Actus IV. Scena 1. Maxentius – Faustina – Philosophi – Catharina – Strategus – Milites
In publicum prodire cur te iusserim
Et praeter morem faeminarum conspici,
Haec causa pepulit, uxor, ut virgunculam
Aegyptiam, linguam disertam congredi
Testis videres cum viris sapientibus.
Fau: Lubens videbo et audiam, Caesar, tuo
Nutu benigno. Max: I, captam ab antro carceris
Trahe huc, satelle! Asside, coniunx, meo
Lateri! Sophorum turba, vos dextrum locum,
Famuli, sinistrum legite! Parate animos, venit
Autor puella non soliti certaminis!
Phi.1: Quid mutiat loquacula contra tot sophos?
Certissimam promittimus victoriam.
Max: Victoribus parata sunt sua praemia,
Contra manebit dedecoris victos nota.
Cum nemo dictis, virgo, reclamet tuis,
Tum facile statuis te trophaeum iudice:
Adsunt, procacem qui tibi vocem comprimant!
Cat: Christo auspice non detrecto pugnam. Sint licet
Proposta praemia philosophis, Christus tamen
Erit mihi merces copiosa, infantium
Qui pandit ora et in nihilum sapientiam
Sapientium redigit. Max: Mora ne sit longior
Et taedium vitetur, agite, rhetores,

Aetate et eruditione qui praeit,
Hic auspicetur praelium! Si vincitur, 1161] C om. personam. 1166 faeminarum] faeminam C. 1177] B 1131. 1180–82] A 790–92. 1186sq.] Vulg. I Cor. 1,19 scriptum est enim perdam sapientiam sapientium. 1190sq. Si … adiuvent] B 1143. 1161–63] dact. hexam. 1164] cat. quatern. iamb.
Reliqui sequantur ordine et victum adiuvent!
Phi.1: Prosilio laetus! Virgo, dic, quid fers novi?
Quod dogma fixum in obstinato pectore?
Cat: Nullum deorum numen esse in fictili
Materie, ut auro, lapide, luto, stipite.
Nego deorum multitudinem, nego
Tot esse Ioves, patres, sorores, coniuges,
Natos, propinquos, pellices, totum genus
Infame stupris, unde caelum fluctuat.
Phi.1: Commenta sunt haec usitata vatibus,
Indigna divis qui canunt caelestibus.
Has nostra dudum fabulas ridet schola.
Cat: Quando fateris esse vatum fabulas,
Cur veritatis invidus tales colis,
Quin voce falsos libera assertas deos
Aut dicta falso probra confutas palam?
Phi.1: Quandoque gaudet Iuppiter levibus istis,
Et per theatra publicos ludos amat.
An non levatur numinis crebro furor?
Cat: Non hinc, philosophe, agnoscis istos daemonas?
Qui, quod severus non agi tolerat Cato,
Dii requirant, ut pudorem proterant,
Aliosque ludant sceleris exemplo sui,
Ad Styga rebelles quod deo aeternum luunt?

Phi.1: Tu multa, virgo, non probata congeris,
Nam quae beatos poena terreret deos?
Cat: Imo quia terret per Styga nunquam peierant,
Quare et beati neutiquam dici queunt.
Phi.1: Succedat alius! Nescio qua vertigine
Caput agitetur. Phi.2: Loca diis contraria
Ostende in aliis locis, quam poetis ludicris!
Cat: Nescis Anaxagoram docere, quod omnia
Una regantur mente? Quod nec Iuppiter
Nec Mercurius nec homo quisquam brachiis suis
Brevibus rotare tanta possit corpora
Caelestium orbitarum? Phi.2: Anaxagorae mihi
Autoritas non sola, virgo, facit satis.
Cat: Nunquid Stagirites hominum deliria
Perosus unum statuit orbis arbitrum?
Ideoque terram patriam exosus diem
Clausit supremum in Euboicorum littore? 1211] ago C; cf. A 825. 1213 sceleris] supplicii C; cf. A 827sq. 1192–218] A 800–35. 1220–37 Loca … Dicite] B 1209–40.
An non Aristocles ab altioribus
Humeris Plato dictus asserit hoc ipsissimum?
An non cicutam Socrates hausit dei
Unius ergo? An non Pythagoras, Orpheus,
Vestrae Sibyllae numina plura exterminant?
Legistis haec. Cur dissimulatis? Dicite!
Phi.2: Dum colligo me, capessat alter praelium!
Phi.3: Mittantur ista, ratio divos fulciat!
Quod totus orbis clamat assensu pari,

Nefas puellam temere adeo convellere.
Cat: Quod error ergo publicus persuaserit,
Nemo repugnet, nemo rectum suadeat?
Phi.3: Atqui vel inde claret istorum decus,
Quod regna, quorum praesides aras colunt
Tuentur usque et usque florentissima.
Cat: Quin ergo divis Troia adhuc perstat suis,
Quorum cruore tam pio aras imbuit?
Babylona quare Persis evicit magis
Quam magna Babylon impotentem Persidem?
Utraque deorum numini fidit pari.
Phi.3: Quam multa multos signa confirmant deos
Et ante nostros perpetim aspectus vigent!
Caelum verendo sempiternum numine
Et Phoebus aurea luce mundo splendidus,
Phoebique compar dans vices orbi suas,
Et quidquid inde fert opem mortalibus,
Est ille nobis rite censendus deus.
Negasne praedita astra dio numine,
Quae vim creandi vimque operandi conferunt?
Cat: Ut nemo vires ensis admirabitur,
Si fortius vibratus haesit vulneri,
Sed pugilis artus et lacertos strenuos,
Sic illa caelo quae moventur sidera
Non vi suapte, sed coacta cursitant.

Nam si vacandi sit potestas libera,
Nunquam hoc labore dii patiantur se premi.
Deus haud minister servit officiis heri.
Phi.3: Obstupeo totus, haec refutet doctior.
Phi.4: Taceamus omnes coelites! Aegyptii
Quem colimus Apim tun’ spoliabis numine?
Non vivit ille? Non potens est? Non suos 1232] Aristoteles C; cf. B 1226. 1240–68] A 837–79.
Aegyptios defendit a clade hostium?
Cat: Defendit? O defensor imbellis! Iugo
Non colla submisere Romano duces
Nostri? Sed haec praetereo. Quis fingi potest
Cultus deorum insanior cultu Apidis?
Pudet profari stultitiam gentis meae.
Ridenda vel ploranda origo est numinis?
Si nascitur vitulus rubenti corpore,
Cui frons sit alba et alba sit in tergo nota,
Cui lingua cantharo notata sit, deus
Esse incipit. Cum certa vitae tempora
Explevit, in puteum miser demergitur.
Luget sacerdos veste scissa et crinibus
Populus laceratis mortuum plorat DEUM,
Donec repertus talibus insignis notis
In gaudium solvit querelas. Interim
Ubi deus est, qui curet Aegyptum suam?
Ob turpitudinem erubescit ipsemet.
Max: Etiamne tantum ceditis virgunculae,

Et muta pro diis turba non audet loqui?
En, pene victi subticent a faemina.
Hem, facilis illa palma, quam rebamini!
Phi.5: Age, Caesar, illi profero munus novum,
Edisserendum grandiori pectore.
Cum tollis omne, quod colitur nobis deus,
Heroas olim collocatos coelitus,
Et clara mundi splendicantis lumina,
Quem nunc relinquis praesidem coelo deum?
Cat: Quod nomen aliud soli et uni des deo?
Deus vocatus, quisquis illic praesidet,
Solusque cum sit, non eget cognomine.
Est unus igitur optimus, summus, potens,
Quem mente pura plurimae gentes colunt.
Phi.5: Vox faucibus haeret, nil superat contrarium.
Phi.6: Vos Christiani triplicem asseritis deum.
Unde ergo plures reprehendis coelites,
Numerumque, quem reprehendis, ipsa comprobas?
Cat: Cum quaestio de divinitate numinis,
Caecutit hominum mentis imbecillitas,
Nisi se videndam praebeat per gratiam.
Nec mira res est, si nequitis cernere, 1301] Deos C; cf. A 900. 1279 Ridenda vel ploranda] A 189. 1291–303] A 888–902. 1304sq.] A 913, 915. 1306 Vox … haeret] Cf. ad B 646. 1307–18] A 919–39.
Quia et videntes lumen astu clauditis.
Humana si me ratio dicentem audiet,
Non assequetur sensa de tanto deo,
Quem, cum sit unus, trinus ut sit, noverit,
Nec solida turbet unitatem trinitas.

Phi.6: Sublucet in tenebris nitoris plusculum.
Phi.1: Christone numen asseveras inditum?
Cat: Fidenter assevero. Phi.1: Deus non subiacet
Morti et tamen Christum asseveras mortuum.
Deus ergo mortuus? Cat: Abdita haec mysteria
Arctabo breve in compendium: Ex nihilo DEUS
Produxit hominem, qui vetito statim cibo
Se contaminavit. Maxima haec iniuria
Fuit pianda, sed piandae nemo par
Inventus. Itaque filius dei unicus
Patri obtulit se victimam pro servulis.
Carnem induit natus pudica ex virgine,
Et sponte crucis tormenta demum pertulit
Homo deus et patri coaevus filius.
Phoebaea habentur inter haec oracula,
Haec omnia persequitur Sibylla fusius.
Max: Cur subticetis? Cur tremor ossa concutit?
Cur ora pallor inficit? Vincat sophos
Puella? Respondete, asini! Heus, heus, milites,
Contundite fustibus! Nihil contra hiscitis?
Phi.1: Ignosce, Caesar, da veniam! Cito data est
Lux alia. Si mineris et flammam et necem,
Tamen fatebor esse Christum cum patre
Solum universi praesidem, mundi DEUM.
Max: Phui, dedecus! Vosne error idem fascinat,
Paremque deliro seniculo assensum datis?
Phi.2: Si doctior omnibus nequit resistere

Verbo potenti, quis resistere audeat?
Omn: Christus deus solus, reliqui sunt daemones!
Max: Vah, capita morti obnoxia! Heus, satellites,
Omnes ad unum ducite in medium fori,
Ibique coram multitudine in ardentem rogum
Iactate, cineres in pelagus dispergite!
Mil.omn: Facessimus imperata. Max: Me sic luserint?
Docebo, quid sit ludere fasces Caesaris! 1316] sensu C; cf. A 933. 1326] taminavit C. 1335–37] Hor. epod. 7,14–16 responsum date. / tacent et albus ora pallor inficit / mentesque perculsae stupent. 1340–44 Si … datis] A 968–72. 1351 cineres … dispergite] B 1283 (= BM 3,190).
Phi.1: Putasne, virgo, Christus est nostri memor?
En, nulla nobis plura discendi mora est.
Cat: O vos beatos, ignibus corpus date,
Mortale flammis quidquid est dissolvite!
Mens astra Christo transvolabit auspice.
Ne vos ferocis Caesaris vis impotens
Perturbet, ite, cum triumpho maximo
Intrabitits aulam superam. Max: Adhuc moramini?
Schurius: Rogus ardet, imperator. Max: Heus, satellites,
Abripite, quos praestigiatrix detinet!
Phi.omn: Vale virgo, dux nostrae salutis omnium!
Cat: Valete, firmet, qui dedit, Christus fidem!
Fau: Magnanime Caesar, si licet, paula eloquar.
Max: Licet, mea coniunx, audio. Fau: Virgunculam
Fors verba flectent lenia. Paulo mitius
Affare victricem sophorum! Max: Cor equidem
Turgescit iracundia, sed vinco me:
Catharina, adesdum! Sis licet caedis nocens
Quamplurimorum, precibus Augustae tamen
Ignosco, tura si diis adoleveris,
Et ante reliquos Mercurio, qui pectori

Sapientiam indidit. Ut pater tibi consulo:
Aetate fruere! Cogita connubium
Te dignum et ortu regio! Cat: Iam nupta sum
Christo, quid iterum vulpinaris et dolo
In retia allicis? Dolus subolet. Fidem
Christo dedi teste annulo. Servo fidem.
Max: Mox agere virginem domita disces malo.
Ehodum, satellites, bubulis loris magam
Virgisque caedite, donec e membris cruor
Erumpat et corpus lavetur sanguine!
Ubi caesa abunde, in carcerem obscurissimum
Trudatur et bis sex diebus nec cibus
Nec praebeatur potus! Haec, stratege, tu
Curabis ad foras positis custodibus!
Tibi credo soli serium hoc negotium.
Str: Curabo, Caesar, pone sollicitudinem!
Max: Iam tempus est, uxor, redire in regium
Palatium. Fau: Quodcunque lubitum est, impera! 1354–58] A 988–92. 1359–61 Ne … superam] A 998–1002. 1364sq.] A 1007, 1004. 1376 Aetate fruere] Sen. Phaedr. 446; cf. ad 1026. 1381] Sen. Ag. 959 sed agere domita feminam disces malo. 1384] Verg. georg. 3,221 lavit ater corpora sanguis.

Actus IV. Scena 3. Nutrix – Oeconomus – Chorus adolescentum
Quid audio? Quinquies decenos rhetores,
Oeconome, Caesar concremari iusserit,
Qui cum Catharina disputarunt. Oec: Iussit et
Factum esse testis ego oculatus adstiti.
Nam miscui spectantium me coetui,
Iam iamque redeo, ut intus ceperam tibi
Referre. Nut: Solane causa supplicii fuit,
Quod Christiana dogmata amplexi deos
Reiecerint? Oec: Solam fuisse et principem
Patescit ex miraculis. Nut: Quae vero ais?
Oec: Postquam revinctis manibus iniecti pyrae
Ignisque ligna carpsit undique, omnium
Vox una fuit: „MISERERE IESU, ERIPE
NOSTROS, CREATOR, SPIRITUS!“ Et ecce rem
Monstro similem: cum tota lignorum strues
Subsidit in tenuem favillam, accessimus
Nos Christiani ut colligeremus pulveres
Sacros in urnam. Invenimus cadavera
Ex parte nulla laesa. Membris et pilis
Nec flamma nocuit nec togas fuligine
Vestesque tinxit. Milites corrupimus
Pecunia, ut mandare terrae corpora
Liceret. Impetravimus a lubentibus.
Ne quis dubitare possit, hanc vestem exui

Uni piorum martyrum. Nut: O potentiam
Christi, o bonitatem posteris memorabilem!
Oec: En, commodum famuli egrediuntur carcere,
Fors de dominae docere nos quibunt statu.
Cho.Ad: Coeli pande fores, rex bone coelitum,
Ac de sidereis aspice sedibus!
Crudelem cohibe Caesaris impetum,
Qui tigri similis furit.
Nut: Captiva turba, quis locus dominam attinet,
Dominam inncocentem? Aditusne cuiquam panditur?
Ad.1: In carcerem novissimum
Est trusa virgo regia.
Ad.2: Ferri gravatur pondere
Coryphaea tanquam sontium.
Ad.3: Satellites obsepiunt
Noctes diesque ianuam. 1432 testis … oculatus] Plaut. Truc. 489. 1448sq. fuligine … tinxit] A 1071. 1457–60] Asclepiadeum alterum. 1463–70] quatern. iamb.
Ad.4: Dapes negantur, sed deus
Hanc per columbam alit hactenus.
Nut: Pater benignus filiae curam gerit,
Aeterna cui sit laus, potestas, gloria!
Oec: Quo fine fertis haec cruenta symbola?
Ad.5: Sileamne an eloquar? – Duas
Horas domina est caesa, heu dolor!
Ad.6: Et adeo caesa est acriter,
Ut sanguine rivi fluxerint.
Ad.7: Caedendo tortorum manus
Elanguere, sed velut
Columna martyr perstitit.

Ad.8: En carnem, ut frustillula
Haerent flagellis undique!
Nut: Quis Colchus haec aut sedis incertae Scyta
Patravit unquam? O sanguineum spectaculum!
Ad.1: Ne deprehendant forsitan custodiae,
Domum redite temporique cedite!
Nos carcerem repetemus, ut captos decet.
Oec: Necessitati serviendum, ne locus
Detur tyranno saeviendi ex integro.
Cho.Ad: Quin signis igitur figitis oscula,
Quin mutare iuvat tristia pignora?
Salvete o fidei ter quater indices,
Salvete, oscula figite!