Liber secundus
Postquam res Italas fortunatusque laborum
egregiusque animi Caesar felicibus armis
se pacasse putat: vix prima inceperat aestas,
et pacis Gallus rex immemor undique cogit
auxilia, et muros ingenti milite cingit
Parthenopes, urbs est Apuli quae maxima regni.
Musa mihi causas memora, cur limine primo
heroas tantos inter duo lumina mundi
non tanti poterant extingui incendia belli?
Crimina se, iustas quibus irritamus ad iras
saepe deum, clament causamque caputque malorum:
Poena Dei caedes et lamentabile bellum est.
Ecce fames, hinc saeva lues et letifer annus
irruit Italiam et victum seges aegra negabat:
Linquebant animas Gallorum milia dulces
innumera; ad patrios penates rediere penates.
Auria praeterea et terris, dux magnus et alto
et fidus Genuae vindex, incommoda regis
accumulat, Caroloque ferit cum Caesare foedus.
Sic deus omnipotens manifeste extollere vires
Caesaris Augusti proque illo ducere bellum,
Francigena Regis contra premere arma videtur.
Cernit ut Ausoniis sibi Rex Franciscus in agris
lumina tot cecidisse ducum et perculsa ruina
cetera: Nunc pacem te, Caesar maxime, posco,
nulla salus, inquit, bello. Cui talia Caesar:
Non tantum pacem, gemina et tibi pignora reddo,
sed sponsam pacis solum inviolabile pignus
Germanam egregio affini dignisque Hymenaeis
do simul et pacem hanc aeterno foedere iungo.
Ergo omnis longo solvit se Gallia luctus.
Contra maesta gemit multa Germania clade,
quippe ubi fas versum atque nefas. Nova semina Martis
haeretici et portenta serunt, contra omnia sacra,
tam multas scelerum faces: hinc fulminat armis
Turca ferox, illinc hominum tot milia leto
dat miseranda lues, proruptus corpore sudor
virus erat, nuper nimium furiale Britannis:
Belgicus Oceanus tellurem effundit in undas,
et passim furit atra fames et tristis egestas.
Interea Caesar, fuga cui gratissima Turcae,
Italiam venit, fortuna iongentior omni.
Regia nam mens hoc parae se fert sanguine dignum,
ut numquam rebus tumeat sublata secundis
aut, ubi fors adversa cadit, spes exuat omnes:
Degeneres animos timor arguit. Ille coronam
accipit Ausoniae regni imperterritus heros,
Romanoque Patri sedes facit esse quietas,
ille triumphatos Gallos in regna remittit,
ille dat Insubriae caesorum ex sanguine partas
Sfortiadae rursus terras. Ex Teutonis oris
ille fugat Turcos expugnatoque Tuneto
idem Afros vincit Numidum genus. Undique signis
usque adeo volat alma Iovis victricibus ales.
At rem Teutonicam magno turnante tumultu
Gallus et Hispanus, quos nova discordia cepit,
bis quinos pepigere annos, ut pace sequestra
Caesar eo melius possit frenare rebelles.
Et iam tempus erat, summi quo rector Olympi
Madruciam, iam tunc illustri sanguine claram,
praestantemque animis magnis dextraque potenti,
progeniem magis atque magis virtute futuram
egregiam pariter, pariter pietate vel armis,
imperio et rebus voluit succurrere fessis,
ut pars per populos princeps det iura volentes
purpureusque pater sacros extollat honores,
pars etiam certet virtutem extendere factis
magnanimis armisque viamque affectet Olympo.
Ecce tuus patruus, Gaudenti o Carole, magnus
Christophorus, patriae lux et fama ardua stirpis,
eligitur princeps templique urbisque Tridenti
tempora velandus mitra nunc praesulis, ingens
corpore et excelsis animis ingentior heros.
Nunc age Calliope, cur altera foedera Gallus
rumpat et hinc iterum tandem malesana duobus
regibus incedat magno discordia motu,
expediam, et quantas Aliprandus, gloria gentis
Madruciae, ostentet iuvenili in corpore vires.
Urbs Nicaea iacet, procul haud a flumine Vari[ERROR: no reftable :]Fluss in den Seealpen (Plin. nat. 3,35), der die beiden Gallien als Grenzfluss trennt; gilt als älteste Grenze Italiens.
condita Massiliae Gallorum ac proxima celsis
Alpibus et monti vastum, qui prodit in aequor,
extremisque iugis regalem amplectitur arcem.
Hanc despectantem late maria arduus urbi
coniungit callis, sub rupe ad litora magni
erumpunt fontis latices, ubi classis aquantur.
Allobrogi Gallus dedit urbem pignoris instar
aeris egens quondam belli poscenti tumultu.
Iam vero regnorum haeres sibi moenia reddi
nequaquam oblato pretio precibusque reposcit.
Stant belli causae. Gallus socia agmina quaerit
Turcorum. Quid non mortalia pectora cogunt
saepius irarum causae saevique dolores?
Nec mora, Turcus atrox media de classe biremes
deligit et magnas, terno quibus ordnie remi
consurgunt, naves. Harum centum decemque,
illarum denas quater, atque in proelia mittit.
Turcorum imperio Solymanni principis, agmen
Hariadenus agit, magni magnum agminis instar,
rex Numidum effrenus. Socios simul instruit
et quadraginta legit omni ex classe carinas,
remigioque pedes Gallorum exercitus aptat.
Ergo iter inceptum celerant urbique appropinquant,
tum terrae exponunt socios de puppibus altis,
et Turci et Galli late loca milite complent.
At Nicaea suis cum iam diffideret armis
Ingentique premi sese obsidione videret,
Sub leges pacis Gallo se tradidit hosti.
Arcem in praecipiti stantem sumimsque sub astra
eductam tectis adversus Turcica castra
tutatur Paulus Simeon, praestantibus armis
atque animo insignis Rhodiorum ex ordine miles.
Vastius interea, quo bello maior et armis
non erat Hispani atque Itali dux agminis, absens
hunc monet, nubem belli dum detinet, hostes
sustineat Gallos et mox sese affore speret
subsidio, turmis equitum peditumque catervis.
Extemplo Turcis Gallisque per ima cucurrit
ossa tremor, versique omnes formidine turpi
diffugiunt simul ad naves et litora cursu
fida petunt trepidi. Viden ut tam barbarus hostis
impius est? Postquam saevas exarsit in iras
Christiadas metuens (en quo discordia regem
perduxit Gallum?) tum contra iura fidemque
saevit in innocuos crudeli pectore cives:
diripiunt urbem Turci atque incendia miscent.
Quin et victores, praeda spoliisque potiti,
abducunt homines quinque ultra millia captos.
Atqui dilectos oculis deus aspicit aequis,
ad Siculos servans fines Trinacriaque arva
captivos, Rhodiique Equites spolium omne revectant.
Ne vero Simeon longum spes pascat inanes,
Vastius aequatis Nicaeae navibus ibat
subsidio: Et iam iam dum vult considere portus,
increpuit turbo, puppisque illisa pependit,
ni subito miles ferrata cuspide contum
expediens proram scopulo detrusit acuto.
Quattuor Auriacis hic navibus unda dehiscens
terram inter fluctus aperit sub gurgite vasto:
Optata puppes aliae potiuntur arena.
Vastius invisit cives lenitque dolentes
solando, intrepidoque duci fert gloria laudem.
At ubi tam frustra Montisvicum obsidet urbem,
ingressus versare dolos illam occupat astu
vicina eripiens turbatis oppida Gallis:
Et iam castra movet, Mediolanumque revisit,
partitus cunctis sua certa hyberna catervis.
Nec tempus longum in medio, et novus incipit annus
cum Caesar proceres regni sanctumque senatum
conventus vocat in medios et proelia Gallo
intentans belli nervos sibi colligit aurumque
argentumque micans signo: nec iussa morantur
Caesaris imperii proceres, ubi conspicit omnes
septem Spira viros electoresque monarchae.
Interea Gallus fines atque arva Sabaudi
principis invadit: Magnis contra imminet ausis
Vastius aggeribusque Carini moenia vallat.
Praeficitur Pyrrhus, vir praestantissimus armis,
iungitur axilio Felix comes, Archia proles,
tres Alemannigenum ducens ad bella cohortes.
Tres simul Hispanas Michael: Sic aggere tutos
defendunt muros penuriaque urget edendi.
Tunc ingens Caesar molitur pectore bellum,
cogit et Anglorum Germanorumque phalanges,
Hispanumque Italumque et poscit foedera Dani,
ut mox, cum primum friondosa reducitur aestas,
sub iuga Franciacam possit subiungere gentem.
Anghius ut vero muros cirumsonat armis.
Vastius auxilium petit e Gemanide terra:
Italiae Caesar memor hunc legionibus armat
Teutonicis iterum binis; furit undique Mavors.
Vastius hic princeps Alphonsus, maximus heros,
Davalus est, o fama inges, ingentior armis,
hic vir, hic insignis bello et felicibus ausis
Helvetios, genus armipotens, parvo agmine vicit
ad Ticinum, retulitque viro victoria laudem.
Ipse gubernator Mediolanensibus arvis
praesidet, Ausoniis belli dux summus in oris
Caesaris auspiciis. Sub te tolerare magistro,
o Vasti, Hispanum atque Italum fortissime ductor,
militiam et grave Martis opus florentibus annis
ac forma egregius iuvenis, tua cernere facta
assuevit mirans, animo manibusque parentem.
Madrucios atavos Aliprandus nomine reddens.
Carolus hunc Caesar iuvenem ter millibus addit
ductorem. Pedites Germanae robor a pubis
cetera Scaligeri ducunt et Norica castra.
Vindelicum Boiumque, instructa insignibus armis.
Teutona ante Baro veterres Seisnechus habebat.
Ast equites Rudolphus agit Baleonus Etruscos,
quos nuper Cosmus Medices in proelia misit:
Flos veterum virtusque virum sex millia campos
complebant Itali, quos Sanseverinus agebat;
Massius huic Caesar, quo non maturior aevi
ductor erat peditum, rerum datus esse magister.
Vastius Hispanis paucis comitatus et ultra
vix sepingentos galea et levioribus armis
protectos equites contra magna agmina vertit
Gallorum et plures fugentes aere catervas.
Vastius arma fremit. Legio mox longa cohortes
explicat totum stat agmen campis apertis.
Accendunt Itali subito certamine Martem.
exoritur iam pugna levis, multusque tubarum
clangor apud Gallos, Italicum forte duobus
tormentis potiuntur, et hinc vix limine pugnae,
ante tubamque fere primam „Victoria!” clamant.
Tum vero Angiacas acies erat ordine longo
cernere: Nam medias acies tenuere pedestres
Vascones et Galli, quorum manus addita fronti
Helvetium. Cornu vero pars cetera dextrum:
Grisonum legio – veteres dixere Caninos –
laeva tenent mixtique Itali socia agmina claudunt.
Hanc aciem triplex equitum discriminat agmen:
Thermeus in mediis equitum levia arma catervis,
Buterius contra ducit graviora a sinistris.
Iam in conspectu Gallos interritus hostes
dux Alphonsus habet, medias opponere turmas
Vasconibus Germnaorum sententia certa est.
Primus in arma vocat sese Madrucius ultro
et loca prima tenet, duro fortissima bello
progenies: Etenim iuvenis promiserat ante
magnanimus (viden ut rebus spectata iuventus)
seque suamque manum, quae se ter millibus armat,
Helvetios contra paribus concurrere telis
ausuram solam et late dare funera ferro.
Vastius, Helvetium virtus cui nota, recusans
eventus belli varios in corde volutat.
Scaligeri medias media inter millia fratres
inducunt acies: firmatos pectore dextrum
Hispanos latus adversus Grisonibus offert,
ast Italos laevum Helvetiis. Lanoius omnes
Belga regens alas equitum, mox Teutonas inter
Hispanosque viros medius consistere iussus.
Opposuere acies, Thermeo hic Baleonus et illic
Buterio Carolus Gonzagae ex sanguine clarus.
Vastius edicit sociis, ut signa sequantur.
Nec Gallos segnis retinet mora, protinus hostes
pulveream glandesque pilasque, ut fulmina, nubem
hostibus infundunt: Respondent omnia Galli.
Ambae signa canunt acies. Sua Vastius inter
agmina dux faciles oculos fert omna circum
attonitosque duces verbis hortatur amicis.
Scaligeri, peditum decies cum millibus, armis
haud animos aptant trepidi pugnaeque parant se
segnius. Ora modis spectans pallentia miris
Vastius ad socios inquit conversus amicos:
„Infelix omen pugnae. Deus omen in hostes
convertat nobisque suo sit numine praesens.
Germanos praeter solitum formidine captos,
in quibus auxilii spes et victoria stabat,
praeciptes metus acer agit. Nunc pectore firmo,
Nunc animis opus est; iam nos vocat hostis in arma.”
Haec ait: et pugnae signum dat rauca cruentum
buccina. Tunc primus turmas invadit equestres
Thermeus irrumpensque Italis fit praeda repulsus.
Concurrunt acies ducibus, non viribus aequis:
Inferior Baleonus equis non sustinet hostem.
At parte ex alia fortuna alterna revisit
Teutonas Hispanis iunctos: Agitata Caninis
mox fuga, Gallorumque equitum perrumpitur ala.
Germani evadunt ut humi tormenta iacentes,
pulvere terga notant, inclinatisque resurgunt
hastis: Vix pugnas ineunt et proelia tentant.
En Madruciades, qui prima in fronte phalangis
constitit impavidus, paucis extra agmina se fert
passibus et Molam, cui belli insigne superbum
fulgebat, dextra solum in certamina poscit.
Mola manum conferre parat. Praestantibus ausis
invadunt Martem. Tum crebros ensibus ictus
congeminant. Hinc Mola premens transverberat hostis
ense genas perque oras forat. Madrucius illinc
intonat horrendis armis, orasque recludit
cuspide lethifera galeae. Tunc incidit ictus
supra oculum ad terram duplicato poplite Mola.
Corruit in vulnus pariter Madrucius ingens.
Iamque ambo cecidere duces; pugna horrida surgit:
Robora lecta ducum et circum hos utrinque phalangum,
nomine de magno, de vita et sanguine certant.
Lentius insequitur, quam duro Marte necesse est,
Scaligerorum acies. Tum cornu agressa sinistrum
lunatos ineunt cursus variosque recursus
Caesariana cohors, in gyrum equitatur et orbem.
Et nunc terga fugae nudant; retinere monendo
Vastius haud potis est; Germanumque ilicet agmen
paraecipiti cursu rumpunt. Hinc instat et urget
Buterius; Galli hinc equites postrema trucidant
agmina fulmineis gladiis et vulgus inermum.
Germani, sociae quos turbavere cohortes,
expertos belli Helvetios et Vascones urgent
a fronte: Ostendunt dum fortia pectore bello,
ecce noci irrumpunt obliqua ex parte furentes
Helvetii. A tergo Gallorum equitatus et hostis
instat atrox a fronte pedes. Vestigia vertunt
Germani, cunctique fere sternuntur ad unum.
Vos simul externis fratres cecidistis in arvis
Scaligeri: vobis utinam fortuna fuisset
visque animosa magis, neuter miserande iaceres.
Madrucio, pia quem servabant fata, reperto
corpora, per campos, inter, quae fusa iacebant,
semianimi miserans lapsoque supervenit hostis,
sponte manus adhibens medicas tot vulnera passo.
Bis quoque sex hominum Taurini millia campi,
Teutonicae ingentes spectarunt caedis acervos.
Ast etiam Gallis cum multo gloria venit
sanguine, suntque illis laevo sua funera cornu.
Ultor erat deus, ut nimium virtute feroci,
qui exsuperant, velit ac soleat frenare superbos,
impius et miles, cui turpabatur imago
sancta dei Christi coeno et violaverat aras
tempore festo ludis, det sanguine poenas.
Madrucius tandem nec longo tempore captus
haud ullo pretio – tanta indulgentia Galli –
sed prece germani et propria virtute redemptus,
ad patriam remeat, dux non inglorius, urbem.
Quis germanus erat? Factis et nomine magnus
Christophorus, nulli veterum virtute secundus
Madrucidum meritisque gravis, quem fecerat ante
Brixina pontificem, laudes imitata Tridenti,
purpureumque patrem nuper pulcherrima Roma.
Interea Caesar Gallo movet aspera bella,
Parrisiique Franci proceres gravia arma tremescunt,
Gallia tota tremit: tot Carolus occupat urbes
Caesar et Hilprando tam forti pectore et armis
Madrucio iuveni sua pristina castra sequenti
Vitriaci multo concedit milite muros;
hinc Gallo movet Austriades, hinc bella Britannus.
At Gallus, tanti genium qui Caesaris horret,
pertaesus vani incepti rerumque suarum,
rex pius ipse pio firmat cum Caesare pacem.
Iam vero Austriacum Germanos iustus in hostes
fert dolor, et meritam novitas accendit ad iram.
Dii, quibus imperium est, et adhuc domus Austria curae
sit mihi fas augusta loqui, sit numine vestro
Teutonicum bellum libato attingere summo
ore tenus: Non arma canam (feret omnia tempus),
sed res Caesareas victriciaque arma secutos
Madrucios; vix summa tamen fastigia tangam.
Caesar ut haereticos animis assuescere bella,
in caput et validas sua viscera vertere vires
Teutoniae patriae maiestatique rebelles
imperioque suo proceres videt, omnia magno
iam turbare metu, collectas undique turmas
a ducibus, quorum primos Madruccius inter
unus erat, certatim ad sese in proelia cogit,
exiguas primo belli sub limine vires.
Caesaris una tamen manet imperterrita virtus,
opperiens hostes tumidos et mole sua stat.
Ilicet infandum princeps cum Saxone Cattus
contra fata dei, perverso numine bellum
indicunt foede capiti contraria membra.
Iamque Ratispona Caesar sua castra movebat,
paulatim ausilio belli stipatus et armis.
Urbs est Anglipolis, Graio stat nomine dicta
Anglorum a castris et adhuc manet Anglica villa:
Nunc Ingolstadium Boii dixere coloni.
Chrysopolis Graecis sonat, urbs quasi fertilis auro,
uber si glaebae multo praestantius auro.
Scutarus hanc parvis undis interluit urbem,
dictus avis quondam Scytharus, nam ripa severis
haud ignota Scythis, magnusque allabitur Ister
pinguia culta secans, fluvius regnator aquarum
Teutonidum, contraque Austrum munimen in hostes.
Urbibus hanc princeps Boius magis omnibus unam
vi multa munit: tunc arva Gulelmus et urbes
iam senior longa Boias in pace regebat:
illius hic sunt arma; hic propugnacula bello
tuta parans, cinxit iamdudum moenia vallo
Albertus suboles; et avum qui nomine reddit,
nunc etiam firmat fossis atque aggere muros.
Opportuna loco Caesar locat huc sua castra,
continuo aggeribus sese extra moenia vallans.
Haeretice o miles, quo te malus abstulit error?
Circumsedisses si mox armatus inermem
Tyberii Augustae, summis aut viribus illum
hic oppugnasses. Ubi Quintus Carolus esset
victus, nunc victor? sed stat pro Caesare Caesar
omnipotens, certa est in quo victoria belli.
Dic mihi Calliope, Caesar quibus arserit armis:
Octo Teutonidum peditum bis millia campos
complebant, Italumque decem, fortissima bella
pectora, et Hispani constabant millibus octo.
Ast equites mille et sescenti hastilia crispant;
mille gerunt levia arma; graves sunt mille bis armis.
Diis tamen et placidis et bello vivida virtus.
Dextrum Madruciana phalanx, Hispana sinistrum
Teutonicis adiuncta viris, medium Itala turba
occupat. Has omnes acies bene claudit equestris
quadrifidis castris. Opera interrupta tuentur
murorum currus. Urbs est munimen in hostes,
turrigera a tergo. Laevum latus alluit Ister.
Frons dextrumque latus planus est: Hic aggere saepta
Caesariana cohors latis tendebat in arvis.
Tuta locis, collem dictum de nomine melis,
castra tenent Saxo et Cattus, cum rivus et agger
dividit a nostris, proturbatque eminus hostem
missilibus bis mille fere. Coelum remugit
horrendo sonitu. Sic obrutus undique Caesar
constititque acie immotus, tectusque tenet se.
Dum furit en frustra tumidus praecordia multis
Hessus promissis et celsam molibus urbem
oppugnat dominumque suum, contra omina, fatum,
consilium et numen, flammis incensa relinquit
castra, fugamque parat decies cum millibus octo
Teutonicum peditum, decies quos mille sequentur
quadrupedum. Caesar sequitur (Burana sequenti
agmina subveniunt) hostilesque occupat urbes.
Fare age Musa brevis, quo sit procedere uissa
ordine Caesariana cohors. Buranus et Albae
dux acies primas, equitum tria millia, ducunt
Hispani et Belgae peditis comitante caterva:
Albertus postrema simul, simul agmina Prussus.
In media pugnax acie Madruccius ibat,
Germanusque Italusque pedes. Medio ordine Caesar
vertitur altus equo, procerumque illa inclita turma.
Contra prima agitat Saxo, media agmina Cattus,
ultima Malspurgus Ripenburgusque coercent.
Caesar castra locans ad Pretii flumins undam
Madrucii fortis Germani et fortis Iberi
militis arma (monent tenebrae) superinduit albis
vestibus, insidias nocturnaque proelia tentans.
Hostes dant sua terga fugae. Quater emovet illos
Austrius e castris: Moestus reddit oppida Saxo
ad sua Mauritiumque domi contendit in hostem.
„Caudam quisque suam defendat callida vulpes!“,
Hessus ait, „Mora nulla supervenit, ire domum fas.“
Madruci interea primus capit impetus Ulmam.
Hic tibi mortis erant metae, fortissime ductor
o Madruciade, tua vita dignior aetas.
Hostibus atque armis ah longum imperditus Heros,
extinctus subito febri cadit. Heu mihi quantum
Praesidium Ausonia et quantum Germania perdit!
O fortuna rapax! O inclementia mortis!
Quae rapis audentem iuvenem tot adire labores,
volvere tot duros uno pro Caesare casus,
insignem pietate virum; quam figere castra,
ante ducem cives genibus videre volutum
fundere vota deo in campis cum milite apertis,
pro se, pro patria, pro maiestate sacrati
Caesaris: Anglipoli quotiens his auribus hausi!
Ut pheretrum vidit, jacrimis ita Caesar obortis:
„Tene“, inquit, „magne o heros, misenade Madruci,
invidit fortuna mihi? Solatia magni
sunt tamen haec luctus: Virtus te et gloria tollit.“
Sic ait et fratrem, genus insuperabile bello,
Nicoleum, in castris qui tunc se ductor agebat,
sufficit, Hic plausuque virum studiisque faventum
Teutona castra sonant. Legione millibus auget
quingentisque viris, haud umquam indignus avorum,
Madrucius. Caesar, cui debellare superbos
Teutoniae proceres fixum immotumque sedebat,
imperii magnis urbes terroribus implet,
instructasque acie turmas ad Saxonis arva
ire iubet, sequiturque duces, complexus in omnes
Madrucium comitem casus et pectore toto
accipiens: Etenim genti est huic maxima rerum
verborumque fides. Saxo fugit ocior Euro
Levocreamque petens urbem, non effugit arma
Caesaris. Hic capitur supplex et suacius ora:
„Veni“, Caesar ait, „vidi, deus omina vicit.“
Nunc adeo victor Caesar, Germania postquam
inter Danubium et Rhenum tota inter et Albin,
Auspiciis divum summa cum laude subacta est,
et proceres regnique urbes sua sub iuga missi;
Romano insolitos patria ex tellure reportat
ac laetos reditus expectatosque triumphos.