Marginalia Liber primus

1 ille ego] Autor anno 1571 in poemate nuptiali ortus et initia domus Austriacae et Boiaricae descripsit.

3f. Caroli ... Magni] Autor anno 1582 epitomen 3 Carolidum libris praefixit.

6f. veterum ... Fortis] Autor anno 1579 edidit epaenesin de familia comitum Montfortiorum.

10 fortissima corda] Propositio admistam habens poematis dedicationem.

13 Carole Gaudenti] Apostrophe ad magnificum dominum rectorem Carolum Gaudentium et alios liberos barones Madrucios.

18 tempore ... ex illo] Autor historiam ab imperio Caroli V. Caesaris coepit.

25 sequar fastigia tantum] Autor promittit brevitatem.

28 urbs Athesina iacet] Exordium vel narratio a (??) descriptione urbis Tridenti in Athesia.

28 Athesina] Munsterus libro 3 folio 566.

29 Rheti] Aventinus libro 2 folio 93; Althamer pagina 9; Irenicus li. t. (??) capitulo 24 Brennus Gallorum Senonum vel Suevorum dux ante annos 1960 Tridentum condidit.

30 Scandigenaeque] Ioannes Magnus in praefatione capituli 3.

30 Gothi] Idem libro 9, capitulo 16; Olaus Magnus libro 8 capitulo 5.

30 Brenno] Andreas Vega in descriptione Tridenti; Aventinus libro 1 folio 59.

33 Norica] Idem libro 2 folio 121.

33 Venetis] Idem libro 4 folio 435.

39 nobilis] Descriptio situs loci, fluminis et planitiei.

39 Athesis] Irenicus libro 8 capitulo 41.

40f. centum ... quadraginta] Descriptio Tridentinae civitatis praefixa concilio Tridentino.

42 Alpibus] Irenicus ut supra; Florus libro 3 capitulo 3.

42 Grauensi] Munsterus libro 3 folio 565.

49 vindemia] Fertilis planities et vini feracissima.

57 temperie] Temperies acris aestiva et hiberna.

61 putei] Descriptio ut supra.

65 Alpinos] De altissimis Alpibus ibidem.

70 geminae fauces] Fauces habet duas.

72 Veronam] Ioannes Magnus libro 9 capitulo 19; Irenicus libro 6 capitulo 31 Theodoricus Veronensis a regia apud Verona constituta Ostrogothorum rex vulgo Dietrich von Bern appellatus.

75 Theodoricus] Olaus Magnas(??) libro 8 capitulo 5; Lazius libro 10 folio 722 Theodoricus Tridentum moenibus et propugnaculis cinxit circa annum 521 contra Theodonem II. Magnum ducem Boiorum.

83 Tridentum] Ioannes Magnus libro 9 capitulo 26; Aventinus libro 3 folio 261; Munsterus libro 3 folio 630 Comus dux Tridentinus sub Albuino rege Longobardorum in Italia floruit ex gente Longobardorum circa annum 569.

86 Comus] Diaconus libro 3 capitulo 18; Lazius libro 12 folio 822 Alachis ultimus dux Tridenti a Parrhatito (??) rege Longobardorum interficitur circa annum 681.

91 Alachi] Diaconus libro 5 capitulis 14, 16, 17 et 18 Franci post Caroli Magni tempora fiunt eius vallis et agri principes.

95 Manassi] Manasses episcopus Arelatensis fit marchio Tridentinus anno Domini 935. Liuthprandus libro 4 capitulo 3 pagina 271.

98ff. ex hac...] Franci non amplius se Tridentinos, sed Meraniae duces scripsere, unde marchiones Norici et comites Goritiae ab Andechs in Boia et Tyroli originem sumpserunt.

97 Merania] Lazius et Aventinus ut supra.

103 urbs ... Tridentum] Tridentum civitas et sedes episcopalis, amoenitas civitatis ab aquarum rivulis et spatiosis plateis(??)

109 urbs est prisca] Urbs antiquissima ante 1900 annos extructa.

110 vetustas] Vega ut supra; Aventinus et alii.

112 sed stat...] Pulchritudo urbis ab aedificiis.

116 arx] A castro bene munito et insigni palatio, a viridario pulcherrimo, ab arce et curia episcoporum, principum Romani imperii.

124 praesulibus] Ianus Pyrrhus Pincius in septimo libro de episcopis Tridentinis; Onuphrius de Co(??) pagina 417.

125 Christophorus...] Tridentina ecclesia clarissima ab illustrissimis duobus cardinalibus Christophoro et Ludovico liberis baronibus in Madrutz et episcopis Tridentinis, de quibus suo loco.

131 o sacrata domus] Exclamatio Tridentum civitatem longe clarissimam propter oecumenicum concilium ibi celebratum.

140 haud procul...] Descriptio arcis antiquissimae Madrutz prope Tridentum in Alpibus versus Italiam.

144 parvam ... urbem] Ab oppido Madrutz non procul inde sito.

145 veteres] A vetustate et pulchritudine.

149 fluviusque] A laudatissimo fluvio Athesi alluente ac Tridentum civitate Germaniae Veronamque Italiae interfluente.

150 Athesis] Irenicus libro 8 capitulo 41.

153 haec est magna parens] Origo et vetustas generosae et nobilissimae familiae Madruciorum baronum.

158 Aliprandus] Aliprandus liber baro in Madrutz iam illam arcem possidet, de quo infra suo loco.

160 illa domus] Madruciorum familia et militari arte et ecclesiastica dignitate notissima.

165 pandite] Invocatio ad occasionem historiae describendae.

171 vix e conspectu...] Narratio ab imperio Caroli V. incepta.

175 rex] Occasio et consilium Francisci regis Galliae de bello contra Caesarem.

175 Iberia] Hispania ab Ibero amne vocatur Iberia; Lucanus libro 2; Vergilius Aeneidos 11, Georgicon 3.

177 pectore] De indignatione per similitudinem ex syllaba RE in quinto pede vide Marentam libro 3 folio 12 et Pontanum in Actio.

178 victum] Carolus V. electus Caesar anno 1519.

179 Italia] Allusio ad Romanum imperium et regnum Neapolitanum.

181 Helvetios] Helvetiorum multa milia occisa a Gallo in bello Mediolanensi.

182 Mediolanum] Iovius libro 15 pagina 886; Surius in anni 1515; Reisner in historia Fronspergiaca folio 21; Franciscus Guicciardinus libro 12 pagina 446; Sabellicus tomo 3 libro 5 folio 134.

188 Ausoniae] De bello Italico vide Iovium, Paulum Aemilium, Sabellicum.

189 Siculos] Guicciardinus libro 13 folio 487(??).

190 quin] Exaggeratio.

193 sunt ... supersunt] Causa exitialis belli.

197 meditatur praelia secum] Surius anno 1519.

201 Germanis appulit oris] Carolus V. ex Hispaniis venit in Belgium, Surius anno 1520.

203 Aquisgrani] Carolus V. coronatur Aquisgrani, Surius ibidem et Cuicciardinus ut surpa.

209 postquam...] Mediolanum ereptum est Gallis anno 1521 a Ferdinando Daualo marchione Piscario, duce fortissimo.

210 Insubria dives] Iovius libro 20; Franciscus Guicciardinus libro 14 folio 513; Sabellicus tomo 3 in supplementis libri 9 folio 211; Surius anno 1521; Reisnerus libro 2 folio 30. Hoc anno 1521 coepit bellum funestissimum inter Carolum imperatorem et Franciscum Gallum, quod duravit annos 18; Fontacus pagina 248.

216 milia quinque] Helvetiorum 5000 ceciderunt in praelio ad Biccoccam 6. Kalendis Martiis anno 1522 victore Fronspergio, quem alii Helvetii postea den Leutfresser, id est hominum voratorem nominarunt.

217 vorago] Reisnerus libro 2 folio 33b.

219 urbem] Surius ut supra.

220 Genuam] Genua capta et direpta est a Caesareanis anno 1522.

221 Sfortiades] Franciscus Sfortia dux Mediolanensis.

223 dux] Surius anno 1523; Iovius libro 22.

224 Borbonius] Carolus dux Borboniae a Gallo ad Caesarem defecit anno 1523.

230 capit] Mediolanum capit Gallus et infeliciter Ticinensi oppugnationi quattuor dat menses.

234 Fronspergius heros] Georgius a Fronsperg.

235-240 Marcus ... armis] Marcus Sitticus comes ex alta Empsa, Nicolaus comes a Salm, Ioannes Gaudentius liber baro a Madrutz et alii duces Germanorum peditum 29 cohortes in Italiam ducunt.

240 armis] Iovius in vita Piscarii libro 5; Reisnerus in historia Fronspergiaca.

243 Parcum] Gallus castra locat prope Ticinum in leporatorio vel parco vulgo ein Thiergarten, Iovius in vita Piscarii libro 6.

249 nec mora] Caesareani duces hortatore Piscario praelium instituunt anno 1525.

249 Carolidae] Iovius et Reisnerus ut supra.

251 perrumpunt ariete muros] Murus Parci effringitur.

253 Arrius] Arrius equitum praefectus Ticinum ad Antonium Levam mittitur.

257 patescunt] Caesareani intra Parcum penetrarunt. Iovius hoc praelium copiose describit in vita Piscarii libro 6 et Reisnerus in historia Fronspergiaca libro 3.

263 Vastius] Alfonsus Vastius primus omnium cum promptissimis Hispanorum et Germanorum peditum et tribus equitum alis a Piscario immittitur. Graecus Iustinianus Ligur loco pellitur.

269 insequitur] Piscarius reliqua legionum agmina continenter inducit.

271 Sithius] Iovius Sithium appellat pagina 143.

271f. Sithius ... Fronspergiades] Georgius a Fronsperg et Marcus Sitticus ab Altaempsa extrema agmina peditum inducunt.

273 Lanoius] Lanoius atque Borbonius in medio equitatum immaniunt (??) adiuncto Nicolao comite a Salm.

279 Franci pedites] Acies regis Galliae Francisci.

281 iam tuba...] Die Schlacht von Paphia, dato pugnae signo procurritur.

283 acies] Equitatus alacerrimus concursus.

286 Daualus] Piscarii virtus. Atrox praelium. Maxima tormentorum regiorum procella.

291 Iberi] Hispanorum sclopettariorum virtus et agilitas.

295 sternunt] Novum et inusitatum pugnae genus, sed imprimis saevum et miserabile. Hispani fugant Gallos.

299 tormentis potitur] Vastius tormentis hostium potitur.

300 instat in Helvetios] Vastius aciem Helveticorum adoritur. Helvetii abiectis hastis terga vertunt.

303 Dispachius] Ioannes Dispachius Helvetiorum dux increpando caedendoque nihil efficiens honestissime cecidit.

307 duce Alanconio] Alanconius regis fororius (??) cum integro totius postremi agminis equitatu in fugam se proripit.

310 congressi] Utraque acies peditum Nigrorum Germanorum et Caesareanorum Germanorum acerrime concurrit.

317 Piscarius] Piscarius fortissime pugnans vulneratur. Piscarius a familiari equite et centurionibus ac signiferis ereptus servatur.

324f. In medio ... bellum] Fronspergius et Sitticus admirabili peritia includunt hostes. Iovius ut supra libro 6 pagina 843; Historia Fronspergiaca folio 45b libro 3.

327 Iane] Ioannes Gaudentius Madrucius ductor insignis generose decertat.

331 nigra] Nigri Germani contrucidantur.

333 Fronspergius heros] Fornspergii fortitudo.

338 rex] Rex Franciscus argentea in trabea, auro, cristis et sua maxime proceritate conspicuus, cohortantis ducis et strenui bellatoris munus implet, hostilem aciem concitato equo perrumpit, aggreditur obvios et purpura auroque praecipue insignes.

349 Macedo] Ferdinandus Castriotus, qui originem a Macedoniae regibus ducebat, dux illustris, regia manu confossus cadit.

351 Hugo] Hugo Cardonius etiam sternitur alae Piscarianae legatus, vulgo locum tenens.

360f. acies ... regia] Regia acies a sclopettariis simul et ab equitatu, hastatis etiam succedentibus perrumpitur.

364 succurrere regi] Quisque dux insignis et illustris eques ad protegendum regem concurrit.

365 Palicia] Palicia Castalio deditus a Vasurte Hispano crudeliter interficitur.

370 Sanseverinus] Galiacius Sanseverinus regius Mariscalcus et ensifer in conspectu regis honeste cadit.

373 Langaeus] Guliemus Langaeus cupit illi opem ferre. Iovius libro 6 pagina 844, in vita Piscarii.

379 pugna cruenta] Pugna omnium maxime funesta et magnopere iniqua Gallis equitibus.

384 Bonivettius] Villermus Bonivettus Amiras praecipuus autor tantae cladis discutiendo et frustra cohortando Helvetios et equites in medios hostes incurrit et interficitur.

392 rex] Regis Francisci fortitudo et magnanimitas.

398ff. dixit...] Rex impiger se ipsum non deserit, sed passim inflexo equo cum insultantibus gladio rem gerit illatisque aliquot et acceptis vulneribus strenue repugnat. Rex confosso et corruente equo sternitur.

405 se dat quoque captum] Rex Lanoio proregi Neapolitano se dedit.

406 exuviis regis] Quisque ex regiis exuviis aliquid rapere properat.

413 tollitur] Rege capto Gallis animus concidit, fit foeda fuga in omnes partes. Helvetii pecorum modo paventes caeduntur, alii Ticini gurgitibus rapiuntur, proiectis ad terram armis salutem petunt.

421 Ticinus] Iovius ut supra pagina 846.

423 pars ... tuetur] Rara et humanitatis et misericordiae laus eo die refulsit.

426 o superi] Exclamatio

431 Leva duce Lodronioque] Antonius Leva et Ioannes Baptista comes Lodronius erumpunt ex arce et a nova porta.

434 Germani] Germani severa et maxime nobili disciplinae lege in acie perstant.

435 Hispanica turba] Hispani pretiosiore praeda et nobilioribus captivis potiuntur.

441 Francisci regis] Rex armatus in equo humili asturcone a Lanoio in castra ducitur.

442 o superi] Exclamatio de inconstantia Fortunae et regnandi libidine.

451 Zephyris spirantibus] Ineunte aestate rex Franciscus in Hispaniam a Lanoio perducitur.

455 Caesar] Caesar ex singulari pietate trium dierum supplicationes et ieiunium indicit.

462 addit honores] Caesar praeclarissima facta ducum humanissimis litteris summe laudat.

463 Piscari] Piscarii, Vastii et Fronspergii ductu ac virtute rex praelio superatus. Iovius in vita Piscarii libro 7 pagina 863 et 867.

471 Carolus ... Quintus] Carolus V. virtute Ioannis Gaudentii Madrucii, ducis militaris, impulsus gentem Madruciam ad summos honores et dignitates promovit. Guicciardino in historia Italica.

481 vincla iugalia] Caesar clementissimus anno 1526 certo inito foedere regi Francisco sororem in matrimonio collocat et liberum ex Hispaniis in Galliam dimittit. Iovius libro 23 historiae pagina 28; Surius anno 1526.

483 haeresion] Narratio de novis et Stygiis haeresibus a Martino Luthero apostata monacho 1517 excitatis. Surius in chronica anno 1517; Cari (??) Parisius correctus (??) sub Maximiliano I. pagina 570; Pontac. (??) sub Leone X. pagina 247; Mercator chronica anno 1517; Rioche libro ultimo capitulo 4 et de haereticis pagina 431; et alii.

491 agricolis] Seditio rusticorum excitata in Germania ab haereticis Lutheranis.

494 Tirigetas ... Alsatiosque] Surius anno 1525; Reisnerus libro 3 pagina 53b.

498 Munzerus] Thomas Müzerus rusticorum tumultus ciet. Surius anno 1525; Pontac. (??) anno eodem.

502 saevit] Rusticanum bellum perniciosissimum et saevissimum serpit per totam fere Germaniam, Alsatiam et Sueviam.

503 centum ultra milia] Feruntur ultra centum milia rusticorum in Germania et Lotharingia cecidisse, alii ad 130000, alii 150000. Pontac. (??) ex vita Clementis.

509 Madrucia proles] Applicatio similis ad constantiam Madruciorum in catholica religione.

514 in tota Italia] Urbis Romae direptio anno 1527 insciente et invito Caesare.

517 nuntius] Fronspergiaca historia libro 6; Surius anno 1527; Iovius libris 23 et 26.

519 Borbonius] Dux Borbonius dum moenibus scalam admovet, glande traiectus occumbit.

523 cladem] Saevitia militum contra Romanos.

526 sternuntur corpora] Horrenda caedes miserorum.

528 foedatur] Barbarica militum immanitas, avaritia, crudelitas et impietas in templa et sacra.

537 Roma quievit] Dei benignitate Clemens VII. pontifex cum Carolo Caesare amicissime coniungitur.