Diocles maximam voluptatem e viridario colendo captabat. — Imo cum Herculius Maximianus eum ad imperium iterum suscipiendum litteris blandissimis excitaret, respondit: si sciret quam dulcia essent olera, quae ipse Salonis coleret, non ita scripsisse.

Palatium a Diocletiano aedificari coeptum est anno 292 et absolutum omni ex parte anno 298. Maxima erat ejusdem magnificentia ut poterat cognosci ab iis, quae adhuc supersunt, quae profecto jure ac merito possunt comparari tum nobilitate tum pulchritudine cum nobilissimis et pulcher(i)rimis antiquitatum monumentis, quibus praesertim Europa glorietur.

Domus. Palatium hoc extendebatur in longitudinem pedes 630, et in latitudinem pedes 510.

Turres quibus hoc Palatii latus circumscribebatur, adhuc supersunt, sed alia sub forma. Quae vero turres has inter surgebant fuerunt eversae.

Cryptoporticus nobilitate pulcherrima totum cingebat Palatium ad deambulandum opportuna. Latus meridiem versus, adhuc nonnullos arcus ejusdem ostendit.

Aurea Porta. Hae adhuc superest, sed a terra abscondita. Fulcimen tantum conspicitur, a quo potest dignosci ejusdem nobilitas. Lapides ibi adhaerent adnexione et conjunctione mirabili.

Porta orientalis funditus eversa, et alia a Venetis aedificata. Occidentalis lateris nullum superest vestigium.

Amphitheatrum vel Theatrum quadratum ad belluarum certamina. Hoc exsistit adhuc maxima ex parte occasum versus. Conspiciuntur Cryptoporticus ad spectacula cernenda et porta e saxis belle connexis formata, qua ferrea crates demitteretur.

Ministerium erat a dextera ingredientium portam auream, et Gynecaeum a sinistra. Hae domus separabantur a porticibus, et a via quae ad forum, et ad portas orientalem ed (!) occidentalem ducebat. Harum domorum nullum vestigium superest ; sed a reliquiis illius porticus orientem versus quae cryptoporticum sustentabat, potest facile deduci tum Ministerium, tum Gynecaeum a ceteris palatii partibus sejungi prorsus ac separari.

Persis a Galerio devictis, filia Regis Persarum et nobilissimae matronae in captivitatem deductae, in aede Diocletiani textrinum exercebant. Farl. t. II.

Forum. In hoc foro surgebant duo columnae granditate et marmore nobilissimae et gestabant statuas aeneas Diocletiani, et Maximiani Herculii, sed omnia eversa et asportata. Hoc forum, quod maxima ex parte existit adhuc, decorat cum suis columnis Propylaeum, quod est pulcherrimum tum ob ornatus, tum ob armoniam (!) partium omnium. Quatuor (!) columnae cum novem ex omni latere sunt ex ordine Corinthio et marmore Lybico. Tres habet portas, quarum media, nobilissima. Ante Propylaeum erant duo Sphinges Aegyptiacae. Altera superest hieroglyficis inscripta ; quae vero habebat pedes leoninos et similis erat Sphingi, quam Augustus locaverat

super Obeliscum Campi Martii, eversa fuit et prorsus destructa. Volunt nonnulli hoc Propylaeum cum columnis asportatum fuisse a ruinis Thebarum, vel Mempheos celeberrimarum Aegypti civitatum.

Belzonius Patavinus qui tantam sibi gloriam comparait in detegendis antiquitatibus Aegypti,

Galli in expeditione Aegyptiaca cum in insula quadam Nili lapidem detexissent, quae legem quandam scriptam signis hieroglyphicis et graecis litteris insculptam exhibebat cumque ejusdem legis transcriptionem in atraque lingua Parisios misissent, haec interpretatio praebuit causam eruditissimis viris et modum, quo possent hieroglyphicam scripturam dignoscere et intelligere.

Vestibulum hoc magna ex parte potest videri. Interius formam exhibet rotundam, superius, videlicet in tecto, quadratam. Id fit ex eo quod in quolibet angulo cellula rotunda erat cum fenestris. In hisce cellulis vigilabant excubitores. Adhuc ana cellula potest conspici. Ceterae in alias formas fuere conversae.

Atria cum columnis granditate et pulchritudine spectabili, cubicula interna, triclinia et cetera loca, quae domicilium aestivum et hiemale Diocletiani constituebant, prorsus eversa et rudera asportata. Porta tantum superest quae e Vestibulo ad Atrium ducebat, affabre exculpta.

Hinc et inde ab atrio erant duae aulae, quarum altera inserviret ludis scaenicis et concentibus, altera caeremoniis (!) regiis. Istae Aulae extendebantur in longitudinem 85 pedes, et in latitudinem pedes 59. Fornices earum sustentabant 19 columnae, quae a paretibus distarent pedes 10.

Juxta Aulas ludorum et Coeremoniarum erant duo vasta Triclinia, quorum aliud Corinthiacum dicebatur, aliud Cyzicaenum, eo quod in ipsis mores Corinthi et Cyzici sequererentur, vel quoad dapes, vel quoad ornatus.

Ab hisce Tricliniis per aliquot gradus, qui extarent in angulo, descendebatur ad balnea. Hisce addebantur tres aulae, sive cellae mediocris extensionis. Prima dicebatur apodyterium, quod exercendo corpori inserviebat, vel despoliando ; hinc adpellabatur etiam tepidarium, aerium, spoliarium. Huic proxima vocabatur sphaeristerium seu locus exercitiorum (!), et juxta Plinium, locus ludendae pilae.

Supra has aulas, hoc est in tabulato superiori aliae duae balneorum species habebantur, hoc est balnea frigida, et balnea vaporifera, ad sudorem excitandum opportuna.

Puteus hic adhuc conspicitur; saxis quadris satis bene adnexis componitur ad aquas e Jadro flumine derivatas conservandas.

Juxta Aulas quae balnea frigida et vaporifera constituebant, Aula alia aderat, quae eundem caloris gradum servaret.

Cubiculum Imperatoria tribus constabat partibus, quae semicirculi formam referebant. Ad partem cubiculi quae lectum servabat, porticu quadam ingredi licebat, quae porticus duabus columnis et tribus arcubus formabatur. Arcus vero habebant velamina purpurea quae Cubiculum omne a cryptoporticu externa dividerent, ubi vigilarent excubitores.

Aedicula Aesculapio sacra, nunc in Baptisterium mutata. Prospectus hujus Templi est pulcherrimus. Optimam partium harmoniam

prae se fert. Architectura servat ordinem Corinthium. Pars interior in longitudinem extenditur pedes 24, in latitudinem 16, densitas murorum pedes 6 habet. Corona, bellissime sculpta cingit interius superiorem Templi partem. Lapides affabre sculptae et grandiores tectum constituunt. Quatuor (!) pilae sustinent ornatus exteriores. Pilae, quae portam formant, habent 16 pedes altitudinis. Olim erat etiam Propylaeum quod nunc non cernitur. Hoc Templum integrum prorsus conservatur.

Praecipuus Palatii Prospectus meridiem versus mare prospectat. Hic prospectus suam pulchritudinem potest adhuc offerre, cum muri conserventur. Turris maxima, orientem versus, extollitur paene integra, quae occidentem versus exsurgebat, et juxta quosdam cineres Diocletiani conservabat, eversa prorsus ac diruta est. Haec facies in 74 pedes extollebatur, dum illa quae Septentrionem spectat, in pedes 55. Hinc solum internum videtur per loca subterranea grandi opere elaborata, quae conspiciuntur adhuc, ad eandem altitudinem fuisse deductum. Hic prospectus habebat olim 50 columnas, quarum adhuc etiam conservat 42. Monstrat Cryptoporticum pedes 25 latam quae totum circuiret Palatium, ut diximus.

Volunt nonnulli has statuas fuisse eversas in odium idololatriae impietatis et in mare demersas non procul a monte Marliano occidentem versus.

Porta ferrea ita dicta forsan eo quod ferreis laminibus constabat, et ex adverso aureae portae responderet, adhuc conservatur. Ad oras maris mittit.

Templum hoc quod alii Jovi, alii Dianae sacrum dicunt, nunc in Cathedralem Virgini Mariae in coelum Assumptae dicatam, mutatum maxima ex parte, conservatur. Externa porticus cum 36 columnis, quae fere omnes conservantur, totum Templum cingebat.

Proportio Templi magna admodum. Altitudo interior habet pedes 85. Forma externa praebet octagonum, quodlibet latus externum habet pedes 35, internum 25. Hine densitas comprehendit pedes 10. Forma interna circularis, habet diametrum pedum 42. Octo columnae ordinis Corinthii, ex pulcherrimo marmore Libyco, adhaerent cuilibet lateri, et habent pedes 24 altitudinis, et sustinent alias octo columnas quatuor ejusdem marmoris, quatuor porphidi. Istae habent pedes 12, et sunt ex ordine composito. Ornatus coronarum, quae conspiciuntur inter hosce ordines columnarum, sunt elegantissimi. In Templo erant octo loculi, quatuor circulares et quatuor quadrati. Architectura portae et porticus externae est nobillima. Fulcimen internum constat formis circularibus instar squamarum dispositis. Pars media aperta accipiebat lucem. Licet forma interna fuerit multis in partibus mutata, potest tamen nobilitas pristina facillime dignosci.

Joannes I. Ravennas Archiepiscopus annis 552-680, qui Templum hoc in Cathedralem Metropolitanam convertit.

Justinus I. Archiep. ann. 840-860 convertit Naronienses.

Joannes III. Arch, electus Primas ann. 914-940.

Petris III Arch. ann. 1000-1015.

Laurentius Arch. Ann. 1059-1099.

Crescentius Arch. ann. 1099-1112.

Albertus de Mora Arch. et Cardinalis 1166-1175.

Rainerius Archiep. ann. 1175-1180, fuit Martyr.

Petrus VII Archiep. 1185-1187, qui facultatem obtinuit Crucem prae se ferendi.

Bernardus Archiep. 1195-1217.

Hugrinus Archiep. 1244-1248.

Rogerius successor ejus. Archiep. ann. 1248-1266.

Zannius Archiep. ann. 1451-1473.

Andreas II. Cornelius Archiep. Cardin, ann. 1536.

M. Antonius de Dominis Archiep. ann. 1602-1616.

Ponzonius Sfortia Archiep. 1616-1640.

Leonardus Bondumerius Archiep. 1640-1668.

Bonifacius Albanus Archiep. ann. 1668-1678.

Stephanus Cosmus Archiep. ami. 1678-1708.

Stephanus Cupilli Archiep. ann. 1708-1719.

Joannes Baptista Laghi Archiep. ann. 1720-1730.

Antonius Cadcich Archiep. ann. 1730-1745.

Pacificus Bizza Archiep. ann. 1745-1756.

Nicolaus Dinaricius Archiep. 1756-1764.

Lucas Garagnini Archiep. ann. 1764-1783.

Laelius Cippico Archiep. 1784-1807.

Paulus Clemens Miossich Episcopus Spalatensis et Macarensis olim Salonitanus ann. 1829-1837.