-- 333 --
ALOYSII CIPICI IURISCONSULTI ET POETAE PANEGYRICUS IN SENATUM VENETIARUM
Vive diu felix et longum cresce per aevum,
o sedes dilecta deo, nec gentibus ullis
iustitia sancti nec maiestate senatus
inferior, nulli totum cessura per orbem
seu pacem seu bella geras, et sola sub omni
eventu cervice pari, non fracta malignis,
non eadem fati rebus sublata secundis!
Quis tecum officio laetus certavit et idem
non meritis maiora tulit? quis Marte quietam
temptavit non ut longis captiva catenis
colla daret, sumptumque infausto numine ferrum
oderit et veniam supplex pacemque rogarit ?
Quis subvexatus, inops, habitusque potentis
ludibrio infelix fortunam sortis iniquae
pertulit et victas doluit sub iudice leges?
Non cuiquam exitio congesta pecunia causam
praestitit et census misero nocuere paterni;
scilicet, aequato suspendunt ordine librae
ius cuiuscumque suum; nullo discrimine aguntur
foemina vir, iuvenis senior, cum paupere dives.
His tu firma manes, nullos experta tyrannos,
legibus; et pulchra sub libertate tot annis
laeta viges, populosque pari ratione gubernas.
Et tua longinquis protendis brachia terris,
atque hinc Vindelicos montes, imasque relinquis
Rhaetorum latebras, illinc, progressa per omnes
Cycladas, Icarii qua spargitur unda profundi,
Laomedontei tangis confinia regni.
Sed quo non penetrat livor? quid linquit in ausu
invidiae tabes? Modo certa pace quietos
indueras vultus omnique ex parte nitebas
bellorum exuviis, stabant victricia passim
arma. Tollis non insidiae, non tristia cordi
-- 334 --
bella tibi. Quid enim vicinum crederet hostem,
aut latrias timuisset opes, quae sola furorem
barbaricum totiens et Turca represserat arma?
Haec tamen ipsa animos stimulis caecaque maligni
flammabant livoris acu. Mora nulla furori
praebetur. Latii coeunt in foedera reges;
omnibus hoc solum petitur caput. Una nefandi
Martis causa fuit: quod, fatis usa benignis,
pacem ageres felix, nullisque immota periclis
cervicem insereres coelo summumque teneres
imperii culmen. Latii spe credula falsa
corda fovent; nil tot iunctis obsistere regnis
posse putant; odium vires animosque ministrat;
desperant nihil et regni fiducia tollit
quemque sui. Furit in mediis lateque minaces
accendit Bellona faces et suscitat iras.
Ne tamen ipsorum non illaudabilis omni
parte foret rabies, et nulla labe careret,
accumulant sceleri scelus atque in crimina iungunt
maius adhuc crimen. Cunctis tanti esse tumultus
ductorem placet Alciden, et poscitur ultro
in Venetos qui quod regnet teneatque potenti
sceptra manu, atque ipsam ducat quod denique vitam
debet Venetis. O numquam magna deorum
supplicia ingratis hominum quaecumque parantur
ingeniis illis ut triplex Cerberus instet,
ut Titii subdantur aves, Ixionis orbes
ut currant, ut Sisypheis sudata ferantur
saxa humeris, poenasque omnes Cocytus acervet
non dabitur meritis par poena, et crimina vincent!
Quis furor, infelix, aut quae tibi tanta deorum
implicuit caecam rabies caligine mentem
infunditque animo tenebras ut dira moveres
in dominos vexilla tuos? et tristia dulci
arma togae lituosque choris saevumque furorem
praeferens cultae tot iam per saecla quieti?
Num vanum Alcide nomen priscique labores
bisseneque animos implebit adorea fame,
an socer innumeros qui prata per Apula bellis
pascit equos? Et tot iurati in foedera reges
tranquillum urgebant stimulis pacemque negabant.
-- 335 --
Non Venetum latuere doli nec conscia fugit
tanti fama mali, sed protinus omnia complet
et falsum ingeminat velox per inertia vulgi
corda metum. Stant attonitae rumoribus aures
atque ingens tacita vestigant mente periclum:
depromunt clipeos et fidos protinus enses
expediunt, iamque et conos cervicibus aptant.
Ac veluti placidum segnis cum cymba per aequor
errat et ignavos ducit per caerula remos,
temo labat sparsique volant sine lege rudentes,
vela notis immota iacent maloque cohaerent,
tristes ab implacido subitam si monte procellam
innuerint nubes aut luserit aequore delphin,
seu pecus Olenium sive aera turbet Orion,
redditur remis confestim et funibus ordo,
temo sua velumque sua iam lege reguntur;
nec mora! stipantur proceres nulloque feruntur
ordine concilium ad magnum. Sententia cunctis
una sedet: segni non exspectanda sub umbra
Herculis arma feri, sed dum per amica liceret
numina ad hostiles ultro immittenda penates.
Hic, senior rerum et fandi cui summa potestas,
talibus inclamat dictis coelumque tuetur:
Vos ego, vos testor, superi, quibus ordine fati
ingratos punire datum, si sumimus arma
iusta parum sontes primique lacessimus hoste
in nos adversam Mavors intorqueat hastam
et soror impulsas acies perturbet Clotho;
sin bellum inviti servimus saevumque coacti
induimus ferrum, successus nostra petitos
vota ferant: vincit qui causa vincat et armis !
Orantem favor insequitur, laetoque senatus
excipit assensu. Mox bello clara leguntur
corda duces, quales et postera nominet aetas
et veteres mirentur avi: primaeque Roberto
et Lauretano partes cessere secundae.
Belligeri iuvenes et centum quemque sequuntur
ductores, atavis et nobilitate parentum
clara acies, auro sonipes atque arduus auro
splendet eques, longeque micant splendentibus armis.
Spectaculum egregium! Nec bello segnius instat
-- 336 --
turba minor. Tota passim discurritur urbe
invisique volant et longo quisque tumultu
certatim vult esse prior: cessisse pudori est.
Nulla quies populi: ferrum undique et undique ferrum
triste sonat, rutilant cristae gladiique minaces
vibrantur, parilique rigant insuta metallo
scuta virum. Non bella pati dubiosque videntur
fortunae eventus sed certae insistere praedae.
Par classes armat feritas et mille carinis
completur subito pelagiis, pictasque triremes
vix capit Hadriaci sedes immensa profundi.
Mirantur molem et varias ex ordine pinus
aequorei proceres, stat vultu caerula Nais
attonito et virides ciet ad spectacla sorores.
Audit cornicines Triton suaque agmina laetus
inspicit et curvo sublimis provocat aere.
Ut coniuratas regum percrebuit aures
rumor et impulsas strinxit formidine mentes
tot lectos equites, tot saevas ire phalanges,
aequor classe tegi, findi clamoribus auras,
ingentes cecidere animi et decrescere visa est
spes tantis sublata odiis, coeptique sinistri
ante omnes piget Alciden tantumque furorem
in se cognoscit verti, praesagia fati
prodita dat pietas et mens sibi conscia fraudis.
Interea firmat populos atque oppida cingit
turribus et longo circumdat moenia vallo
et veteres retegit fossas et flumina terris
immittit: ducit sparsas per prata paludes
ignarus iustae nil posse obsistere causae.
Illi iter ad Nomadum sedes et saeva patere
Caucasii per saxa poli, sub sidere montes
cedere praecipites, scopulos arere paludes.
Tu licet opponas coelum hostibus altaque pernix.
sidera conscendas et te tuteris Olympi
obice. Vincetur scelus et succumbet honesto.
Et Venetus iam signa palam structasque cohortes
finibus Herculeis non parte admoverat una:
illinc longa phalanx tractus insederat omnes,
implebant hinc classe Padum. Ferus undique saevit
Bellipotens fusoque manus in sanguine miscet.
-- 337 --
Fit fuga per populos passim: victoria solis
in pedibus. Non arma viris, non proelia cordi:
invasit mentes ultor deus, ille timorem
auget et insano pervertit cuncta tumultu.
Quis mihi nunc captas urbes aut oppida possit
dicere? cuive adeo vox pectore prodit aperto
qui fusas acies exarmatosque maniplos
et ductos per colla duces et nomina regum
non fessus tremulo per singula digerat ore
pro scelus aeternum? Desunt ad vincla catenae;
dum capit absumpta queritur de compede miles.
Et quamvis pateat tot caeca per atria carcer
defecit stragemque suam dum clauditur hostis
prodidit et damno visa est infamia maior.
At ferus Alcides, stratis postquam agmina castris
fusa videt, caesasque adverso Marte catervas,
in se omnes pugnare deos, nil credit apertis
ulterius campis, avibusque illata reducit
signa malis, et iam solo sese obice claudit
Eridani. Spes una viro firmumque salutis
praesidium in fluvio est. Lato struit aggere ripas,
disponit rutilas per litora nota cohortes.
O fati mens caeca sui semperque latebra
tristis inexplicita! Quem non Felsinia pubes,
non Hetrusca manus, veteris non agmina Mantus,
non Umbri virtus equitis, non tanta potentum
arma ducum, totis et regna Insubra maniplis
defendere, vagus ripa tutabit amnis?
Nec minus et Venetus coeptum felicibus astris
urget opus. Non tristis hiems aut frigidus horror
tardat iter. Longas movet in certamina turmas,
parte vacat nulla, totusque fugacibus instat.
Et tandem Eridani consedit in aggere summo
adversasque acies totasque ex ordine vires
explicuit, stupuitque hostis tacitusque timorem
prodit et attonito suspiria pectore ducit.
Sic Iovis armigerum Paphie cum forte volucres
aspexere, pavent tacitae, pennisque reductis
terga premunt humerisque caput decline reponunt;
vix bene constiterant ripa flumenque tenebant
et iam praecipiti cursu per tela per hostes
-- 338 --
decurrunt. Boat impulsus clamoribus aether
celsaque convexi mutavit machina coeli.
Protinus Eridanum triplici - mirabile dictu! -
ponte secant geminaeque alacres discrimina ripae
utraque coniungunt atque ulteriora capessunt,
includuntque tuis hostem, Ferraria, muris
iam iani captivo subiturum vincula collo.
At pater Eridanus sinuoso ut forte sub antro
iura dabat nymphis et certo limite metas
ponebat, subito misceri murmure pulsas
sensit aquas, credit mundi compage soluta
antiquum rediisse chaos, seu Dite recluso
Erigonas iterum concusso insurgere coelo,
territus accelerat summamque attollit in unda
canitiem. Musco barbam muscoque seniles
ornaret crines et glauca in veste nitebat.
Ut vero pontes tantamque in flumine molem
vidit et immixtas pediti discurrere turmas
qua naves ierant et se torpentia passum
iura soli perculsus corda dolore,
coelum adit et tali compellit voce Tonantem:
O summi rex magne poli qui mitibus undis
tellurique suas ponis, iustissime, leges,
quid praestat, quid iam summum mihi praestat in omnes
imperium fluvios et quod multi poplite flexo,
ipse quoque ingentes Tybris submittat habenas,
si stagnis vix digna fero vernisque pudenda
gurgitibus? si me domitum risere propinqui
torrentes? unum cumque indignatus Araxes
a tres ego sustineo parvo discrimine pontes,
ac quid Hyperboreo labor felicior isto
aut gelido Tanai? En me quoque tarda bubulci
plaustra ineunt, en cornipedum captivus equorum
crebro calce notor, tot structis pervius alis.
Non hoc Teutonici rabies insana furoris
cum Latias invasit opes, non Gallicus ausus
ille furor, non tot Geticaeque Hunnaeque phalanges
nil vetitum quamvis inconcessumque putarent.
Heu, solis humiles Venetis et gurgite vili
manamus, solis iungendi ponte videmur!
Cui pater aetherius placido sic ore profatur:
-- 339 --
Mitte queri, non haec Venetus sine numine nostro
miles agit, nostris tam iusta in bella movetur 240
auspiciis, ipse et vires et tela ministro
siderea genti tantosque in proelia sumptus
sufficio. Non pro Veneto (sic venerit usus)
hoc iam triste manu fulmen torquere negabo
aeternosque armare deos et tota movere
agmina coelicolum. Quis enim hos aut legibus aequat
aut sancta pietate viros quis largius ornat
templa deum? quibus in terris Astraea moratur
gratius et totum regnat tranquilla per annum?
Huic et perpetuam populo mea fata iuventam
promittunt et regnum novis crescentia regnis
accessura canunt. Illi et Tagus impiger olim
serviet et fulvas volvet Pactolus harenas.
Tu quoque iam ripa Venetus laberis utraque,
Eridane, et placidus terno laetabere ponte.
sic ait, assensu superi plausuque sequuntur,
verba Iovis sumpto Lachesis notat omnia freno.
