire e rebus, facit et ferventia multa
Inter se commixta, esse et flammantia multa,
Et multo magis idcirco, pollensque valensque est.
Denique pertenuis lucis vis ad gravitatem
Collata, immane est, quanto pollentior extet.
Hoc lucis numeros super insiluisse videbis
Ad bis quinque notas, et adhuc magis, intulit usus
Quae ad nos olim, cum huc immigrastis in orbem
Nostrum Arabes, vestras una importastis et artes,
Sed plus barbarie legum nocuistis et armis.
Nam conferre queas lucis vim cum gravitate,
Particulae unius lucentis mobilitatem
Si spectes, curvosque sinus, quos efficiat illic,
Flectit ubi, vel frangit iter; si mobilitatem
Projectae spectes itidem, curvosque meatus
Materiae gravis, et referas res mutua utrasque.
Praeterea et constat spatiis se plurima in îsdem
Adduci raptu valido corpuscula, nullo
Plurima, vel contra opposita se avertere fronte.
Postremo notum claratumque hoc quoque constat,
Mutatis spatiis vires mutarier ipsas,
Sic nempe a raptu transiri saepe repulsus 582
Ad regionem, ex hac vel contra illius ad oram.
Haec tibi sunt elementa, quibus perquirere motus
Naturae valeas omnes, et cuncta videre
Omnibus in rebus, fieri quae cernimus usquam
Tam varia, et variis per corpora praedita formis.
Ante tamen, quam cum Natura congrediaris
Illius ad fontes, et rebus stamina prima
Ponentem aspicias; ipsa haec primordia rerum,
Quaerendum est, simili num sint vi, mole, figura,
Atque pari, an contra diversa, dissimilique
Omnia, uti rerum diversa effingere possint.
Quaerendum porro est, spatiis quae debeat esse
In primis vis, et postremis, scilicet illis,
Effugiant nostros quae sensus, vel quia parva,
Vel contra quia magna nimis, nec adire queamus
Servantes infra longe, suprave locata.
Jam non esse parem naturam principiorum,
Posse nec esse putant multi, non si velit Auctor
Consimiles prorsus geminas res condere; quippe
Desit tum ratio, quae sufficit, et geminae res
Discerni nequeant ullo discrimine notae;
Nec similis pars, quae Saturni in corpore constet,
Intra se quidquam, cur in Jove non sit, haberet,
In Venere, in Luna; nusquam ergo posset inesse.
At rerum variarum alii primordia contra
Contendunt paria inter se potuisse creari,
Et similem potius Saturni in mole locatam
Particulam dicunt, quia sic, quae condidit, almae
Menti collibitum est. Ficulno quid queat esse
In trunco, ut Faber esse deum, quam caetera, malit?
Plurima de genere hoc parti jactantur utraque:
Propterea verum an tanto e certamine prodit?
An potius, quanquam speciem doctrina dat amplam
Ista sui, et magno resonat clamore per aures,
Fruge bona careat prorsum, infecundaque nullos
Proferat in lucem foetus; ita Scylla decoram
Frontem oculosque gerens, vultumque, et virginis ora
Formosae, monstris uterum pubemque marinis
Cingitur: implentur latratibus omnia circum. 583
Post ergo ad sensus mentem vertere, petuntque
Proinde ex servatis rationum pondera rebus.
Natura simile esse vident nil prorsus in omni:
Nimirum non frons alta par ulla virescit
Frondi alii in sylva, glandi glans ulla, nec uvis
Uva per autumnum, flori flos tempore veris,
Nec guttam prorsus quit gutta referre liquentem,
Nec vultum vultus, vocem vox; omnibus extant
In rebus, bene si serves, discrimina multa,
Proin in principiis etiam, primisque elementis
Imparibus varie conjunctis conque ligatis,
Omnia quae constant, nequeant discrimina nasci.
Quam varias praefert varie conflata figuras
Murrhina massa, domus qua splendida, mensaque dives
Instruitur, quotque argentum aut induxeris aurum,
Quot ferrum in formas? quanta et variantia rerum
Visitur in pictis tabulis per templa, per aedes
Pulvere de mixto haud multorum nempe colorum?
De latere, et saxis constat, lignisque, quod ipsi
Aedificant homines; tamen alta palatia surgunt,
Magnificaeque domus, et turres, atque tabernae,
Atque casae, circi, delubra, fora, amphitheatra.
Sena elementa quater, quotquot sunt, omnibus usquam
Sufficiunt verbis, quotquot sermone sonoque
Expressere homines diverso, ubicumque locati;
Et tot concentus melici discrimina quae sunt,
Ex intervallis paucis venere sonorum.
Non igitur mirum videatur corpora mundi
Cuncta a principiis vel paucis posse, vel uno
Delabi; in rebus nosmet discrimina cum quae
Praesertim sentimus, ea intus cuncta genantur
Fibrarum impulsus diverso sensiferarum,
Qui vario tantum a motu, variaque figura
Extra corporibus de cunctis possit oriri,
Unde coloratae varie res sint, et odorae,
Et sapidae, duraeque, et molles, atque sonorae.
His facile adversam rationem evertere possis. 584
Verum ut percipias multo dare certius istis
Naturam indicium, sat erit, si expendere nisus
Illius incipias, queis quoddam tendit ad unum
Omnibus in rebus, simplexque, exordia prima
Ponere ubi coeptant, componens omnia certas
Scilicet ad formas, quanquam non possit ad unum
Id pertingere saepe; vetant obstantia circum.
Quam similes inter se frondes arbore crescunt,
Pomaque? quam similes guttae sunt? membra ferarum
Quam paria in quovis genere, humanique per omnem
Quam non dissimiles terram artus, oraque nostra,
Atque intra gerimus quae sub cute, viscera, fibrae,
Contextus, positus, motus, sensusque vigentes?
Parvaque disseritas, quae rebus proditur istis,
Forte oritur non distentis a partibus aeque
Propter diversasque plagas, variumque calorem,
Externosque ictus, morbos, circumque prementes
Multas res. Bene quam distantia corpora toto
Orbe vides nostrae in gravitatis legibus isdem
Convenisse, eademque esse omnia munera luci!
Oceani fluidae partes sunt, atque liquorum
Quisque sibi constat semper par, marmora semper
Dura, nitens adamas, atque aurum fusile flammis.
Quidquid dissimile est, coge unam in partem, aliamque,
Quodcumque est simile, et confer; jam protinus istam
Agnosces longe longeque excedere partem
Quovis in rerum genere uno; affectat eandem
Hanc igitur Natura viam; et quod distrahit inde,
Opposita propriis veniens ab origine jussis
Perfert, cum nequeat fundo mala gramina ab omni e-
Vellere, quandoquidem est horum infinita propago.
Hac ergo potius ratione est conjiciendum,
Cum genere in quovis videamus tendere ad unum
Naturam, genera et rerum distantia pauca
Cum sint prae humero cunctarum, haec ipsaque pauca
Cum vel adhuc magis exiguo discrimine distent
Inter se, si sint domita igne, solutaque magno,
Et prope conveniant, si, quo licet, usque resolvas;
Si vel adhuc infra nostra delabier arte 585
Jam liceat, tum quae poterunt minima esse videri.
Ad simplex aliquid descendent, forsan et unum,
Postremo, quod det rebus fundamina cunctis.
Progrediens ita nos Natura inducit ad unum.
Propterea visus rationes reddere privas
Privarum rerum labor irritus esse; putatum
Atque ideo est rerum cunctarum, non nisi pauca
Vestigenda animo, quantum licet, et statuenda
Principia, atque omnem naturam esse huc referendam.
jam tria revera sunt primum arrepta elementa,
Tres positae vires, fieri queis cuncta videbant,
Vis gravium rerum, et ferventum, et vis coëuntum.
Est ut materiem rerum diffusa per omnem
Vis gravium, sic et coeuntum, at proditur ista
Exiguo in spatio, ad contactum fortior usque,
Et tanto magis in contactu, ubi maxima, praestans,
Non quater, aut decies videatur, at infinite
Ut gravitatis, item in contactu, vincere vires:
Laxius idcirco, aut haerere tenacius inter
Sese particulas, rarum ob, crebrum ve putatum est
Contactum; primas certe minimasque creatas
Particulas solida constantes simplicitate,
Quo numero visum est, quoque auctu, quaque figura
Naturae summo Artifici, rerumque Parenti,
Aptanti rebus primordia quaeque cupitis:
Scilicet has aliis compostas partibus esse,
Quae non se punctis, sed totis frontibus apte
Contingant, nullo intersepto prorsus inani;
Infinita ideo conjunctae vi teneantur,
Et restent avellere se tentantibus extra.
Nulla ergo primae possint ratione secari
Particulae, nunquam molem, aut mutare figuram,
In mundo quod opus formas erat ad retinendas
Perpetuas; nam si verti haec primordia quissent,
Exorientia ab his deberent omnia verti,
Et non perstarent, nec terra, nec unda, nec aër,
Nec lux, ut fuerant, neque caetera corpora vulgo,
Antiquae sua nec servarent munera formae. 586
e primis hic conjunctis, unaque ligatis
Visae particulae coalescere deinde secundae,
Compactae longe primis minus, atque tenaces,
Utpote se punctis tangentes tenuibus, at non
Idcirco non compactae, longeque tenaces;
Quandoquidem pro mole et sunt ea plurima puncta,
Et qua contingi non possunt, sunt tamen omnes
Vicinae inter se frontes, pollentque trahendo.
Tertium ad his porro consurgere particularum
Conjunctis genus haud tam durum, conque ligatum,
Tangentum quoniam punctorum rarior extat
Jam pro materie numerus: sic deinde sequentes
Nasci particulae; perventum dum sit ad illas,
Munera quae luci sua dant, sua munera cunctis
Corporibus, quae se vario tentamine produnt,
Unde tot in mundo rerum diversa videmus.
Altera sed quae est vis, quam dixi in corpora ferre
Fervorem, non, qua constet ratione, docemur:
Sed quia sit motu fervor, mediisque tenetur
Rerum in particulis, magnas inter minimasque
Scilicet, et gravium quae rerum, et quae coëuntum,
Ut docui, fines stant intra, proin quoque visum
In mediis queisdam spatiis agnoscere certas
Esse repellentes vires, atque esse trahentes;
Inde queant motu partes turbante agitari,
Qui secus haud certe constet, nam sola repellens
Vis subito quasvis procul in spatia ampla fugaret,
Et vis sola trahens densaret corpus in unum.
Proin non haec rerum, gravium velut, et coëuntum,
Aeque materiem vis est diffusa per omnem,
Ast agitat varie variam, neque corpore constat
Mutato: fervet subito hoc cum corpore corpus
Hoc mixtum, sed non alio ferviscere cernes,
Lentius aut multo, ac languentius exagitari.
Deinde neque, ut gravitas, vis haec manifesta patescit
Ante oculos nobis; quis leges prodidit ejus
Ullas, quis victam in numerorum vincla recepit?
Exspatiatur adhuc vaga, jure solutaque ab omni. 587
Obtutus fugitat sed adhuc plus tertia nostros;
Evictum certa quin nec ratione probamus,
Constet an in rebus; sed fors existere tantum
Propterea dicta est, possint haerescere partes
Ut minimae inter se, in solidum et durescere corpus;
Nec nisi sit vis magna trahens, potuisse videntur
Aptari partes, et necti; glutine quonam
Ipsa quies proprio valeat, res prorsus inermis,
Quippe quietem aliqui nexus hos nectere rentur?
Impulsam partem num pars postica sequetur
Propterea tantum, quia forte quieverit ante
Utraque? Ramosis num sint elementa figuris
Porro, atque hamatis, possint ut nectier una?
Ipsa forent at cur durata elementa, quid ipsos
Efficit et ramos restare, hamosque rigere?
At non haec ratio firmari hinc nostra valebit,
Quod, quaecumque alia est, nullo consistere possit,
Quin quassata ruat, nisu, nec, mutua partes
Corporeae quoniam junctae sunt, esse trahenti
A vi connexas, certa ratione probatur.
Arreptum est igitur, duris composta videri
Corpora particulis, etiam quae fluvida constant,
Nam secus in glaciem non possent ista coire;
Quin etiam lucis duras debere quoque esse
Particulas, ut diversis diversa videri
Munera jam laterum regionibus indita possint;
Proinde, fuit nunquam penetrari ut corpore visum
Corpus; materiae nos hoc deduxit ad omnis
Munus, ut id nullam possit penetrarier ob vim:
Sic etiam munus, duris per cuncta repertis
Corpora particulis, hoc credimus omnibus esse.
Haud equidem pugnem non plus durescere parvas
Particulas, magni quam crassum corporis augmen;
At clare evictum pugnem non esse, minora
Intervalla ubi sunt, magis et contactibus ipsis
Res ubi continuae; duri plus esse rigoris.
Et quamvis solidae naturae continuatae
Notities nostra consurgat mente, suisque 588
Corpora particulis tangentibus esse coorta
Credamus subito, percussaque corpora tangi,
Nec non perpetuo extendi sua per loca tractu;
Attamen intenta repetentes singula mente,
Quaque haec notities manarit origine primum,
Judicio fultam instabili reperire licebit,
Scilicet ex illo jam tempore, coepimus esse
Cum primum, sensusque novos mentemque gerentes.
Inclusis utero materno infantibus usus
Omnis sensuum inest aliorum pene negatus,
Implicitusque; viget pro cunctis unus in omni
Corpore diffusus tactus, tactuque moventur.
Commotaeque manus, aliique obstantia circum
Senserunt artus, interque obstantia, et artus
Perceptum nihil est luctantes esse; sed artus
Objectis rebus contingier, inque pediri.
Notitia hinc animo prima insinuata recenti est,
Non interrupto extendi circumsita tractu
Corpora, posse loco neque in uno plura coire
.Multis deinde modis repetita haec una eademque
Notitia est animo, cum nondum luce moveri
Inciperet, nec odore, sonoque, sapore nec ullo,
Atque insculpta alte sola, et cum corpore nexu
Conjuncta invicto, ut disjungi nesciat unquam a
Corpore; proin omnis natura haec corporis una est:
Illas res alias post hanc in corpore sensu
Perceptas vario, naturae ut scilicet ipsi
Haerentes, et abire illinc, et posse redire
Corporeo sine discidio, at perstante putatum est
Natura. Sed post quaedam coepere recudi
Paulum notitiae, ut doctrinis excoluerunt
Sese homines, fuerunt in seque reflectere mentem.
Sic magnis in corporibus durisque, putamus
Quae pueri ductu distendi continuato,
Quaeque putat vulgus, ratio detexit hiatus,
Crebrasque immensasque vias, multosque meatus
Undique conversos; aditus lux namque patentes
Undique habet, debent atque esse haec tanta profecto
Intervalla, ut pars longe longeque supersit 589
Illa minor spatii, summa omnia materiai
Quod replet; neque enim rationem reddere possis,
Undique cur vitrum lux permeat, atque adamantem.
Sic quod continuum rimis per dura sine ullis
Corpora distendi rebamur, luce meante
Sublatum est; et ubique patet via pervia luci.
At quia nil pugnare repertum est, haud penetrari
Corpora remur adhuc (quod primum est mente receptum)
Particularum ipso in contactu: at corpora eodem
Si sensu, quo nunc, nos possent hoc sine partium
Afficere arrepto contactu; prosus eundem
Si non extemplo a rebus secludere, saltem
Esset opus tum judicium suspendere mentis.
Nam quoties quiddam consistere pluribus aeque
A causis possit, neque sit, commendet ut unam
Prae reliquis ratio, procul avius a ratione,
Seclusis aliis unam qui comprobat, erret.
Errat sit, sua qui quod tecta immota tuetur,
Immotas urbes, immota cacumina montium,
Immotum pariter quoque terrae existimat orbem;
Esset enim, terra vel mota, immota domorum
Haud jam tecta minus, montesque, urbesque, videre.
In minimis nunc si spatiis sit forte repulsus
Ingens materiae punctorum, sed minuatur
Protinus ut tractu paulum aucto, et desinat, atque
Vertat se in raptum subito, patet abfore verum
Contactum a punctis, at partes partibus esse
Non minus in spatiis haesuras, ut modo, parvis.
Nam positis, ubi sint raptus hinc, atque repulsus
Illinc, inter se punctis, fit motus ibidem
Nullus; at admotis paulum inter mutua sese,
Protinus exoritur vis magna utrumque repellens,
Quae vetat, ut possint accedere conjungique;
Contra at dimotis paulum, vis excita surgit
Magna trahens, nec abire sinit de limite noto.
Uno proin moto puncto, moveatur et alterum.
Sic admota manus lapidi cum finibus illis 590
Jam stetit, ad sensus spatium non accidit illud,
Quod superest, ac tum tentanti ultra ire negatur
Pellentes propter vires; proin exagitantur
Fibrae, et commoti sensus, perculsaque sensu
Mens, ut si lapidem revera tangeret ipsum.
An pacto hoc tenues in duro corpore partes
Haerescant, porro quaeremus; nunc manifestum
Hoc pateat, compage ex ipsa particularum,
Et qua duritie sunt praedita corpora, certam
Muniri non posse viam ad tangentia sese
Puncta, nec ad summos his in contactibus inter
Se raptus. Non mens hic tuto haerescere possit.
At, magis accedunt quo multa, tenacius haerent,
Pluribus et quo inter se partibus attinguntur:
Laevia sic facias duo marmora lata premendo
Contactus ire ad crebros, validisque teneri
Viribus inter se, quae longe increscere rursus,
Si premis ulterius congesto pondere, possunt:
Sic vivum argentum jam crassis aëris auris
Purgatum sublime queas suspendere longo
In vitro plus, quam externo quod cum aëre possit
Librari; sic saepe altum et sub fornice vitri
Omnibus exhausto suspendas aëris auris.
auris si libretur idem, vix praeterit alte
Ter denos digitos; decies ac scandere visum est
Septenos ita saepe; quod a contactibus ipse
Fors repetas crebris, disclusis scilicet auris,
Argentum vitrumque vitri; insinuata liquoris
Nam pars alta potest suspendi parjete scabro,
Atque aliam retinere tenax, aliamque propinquam:
Aut etiam longe subtilibus aetheris auris
Id tribuunt, quae trans illabi vitrea septa
Non possint clausis tum rimis, exteriusque
Incumbant pariter cum crassis aëris auris:
Deinde tubo facies submitti creditur alta
Propterea paulum concusso: non bene septis
Jam tum quippe viis, vitrum trans, irruit aether. 591
Verum, quidquid id est, raptu vel talia solo
Si tu forte velis peragi (quanquam insinuari
Vix queat in mentem, vim magni ponderis illam
Quamlibet angusto in vitro vi posse trahentum
Vinci ad se laterum), num fiat proinde, ut in ipso
existat raptus contactu, et particularum
Num sic excludas cuncta intervalla, minutis
Quin nequeat vel adhuc istis prodire repulsus?
Quandoquidem cum sunt illis in finibus inter
Nimirum raptum partes, interque repulsum,
Mutua tam valida possunt ratione teneri,
Ut fieri non sit mirum, quae facta videmus.
At geminas nimium fines adducere ad istos
Difficile est frontes persaepe; ita prominet ultra
Saepe aliquid scabrum, quod fines praeterit, atque
Proinde repulsatur, cum nondum caetera frontis
Venerit ad raptus ingentes appositae pars.
Quae si tu vincas obstantia, si prope fines
Hos facias amplam frontis consistere partem,
Protinus, ut valido junctae res glutine, stabunt.
Quare non adeo cernas manifesta, tenaces
Ipso in contactu positas res esse, trahentesque
Extendi vires contactum prorsus ad ipsum;
Namque eadem fiant etiam, si forte repulsus
Ipsa in vicina nimium regione locetur.
At si vestiges rem funditus, et rationis
Recto calle mees, contactu posse sine ullo
Constare haec melius cognosces corpora, uti sunt,
Nec partes haerere minus, nec proin penetrari;
Cunctaque materiae quae caetera munera constant,
Dissolves melius tantum uno, resque secabis
Omnes principio, quae jam per corpora fiunt,
Quam tribus, ut supera docui; tria namque sub unum
Dum coges, dabitur naturae copia major.
At ne forte putes, tali ratione viaï
Tramite me coeptae discedere, pressaque summi
Non servare Viri vestigia, quo duce terras
Hactenus, atque auras lustravi, atque ardua Mundi 592
Sidera. Si cursus distendere collibuisset
Incoeptos, neque jam fama, magnisque repertis
Contentus cessasset, in otia tuta recedens;
Scilicet ipse suum pergendo continuasset
Hac iter; ut densam per sylvam si voluisset
Spinas disjicere, et ramos removere, comasque
Obstantes, via se monstrasset lata patensque,
Qua properans penetrasset ad ultima Naturaï.
Et quisnam vires illas, quibus ad Erymanthus,
Lernave, Stymphalusve, jugis vel Maenalus altis
Pacatus, domita et totum portenta per orbem,
Herculeas vires reprendat, et inclyta gesta,
Evexit queis se cognata ad sidera virtus,
Si quid et, Aegides possit quod vincere, restet?
Processit per nota pedum vestigia, jamque
Hoc alter patefecit iter; discedere visa
Protinus ante oculos loca caeca horrentia nocte;
Innixusque aquilae ut pennis cum venit ad altos
Viribus integris fines, se robore coepit
Ipse movere suo, propriosque educere nisus:
Non mens, non animi deerant, non copia rerum,
Mentis opes; audax obstanti quaeque viarum
Disjecit; patuere aditus ad templa latentis
Intima Naturae, inductique per abdita gressus.
Tu quoque tolle caput felix Epidauria Cive
Terra tuo, primis teque urbibus insere, clarum
Propterea late posthac memorabere nomen.
Jamque agite, extremum hunc Musae perferte laborem,
Vulgantemque mei Civis me inventa per orbem
Ejus ab ore hausta, et mihi pectore credita amico
Laetae ad Parnassi supremum attollite culmen,
Et facite, ut tacitum pertentent gaudia pectus,
Cum leget ipse sua, et quoque tum probet, et mihi plaudat.
Principio cum quid molitur daedala rerum
Natura, ire gradus assueta est usque per omnes;
Nec queat extemplo se magno immittere saltu,
Paulatim sed progreditur gravis et pedetentim;
Scilicet augeri aut minui res quasque videmus 593
Continua ratione, neque unum acquirier auctum
Ex alio, quin per medios sit transitus omnes.
Hoc a natura ad credendum inducimur ipsa
Omnibus in rebus, quantovis tempore quas est
Cernere mutari: gemina non altior ulna
Arbor in ingentes protento stipite ramos
Crescit, et una nemus fit denique; tempore certo
Interea mediam molem quamcumque subivit.
Non valeat candens ferrum a fornace, rigentis
Aëris expostum flabris frigere, tepescat
Ni prius, immissum gelidis vel fluminis undis:
Perque gradus varii veniunt, abeunt et odores:
Paulatimque ingens sonitus vanescit in auris:
Atque gravis lapidis paulatim mobilitas se
Auget, vel carpit, dum desilit ille, salitve.
Sic quoque quid possit loca commutare remota,
Quin loca progressa convisat continuato
Intercepta?quid et distantia saecula jungat
Durando, mediis fuerit quin omnibus annis?
Quo vertas te cumque, genus permulta videbis
Hoc exempla, ratamque vigere per omnia legem.
Quin et si nostros recti pravique potentes
Contemplere animos; subito virtute nitere
Opposita vitiis longum stabulantibus intus,
Non erit, ut possint, neque contra pessimus ullus
Prodiit extemplo; paulatim ad utrumque venitur.
At nusquam hoc pateat clarum mage, perspicuumque,
Quam sua Mensores loca quae voluere vocari.
Crescere nos illic res cernimus aut tenuari
Ante oculos: nunquam, quae simplex linea, rectum
Interrumpere iter per se queat infinitum;
Nunquam, quae curva est, non ibit sive per orbes
Circum infinitos sua per vestigia semper,
Seu quoque per spiras accedens semper ad unum
Punctum aliquod, semperque una a regione recedens,
Sive per infinita extendens se loca ramis
Productis, ex infinito et saepe reductis 594
Aut hinc aut illinc: ductus non rumpitur usquam,
Non perit, atque locis oritur nec deinde remotis
Diversus; nullis per sese sistitur oris,
Quin eat, aut redeat vel ab ista parte, vel illa.
Eductae quodcumque viae est tum munus, et ipsi
Quae res cumque fuat conjunctaque nexaque, debet
Sic quoque vel minui vel crescere, nec dare saltus;
Quod genus est quoddam circa punctum revolutus
Et curvas tractus recta distentus ad oras,
Curvataeque viae flexus sinus, et plaga, motus
In quam dirigitur, nec non et caetera quotquot
Munera sunt, regione locorum pro variata.
At sunt, quae legi possunt inimica videri:
Quod genus esse putes crescentes vere tepenti,
Et tabescentes autumni tempore luces;
Nam quae lux sequitur, certa horae parte priorem
Exsuperat, contra sive exsuperatur ab illa;
Nec discrimina itum est per temporis omnia, quae sunt
In medio infinita, tot et sine fine dierum.
Revera at series est infinita dierum
In medio, totidem et constant discrimina vera,
Namque tua e regione dies vertuntur in omnem
Circum continuo terram; et diversa per orbem
Diversos habuere dies loca cuncta, tuam dum
Ultimus illustret regionem ex omnibus illis
Prorsum infinitis, quem quod succedere primo
Ipse vides, illi confers, vocitasque secundum;
Nam coit incipiens primi cum fine, sed ante
Finem hujus series infinita exorientum est,
Atque ante alterius finem infinita cadentum.
Tum quae perceleres res sunt, non cernere possis
Per cunctos transire gradus, subitoque videbis
Transmissas, jamque adversa consistere ripa.
Sic cum succendis congesti pulveris alta
Sub terra cumulos graveolenti sulphure foeti,
Nec mora, cum tonitru pernix rapit omnia flamma;
Et facit ingentes murorum dira ruinas;
At quamvis videatur, in uno temporis istud,
Non erit, ut fiat momento, namque propinqua 595
Pars prius arripiet flammam, pars altera porro, et
Altera, perque gradus celeres vis pulveris omnis
Extemplo; primoque ipsae ut flammescere partes
Incipiunt, dilatari nituntur, et ante
Vastas disjiciunt non moles, edita vis est
Quam magna a multis sese in spatia ampla ferendi.
Imum vix aperis lymphis in vase foramen
Contentis alto, magno erupere repente
Impete; non omnis tamen impetus advenit iste
Temporis in puncto, sed aquae fecere prementes
Continuo super, ut confestim crescere possit.
Lamina sic chalybis vi flexa, intortaque magnâ
Libera jam, buxive, eborisve volubile pondus
Continuo impellit; fuga crevit protinus ingens
A minimo incipiens motu; incrementa tueri
Non licet, usque adeo celeri ratione genuntur.
Evolat et subito sic arcu excussa sagitta
Fortiter intento, seseque in nubila condit.
Cunctis rebus in his omnem secludere saltum
Possis, quandoquidem tam parvo tempore fiunt,
Ut nequeas sensu progressum advertere inerti.
At lux dum resilit, tactaque a fronte revertit
Corporis, obluctans nostris rationibus edet
quendam, quem dicunt, saltum, quia rumpier uno
A puncto via coepta videtur protinus, atque
Verti mobilitas; sed non haec corporis uno
In puncto peragi, aut momento temporis uno,
Improvisa licet, cognosces, mente, revolvas
Si memori, quae dicta super, sentire propinqui,
At non contacti, lucem vim corporis, atque
Incipere inflecti ex illo, et signare meatus
Incurvos, queis paulatim defertur ad illam,
Qua dein progreditur, regionem, et mobilitatem.
Sentiri ut parvae moles, sic tempora parva
A nobis nequeunt, quantumvis partibus infra
Sint infinitis, neque sint ea parva profecto
In sese, nostris sed sensibus, ut quoque parva
Corpora plurima sunt, pedibus collata, vel ulnis;
Metiri nostro nam corpore corpora suemus 596
Cuncta, et res nostro quoque cunctas ducere sensu.
Propterea immensum Mundi est hoc Omne, quod omnes
Mensuras superat nostras, longeque recedit
Omni a notitia mentis quoque, forsan at ipsum
Collatum extra alii mundo fuat instar arenae
Pertenuis, quo quae vivant animantia, prendant
Vix orbem hunc sensu: quaevis fera parva, tumenti
Detegimus tantum quam vitro transpicimusque,
Ipsa quidem esse sibi non parva mole videtur:
Exigua est ingens sibi mundus gleba, ibi pugnat,
It peregre, et populi divisae ibi sunt ditiones
Innumeri longe positae, inter seque remotae.
Fors et adhuc constant genera infra multa animantum,
Quae neque ab his valeant tam parvis parvula cerni,
Quaeque sibi, ut nobis nos, possint magna videri.
Hac ratione potes quoque longum dicere quodvis,
Vel breve tempus; idem longum facit esse videri
A nostra numerus mente ingens notitiarum,
Quae sibi succedant, perceptus; at una rapaci
Dum cita mente volat, momentumque efficit unum,
Innumeras aliis animantum in mentibus ire
Seorsum notitias posse atque redire putandum est,
Nostrum et momentum proin aevum immane videri.
Propterea non est, quanquam mutantur in ictu
Plurima perceleri, mutari ut plurima saltu
Credas; at peragi pedetentim cuncta rearis,
Crescere vel minui pedetentim, cernimus usquam
Quae nos in rebus, capere incrementa, revolvi
Porro et per damna; et pedetentim mobilitatem
Proin quoque vel minui vel crescere, posse neque omne
Protinus extingui, quin cuncta impendia, quae sunt
In medio, subeat paulatim, posse neque omnem
Protinus enasci, quin per compendia cuncta
Transeat, atque gradus medios discurrat in omnes.
Huic ut principio subjuncto fidere certus
Si potes (et cur non possis, huc undique rebus
Omnibus inductus servatis?), cuncta profecto
Caetera, quae jam cumque fuant, manifesta patebunt,
Cunctaque jam certa ratione educere pronum est. 597
Concipe proin geminum corpus, praedura rigescat
Cui natura utrique, velut corpuscula prima,
Quae multi adscivere, rigent, et utrumque sub unam
Impulsum properet regionem, ast ocyus illud
Duplo, quod sequitur, tandem ut contingere fingas,
Et sibi praecurrens conjungere, protinus no
Plagae in momento, in contactu scilicet ipso,
Esset opus, quodam ut mutaret mobilitatem
Saltu urumque suam; nam pergere, quod sequeretur,
Ocyus, ut nuper, qui posset, segnius alterum,
E medio spatiis sublatis quin penetrentur?
Ergo cum pergant unâ post mobilitate,
Hoc ad majorem, prorsus mora nulla, salire
Debebit, modo quam fuerat, mora nulla, minorem
Illud retrorsum devolvi ad mobilitatem;
Nempe hoc dimidium acquiret discriminis, illud
Tantundem amittet; discrimen tempore in uno
Scilicet omne perit; sunt omnia protinus aequa.
Sin primo alterutrum immotum jam tum moveatur
Impulsu alterius, non crescere motus in illo
Paulatim valeat, verum simul omnis oriri;
Haud aliter quam vipereis e dentibus agmen
Non nudum, tremulis non artubus imbecillum,
Sed latis humeris jam pugnax, jam galeatum,
Protinus e terra vidit consurgere Cadmus.
Obvia sin geminis in praelia partibus itur,
Aequaque, par omnem subito evanescere motum.
Propterea, ut vitent saltum, haec durissima multi
Corpora secludunt a rebus: mollia dicunt
Esse ea; mutatum vi vel reparantia formam;
Paulatim nam sic impulsus excipiantur,
Et dum contactae pergunt concedere frontes,
Fiat, mobilitas pedetentim ut corpore toto,
Omnes perque gradus mutetur: sic quoque sese
Jam facili rentur ratione hoc prendere, quare
Impulsus cum vi major sine fine premente
Debeat esse, tamen non omne, quod efficit ille,
Esse infinitum videatur; proin grave ab alto
Decidere in terram demissum concipe corpus, 598
Plus feriet certe terram, minus alta veniret
Quam si per loca delabens, semperque minora
Quo spatia haec capias, leviorem deferet ictum.
At spatia haec possunt infinite esse minora
,Dum venias ad postremum, dum scilicet omne
De medio tollas spatium, dum pondere pressa
Tantum illo sit humus, jam non impulsa, jacente;
Ergo infinita debet grave corpus ab alto
Praecipitans imam terram vi impellere prae vi,
Qua premat immotum. Verum vis ista videri
Ex alia nequeat parte infinita; quod alte
Delapsum exiguum corpus nec vitrea saepe
Tenuia disrumpat casu sola, pondere magno
Quae super imposito, tantumque premente videmus
Rumpier interdum, et dispergi in fragmina mille.
His ita subjunctis, cum non sint corpora, dicunt,
Dura, haud imprimitur tota uno tempore plaga,
Ni primis in particulis minimisque, sub ictu
Quae tum paulatim cedendo, et percutientis
Carpendo nimiam vim corporis, efficiunt, sit
Haud sic effugiunt saltum tamen, omnibus esse
Qui si in particulis nequeat simul, attamen ipsa
Primarum nequeat non esse in particularum
Suprema facie, quae toto impellitur ictu,
Mutat et extemplo, quaecumque est, mobilitatem;
Namque aliud corpus penetrando frons subisset
Suprema haec primis contactibus, isset et ultra;
Quod quia non valeat fieri, discrimen, id omne
Mobilitatis, oportet, uti vanescat in ictu.
Propterea dispar nequeat Natura videri
Cum sibi, nec saltus notis compareat usquam
In rebus; saltum nec item impellentia sese
Edere jam, quanquam videantur, corpora possint.
Dicendum est igitur non sese impellere pacto,
Impelli vulgo quo remur, corpora, saltus
Ne subito exsurgat: prius ergo corpora sese
Quam tangant, jamjam vicina invertere coeptent
Mobilitatem ipsam paulatim, sitque receptum 599
Quaedam causa statum immutans, quamque ipse vocare
Vim possis, quoniam sine vi mutare nequiret.
Vis itaque haec, cum disjungat de corpore corpus
Oppositam mediis de finibus in regionem
Hinc illinc utrumque urgens, vis esse repellens
Dicetur nobis. His ergo nonne vides vim
Esse repellentem longe longeque minutis
In spatiis inter duo se pulsantia corpora,
Ante ad contactus ea quam pertingere possint?
Hanc tu deinde sequens rationem finge per istam
Posse repellentem vim certum mobilitatis
Discrimen penitus tolli, quo diximus ante,
Incursu; tolli per eam majora negabis,
Quae sunt infinita ultra, discrimina posse;
Ipsa minus deberet enim quin tollere eorum
Quam prius, idcirco, brevius quod tempus agendi est,
Et breviore minus fit temporis intervallo.
Ergo tempore quo fieret contactus utrinque,
Certum aliquid superaret eo e discrimine, tolli
Quod tum deberet momento temporis uno.
En iterum quem conamur vitare, redimus
Ad saltum. Quare talem inter corpora cuncta,
Particulasque repellentem vim semper oportet 1590
Esse, ut discrimen, quodcumque est, mobilitatum
Omne, prius quam tangantur, restinguere possit.
Ergo interjectis spatiis sine fine minutis
Vis ea, quam doceo, crescet sine fine repellens,
Quam non ullum augmen, numerus non terminet ullus.
Haec queat una igitur vis infinita repellens
Particulas a particulis, dum mutua tangi
Deproperant, omnes jam prorsum excludere saltus.
Hanc igitur par est in cunctis esse fateri
Particulis, vasto quotquot sunt undique in Omni.
Ut magnis notum in spatiis gravitatis ubique
Diffundi vires, spatiis hic usque minutis
Sic opus est demum vires has, ante trahentes,
Pellentes fieri versa regione movendi;
Proin opus est quendam in medio consistere limitem
Inter utramque plagam. Quin et consistere limes 600
Non simplex queat hic; nam cum per multa, priusquam
Essent in tenues aurarum versa vapores,
Corpora, viderimus vi magna haerere trahente
Particulas, post disjungi pellente vicissim;
Terno opus est saltem mutari limite vires,
Et quo particulas sit transitus a gravitate
Sese ad pellentes aurarum, quoque tenacem
Transitus ad nexum sit ab auris, quoque tenaci
A nexu ad summum hunc infinitumque repulsum.
Multa expendendo quin mollia corpora, multos
Transgressus, genus hoc, reperire licebit, et ipsa
Limitum item loca multa, quibus mutarier inter
Se vires debent alternis; corpora namque
Mollia si tentes premere et densare, manebunt
Immota, ulteriusque coire negantia demum
In sese, vario proin cum densata modo sint
Plurima, cumque locis diversis particulae stent
Immotae spatiisque; loca et spatia ista tot illas
Multiplici signant mutatas limite vires.
In magnis spatiis late diffusa tenore
Vis uno est, sibi nam similis diffunditur illuc
Omnem in materiam gravitas; unoque tenore
In spatiis itidem minimis est, quippe minutis
His infinite crescens sine fine per omnem
Materiem; cur non similes quoque conjiciendum est
Hinc alias mediis spatiis per corpora cuncta
Vires? cum quae sunt in eis discrimina, possint
Diverso a positu punctorum cuncta venire.
Gaudet enim simili semper natura tenore.
Quare materiem constat vis una per omnem
Undique, pro spatiis quae sic mutetur, ut usque
Crescat in immensum constrictis, atque repellat,
Atque iterum renovata trahat, longamque novandi
Sese sic ducat seriem: mutataque multis
Se repetat vicibus, donec tum denique magnis 601
In spatiis speciem subeat constantior unam
Jam gravitas, spatiis jam languens pro repetitis
In sese, jam per caeli diffusa meatus.
Virium et haec quamvis possit natura videri
Ignaris animis compostaque, conque plicata,
Attamen assuetis varios cognoscere ductus,
Linea quos signat, contemplarique figuras
Mensorum variis sinuatas flexibus unas,
Perque vices multas, per nomina multa vagantes,
Non erit, ut nequeat simplex atque una videri.
Namque solent rectum tractum, et conferre recurvum
Inter se, et geminas oculis exponere nostris
Mutatas res Mensores, quarum altera sese
Dum mutat, proprio se mutet et altera more.
Rectam infinito extensam proin concipe ductu
Parte ab utraque viam; punctumque, ubicumque libebit,
Unum hac fige super, res unde exordia sumat;
Lineaque a puncto decurrens alterutram rem
Mutatam simulet, simuletur at altera recta
Finitaque via, et transverso flexibus aequis
Innitens primae positu, quam dicimus axem,
Scilicet hanc primam. Super hunc fac deinde moveri
Fingas, atque aequo semper discurrere flexu
Illam innitentem rectam quam diximus, ire
Scilicet aut sursum, res ut feret ipsa, deorsumve
Inversam. Incipiens a puncto nempe quod ante
Jam fuerat fixum, varie, ut mutabitur axis
Rem referens variam, facito, ut mutetur et illa
Flexibus incumbens rectis via, remque referre
Sic queat ipsa suam simul et respondeat apte;
Et capite ipsa suo, dum nunc longissima currit,
Nunc brevior, curvas designet tramitis oras;
Aequata haud aliter quam si volvatur arena.
Ut varie inter se fuerint res, sic quoque curvum
Hoc iter efficiunt varium, ut mutarier omnes
In formas valeat, recto et quandoque meatu
Extendi, raro tamen; ut ratione pari sunt
Collatae, veluti bina, terna, atque quaterna,
Multiplicive alia inter se res: una meatus 602
Sors nempe est recti, curvi infinita, nec ipsa
Non infinitis rebus prodire valebit,
Nempe ita collatis. Rationem nosse duarum
Proin si fors detur rerum, super axe manente
Tum statuas punctum, mutandi unde omnis origo
,Invenies curvum facile ipse deinde meatum,
Illam qui referat rationem, ubicumque loci sit.
Atque ea si ratio simplex sit, nec varietur
Ullo per sese saltu, quoque simplicis ille
Curvus ductus erit naturae, reddere saltus
Ut nequeat subitos, aut interrumpere cursum.
Et contra si fors detur cognoscere curvi
Naturam tractus, positumque, est qualis ad axem, et
Axis origo ubi sit, rationem tum geminarum
Inter se rerum, certumque tuebere nexum.
Altera si fuerit res infinita priori
Respondens, incurvus in infinita meatus
Diffugiet loca; sed cum res minuetur eundo
Altera, curva viae via rectae accedere debet
,Crescere vel si iterum coeptet, discedere ab axe.
Denique decrescens si demum desinat esse,
Atque iterum opposita, fieri quod diximus ante
Pluribus in rebus, ratione resurgere coeptet,
Atque adolescere jam rediviva, videbitur illud
Curvum iter accedens axem pertingere demum,
Atque secare, aliaque iterum discedere parte.
Curva revolvetur quoties via, trajicietque
Axem flexilibus maeandris, altera rerum
In nihilium toties merget se, et protinus ipso
Elapsa e nihilo, opposito tamen ordine crescet:
Ut postquam perventum ad inanem est aere profuso
Pauperiem, crescunt alieni protinus aeris
Nomina; ab hic contra trans nudam currere debent
Pauperiem, qui post rursum ditescere coeptant.
His tibi suppositis curvum nunc perspiciamus
Illud iter, spatiorum in quo omnes ponere possis
Inter materiae duo tenuia puncta jacentum
Mensuras illis pro viribus, esse trahentes
Quas, et pellentes contra jam diximus esse. 603
Concipe propterea de puncto quolibet axis
Flexibus eductam rectis discedere rectam
Parte ab utraque viam, nimirum infraque supraque,
Verum infinito distendi tramite supra,
Parte repellentes etenim simulabimus ex hac
Vires, ex alia contra inferiore trahentes.
parte ex hac ergo crus quoddam extendere debet
Curva infinitum via, quam nos quaerimus, atque
Illam infinitam propius corradere rectam,
Omnibus usque locis propius, sed tangere nunquam:
Descendensque locis magis usque recedet ab illa
Altis; jamque axem veniens secat, et fugit ultra
Praeteriens, aliamque in partem labitur infra,
Tum redit intorquens sese, mediumque per axem
Insilit, atque fugam molitur, at inde revertit
Non minus, atque axem rursum proscindit; ita undis
Errans innumeris effertur, deprimiturque;
Et breve per spatium toties transmittitur axis;
Donec crus ipsum pigeat demum ire, redire
Alternis, atque incipiat decurrere subter
Axem infinitum prope radens, usque nec ipsi
Non magis atque magis vicinum; accedere semper
Scilicet ut sit opus, sed non attingere; vel si
Attingat fors, et transmittat denique tactum,
Haud certe id faciat, ni post immensa locorum.
Haec quae sunt axem tot puncta secantia, raptus
Dicemus fines, et fines esse repulsus.
Limitum item gaudere queant ea nomine vero;
Namque arcus curvi supera simulare repulsum
Debent, at raptum parte inferiore locati;
Ut quae materiae quovis sita puncta sub arcu
Sint supero, pellantur, at inferiore, trahantur
Plusve minusve, alti ut ditabunt scilicet arcus.
Arcubus his varians cum constet, limitibusque
Natura, officium diversum corporis omne
Hinc proferre licet, qua vi, qua quodque sit arte
Conflatum, et dabitur, quae sint ea munera, quaeque
Esse queant in natura, cognoscere; curvae
Quaeque viae vigiles si munera pervideamus 604
Illius. Atque utinam valeant per cuncta sagaces
Ire animi, atque omnes, qui possunt esse, tenores
Prendere! ductu etenim Natura coercita ab isto est.
Non pote principio distendi continuato
Tractu materies, punctisque expertibus omni
Parte viget; quoniam cuncta inter puncta repellens
Cum vis sit, spatiis infinita usque minutis,
Materiae partes aliis non partibus esse
Compositae possunt; expulsae mutua abissent
Scilicet a sese subito, seorsumque manerent.
Seorsum proinde manent, et sunt sine partibus omnes,
Idque tenent spatium nequeat quod scindier ultra;
Nam si materies spatio non simplice constet
Ultima, uti spatium, partes ita habebit et ipsa:
Pellentes pugnant at vires; ergo necesse est,
Ipsa et ut in sese sit simplex, in spatioque.
Verum extensa tamen nos corpora credimus esse
Propterea, quoniam spatium, diffusa ubi puncta
Plurima sunt, triplices triplici de parte receptat
Mensuras; sunt longa ideo, lata, atque profunda.
Materiae at quaevis gemina inter tenuia puncta
Tantum stat spatii mensura, ut linea, longi,
Ipsaque materies multorum non nisi summa est
Punctorum, circum quae sint praecincta ab Inani
Singula; qua propter revera tangere sese
Non possunt, medium quoniam stat semper Inane.
Fors tibi difficile est sine partibus haec elementa
Concipere: an quidquam in rebus sine partibus esse
Vidimus? an partes aliis sine partibus ipsas,
In quas non valeant scindi, et sine fine secari?
Verum hoc judicium est nostris a sensibus ortum
Tum primum, cum nos vitales hausimus auras,
Ut docui, et longos firmatum deinde per usus.
Quod jam nunc rectam nos est opus ad rationem
Deferre; haec ratio non sensibus esse jubebit
Fidendum in rebus; quae sensus denique constant
Infra omnes: sensus usurpant corpora nostri
Tantum, haud corporibus quae sunt elementa creandis.
Vel partes habeant ea prima elementa, vel ipsas 605
Non habeant, scindi seu possint, sive repugnent;
Corpora semper erunt cum partibus, atque secari
Posse ea, dum poterunt cerni, noscemus. Ob illas,
Quare non opus est, extensa elementa profecto
Ipsa ut sint, quorum pars scilicet una sub ortum
Versa sit, occidui sub metas altera solis.
Undique punctum unum regiones spectat in omnes
Totum, diversis expers quia partibus extat.
Porro a simplicibus fiant ut corpora punctis
Extensa, et nequeant penetrari plura, sub unum
Nec cogi proin posse locum conjuncta, necesse est,
Vicina ut nimium pellant se, visque ea possit
Contractis spatiis esse infinita, repulsu
Ut puncti quamcumque refraenet mobilitatem.
Natura hinc igitur per se impenetrabilis omnis
Corporea est, nequeunt penetrari; scilicet omnia in
Corpore quae spatii sunt ipsius omnia puncta
Non tantum in sese sunt infinita, sed ipsis
Materiae punctis etiam collata, per unam
Quae faciem possint distendi corporis ejus
Quamlibet: occurant quare si corpora, queis vis
Pellens hoc ipso sit tempore dempta, trahensque,
Ne turbet, prorsum offensu, tum libera ab omni
Hujus et illius puncta inter puncta meabunt,
Non igitur penetrata; etenim infinita vacantis
Sunt spatii puncta, ut transcurri tot freta possint,
Proin infinite prohibentia, materiae
Ne se contingant praeterlabentia puncta,
Propterea ut nullo finito id tempore fiat.
Reddita vis pellens punctis nunc, tangier illa
Non tantum prohibet, verum et consistere propter,
Contractis nimium spatiis, mage proin penetrari
Ut nequeant. Aries jam moenia frangit ahenus,
Non penetrat, clausis jam portis ire nequimus,
Undaque non transit lapides, non vitra, nec aera;
At liquor insinuat se saxis almus olivi,
Occupat intra etenim intervalla, vacantia quae sunt, 606
Et non proinde suis oleum, aut penetrabile saxum est
Particulis, neque sunt Bacchi undarumque liquores,
Una quod valeant misceri, nec quia lymphis
Solvi quit salium natura, manentque priore
Lymphae auctu, aut aditus quia habent trans plurima texta
Argenti vivi latices: quae rapta trahendo
Sunt, adeunt, quae sunt adverso pulsa vigore.
Omnia at a minimis etiam insinuata fugantur
Particulis rerum, ut pariter consistere in uno
Non possint spatio, et contactu adjungier ullo.
Est etiam ut nimia quid jactum mobilitate
Transcurrat per multa brevi loca tempore, tempus
Propterea minuat, quo vis agit illa repellens,
Atque ideo possit trans corpora densa meare
Perfacile; ut lux est, quae saxa adamantia transit
Omni a parte means, veluti per inane, nec intra
Insinuata viam torquet, distortaque currit.
Haud igitur rectos res impedit ulla meatus;
Immensum hinc etiam spatiorum summa vacantum
Major erit spatiis in quovis corpore plenis.
Et quamvis vires possit sentire valentes
Vicinis a particulis lux, atque trahatur,
Praeterit interea tamen, atque celerrima labens
Non pote pulsari tot ab ictibus, ut deflectat.
Mobilitas minor at si luci impressa fuisset,
Huc torqueret et huc, dum trans adamanta mearet,
Aut vitrum, aut undas, iter ut vicinior esset
Aut huic particulae, aut illi, cursusque recursusque
Inflexos ageret, labyrinthi ut texta per alta.
Sic quodcumque aliud projectum in corpora corpus
Si polleret ea, quae summa est, mobilitate,
Cur non interius transmitteret, atque mearet
Illaesum, penetransque videretur penetrari?
Nulli etenim puncto puncta ulla occurrere possent,
Nec vires ullis turbarent ictibus; ictus
Nam celeri effugerent cursu, rapidoque volatur,
Nec mora tanta foret properantibus, ut raperentur.
Sic tantum si sit pila pernix aerea, murum 607
Non jam percutiat, non diruat, at sine noxa
Trajiciat; tanto si ferri nos quoque cursu
Interdum natura dedisset, ahena frustra
Ostia portarum starent, valvaeque, feraeque;
Obsisterit quid enim? vacua atque adaperta fuissent
Omnia: non postes lacrymans quereretur Amator
Occlusas de nocte, ferens ventosque nivesque,
Servorum aut manibus domini secludere possent
Thesauros, multisque recondere clavibus aurum,
Ipsi non montes sub duro viscere gemmas
Texissent, quin nos subito possemus adire,
Et spoliare avidi, nitidique redire sub auras.
Nec mirum tibi sit, cum magnos imprimere ictus
Corpora conspicias praestantia mobilitate,
Ictus imminui longe et vanescere demum
Debere, immensos si longe pergat in auctus
Crescere mobilitas; sic et jaculantia plumbum
Flammivoma aera videns, mage quo producere tentes
Longa, mage infestas impulsu inferre ruinas,
Fallaris, si distendi quantumlibet illa
In longum debere putes, quantumlibet ille
Impetus ut crescat plumbi ferus; incipiet nam
Longi aeris certum post tractum denique carpi
Maxima mobilitas, ictu et saevire minori;
Paulatim quoniam tunc aëris anterioris
Crescit obex contra plumbum, obtunditque furores.
Hinc facili ratione tuo potes insinuare
Hoc animo, non tam mirum, quod diximus, esse,
Credere uti renuas, vim crescere mobilitate
Aucta corporibus, dum fiat maximus ictus,
Post et adhuc crescente, ictum languescere, donec
Tanta ea sit, prorsus referatur ut iste senescens
In nihilum, utque illaesa meet trans corpora corpus;
Dumque repellentes coeptant obsistere vires,
Praetereat; duo sic inter magnesia saxa
Si magnes alius transcurrere tentet, utrique
Se latere obvertens inimico, haud ipse profecto
Transcurret, tenui dum mobilitate meabit,
Perque suum depulsus iter deflectetur, et illa 608
Exagitabit item pulsans, quoque ocyus ibit,
Concutiet magis; at transcurret denique, cursus
Si nimium pernix, longeque citissimus extet,
Ut neque turbetur propior, neque mutua turbet.
Rebus ab his partes finitas quodlibet in se
Corpus habere vides; quid enim est nisi massa natantum
Punctorum in spatio, et distantum mutua sese
Inter uti docui, pellentem propter eam vim,
Finitorum ergo, numeris quae prendere possis?
Quare infinitum non possint corpora findi:
Scilicet hoc munus spatii est, ad corpora quod nos
Transtulimus, medium distenta per omne putantes
Continuum spatium, rimas quia non licet ullas
Usurpare oculis, aut ullo subdere sensu.
Munus at hoc spatii, quid erit, cum nempe sit ipsum
Nil spatium, et munus nullum in se proinde receptet?
Esse potest si quod naturae munus inanis,
Hoc erit, ut valeant inter duo puncta locari
Punctum aliud, rursusque aliud, rursusque sine ulla
Fine aliud, numquam ut desit locus infinitis.
Proin infinite spatium quodcumque secari
Quamlibet exiguum cum dico posse, quid hoc est,
Illic posse dari infinitis quam loca punctis?
Nimirum haec dat habere potestas continuati
Nobis notitiam spatii; quod prorsus inane
Cernere cum nequeamus, erit, cognosse queamus
Scilicet hoc tantum, consistere corpus ibidem
Posse aliquod, certumque locum reperire modumque.
Sic Mundi extremas si quis procurrat ad oras,
Et jaciat telum, aut extendat brachia, abire
Concipimus telum, atque extendi brachia posse.
Brachia metiris porro, telique volatum
Passibus aut ulnis aequas, spatiumque per illud
Mensuris sic ire, licet sit inane valebis.
Nos ita notitiam spatii per corpora tantum
Quae sita sint usquam, vel possint esse, tenemus.
Materiae duo puncta locis constare necesse est
In geminis, ideo distabunt plusve minusve
Inter se, ut possint digitive pedesve locari 609
In medio interdum multi; quae nempe potestas
Est spatium, minui quod possit, et usque minora
Corpora, at usque tamen puncta infinita receptet;
Et contra augeri possit quoque semper, et intra
Se capere immani numero crescentia vasta
Corpora, uti nunquam non et sit pluribus aptum.
Decrescens haec, aut crescens sin fine potestas
Notitiam spatii parit, inquam, continuati,
Quod proin immensum, atque aeternum possumus ipsi
Concipere, ut quoddam rebus commune, creatae
Quae sint, hospitium, et valeant quaecumque creari.
Ast infinitas quamvis quodcumque secari
Non queat in partes corpus, consistere tanta
Punctorum tamen exiguo sub corpore quovis
Possit summa, eadem spatium ut divisa per ingens
Illud idem implerent adeo, tenuissima quaevis
Ut spatii pars non punctis quotcumque vacaret:
Finitum est etenim spatium, neque sunt sine fine
Hae spatii partes; immensis proinde necesse est
Hoc certe peragi, at infinitis denique punctis.
Nempe potest parvo quovis sub corporis auctu
Summa coerceri punctorum immensa, nec omnem
Non aequans numerum quemcumque; nova usque seri na
Puncta intervallis mediis quis posse negabit?
Ergo infinitas queis ausi admittere rebus
Materiae partes alii sunt, posse putantes
Non illas extare secus, facile efficietur
Partibus id per nos finitis, accumulatis
Quolibet immenso numero, et quantumlibet aucto.
Hinc uno pauca in spatio, seu plurima puncta
Constituent raras massas, densasque vicissim
Corporeas; et sic corpus quodcumque coactis
Densius a punctis fiet sine fine, minusque,
Ut contra fiet, laxatis rarius ipsum,
Et majus pariter fiet sine fine modoque.
Hinc videas moles quantumvis corporis extet
Dura, tamen nullum non cogi posse premique,
Quantum opus est auctis nimirum viribus extra.
Viribus at scimus restare prementibus undas, 610
Contrahere in molem nec sese posse minorem;
Et liquidas se proinde globis tangentibus undas
Si constare velis, non duplo densius usquam
Ullum tum posset lymphis exidere corpus,
Plus quia materiae, minus esset inanis in unda.
Jam vivum argentum non duplo densius unda est,
et gravius, verum decies quater; ipsa necesse est
Undae proin facies longe plus claudat inanis
In sese, quam materiae, neque mutua tangi
Propterea partes; sed vires esse negantes
Accessum validas illic, nostramque valentes
Vincere conatum: vincuntur frigore magno
Sed nostros saepe ante oculos, quia lympha priusquam
Durescat rigidam in glaciem, gelida ipsa liquensque
Contrahitur paulo spatia in breviora coacta.
Omnia cum possint igitur densarier in se
Corpora, nec certus densandi finis haberi;
Quamlibet exiguum valeant haec omnia Mundi
In spatium cogi totius corpora, totus
Mundus et ipse pila prorsus concludier unâ,
Qualem ludentes volvunt per strata viarum,
quamque levem digitis puerilis dextera jactat,
Ut non turbentur partes tamen, et sua servent
Inter se spatia, et rationes denique cunctas.
Si via curva, super quam diximus, imminuatur
Ipsa etiam, et tracta longe longeque minuto
Naturae referat vires, servabit eosdem,
Quos prius, ipsa locis contracta recentibus, usus.
Si sic revera contingeret omnia mundi
Corpora mutari, non nos discrimina tanta
Ullo vel minimum possemus prendere pacto
Mundi habitatores; spatiorum namque maneret,
Ut nunc est ratio: at nobis deprendere non est,
Hasne vices Mundus subeat; tamen esse putamus
Immunem; immotae a Natura namque videntur
Servari leges, queis primo floruit ortu.
Nunc cum materiae sint omnia praedita puncta
Viribus, illa statu per quas coguntur abire,
Est opus, ut semper sint apta ea puncta moveri, 611
Namque aliter vires essent hae prorsus inanes.
Motus utque opus est vires aequare moventes
Quolibet in puncto productos, sic erit ipso
In puncto quidam servandi nisus adeptum,
Qui sit cumque, statum, qui non mutabitur unquam,
Ni quantum vires poscent extrinsecus ipsae;
Nostra et iners sic materies existat, oportet.
Utque duo exagitant cum sese puncta vicissim,
Esse in utroque parem motum, oppositumque necesse est,
Hos ita servabunt agitata, agitantia ritus
Corpora, quandoquidem punctis conflantur ab illis;
Aeque proinde et agunt, et aguntur corpora partes
Semper in oppositas. Hinc illae denique leges
Fluxerunt, multo supera quas diximus, omnes:
Immutabile uti medium gravitatis, ut aeque
Mutatus (mutatur ubi) duo scilicet inter
Corpora qui status est, ut et illi denique motus
Orti ex congressu, varie qui corpora raptant.
Tempore quodque suo, spatiisque, et legibus îsdem.
Denique materiae quia non mutata fatendum est
Prima elementa tot ob constantem, perque manentem
Naturam rerum, quas semper cernimus unas,
Assimilesque sui, neque longo vertier aevo,
Quam bene convenient punctis haec ipsa elementa,
Quae formam mutare suam non posse necesse est,
Propterea quoniam sine forma, et partibus extant.
Virium ab illarum res pendent scilicet omnes
Lege, haec idcirco constans invictaque cum sit,
Res unas, similesque sui perstare necesse est.
Nunc ut multa strui, diversaque corpora possint
E punctis, opus est quaedam praemittere pauca,
Quos dixi, de limitibus, quae scire necesse est.
Limitum enim gemina est distans natura; priorque
Cum spatium ob crescens a vi pellente trahentem
Ad vim trajicitur; cum pellens ipsa trahentem
Excipiet contra, natura est altera eorum.
Ergo duo si respiciant se in limite primo
Puncta, statum per se nequeant mutare vicissim.
Extera vis et si coget mutare, resistent; 612
Namque et ab accessu prohibentur protinus ipso
Ob vim nempe repellentem, contraque recessu,
Vi subito exoriente trahente, ideoque priorem
Contendent postium, et stationem puncta tueri.
Nec possint loca, tranquillosque relinquere fines,
Extera ni cogat pellente hinc major, et illinc
Vis ducente, unum in motus queat ire nec ullos
Punctum, quin aliud moveatur mutua propter
Foedera; vis impressa uni, communis utrique est.
Scilicet hic nexus jungit per corpora partes,
Inde haerent valide res, ultae, unaque ligantur.
Opposita alterius ratio est at limitis; ista
Si duo puncta loces regione, immota manebunt:
Sed paulum si dimoveas, subito abripientur;
Tracta vel accedent ad se, vel pulsa recedent,
Adque alium extemplo motu celerante ferentur
Aut hinc, aut illinc finem, transgressaque demum
Incipient properae cursum tardare fugai.
Et si forte sequens curvae, quam finximus, arcus
Ipse viae talis sit, ut area clausa sub illo
Amplior anteriore fuat, fugat tota peribit,
Punctaque vertentur retro, et sic denique fient
Multiplices iterum cursus, iterumque recursus
Atque hinc atque illinc circum ejus limitis oras,
Queis modo constiterant. Arcui at si clausa sequenti
Area forte minor constet, neque tollere puncti
Jam totam possit tardantis mobilitatem,
Transcurretur item limes quoque tertius, ac tum
Incipiet celerans ad quarti limitis oras
Cursus; sic et itus reditusque fit amplior omnis.
Quin etiam primi statione in limitis extent
Si sita puncta, omnique repulsu major, et omni
Adveniat raptu vis, ut pertingere fines
Alterius generis sic possint illa, necesse est,
Deproperent exinde magis celerante volatu.
Hic itus et reditus jam nunc properantior, et nunc
Tardior, in rebus fervoris causa videtur:
Scilicet hac causa ferventia multa tuemur
Corpora, cum vario demersa liquore cientur. 613
Nec foret ulla quies unquam, si bina vicissim
In se puncta agerent, sed cum omnibus omnia certis
Viribus imperitent, et sint parere coacta,
Illi, ut erant, turbentur itus reditusque, necesse est,
Pulsibus adversis lenti, celeresque secundis;
Limitibus donec certis ea victa quiescant.
Porro scire licet non quemvis limitem eodem
Formari flexu curvae super axe viai.
Est, nimis axis ubi obliqua ratione secetur,
Est, prope ubi recta, longasque excursus utrinque
Fiat propterea in regiones tramite ab illo.
Illic perfacile est sita cogere puncta moveri
Parva a vi, spatiis auctis, vel forte minutis,
Proinde videbuntur vinciri haud glutine duro:
Ast hic cum sita sunt, contra compage tenentur
Dura; atque excursus quia curvi tramitis ille
Esse potest longus, quantum libet, haec quoque quantum
Forte velis, crescet vis punctis dura tenaxque.
Et quia multiplici via curva excurrere pacto
Possit ab axe, et se varios deferre per arcus,
Multiplex quoque vis durae genus est, variumque.
Sic primum genus est ubi limitis, esse repellens
Excursu poterit nimio procul editus arcus,
At non tam magno, qui raptum continet, arcus,
Quem porro excipiat discedens in loca vasta
Tertius, ipse etiam, veluti prior ille, repellens.
Illo igitur summa vi limite puncta resistent,
Ne compressa ad se accedant, itidemque resistent,
Ne quoque discedant, dilatenturque vicissim,
Non tanta sed vi, quae si vincatur, ut ultra
Transvectum punctum contingat limitis oras,
Tertius unde arcus distenditur in loca vasta;
Se puncta effugient subito, et sua vincla relinquent.
Sic tibi congeries filorum pressa negabit
Sese in se trahere, et spatium conducere in arctum;
Restabunt distenta itidem, tantumque resistens
Crescet vis, quantum distendens vis quoque crescet,
Donec ad extremum veniatur, filaque demum
Rumpantur, pereatque omnis vis ante resistens. 614
Sic aqua cum nequeat spatia in breviora coire
Pressa licet nimium, et nequeat distendere molem,
Igne nisi exagitante suas valido impete partes;
Jam tum se in tenues fugitat, pellitque vapores,
Qui spatium exposcunt exorti latius usque.
Sic itidem erumpunt variis corpuscula rebus
Tenuia, discurruntque velut de carcere lapsa.
Ut vernis odor e pratis, e lampade lumen,
Ut radii e Solis vultu erupere comanti.
At non particulae simul omnes prossiluere,
Ut subito ante oculos flos, lampas dissolüatur,
Solque sui pereat siccato ut fonte nitoris;
Verum ut quamque tulit supremi ad limitis arcum
Major mobilitas magna virtute trahentem.
At si puncta illo spatio stent limitis, alter,
Atque alter prope sit cui limes, non ita certe
Magna requiretur vis, ut loca prima relinquant
Compressa, atque alio vicino in limite sese
Sistant, unde negent jam tunc immota reverti.
Mollia nonne vides ex hoc consistere multa
Corpora, quae nequeant primam instaurare figuram?
Illis in spatiis si contra puncta locata
Sint, ubi divulsis stet longe a limite limes,
Mutatis spatiis non paulum, limite limes
Mutari non possit item; proin puncta reverti
Debebunt illuc, unde abscessere, reducta;
Et quo pugnabant, ne deducantur, eodem
Nisu pugnabunt deducta, ut regrediantur.
Hinc tibi ab incursu sunt exsilientia multa
Corpora, quaeque suam reparant jam libera formam.
Haec tibi jam geminis pro punctis munera vera
Eduxi ratione; age nunc, quid plurima porro
Inter se faciant varie collata, tuamur
Paulatim, proin jam spectemus terna vicissim.
Fac duo puncta loces in primi limitis inter
Se spatio: sit et axe situm, fac, tertium eodem,
Quo tu cumque voles spatio: varie istud ad illa
Cum positum constet, diversa agitabitur a vi
Propterea, pelletur ab hoc, ducetur ab illo 615
Nam nunc commotum, nunc aut pelletur utroque,
Aut ab utroque simul ducetur. Vis sua quare
Inde recepta aequet seu summam virium earum
Exagitantum, ipsam seu tantum disseritatem.
Ergo semper ab hoc puncto si educere recta
Rectum iter instituas super axe, quod inde receptam
Vim referat, sursum deorsumve, ut forte repulsum
Punctum, aut attractum fuerit, signanda orietur
Culmine curva via extremo, diversa priore,
Quae geminis tantum est collatis edita punctis
,Atque ea bina ut erunt vicino vel sita puncta
Limite, vel variam avecto procul in regionem,
Sic via curva recens spatiis mutabitur ipsis.
Atque erit, ut facile hoc fieri queat, ut nimis ampla
Per loca vim ellidat pellentem ubicumque trahens vis,
Neutraque constanter compareat; illa per ipsa
Dum loca, dispositis alia ratione duobus
Punctis vis aliam vincet pellensve trahensve.
Tertii at interea puncti in distantia puncta
Mutua vis illo deducere limite, ut ipsa
Constat inaequalis, contendit; saepe sed iste
Nexus erit tam fortis, uti deducere nulla
Vis queat ad sensum, puncto quae manet ab illo;
Nam satis hanc ad rem fuerit, prior illa feretur
Quo via curva magis spatia in longinqua recedens,
Arcus semper uti flectantur ab axe minores,
Proin etiam ut vires spatiis tenuentur ab ipsis;
Quod tibi servatus Naturae suadeat ordo.
Proin binis valido vicino in limite punctis
Inter se positis, tum vis, quae juncta tenebit,
Vi major multo est, longeque valentior illa,
Quae distante fluit de puncto; proinde moventur
Hinc utrumque simul, sed eodem in limite perstant,
Nec spatia inter se mutabunt, sive recedent,
Seu contra accedent puncti distantis ad oras,
Quod tantum exagitat, quantum exagitatur ab illis,
Verum motus erit duplo cunctantior illinc,
Quandoquidem dupla est in punctis massa duobus.
Nunc si pro puncto hoc uno, longeque remoto 616
Bina itidem statuas in forti limite puncta,
Hanc aget in massam punctorum massa priorum,
Ut nequeat proprio decedere limite cogi
Haec facile, et positum inter se mutare receptum,
Scilicet haud aliter, quam si puncta ipsa coissent
In medio gravitatis, et unum denique punctum
Bina forent, atque hinc atque illinc, eque quaternis
Constarent gemina, at quorum diversa profecto
Lex esset, curvaeque viae variata figura.
Immane est, puncto hoc quarto accedente, recentum
Qui numerus legum cumuletur, quique viarum
Pro vario punctorum intervalloque, situque.
Crescere si facias ita puncta utrinque vel ultra,
Multaque pro binis statuas, quotcumque libebit,
Illarum immensa crescet ratione viarum,
Formarum et numerus, possent quae exinde venire
Diversum ob positum, numerandique obruet artem.
Tam varium in rebus jam, compositumque quid extat,
Ulli quod, genus hoc, nequeas supponere legi?
Atque hic magnesi solves miracula saxi:
Ad se illud calybem, non caetera corpora raptat,
Atque aliud magneta trahit, si versus ab una
Parte sit, opposita contra de parte repellit:
En îsdem in spatiis sunt vires illicientes,
Sunt exercentes odia, hostilemque repulsum,
Corpora sunt ad multa effoetae et prorsus inertes.
Adde his ad gelidas quod magnes vertitur ursas,
Quandoquidem occultis terrâ illâ plurima venis
Ferrea progenies educitur; haud tamen illuc
Vertitur, ut nunquam non et declinet eoas,
Aut etiam occiduas paulum deflexus ad oras;
Scilicet ut tellus aut laeva aut dextera ferri
Succrescit venis, quae sunt sine lege feraces
Hinc illinc; ideo haud aequus deflexus ubique est,
Una aut in regione plagas it semper in unas.
Denique contactum ferrum a magnete, sub Ursas
Tendit item, celsaque diu si in turre locatum
Perstiterit; siquidem ferri convertitur ordo
Punctorum, quem si reddas, ratione movendo 617
Desuper opposita magnetem, vis nova ferri
Amittentur, inersque, velut fuit ante, manebit.
Quare non opus his noscendis, exque plicandis
Tenuia perpetuo a magnete fluentia fluctu
Corpora, non opus est nucleum confingere magnum
Sub terra certis se cardinibus glomerantem;
Nostra sine his ratio expediet facile omnia prorsus.
Illa viae tamen, et discrimina multa modorum,
Multorum quae sunt punctorum pro varianti
Inter se positu, certis in tractibus extant
Non nimium magnis spatii, nimiumque propinquis,
Quos citra atque ultra debent vanescere cuncta;
Namque viis citra est vis infinita repellens
Omnibus, ast ultra vis omnibus repetito
In se pro spatio decrescens ipsa trahendo.
Plusve minusve quidem trahit ipsa, ut plura sub unam
Particulam sunt puncta, aut contra pauca coacta;
Una tamen lex ad spatia, immutataque perstat.
Cunctarum hinc igitur quae sunt discrimina virium
In variis rebus, parvis nos esse videmus
In spatiis; ultra quae res si abducere tentes,
Nulla quidem reliqua est, ni mutua vis gravitatis.
Ergo curva quibus spatiis via serpit, in îsdem
Vires, quantum vis, minui vel crescere possunt,
Vel mutare plagas; supera quae diximus ipsi
Accidere in variis rerum fervoribus, atque
Fermentis, motus et mixtorum, aestuque liquorum;
Unda alii plantas succi nutrire, vel artus
Possunt, non alii, sed carpere, disque sipare,
Unde est electris vigor, electrique fruuntur
Corpora quae simili vi, proinde id nomen adepta,
Effert unde niger sua demum robora magnes.
Ingens at spatium, quod et inter corpora nostra est,
Et terrae medium, quod et inter sidera caeli
Errabunda, ipsumque agitantem sidera Solem,
Sola tenet spatium hoc gravitas, et corpora jungit
Certa lege trahens, in sese pro repetitis
languescens spatiis; cui quae vicinior infra est,
Magnetis rapidis vis scilicet illa, reperta 618
Saepe est, ut licuit sensu explorare rapaci,
In se bis spatiis decrescere pro repetitis:
Atque ista imminuens tractus de parte sine ulla
Fine, ut jam docui, jura ad communia, vimque
Communem venies demum, munusque receptum
Tota in materie, quo non penetrabilis ipsa est.
Hac nos puncta tenus, quotcumque, expendimus uno
Axe locata super: jam nunc diversa seramus
Per loca. Principio punctum non perstet in axe,
In quo sunt alia inter se duo juncta vicissim,
Illud at inferius, suprave, ubicumque locetur;
Protinus exoritur seges hinc immensa modorum,
Et varii ratio fecunda hinc ordinis exit.
Illud ea si jam punctum tibi sit regione,
Unde cadens rectis super axem flexibus, axem
Perscindat medium transcurrens inter utrumque
Hinc atque hinc punctum trames, tunc aeque ab utroque
Distare, atque aeque pellive, trahive necesse est.
Jam via curva recens exorta a viribus istis
In magnis spatiis vix quidquam a simplice prima
Differt; at spatiis in parvis non ita certe
Exiguum discrimen id est; vis excita punctis
A geminis illo fundetur tramite recto,
Axem qui medium secat, unde est virium origo;
Proin erit in spatiis prope par distantia magnis
A medio, et puncto nimirum a quolibet uno;
Atque ita compositis oriens a viribus ipsa
Curva via, aequalis prope erit, quae a simplice manat;
Tantum intervallo procurret duplice ab axe
Hinc illinc dimota suo. Distantia parvis
Ast erit in spatiis impar, diversaque ab illa
Simplice vis, etenim minus illa augetur in ipso
Accessu ad medium punctum, et velut illa nequibit
Edere majores nisus sine fine; minores
At demum efficiet, medio vanescere in axe
Qui tum debebunt, quoniam eliduntur utrinque
Partibus adversis aequales oppositique.
Curvum iter hoc itidem gaudebit limite multo;
Atque in eorum aliquo, quem de genere esse priore 619
Jam supera dixi, si punctum forte locetur,
Punctum istud remanebit ibidem, praevalidaque
Nectetur compage duobus, particulamque
Cum sociis triquetra efficiet constare figura,
Cui geminum par crus distentum vertice ab illo est;
Tum punctum quocumque unum transferre libebit,
Particula incolumi, pariter translata figura
Tota erit, ut nequeat non, ut prius esse, triquetra.
Dehinc punctum pone obliquum; gemina illa duobus
De punctis vis emanans ipsum exagitabit
Utraque sive trahens, seu pellens, altera sive
De puncto propiore trahens, pellensve remoto
Altera, sive trahens haec contra, atque illa repellens.
Punctum age id obliquum geminos duc proinde meatus
A geminis punctis, et utrumque extendere perge
Ulterius; facies sic flexus quippe quaternos;
Alter erit deorsum versus, sursum alter hiabit,
Alter et a dextra regione, alterque sinistra est.
Quatuor illa modia jam vis variata quaternos
Diriget hos intra flexus sese; utraque nempe
Cum trahet, in flexu spatium spectante receptum
Inter puncta trahet, punctumque adducet ad ipsum
Hoc spatium; opposito sed diriget utraque pellens
Se contra in flexu, punctumque recedere coget.
Si demum ex uno puncto trahet, ex alioque
Pellet vis composta simul, commixtaque, abibit
Illius ad flexum lateris, de parte trahentis
Quod tibi erit puncti, et secum illud deferet actum;
Illorum donec subigens deducat ad axem
Continuatum, utriusque locet sive e regione
Aeque nimirum distans ab utroque. Sed istis
Noscendis melius, quae coni prima figura
Proscissi est, una lustremus, transque feramus,
Quippe licebit, ad hanc, fieri quod dicimus istic.
Sint gemini duo puncta foci, majoris et axis
Dimidium unius distantia limitis aequet,
In quo arcus sit vis pellentis, visque trahentis
Aequus, seu constat quae vis pellensque trahensque, 620
Aequa sit in spatiis aeque illo a limite fusis.
Jam positum extremi punctum, fac, ut esse rearis
Aut hinc aut illinc unis in finibus axis:
Ejus erit tanto distantia major ab uno
Punctorum, quam quae est ea limitis, altera quanto
Est minor; idcirco quantum pelletur ab uno,
Tantum alio rapietur, et huic parebit, et illi;
Propterea immotum libramine perstat in aequo.
Vertice sic etiam parvi perstabit in axis
Aut hinc aut illinc immotum, namque ibi limes
Puncto ab utroque coit; distantia limitis haec est
Scilicet axi par majori dimidiato.
At mediis ubicumque locis declivibus orbis
Illius si sit punctum, plerumque necesse est,
(Nimirum tum cum medium orbis non mage distat
Alterutra a regione foci, quam limite limes
Ille a vicino) vis ut se dirigat illac
Qua flexum signatur iter, tergumque recurvum est;
Quandoquidem quoque tum major distantia tanto
Altera erit, quanto minor altera; proinde repulsus
Aequales opus est, existant raptibus; ergo
Compositae hae vires raptantes e latere uno
Punctum, per medium flexum, quem diximus ante,
Transibunt, illis nimirum e quattuor unum;
Quo pariter debet transire ora illius orbis;
Ejus id officium est namque inter caetera notum.
E genere ille tibi sit limes proinde secundo;
A puncto propiore trahens vis manet, oportet,
A distante magis pellens; proin verticem ad axis
Majoris punctum abreptum conscendere coget.
Opposita ratione minoris verticem ad axis
Coget, ubi limes sit de genere ille priore.
Ejus jamne vides toto circum orbe figurae
Constitui alternis diversi limitis oras?
Cujuscumque super nam si axis vertice ponas
Punctum, stabit idem libratis viribus illic;
Sin alio quocumque situ super orbe locare
Collibeat, pugnabit abire, et culmen ad axis 621
Unius accedet, tantundem et culmine contra
Axis ab alterius decedet; et usque redire,
Illinc si paulum deducas, nititur ipsum;
Paulum ex hoc contra deductum, abscedere per se
Nititur, atque gradu celeranti longius ire:
Illic e primo constat proin ordine limes,
At contra limes naturae erit iste secundae.
Dumque gradu pergit curvum celerante per orbem,
Per quem vis raptat, curvo tamen exit ab orbe
Protinus, exoritur de curvo nam fuga motu.
Hic quoque pro vario discrimina limite fiunt;
Nam si limes erat generis tunc ille secundi,
Illo in discessu crescet vis usque repellens,
Usque trahens minuetur, erit quapropter, ut usque
Abscedat punctum, et spatia in majora feratur.
At si non extra, nec eo super orbe, sed intra
Id statuas punctum; adducens vis fortior exit,
Languidior contra abducens, proin tum quoque punctum
Abscedit procul ora introrsum, ad punctaque tendit:
Sed fient, limes si sit prior, omnia contra;
Dimotum extrorsum punctum introrsumque revertit
Protinus ad notos calles, orbemque recurvum;
Illic namque trahens, hic pellens vis ea crescit.
Sic, genus hoc, orbes diversi, intraque minores,
Et longa serie majores quamlibet extra,
Sunt tibi naturam sortiti limitum eandem;
Nam positum punctum per se non effugit illinc;
Deductum tamen, aut gressu fugit accelerato,
Aut contendit eo, discesserat unde, reverti.
Cunctis rebus ab his quid sit solidumque fluensque
Percipies, praesertim hanc ipsam ad plurima puncta
Si tute extendas rationem, particulasque
Ad multas itidem positu variante locatas.
Illic namque potes res esse putare fluentes,
Libertas ubi particulis se vertere in orbem est
Circum alias, tamen ut nequeant non esse vicissim
Haerentes: sic si laevis foret undique Terra,
Desuper atque globos omni asperitate carentes
Ex ebore, aut vitro ferret, ratione moveri 622
Possent hi facili circum, nec abire retenti
A Terra, nam vis contraria vincere pondus
Non poterit, fieri aut major fuga vi gravitatis.
Caeruleum leni sic per mare flumine pulsae
Discurrunt puppes, at non tolluntur in auras,
Ni fera contorto tempestas vortice raptet.
Sic quoque parva globis si laevibus atque minutis
Constaret moles, illi per lubrica possent
Convolvi tenui vi, non discedere juncti;
Namque trahens forti retinet compage potestas.
Proin fluidis in rebus ubi discerpere partes
Tentes, disrumpi paulatim, et non nisi parva
Parte queunt; quare guttarum humore madentes
Speluncae retinent pendentes fornice lymphas,
Adventu donec longo rorantis aquai
Grandior et gravior guttae propendeat humor;
Pondere victa etenim productior, et gracilescit
Paulatim in medio, filoque a simplice demum
Decidit, et terram prolapsa rigasque, cavatque.
Partibus illa suis libertas in latus omne
Nimirum se versandi, circumque ferendi
Efficit, ut possint paulatim abducier a se.
Non ita cum solidae res sunt, duraeque: rigentis
Ferri virga nequit gracilescere, tracta deorsum;
Incipient nam cum fibrae disrumpier, omnes
Tempore rumpentur prope in uno; ut prorsus in uno,
Si summa solidae inter se ratione rigescant;
Propterea majore opus est conamine multo;
Partibus his quoniam est pariter rigor in latus ingens:
Tota ideo, quae non est flexilis, in latus acta
Virga ibit; nempe hic vertendi est nulla potestas,
Ut fluidis in particulis; proinde esse rigentes
Hae nequeant quamquam junctae compage tenaci,
Namque valent tantum ad spatia interjecta tuenda.
Utque potest spatii limes fortissimus esse,
Languidus at nimium, qui de latere impedit ire,
Sic etiam quit uterque vigore jacere sine ullo,
Quem tu percipias: sine nexu, ut pulveris, exit
Tum tibi materies; facile hinc cognoscere possis, 623
Cur calor atque ignis quaedam liquefacta resolvant,
Quaedam usque ad cinerem labefactent; namque minoris
Axis quod fuerat supremo in vertice punctum
Impulsu a valido si circum protinus ire
Incipiat, notoque recedat ab orbe, valebit
Perfacile huc illuc converti liberum et exlex.
Hunc calor atque ignis defert subtilibus ictum
Rerum particulis, paulumque recedere cogit,
Et velut orbe exire suo; facilesque repente
Illa circuitus glomerant: sic dura liquescit
Materies resoluta, fluunt sic saepe metalla.
Verum illo paulum motu exagitante minuto
Propter ademptum ignem, et restantes undique propter
Tot vires alias punctorum, in culmine figi
Axis debebit punctum brevioris, ut ante.
Durities proin particulis amissa redibit,
Et cera, et vitrum, et liquida ante metalla rigescent.
At si non referat se noti ad verticis oras
Punctum (quod, quare fiat, modo diximus), at se
Proripiat procul avectum, magis usque fugantem
Vim poterit reperire, locisque abscedere multis
Avium, uti fumi faciunt, volucresque vapores.
Tum velut amisso superant quae glutine partes,
Inter se sine vi perstant, et prorsus inertes;
Scilicet ut levibus cinis est spargendus ab auris.
Sic multa e variis quae constant corpora rebus,
Ut ligna, et lapides, abeunt domitante calore
Candentem in cinerem, aut calcem resoluta, suamque
Amittunt speciem, et remanent ita simplice longe
Natura fient vel adhuc mage simplice, et una;
Propterea exagitata modos tribuentur in aequos,
Atque aequa in spatia, ut crystallus denique fiant
Pellucens; iterum quae fusa solutaque flammis,
Quandoquidem nihil est, quod diversa evolet inde
Natura, nunquam nitidi non igne redibit
Amoto in formam crystalli; haec ultima certe
Est species tortis violento rebus ab igne.
Haec tibi cuncta viae deduxi ab origine curvae, 624
Quam super exposui; simplex est, unaque vere
Illa, sed a variis variantia nomina rebus
Sortitur; veluti multis quod flumen in oris
Errat, et hos praeter populos, et labitur illos
Moribus et patrio inter se sermone remotos,
His diversa refert atque illis nomina terris,
Quae nemus, aut vallis monti subjecta nivali
Commutat; longinquum undas devolvit easdem
Ad mare, quae gentes varias, quae regna rigarunt.
Sic serpens varie via curva, ubi crure recedit
Primum infinito, et facit impenetrabile corpus,
Hujus causa potest tibi muneris ipsa vocari;
Post conversa locis secuit cum pluribus axem,
Fermentis mores dedit et fervoribus, aucta
A queis voce nova proinde est; et limite in omni,
Quem toties repetit restaurans multiplicansque,
Corpora quo debent haerere tenaciter apta,
Non nisi causa tenax, eadem licet, appellatur.
Denique supremo jam crure, quod usque prope axem
Procurrit, puppisque velut, sua littora radit,
Quandoquidem gravibus leges dat rebus ibidem,
Ipsa audire solet gravitatis causa, velut sit
Ipsa alia a primis. Diversis unica spiris,
Ductibus et variis haec tam diversa creavit,
Haec varia, in rebus quae constant omnia cunctis.
Ordinibus multis elementorum, omne coortum est
Hoc, quodcumque vides; punctorum arctissimus ordo
Est prior, et longe tenuissimus; aedificatur
Alter ab hoc porro, dein alter, et alter, et usque
Laxior, et spatiis majoribus amplior omnis;
Donec corpora, quae nosmet sentire queamus,
Consistant, adeo diversis praedita formis,
Et variis adeo rebus mutata modisque.
Porro nulla quies est ullis, quotquot in omni
Summa sunt, punctis revera, motus et ullus
Non est, signet iter qui rectum; at quodlibet unum,
Est opus, ut punctum curva regione feratur
Perpetuo prorsus sine saltibus, et sine pausis.
Omnis motus enim punctorum a viribus omnium, 625
Usquam quotquot erunt, pendebit; agentur ab omni
Puncto, interruptis non legibus, omnia puncta
Scilicet, et motus concrescet ab omnibus omnis
Non intermixta recta regione, morave.
Quin neque erunt gemini motus, similesve, paresve
Ulli inter se; eadem ratio nec ad omnia puncta
Punctis esse queat geminis, siquidem loca constant
Diversa, atque ideo diversis viribus errant.
Attamen hoc verum est, longe longeque remotis
Cum vires tenues punctis sint, atque valentes
Vicinis, paulo diversis puncta moveri
Flexibus interdum duo posse; et sic ea certe,
Unam in particulam coeunt quae puncta vicissim,
Motu diverso longe minus abripiuntur,
Quam si particulis diversis addita constent.
Sic quae constituunt Terram, Veneremve, Jovemve
Non adeo ductu vario trans aethera currunt
Se collata inter, quantum collata Cometae
Punctis si fuerint, aliisve vagantibus astris:
Haud minus in summa tamen est diversa potestas
Omnibus in punctis, neque sunt discrimina nusquam,
Nulla ut res alii similis sit, parve profecto.
At si nostra viae species, quam diximus ante,
Non ita desineret, gravitatem ut ubique referret
Corradens axem, sed post immensa locorum
Inciperet rursus tranare, axemque secare
Se referens huc atque illuc varieque recurvans,
Et varios spatiis alternans grandibus arcus,
Et varias vires, quid tum foret? esse locata
Limitibus certis tum sidera fixa videri
Possent, et nostris subjecta haec sensibus omnis
Summa inter sese connecti, conque ligari
Non aliter, quam particulae puncta inferioris
Cujusvis; atque alterius sic particula esse
Majoris longe Mundi, sic rursus et alter
Particula alterius, nusquam ut sinire queamus.
Sed nimium tenuis mens est, finitaque nostra,
Ut tantum extendat se, quantum summa Potestas
Cunctarum rerum, Naturaeque alma Creatrix; 626
Ut videat, fecunda queat quodcumque referre
Haec via curva, sinuque suo quod condere cumque,
Una ministrarum tamquam e numero innumerali,
Ingens, cum libeat, quas evocet illa Potestas.
Accidere in mundis etiam tot posset, eadem
Id curva praestante via, ut moveantur in uno
Plurima, sit motus quorum procul alter origo;
Et tantum ob motus agitetur hic illius, ille
Hujus, ut in mundos distantes notitiae sic
Mundorum transmittantur, neque transeat ullus,
Qui doceat cursor, neque vox, neque littera migret.
At nos in rebus, quae possint esse, morari
Quid juvat? Omnipotens rerum quid fecerit Auctor,
Conjicere e paucis, quae cernimus, exiguisque
Non datur. Arbitrio sed quod deducta sit omnis
Haec natura suo, sapienti struxerit ille
Hanc summam quod mente, quod almas fixerit orbi
Leges, ut fieri possint, quae facta videmus,
Non jam hoc conjicere est, dubiaque in luce tueri,
At se perspicuo manifestum in lumine prodit
Hoc magis, ingenio quo plus contendimus acri.
Omnibus in rebus a rebus nimirum huc ducimur, orbis
Lustratus meliora sua spectacula scena
Ingerit, et longe super evehit, atque recludit
Unum ad Principium faciles certosque meatus,
Principium Sapiens rerum, aeternoque coërcens
Omnia consilio. Praesens mage, conspicuumque
Quid menti queat esse per ardua sidera vectae,
Corpora naturae per vasta, per intima rerum,
Totius et leges scrutanti et foedera mundi,
Quid queat esse, quod introrsum magis insinuetur
Undique diffundens manifesti lumina veri,
Quam tantas res esse aliquem, qui struxerit, atque
Temperet, et pulchro, quo nexuit, ordine servet,
Summis, et mediis praesentem rebus, et imis,
Ingentem Dominum, cujus vim tota veretur,
Unde ortum trahit, atque suum Natura vigorem?
Vix potuisse Virum mortali stirpe creari
Credidimus, nobis immensi qui patefecit, 627
Orbis queis agitur, leges, quas dicere longus
Noster erat labor; at decerpsit tenuiter illas,
Et paucas longe de multis, haec quibus ingens
Stat moles, qui materiae nova dixit inesse
Munera, certa fides neque dictis abfuit ilis:
Propterea merita super haec mortalia laude
Nos illum in caelum mirati eveximus, illi
Plaudimus, et nostros ultro submittimus ausus.
Illam infinitam quam longe agnoscere porro
Par erit, et prorsus divinam dicere Mentem,
Ipsas quae rebus leges has provida fixit,
Materiae exortum dedit, et sua munera cunctis
Corporibus, viresque suas, quaeque ordine mundum
Commovet invicto, quae certo limite stellas
Ardentes frenat, quaeque astra vagantia caelo,
Et late Solis fundit cum luce vigorem,
Quae Terram immoto convertit cardine inertem
Et mores ventis dedit, undisonoque profundo.
Quid si praeterea tot per viventia saecla,
Quae mare, quae terras, quae tractus incoluere
Aurarum liquidos, animantum si variatas
Innumeras irem per stirpes, non minus arcto
Inclusae quae sunt, quam magno corporis auctu,
Excuteremque suis quae motibus instrumenta,
Sensibus et motus, et sensus moribus apti,
Et mores vitae pariter generique tuendo;
Exinde ad genus hoc nostrum mortale venirem,
Exiguos velut ad mundos, huic anteferendos
Fors magno tamen, et partes introrsus et extra
Lustrarem, quarum modus, et praeclarior usus,
Nempe aures, tremulas auras, sonitumque bibentes,
Et structos oculos pro dio munere lucis,
Et cerebri fibras, et nervos, atque calens cor,
Diductas venas, vocisque cibique meatus,
Et qui sunt variis lymphis sudantibus apti,
Septaque item et nexus, et itus reditusque cruoris;
Denique si vires et motus percipientis
Vestigarem animi, et versantis in omina sese,
Quam tum magna fuat, videatur, ut illa creatrix 628
Tantarum rerum, quam pollens alma Potestas,
Et quantum nostros conatus exsuperare,
Quantum a notitiis, quantumque recedere nostris.
Atque utinam haec animi finita arctataque nostri
Vis magis atque magis distendi posset, et auctu
Pro rebus circum positis excrescere magno,
Tum stupor obrueret magis et magis admirantes,
Scilicet ad summum conversos rebus ab istis
Artificem; tum namque novas per corpora leges
Credibile est nobis praesto fore, pluraque semper
Naturae officia et mores, viresque paterent:
At proin usque tamen sustollier altius, atque
A nobis procul usque recedere summa Potestas
Et majore videretur se condere luce.
Sed quanto magis illa recederet, attonitosque
Redderet aeternis animos fulgoribus altes
Praestrictos, Dominum tanto magis esse potentem
Noscere par foret, imperiumque hoc grande fateri
Protinus, et nosmet submittere, nostraque, tantum
Hunc colere, atque olli purum contradere pectus;
Quo nisi perducant exhausti denique longum
Orbe in lustrato vestigataque labores
Natura, quid jam juvet accumulasse sagaci
Notitias animo, quae sint sine fruge, premantque
Nequidquam ingenti lassatam pondere mentem?
Ut demum veluti peregrinis mercibus aucta
Post varios maris errores, lustrataque longum
Littora, et ignotas terras, a fluctibus atris
Mergatur patrio puppis tunc obruta portu.
Omnipotens Genitor, Caeli fulgentia templa
Horrifico per quem saepe intremuere fragore,
Et mare concussum est, convulsaque cardine tellus,
Certa Tui in rebus qui non vestigia cernat,
Atque operae monumenta tuae, tua gesta per Orbem,
Nec dominum agnoscat, nec ineluctabile regnum
Unius, hic media patitur de luce tenebras
Infelix quoniam effari magni primordia Mundi,
Et rerum causas indûxti, artemque repôstam, 629
Se tua per vacuos qua flexit dextera tractus
Omniparente means motu, numerosque recenti
Menusrasque suas infundens undique summae,
Te, Pater, haec rerum nobis trans nubila monstra,
Illabensque tuum radium infer mentibus, illo
Circumfunde animos ad lumina dia inhiantes
Jamdudum, et semper potiores erige ad haustus,
Qua Sacer aetherii decurrit nectaris humor;
Corda move, impulsus audire sequique supernos
Ut possint, ut sponte velint, tibi cuncta referre
Ut sua contendant, spemque omnem, gaudia, curas
Conjicere in omnes, te quaerere, teque verei,
Unum diligere, atque uni tibi fundere laudes,
Thura adolere tibi, facere, et persolvere vota.