4.
Iam desiderio tandem questuque remoto,
Virtutum genitrix sanctissima, desine priscum
Suspirare decus, nec auito robore tantum,
Roma, tibi placeas, nec pignora clara nec illa
Romulidum ulterius florentia saecla recense,
Antiquis nedum uirtutibus orba queraris!
Tu quoque, Romanae fundator originis olim
Atque urbis, Gradiue pater, desiste furenti
Inuidia pulsare deos populumque potentem
Et bellatorem caelo obiectare Quirinum,
Aetatis uitio nec degenerasse nepotes
Atque aeuo sordere putes: iam parce Quiritum
Telluris tot damna queri, tibi fata rependunt
Has magna mercede uices! Hem gloria rerum
Prisca reuiuiscit Latiaque infloruit urbe
Pristina Dardanidum uirtus rediuiuaque fulsit
Canities, laudisque decor reparatur auitae!
Ecce uiros, seu quos caeli Cynosura sub imo
Axe tulit taelisque suis armauit Orion,
Siue Lychaoniis Helice demisit ab astris,
Vrsina de gente uides, Graięue puellae
Sidoniaeue ducis decorentur sanguine claro.
-- 113v -- Non tantum meruere suos, sed quodque superbum
Vicerunt uirtute genus: sic inclyta proles
Haud alio poterat quam diuum semine nasci.
Nam quamuis toties augusta et regia tecta
Degenerent, aulae nec posterus ordo potenti
Responset patremque inhonestet decolor ortus,
Rursus et obscuro clarescat sanguine uirtus,
Nec similes unquam praeclara aut sordida proles
Continuat natos: haec una perennis in omnes
Nobilitas procedit ouans semperque suorum
Adsiduis crescit titulis nec protulit unquam
Degeneres Vrsina domus, cognataque uirtus
Per natos gaudet succedere perque nepotes,
Nec patitur sentire uices. Gens Vrsia quando
Non genuit dignos aula dignosque triumphis?
Haec tot pontifices triplici diademate cinctos
Se iactat peperisse domus, qui numinis alti
In terris gessere uices, nec defuit unquam
Militia insignis uel rebus pacis agendis
Vrsiades. Quoties ciuilis factio et Vrbis
Seditiosa manus tantis uictoribus ulta est,
His sociis multis toties adiuta periclis
Relligio Christique fides seruata quieuit.
-- 114 -- Haec solio gens una Petri regnoque Latino
Militat, hos clypeos defensoresque fatetur
Roma suos. Pridem sensit rex Appulus illos
Claementes, multumque pios multumque fideles,
Immerito qui dum regno pulsatur auito,
Vrsino fretus socio atque ultore merentes
Exaegit poenas coniuratosque nocentes
Non armis, uerum uindicta et carcere punit.
Quo fit ut euictis respiret tota tyrannis
Parthenope ac placidę tandem exarmata quiescat
In gremio pacis, maiestas regia uobis
Debeat imperii uindictam adsertaque regna,
Vrsini porceres; uestro uictoria parta est
Milite et auxiliis tantis nunc aula triumphat.
Quod si nobilitas et caetera facta deessent
Rebus, Roma, tuis, nostro praetendere saeclo
Si nihil antiquum posses uilisque iaceres
Atque obscura parens, una fęlicior esses
Progenie, partu te nobilitare uel uno
Sufficeret Paullus, nulli uirtute secundus.
Quem mihi uel priscis fas sit conferre Camillis,
Aemiliis Fabiisque simul, qui laude nec ulli
Aeneadum aut magno possit cessisse Quirino.
-- 114v -- Hunc quoque Bellona genitum seu Marte putares,
Proque suis mallet geminis peperisse sacerdos
Illia: praeduris non ille cubilibus infans
Inter lustra feris cunabula cognita pressit,
Nec nuda tellure queri nec ad ubera suetus
Nutricis reptare lupae, nec more ferarum
Cum catulis uagire et fletu poscere matrem,
Verum hunc maturo genitrix non anxia partu
Purpureis enixa toris fauitque uerendo
Iuno puerperio et uentris Lucina labores
Fęlicemque uterum propius solata leuauit,
Duxit et aethereas uenerabile pignus in auras
Et gremio gauisa tulit fouitque tepenti
Nutricem simulata sinu; simul oscula iungens
Ter patriis lustrauit aquis, ter carmine sanxit
Perpetuo et longum iuuenescere iussit in aeuum,
Cumaeosque situs et Nestoris obtulit annos.
Mox Fortuna suis illum cognata lacertis
Sustulit, utque suo fęlix arrisit alumno,
Amplexumque sinu pressumque tenacibus ulnis
Permulsit totum et perfudit diuite cornu
Atque interruptis uagitibus oscula iungens
Indulsit totam nec non permisit in aeuum
-- 115 -- Perpetuam sese comitem. Mox sidera toto
Circumfusa polo, uario quaecunque rotatu
Occasus ortusque uident, uno agmine et omnes
Confluxisse deos tanti ad spectacula partus
Crediderim. Gauisa simul sunt astra morari
Natalem mirata nouum, tum sidus ad ortus
Flagrauit properare suos caelumque pependit
Attonitum atque obitus astris cunctantibus haesit
Signifer Antipodasque ima statione coaegit
Desperare diem et populi stupuere iacentes
Astrorum cessare uices caelique regressus
Quaesiuere sui, nostroque perhorruit orbe
Stellarum subitas Babylonia cura catheruas,
Et noua Achęmenii cecinere oracula ritus
Opstupuitque humero grauiori caelifer Athlas.
Quodque magis mirum est, tibi praefulsere serenum
Falciferi ora senis supremo horrentia tractu.
Proxima te placidi claementior aula Tonantis
Afflauit risitque Iouis tibi flamma secundi.
Quin tibi fulmineus stellis flagrantibus ardens
Ense coruscanti rutiloque umbone refulgens
Robora praelusit Mauors uiresque futuras.
Dehinc propius caelum, uolucris quo Cinthius anni
Quadrifidum metitur iter, tibi lumine toto
-- 115v -- Claruit et uinci est meliori uisus ab ortu.
Mox Venus et Phoebi propior comes aliger Archas
Lunaque noctiuago fauit uelocior axe;
Teque Herimanthaeus torua cum matre Bootes
Pulcraque Dictaeae stupuerunt astra puellae.
Te nascente tuis caelum meruisse lacertis
Malle Leo potuit, tibi Pleias orta serena est,
Signa nec Oleniae pluuiali nube capellae
Ausa tuum turbare diem. Tibi pulcrior orbis
Seruatus fulsit solitoque decentior aer;
Lumina quaeque tua meruisti luce, fuerunt
Fortunae praetenta tuae, tibi prospera passim
Praepetibus uolucres tribuerunt omina pennis,
Innumeraeque auium uoces tua fata notarunt,
Cornea nec falso monuerunt somnia uisu.[ERROR: no reftable :]4,130: v. in margine additus
Tum quoque flamma recens liquidas elapsa per auras,
Natalemque tuum facibus testatus hyulcis
Iuppiter ac laeuum taelis per inane rotatis
Intonuit dextroque dedit praesagia sulco.
Nec uero tripodas nec oportuit hiscere Delphos
Totque Sibyllarum scrutari carmina, seu quid
Fatidicae quercus seu quid praedixerit Ammon
Corniger, aut uano mendax Hetruria ritu,
Caldaeique senes, praesaga quid astra loquantur
Prodere non segnes. Quis enim non prospera uidit
-- 116 -- Omina portendi passim et praeludia magnae
Indolis ostendi? Tecum proauita renata est
Militiae et pacis uirtus. Sua gloria castris,
Ingeniisque suum rediit decus: omnibus ultro
Dona togae stimulant animos et praemia belli.
Inde uigent artes, tenerisque adoleuit ab annis,
Ac ueluti cognata tuis Victoria fatis
Et tecum nutrita comes. Vix te alma fouebat
In gremio Lucina suo, cum uoce feroci
Protinus in primis uagitibus arma sonabas
Atque in diuinis quaerebas arma papillis.
Nanque immortali sanctoque sub ubere pasci
Inque sinu tener ambrosio reptare deorum
Gaudebas: tibi saepe breues puerile pharetras
Munus et exiguos arcus largita Diana est,
Et toties blandos Venus exarmauit amores
Quo leuiora tuis aptaret taela lacertis.
Vixdum natus eras miles, sed roboris expers,
Bellatrix nec adhuc saeuoque accommoda Marti
Dextra, tamen fatis armatus et auspice caelo
Castra secundabas. Nam semper ab indole prima
Aetherei tecum conspirauere fauores,
Taela nec humanis poteras uibrare lacertis
-- 116v -- Cum caelum pro te arma tulit: hinc lucis ab ortu
Vrsinis toties uictricia fata dedisti,
Et prius auspiciis uicit fortuna secundis
Quam didicit pugnare manus. Te propter et Vrbis
Factio seditioque grauis priuata Quiritum
Succubuit lapsique retro sunt protinus hostes
Successu pugnante tuo. Nam limine ab ipso
Vagitus pauere rudes et singula semper
Fortunae momenta tuae: uix murmure primo
Astra salutabas, fundo bacchatus ab imo
Impetus hostilesque domos radicibus altis
Impulit, alterno titubantia culmina lapsu
A summo fluxere solo, fragmenta uolarunt
Principibus praesaga suis tellusque ruinam
[ERROR: no reftable :]4,177 ruinam
suppl. Agić e mss. Ragusinis
Emolita grauem formidatosque repente
Discussosque apices non frustra expalluit hostis,
Ciuilisque tuos rabies exhorruit ortus
Victorisque sui uixdum nascentia sensit
Robora: uenturaeque recens infantia uitae
Argumenta dedit primaeque exordia lucis
Et laudis dedit una dies. Nomenque decusque
Luce paciscendum uicturae in saecula famae
Materno cum lacte bibis, quae dulcior esca est
-- 117 -- Nectare, lactandisque bonis nutricula solers
Nec claris ingrata uiris. Cunabula laudum
Sed ualeant et uisa tibi collactea uirtus.
Post cunas mox qualis eras, tibi proxima caepit
Quale rudimentum quaque indole floruit aetas?
Ignarus prima uix parte impuberis aeui
Instituendus eras: tenerae moderamina uitae
Et mores artesque bonas fandique leporem
Poscebas, cum te doctum simulata magistrum
Nunc Pallas, nunc Musa loqui, nunc terna docere
Gratia gaudebant. Diuae praecepta magistrae
Atque exempla dabant et tot tibi protinus artes
Effinxere deae: neque enim mortalibus ullis
Ingenium quauis maturius indole debes
Quo pacem, quo bella regis. Si quando labori
Interualla tuo studium puerile petebat,
Tunc sudor puluisque tuus, rata tempora campi
Instabant grataeque uices, animisque leuandis
Membra fatigabas, gremio nec passus inerti,
Nec matris torpere sinu; persaepe sodales
Exercere rudes, puerilem cogere turbam,
Vrsiadas clamare tuos simulacraque paruae
Texere militiae et magnis praeludere castris.
Saepe sub ingenti sudabas casside tectus
Poscere uel summis pendentia postibus arma
-- 117v -- Et parua librare manu; nunc aere micantes
Mirari galeas ensesque audere cruentos
Tollere, nunc auro fulgentes tangere squamas
Thoracum tibi lusus erat, nec territus ulla
Triste renidentis metuebas fulgura ferri.
Tunc tu uel clypeo potuisses ludere Martis
Securus ueritusque nihil, uel triste flagellum
Bellonae tractare manu, uel Gorgona fuluam
Intrepidus blandosque lacessere Palladis angues
Comminus auderes. Tali puer obuius ore
Risit et ad geminos repsit Tiryntius angues
Praelusitque ad monstra ferox, matrique timendos
Dum iactaret ouans elisa fauce dracones,
Terruit immanem centenis faucibus Hydram,
Anginamque grauem manuum nodosque tenaces
Dum nimis exercet, nec temperat, et male parcit,
Lusibus et toruos infantia strangulat hydros,
Exanimes gemuit, dirae portenta nouercae,
Solamen ratus esse suum. Iam uenerat aetas
Vlterior tenerae uernantes flore iuuentae
Vmbrabat lanugo genas, iam colla tegebat
Caesaries pulcraque comae[ERROR: no reftable :]4,232 comae : coma; pulcraeque comae Agić
ceruice fluebant,
Qualis apud Gangem, famulis et ouantior Indis,
Cum sua Nysaeis praetexuit arma corymbis,
-- 118 -- Ventilat intonsos crines per colla Lyaeus
Exultatque choris, Satyri thyasique frementes
Bacchantur circum, splendet iactantior auro
Hermus et exundat rutilis Pactolus harenis,
Tigres et insolitos miratur Nysa iugales
Laetior, aula nouos geminat Cadmaea triumphos.
Tunc te tentarit quamuis pater ipse Latinus
Aedituum mollire iugo et pro casside mitram
Subdere castrensemque habitum mutare cucullo,
Tu, casta quamuis res nulla antiquior esset
Relligione tibi, pro qua tentare nec ullum
Discrimen nullosque pati uereare labores,
Non tamen imbelli neque deside numina cultu
Concilianda ratus, sed uita et sanguine multo,
Iusta per arma pius Superos et templa tegendo
Protegeris, pariter terris caeloque triumphas:
Orando neque enim, quantum irrequietus agendo,
Prospicias rebus diuosque in uota secundes.
Nam neque relligio nec pax constare sine armis
Vlla potest, nec res priuata et publica tuta est.
Hinc tu militiam et castrensia facta secutus
Pro patria et templis et relligione tuenda
Suscipis hoc studium, quo tu terrasque polumque
Demeruisse potes: Tyriae pro tegmine pallae
Purpureaque toga loricae luce micantis
-- 118v -- Lumina praestringis solemque lacessere gaudes
Indutus ferro. Nec tu mirabere tęlo
Mortali diuina tegi: nanque illa recusant
Haec quoque praeripere et nostros ambire triumphos.
Quod si ope mortali titubes defessus et aeger
Deficias, sociis caelum tibi militet armis.
Ergo desidiam mollem luxusque relegas,
Nec segni pateris marcere per ocia somno,
Sed tyrocinio frueris bellique palestra,
Robur et adsiduo gaudes sudore pacisci.
Inuigilare feris uenandis, cingere saltus,
Ortarique canes, latebras intrare ferarum,
Vestigare truces ursos et dentibus apros
Fulmineis premere et Lybicos optare leones
Comminus et tigres inuadere foetibus orbas
Dignatus, neque enim capreas ceruosque fugaces
Figere, contentus solo praeuertere cursu
Montis inaccessi rupes imperuia nec te
Fossa retardauit praeceps et concaua uallis
Transmittenda leui saltu, nec si qua fuerunt
Obuia, suspensas strinxerunt gramina plantas.
Non imber pluuiique Ioues nimbique minaces,
Horridus aut Boreas nudo deterruit axe,
-- 119 -- Solstitiique grauis furor et torrentior axis,
Nec te uenter iners, tantos nec obire labores
Venatumque sequi cogit gula: nam tibi sola est
Pulmentum praedulce fames, tibi sobria mulcet
Lympha sitim, galeae nec pocula saepe, nec horres
Potandas haurire niues. Nunc exeris enses
Et uicibus gratis dextram laeuamque fatigas,
Nunc iaculum, nunc gesa manu, nunc spicula torques,
Verbere nunc glandes Baleari, grandinis instar.
Peliaco sic monte ferox sudauit Achilles
Instruxitque manus domituras Pergama, docti
Praegressus praecepta senis, seu luderet armis,
Siue ope proficeret medica, et post bella sonanti
Respiraret ouans cythara. Talisque lacertos
Eurota mirante suos in gymnade prima
Explicuit Pollux gyrosque induxit habenis,
Primaeuaque suum frenauit in indole Castor
Cyllaron. O qualis tota conspectus in urbe!
Quae facies, quis uultus erat! Quot millia uulgi
Spectandi studio late flagrare uideres!
Ora puellarum quot te mirantia passim
E speculis, seu quot defixas lumine matres
Cernere erat! Quidnam uultu iucundius unquam
-- 119v -- Roma tuo uidit quam cum de more feroci
Vectabaris equo uariosque iterare recursus
Gaudebas primaeuus adhuc nunc mille per artes,
Mille modis texisse uias, nunc ordine certo
Currere et exiguos errorum inducere gyros?
Qualiter incertus semper redeuntibus undis
Errat et alternis uicibus Maeandrius amnis
Labitur et refluus nunc huc, nunc uertitur illuc,
Semper et alterno relegit uestigia lapsu:
Flectere uelocem rursusque reflectere sic tu
Belligeros inter lusus simulacraque Martis
Visus equum, recto nonnunquam tendere cursu.
Tunc tibi lora manu faciles flexisse Geloni,
Quique ferocis equi sitientes uulnera potant
Messagetae, Turcaeque leues, Parthique fugaces,
Semiferique simul possent cessisse bimembres,
Et populus cognatus equo. Quid? Quanta uoluptas,
Quam pulcher uisus, cum tu fulgentibus armis
Auro interluces et ferro indutus ahenum
Fulgur ab ore uomis, cum sideris instar anhelo
Indulges cathaphrattus equo, cristasque micantes
Et picturatos cassis crinita colores
Ventilat et multo stellata refulgurat auro!
-- 120 -- O qualis quantumque imperuia circuit arctus
Lorica! Et quanto pectus thorace superbit,
Quae clypeo secura manus! Quam certa lacertis
Vibratur cornus! Quanto latus ense coruscat!
Quantum alacres frenantur equi, qua fronte minantur!
Quantum eadem laxare potens et stringere frenos
Imperiosa manus! Quis non tua sponte capessat
Verbera? Vel cuius famulari mallit habenis
Nobilior sonipes, seu flammiger ille sit Aethon,
Aut Xantus leuis, aut caelo insignitus et astris
Pegasus, aut glaucus Nymphis cognatus Arion?
Siue quis alipedum de semine natus equorum,
Siue quis inuisas prius indignatus habenas
Indomitus nec te formidatusque magistris
Dedignetur equus, tua frena nec ore superbo
Respuat et dorsum tractabile praebeat ultro
Mitior, imperiumque tibi portendere mallet;
Seu quem primaeua maturior indole flexit
Daraeum et Porrum reges uicturus et Indos,
Seu qui Caesareis solitus spumare lupatis
Humano quadrupes gressu et sternacibus armis
Indignatus enim sessoris frena secundi.
Frenandis nec uterque feris praestantior: hic quem
Maiorem patria praesensit et orbe futurum
-- 120v -- Attonitus genitor, seu qui fuit aemulus et par,
Et primus Caesar regnauit in urbe Quirini.
Sed qualem primis te sensit Hetruscus in armis
Pontificis Calabrique ducis socia arma sequutum,
Consiliis quantum ualeas, Vrsine, uel armis,
Hostiles nouere manus, nanque agmine iuncto
Regia Pontificisque simul conflata potestas
Cum Thuscas uastaret opes ac uiribus aequis
Territa Tyrrhenae nutarent moenia gentis
Et coniuratas tremeret Florentia uires,
Martis et auctores geminos: hinc robora regis
Aragoni, hinc sacrae consortia bella Thyane.
Non unum sortita ducem certamina tantae
Militiae: commissa manu uexilla gerebat
Pontificis Xysti Vrbinas, hinc Martius haeros
Imperium et summam patrii Mauortis agebat
Bellipotens Calaber. Consors tamen utraque uirtus,
Magna licet, diuersa tamen, conuenit in unum;
Concordesque animis, discordes moribus, ambo
Confluxere duces. Quamuis praeclarus uterque
Ductor uterque bonus, uariis tamen artibus impar
Militiae, eiusdem sociis pugnabat honoris
Ingenium. His concors prouincia parque potestas,
Communis fortuna fuit; tum gloria simplex,
Sed diuersa tamen. Solertia bellica discors
-- 121 -- Imperii consortis erat, uirtutis et usus
Discolor et morum species: procliuior alter
In senium, uarios usu tradente magistro
Euentus doctus tot casibus, inter et arma
Et strictos enses studiis exercitus, inde
Consiliis melior certis insistere rebus
Expugnare mora nec iniquis credere quicquam
Casibus, artificis metuens ludibria fati;
Nec temere adsuetus prius hostis discere uires
Quam conferre manum, facilis struxisse nec alas,
Inuitet nisi nacta suum uictoria tempus
Et tempestiuas occasio laxet habenas.
Hinc nulli totiens reges et regna tueri
Commissum, nulli prudentia maior et usus
Nec belli par fama fuit, fiducia tantum
Nulla ducem pugnaeque incertior alea lusit;
Atque adeo nullis unquam superatus in armis
Saepius exuuias bellorum uexit opimas.
Principis alterius multum contraria uirtus:
Praecipitare manus, subitas committere turmas,
Certa incerta sequi, nil formidare nec ullas
Detrectare acies dubiamque accersere pugnam,
Impatiens fregisse mora, nil linquere inausum,
Pronus et in Superos Titania summere bella,
Nil metuens casus, praeceps cuicumque uocanti
-- 121v -- In bellum parere deo, calcare uel hostem
Seminecem atque ipsis uestigia mergere truncis,
Nec tam consilio quam iudice tendere fato,
Sectarique libens per mille pericula Martem,
Dux milesque bonus. Nec belli auctore carebat
Res Hetrusca suo: sociis Estensius armis,
Quem Phaethontaeo Ferraria misit ab amne,
Piscosis una meruit quem Mincius undis,
In bellum coiere duces, nec foedere iuncto
Vrbs Venetum, Adriaci dominatrix maxima ponti,
Esse tuis praesto cessauit, Hetruria, rebus.
Tunc tibi bellandi quantus flammauerat ardor
Pectora, collatis quantum concurrere signis
Flagrabas quantisque accersere proelia uotis,
Cum te clara ducum stimularet et aemula uirtus
Et mens archano laudis concussa flagello,
Quo pudor et uirtus, discriminis immemor, et quo
Aeternum famae decus euocat, ire iuberet
Subiceretque nouas generoso pectore flammas!
Saepe per hostiles egressus castra uolabas
Te nullo stipante manus atque obuia stricto
Ense petens, cursu tentoria Thusca secabas
Fulmineo: neque enim patiens perferre periclis
Ocia nec uitam metuis pro laude pacisci.
Nec tua uis animi nec uirtus, Paulle, latebat
-- 122 -- Inter tot summersa duces. Nisi principe dignum
Moliri nil passus eras: si copia pugnae
Poscebat, quis te melior struxisse cohortes?
Quis nimbos densare equitum longisque iubarum
Crinibus ornatas animare industrior alas?
Quisue catenatas equitum peditumque catheruas?
Quae ualeant acies cuneos acuisse feroces,
Cornua quae deceant, quaeque ordine prima feratur,
Quae postrema manus, quid dextra in fronte locari
Conueniat, laeuae quae sint accommoda parti,
Singula quis sumptis disponere promptior armis?
Antiquos nostrosque duces hac laude uideris
Militiae atque ipsum regem superare Molossum.
Vos, Thusci, sensistis, agri, uos, Lydia culta,
Vos testes, fluuii hostiles innabilis Arni,
Turbine quo fertur medios animatus in hostes,
Quam tonat horrendum clypeo, quam fulminat armis!
Non Alpes te mille iugis arcere ruentem,
Non ualidae turres, non muri adamante rigentes,
Non uallum, non castra queant. Tu Pelion Ossae
Erueres, uel si qua polos noua machina surgat
Despectura, tuis rursus procumberet armis.
Quis tecum, princeps, primo de culmine laudis
Contendat? Nullus miles tibi robore nec dux
Consilio tibi, Paulle, parem se praebeat ullus.
Quis prior aduersae secreta latentia fraudis
-- 122v -- Atque hostis nudare dolos, quis cautior unquam?
Insidias caelare suas quae collibus apta est,
Quae campis acies, quae uallis idonea fraudi,
Quo tibi sint faciles aditus, imperuia quo sint
Hostibus atque inopina tuis loca, singula belli
Quid momenta uelint, quis te solertius unquam
Prospicit, aut quae sit rapienda occasio rebus
Tempestiua tuis? Quid narrem singula? Miles
Ductorem praestare potes, dux munus obire
Militis, et geminis pro rebus sufficis unus,
Par multas complere uices et robore plures
Diuerso gessisse uiros. Non corpore terno
Geriones, pubes non centum armata lacertis
Titanum tantum uarios aequare labores
Sufficerent, et quod rarum est in corpore forti,
Contingit cognata tuis prudentia membris
Ingeniique simul uires et corporis in te
Conueniunt. Feelix igitur te sospite nullos
Scipiadas, nullos suspiret Roma Camillos:
Nanque tuis rursus sese reuirescere sentit
Auspiciis rursusque noua de gente Quirinus
Regna recaepturum cernit florere nepotem
Et postliminio ueteres remeare triumphos.
