-- 72x --
LIBER TERTIUS
-- 73x --
Delicias inter, delecta et commoda rerum
Imperii spernens fastus, plaususque superbos
Jurgiaque et fraudes comitum, tristes livores
Securae Diocles peragebat tempora vitae.
Saepe tamen tacita gaudebat volvere mente
Gesta suae dextrae totum vulgata per orbem,
Grandiaque omnigenae contempta insignia pompae,
Utque acies premeret formidatasque phalanges
Laeta triumphali properans victoria curru.
Hic tot opes inter dulcisque silentia sedis
Praeteritos iterum Senior revocaverat annos
Primaque Anastiadi monstrarat facta, vicesque.
Haud procul a longis floret Dioclea [1] Salonis:
Nascitur hic infans Valeri [2] de sanguine cretus.
Roma tenet puerum cum gente, stipendia ducit
Romulidas inter primaevo flore juventae.
Ense potens, virtute gravis, suscepit honores
Militiae, rueret medios dum fortis in hostes
Sterneret et multo exundantes sanguine turmas.
Jam subit, hic fatur, cum vidit Moesia quondam
Me duce, Romanas acies in proelia mitti
Barbaricas terrere manus et castra levare ;
Tunc Druidum [3] quaedam subito delecta Sacerdos
Sistitur, et mox voce sonans, mihi debita dona
Trade precor. Tradam, clamo, cum purpura corpus
-- 74 --
Exornet, sceptrumque geram. Tunc ipsa repente
Grandio erigitur, lucentia lumina vertit
Attollitque comas, flammanti et protulit ore:
Mundi sceptra geres, Aprum cum dextera perdet:
Auribus insonuit vox haec, Dea foemina visa,
Concutit ossa timor, subito perclusa stupore
Mens haeret, veluti siquis prostratus in antro
Pythiaco recipit turbato oracula corde.
Ipse ego sum omen trepidanti pectore, vera
Sensa ratus, sylvas lustrans vallesque repostas
Saepe hasta stravi canibus pellentibus apros:
Sed diversa ferunt cecinit quae diva Sacerdos.
Haud procul a pelago fluctus quod verberat urgens
Chalcidicaeque arces surgunt, tentoria late
Romulidum posuere acies pulchro ordine ; et adstat
Arrius [4] alta petens cognato sanguine foedus.
Concio (!) erat: culpaque carens et criminis ultor
Ense hostem adgredior. Ceu cum per prata, per arva
Adspicit errantem trepida formidine cervum
Venator cursuque premit, canibusque fatigat
Et captum telo perimit, sic impete fervens
Frustra currentem multi cum vulnere sterno.
Ingeminant acies plausus: oracula tollunt.
Pressit humum fatalis Aper: Tibi sume coronam.
Illyrico interea qua floret Margus [5] in arvo
Castra tenet, turbas firmat, parat arma Carinus [6].
Egredior, longum per iter, gressuque citato
Infestas cerno peditumque equitumque phalanges,
Jam tuba terrificae dat signa faventia pugnae.
Ac veluti in sylvis taurorum armenta boumque
Instant vi multa grandique furore feruntur,
Unguibus adstantes frustra, vel dentibus ursos
Adsiliunt, feriunt cum cornibus, atque repente
Cedere compellunt trepidos: sic agmina utrimque
-- 75 --
Concurrunt infesto animo, vultuque minaci
Terrificae adgressu primo hinc atque inde catervae.
Inflexae hostiles coguntur cedere ab omni
Compulsae cornu, trepidae dat terga Carinus
Ipse fugae, teneo castra adversa, oppida, et arces ;
Devictaeque acies victoris signa sequuntur.
Laeta meos urgens comitatur gloria gressus
Hinc et Sarmaticis vidit Pannonia [7] gentes
Effugere et multa Raetheos [8] caede repulsos
Germanosque metu pressos. Victricibus armis
Regna Asiae peragro. Dites quacumque per Urbes
Victorem excipiunt cives, plausos secundos
Ingeminat, tolluntque novi monumenta trophaei.
Deserit extemplo Syriae Rex Nerseus arces:
Incedo viridi redimitus tempora oliva
Pacis opes gestans. Galerius ocior aura
Insequitur Persas multa formidine pressos
Adgressuque petit Regem, prope Tigridis undas
Deturbat clade ingenti, et Euphratis ad oras
Impatiens urget: duo flumina sanguine foeda
Atque cadaveribus stupuere exterrita circum,
Urbs dilecta nimis recipit Nicomedis [9] ovantem.
Ingenti sumptu tollo, luxuque superbo
Templa, aedes, circos, vastis aurata theatra
Porticibus. Romam venio, Tiberinaque cerno
Ostia ; Romulidas inter plaudente Senatu
Ipse triumphali sancta ad Capitolia curru
Conscendo lauroque nitens spoliisque superbus
Adsto Urbis domitor, totum et regnator in orbem.
Laetitiae nova signa canunt, plaususque per auras
Undique tolluntur, parti monumenta trophaei
Romulidae ponunt, ponit simulacra Senatus.
Cor mihi gestit ovans, tanti mens conscia gestit
Imperii totusque meis dum nutibus orbis
-- 76 --
Paret, majestasque novo fulgore coruscans
Inclitaque augustos praecedit gloria gressus.
Tunc aedes Romae, tunc vastis balnea thermis
Instituo viridesque hortos, et pulchra Theatra,
Romanae dominus terrae, felicior ipse.
Regifico sumptu patria tellure nitentes
Erexi has Aedes; domus esset cara Parenti.
Quo decor imperii cessit! quo fastus honorum?
Abjecti plausus resonant, opprobria laudes,
Contemptus belli splendor, clamorque triumphi.
Sceptrum ubi deposui, tranquillam ducere vitam
Sperabam, sed tuta quies, pax integra tristi
Pectore diffugit ; frustra lenire dolorem
Venatu quaero et laceros solarier artus
Inter delicias artis rerumque situsque.
Taedia dant animo viridaria consita circum,
Ex oculis sopor ipse abiit ; tristissima spectra
Terrificis terrent formis turbantque paventem.
Quo fortes abiere acies ; quo gloria dextrae?
Quis furor erumpens mediis e faucibus orci
Viscera divexat! Vindex quae Numinis ira
Torquet turbatas effoeto in corpore vires
Praecipitemque trahit fatalis noctis ad umbram?
Talia corde dolens lacrymisque per ora volutis
Hic Senior retulit curis agitatus iniquis.
Frustra plorantem recreat moderamine vitae
Mitis Anastiades virtutis praemia monstrans,
In orbe quidquid nascitur invido
Crebris caducum cursibus effugit,
Turpique stultorum irretitas
Fraude rapit recreatque mentes.
-- 77 --
Est vita nempe labile somnium.
Somno sepultus qui jacet, illico
Lusus per umbras insolentes
Mille sibi renovat figuras.
Excitus omnes perdit imagines
Vocesque perdit, sensaque dulcia
Atque obstupescenti cerebro
Ore capit vacuas tenebras.
Infesta vanae pompa superbiae
Opes malignae, luxus iniquior
Tentatque mortales voluptas
Blandisonis recreare spectris.
Sic imperantum gloria Caesarum
Lati triumphi, palmaque bellica
Plaususque, terrentesque fasces 1
Ludificant per inane cives.
Quo cessit ensis robur aheneum
Quo nunc trophaeis arma micantia
Cessere, diffusaque fama
Quo celebres fugiere voces?
Trophaea multis parta laboribus
Sternuntur, arcus marmore nobiles,
Disjecta procumbunt repente
Praecipiti simulacra nisu.
Sic Templa quondam, tectaque regia
Theatra, circos, balnea, porticus
Evertet ingenti ruina
Lapsa sono tacito vetustas.
Morsu tenaci cuncta vorat dies
Falsasque rerum pandit imagines
Interque dispersas ruinas
Facta hominis male tuta prodit.
-- 78 --
Humana quantum ars aedificat sagax
Aequat figuras et modicas domus
Quas saepe acervatis arenis
Ipse jocans statuit puellus.
Ubique mixtos insidiis dolos
Ubique cernes invida pectora,
Mendaxque fatali veneno
Fraus serit insatianda damna.
Sane beatus tempore qui suo
Valet ruinas noscere perfidas,
Virtute confisus nefandae
Vincit ovans mala sensa fraudis.
Spernit caducae dona superbiae
Proculque pompis atque negotiis
Gaudet suo tecto in remoto
Ipse hilarem renovare vitam.
Haud cor malignis casibus abjice,
Cognosce mentis grande jubar tuae
Et per reluctantes triumphans
Te usque trahat Sophia ipsa turbas.
Hic hic reposto floret in angulo
Optata vitae blandidulae quies.
Secura cultos inter hortos
Otia aedibus his aguntur.
Attolle sursum lumina ad aethera
Verosque rerum quaere modos ibi:
Virtute sic tandem magistra
Invenies sine fine pacem.
Hoc Diocles secum recreatus carmine, rursus
Talia voce refert. Socium legisse juvavit
Imperii similem croceum qui ferret amictum.
Caesareoque duces decoravi nomine binos
-- 79 --
Queis jus omne foret totum regnare per orbem
Nec rueret civili exundans sanguine Tibris.
Hinc etiam Augusti Caesar decoratur honore
Persarum victor spoliis oneratus opimis
Saepius hostiles prosternens caede phalanges.
Interea felix moderamen in orbe Quiritum
Mille vices passim turbant atque horrida bella,
Et portentiferis [10] spectacula tristia monstris.
Iam moestis responsa negant oracula templis
Signa nec ostendit nostras ubi victima ad aras
Decidit, attonitusque timet pallore Sacerdos.
Sic squalor tristisque pias metus occupat aedes
Nostraque relligio cessat, cultusque deorum
Perditur. Ingenti numero late undique crescit
Christiadum pietas. Ipsi simul agmina complent,
Atque ministri eorum, decorantur honoribus, atque
Munia Caesareae absolvunt praegrandia Sedis,
Quin et nos diris intentant perdere flammis
Bis aedes [11] vasta positas Nicomedis in urbe
Ignibus invadunt piceis. Nox horrida monstrat
Instans excidium: flammantia tecta sepulchro
Me sociumque meum tegerent, ni Caesar [12] adesset,
Pelleret insidias longe, ignitasque ruinas.
Tune furiis socii excitus per numina juro
Mactare infestos homines. Jam clade necantur
Sanguinea passim. Sed mens formidine grandi
Obstupet, insolitoque haeret vexata dolore.
Inscius ipse mihi defaetos corporis artus
Vix moveo impatiens ; urbesque, orasque peragro
Imbellique animo Romana ad moenia tandem
Accedo. Rabieque nova succensus et ira
Iam cladem jubeo: furialia funera scribo.
Cladibus horrescens subito pressusque dolore
Aufugio ; renuens foedatam strage coronam
-- 80 --
Tristis, inermis, privatam procul agere vitam
Huc venio ; pacem colo. Bis ad regna vocatus
Bis renuo sceptrum: hic olera [13] excoluisse juvabit
Quam debellato Romae dominarier orbe.
Fatur Anastiades pacato laetior ore ;
Fortunate Senex inter tuta otia villae!
Ut hic longius urbibus
Turbatisque negotiis
Juvat ducere candidam
Inter commoda vitam!
Nec discordia perfida
Laedit pectora tristia
Nec gentis strepitus gravis
Tollit saepe quietem.
Non hic ambitio invida
Ingenti omnia turbine
Miscet, turbat et impotens
Foedat clade cruenta.
Non hic pompa superbiae
Luxusve insatiabilis,
Opes civibus abripit
Parans plurima damna.
Nec clangit tuba bellica
Non dira ensibus agmina
Currunt proelia ad horrida
Spargunt arva cruore.
Sed pax aurea blandula
Aedem dulcius incolit,
Alma felicior quies
Mulcet laeta vireta.
-- 81 --
Dulce et cernere coelicam
Naturae speciem integrae,
Quae vestit juga montium
Valles, prata, nemusque,
Campos messibus aureos,
Laetosque undique vitibus,
Ramis usque virentibus
Bacca divite olivas.
Dulce est dum mare turbidum
Raucis fluctibus infremit
Vel dum flamine leniter
Ludens littora pulsat.
Naves divitiis graves
Oras dum placide tenent,
Circum et navita funditur
Tuto laetior ore.
Dulce est hic viridaria
Multo spargere semine
Herbas tollere, flosculos
Gratos inter odores.
Vel per culmina collium
Sectari lepores leves
Vel damas canibus citis
Vel captare volucres.
Tutos ducere sic dies
Inter tuta silentia,
Artus reddere vividos
Ad haec tecta reverti.
Qua Caesar frueris tuae
Doctrinae omnigenis bonis
Tenes commoda plurima
Dulcis dona quietis.
-- 82 --
Talia dum juvenis placido modulamine sensu
Ore sonat monstrans felicis munera vitae,
Adflicto Diocles fundit suspiria corde:
Bella, licet, dixit, nostris horrentia tectis
Nunc absint, fugiatque istam discordia sedem
Et licet omnigenis niteat pulcherrima rebus
Natura haec inter viridaria et arva beata,
Alma quies animi pax et dulcissima cordis
Me miserum linquit curis dum vexor iniquis.
Conscius horrendae cladis per rura, per urbes
Quam ferus edixi, patrati criminis auctor
Usque angor trepidans: adstat mihi mortis imago
Ultrix culparum. Veterum jam gloria rerum
Et robur dextrae celebrati et fama triumphi
Et decus imperii, fulgorque evanuit omnis,
Solvitur haud aliter nubes ad lumina solis.
Hinc animi moeror subiit, dum mente revolvo
Tempora prolapsae vitae fastusque nitentes:
Hinc et perfracti miseranda abjectio cordis.
Nulla quies tristi, nullum solamen egenti.
An cum mens veluti subito perculsa furore
Turbatur confusa simul, simul Impete grandi
Acta novos sensus monstrat, nova verba susurrat.
Infelix hominis vilem tunc ipse figuram
Ostento, ratione carens, formaque loquendi.
Vel cum nox dulci recreat defessa sopore
Corpora propulsans miseri fera signa doloris
Effugit ex oculis somnus: nova cura fatigat
Corda premens: mentem spectacula lurida terrent.
Ecce mihi ante oculos umbrarum sistitur agmen,
Horresco visu: tum major imagine et ore
Fortius exclamat, Diocles, me, perfide, noscis!
Vestibus indutus sacris sum nomine Cajos [14]
Lege tua damnor: cryptas subisse coactos
-- 83 --
Anxiferas inter curas, famisque dolores
Occubui patiens. Tunc clamat voce sonanti
Gabinius [15] nomen mihi: barbare, cerne catenas
Queis vexor vinctus: me squallor et horrida fames
Terrifico absumit morsu, diraque securi
En caput obtruncat tortor. Dum talia specto
Mens incerta haeret: trepidat formidine corpus
Nequidquam vox quaerit opem: cum visio monstris
Horrisonis adstat: crebro cum vulnere turba
Carnificum juvenem [16] vinctum ducuntque trahuntque
Carcere nigranti claudunt, plagisque cruentis
Dillacerant ferroque secant candentia colla.
Ingentes agitane gemitus suspiria fundo
Cum nova turba venit properans de pariete summo.
Claudius [17] ipse vocor, dira quem morte necasti,
Unus, ait, tortor cervicem dividit ictu
Maximus hic alter fraterno sanguine junctus
Ense cadit. Structum lignorum cernis acervum,
Ecce Uxor [18] dilecta mihi vinclisque ligata.
Cum natis trahitur firmato pectore, et ardens
Flamma rogum invadit pervasaque corpora perdit ;
Dum tollunt oculos immoto pectore Numen
Exorant, rapiturque ardenti vortice dulcis
Cum pueris mater. Summo volat aethere fulgens
Aligerum sacrata cohors, palmasque triumphi
Tendit ovans. Frustra mandas, saevissime, in undas
Flumineas spargi cineres, flammantiaque ossa.
Relliquias venerata simul jam colligit unda,
Littus et ad tacitum leni cum murmure pellit.
Christiadaeque hilares dia novitate stupentes
Frusta legunt, ponunt lecta inter aromata in urnam.
Laetus Anastiades flammato haec protulit ore:
-- 84 --
Martyrum salve generosa proles!
Patriam longis retrahis Salonis,
Mortis ut palmam capis ad sonantes
Tybridis oras!
Turba tortorum truculenta saevit,
Adparat funes, gladios, bipennes,
Ligna componit, facibusque diros
Suscitat ignes.
Corde sed forti placidoque vultu
Vincla, vos, enses rabidos, flagella
Et rotas diras, piceasque prompti
Spernite flammas.
Decidunt collo capita haec revulsa
Trunca foedantur calido cruore
Corpora irrorant male secta multo
Sanguine terram.
Jam rogus flagrat: sociata mater
Filiis adstat gemitus repulsans:
Ignis ardenti manibus ligatos
Vortice volvit.
Grata vox circum sonitu beato
Tollitur, plausus renovans secundos,
Sancta vox dias reserans cupiti
Aetheris aulas,
Dulcis Heroum ter amata proles
Fortis in diram ruitura mortem.
Cordis intacti Deus ipse spectat
Nobile robur.
Hostiam thuris veluti suavis
Corporum puram recipit, beatis
Gaudii spargit radiis necatos
Clade furenti.
-- 85 --
Mane sic primo recreare terram
Luce sol laeta solet et nitenti
Rore gemmatos veluti refundit
Ipse lapillos.
Guttulae fervent tepido calore
Candidi formam subeunt vaporis
Evolant motu celeri per altas
Aetheris oras.
Integer fumus, maculis et expers
Leniter surgit medios per ignes
Atque odoratae specie beatas
Nubis ad auras.
Panditur sacrae penetrale sedis
Cantus exultat nova signa portans
Fortium grandi celebrat relatos
Corde triumphos.
Angeli summo veniunt ab axe
Gestiunt dulces renovare plausus
Et gerunt laeti meritae decora
Praemia palmae
Martyrum salve generosa proles
Adde mi robur similes ad ausus!
O quater felix valeam referre
Grandia gestu!
Haec ubi verba capit Diocles, tunc protinus infit:
Diffugere oculis simulacra horrentia, et inde
Ipse stupens vexor trepida formidine, et altas
In lacrymas solvor: diri trepidantia morsus
Viscera dilacerant penitusque incendia adurunt.
Egone tantae auctor cladis, fera causa cruoris
Saevius effusi passim? Tortorque meorum
-- 86 --
Quos natura mihi cognato foedere junxit?
Talia dum refero plorans, quo cella recessus
Vasta tegit velis, surgit furibunda puella [19],
Grandi voce sonat flammantia lumina volvens:
Promissam Herculio cernis saevissime sponsam!
Carcere me clausit pressit squalore flagellis
Ille tuus tortor: sceleratam ponere ad aram
Thura jubet: subito simulacrum vulnere praeceps
Procumbit validoque ignotae robore dextrae
Longius abripitur disectum in turpia frusta.
Mi caput obtruncat gladius: tu sanguine gaude,
Barbare ; quam sociam cernis teneramque parentem
Extorrem patriae et crudeli morte peremptam
Anxiferas inter curas tua jussa tulere.
Haec animo memorans diri nova damna doloris
Expertus, pavida ac terrent suspiria mentem.
Ipse metus inter frustra depellere tento
Tristitiae fera spectra meae: gravioribus adstant
Vulneribus caesae nigra sub imagine formae
Luridaque ante oculos circum spectacula surgunt.
Nam videor media Nicomedis [20] in urbe sedere
Excelso fulgens solio dum ducitur agmen
Christiadum: specto gladios, dirasque secures
Atque cruces, structosque rogos, taedasque facesque
Scorpionesque simul diro cum pectine serras.
Hinc alios video truncatos ense, vel altis
Infixos crucibus, flammisque ad ligna cremari
Exustos facibus, flammata in stagna remissos,
Per fora, perque vias serris vel pectine sectos.
Mente volans pavida spumantem sanguine multo
Aspicio Tiberim, fusam per compita passim
Carnificum turbam diris vexare flagellis
Jam vinctos homines, graphiis discerpere acutis
Et circo in medio laceratos ungue ferarum.
-- 87 --
Et quos saepe ferox inter tormenta Salonis
Mactari volui aut vinctis post terga lacertis
Hac aede inclusos vidi crudelia passos ;
Ante occulos properant cuncti longo ordine et ipsa
Vulnera praemonstrant strumentaque barbara mortis
Horrificae visu formae: quas inter imago
Vestibus accedit sacris binosque puellos
Ipsa trahit manibus: tunc clamat voce sonanti
Ille ego sum Felix [21] isto quem litore tortum
Hosque simul pueros crudeli occumbere ferro
Barbaries furibunda jubet. Nunc vulnera cerne
Dissectosque artus, caput et cervice revulsum ;
Adspice et hos pueros perfractis ossibus atque
Corporibus pressis undanti sanguine foedos,
Perfide, clade tua gaude, fusoque cruore,
Multiplicique modo poenarum et mortis acerbae.
Talibus ingemui mugitus noctis in umbra
Extollens, qualis sacrata taurus ab ara
Saucius effugiens auras mugitibus implet.
Per cellam erravi trepidas, corpusque fatigans
In terram cecidi: terram tunc dentibus ipsis
Nequidquam mordere volo, vel lambere lingua
Speque carens omni desperatusque furore.
Sensibus abreptus [22] veluti qui corpore functus
Pressus humi jacui dum lux nova surgit ab ortu.
Talia Anastiades commoto subdidit ore:
Vos oculi deflete mei, lacrymisque rigate
Dum patria innocuo sanguine terra fluit.
Jam furor et Dioclis fera desperatio in aede
Dire Christiadis ultima fata parat.
Porticibus clausos nigra sub nocte cavatis
Mors manet atra et quos carcer in urbe tenet.
-- 88 --
Per fora perque vias tortor dirique ministri
Mille necis formas instituuntque rogos.
Hic inter flammas vinclis constricta cremantur
Corpora, ferratae dilacerantque rotae.
Colle super tractos truncat furibunda bipennis,
Navibus et vinctos fluminis unda rapit.
Suspensi laqueo cellis moriuntur in imis
Vel circo dantur praeda jocusque feris.
Et tibi Petre [23] caput cecidit cervice revulsum
Aeternas fidei qui mihi tradis opes.
Eja oculi deflete mei, lacrymisque rigate
Dum patria innocuo sanguine terra fluit.
Quid loquor! haud lacrymas sed dulces fundite sensus
Et date laetifico nunc nova signa sono.
Felices Christum licuit queis morte fateri,
Et clade optatam pandere ad astra viam.
Et vos felices dira inter proelia nempe
Coelestis subito ros levat omne malum.
Neve catenarum crudelia vulnera passi
Integra dum sedem mens videt aetheream.
Mens inhians coelo, Dens unica cura volenti
Et gladios sprevit, probra, flagella, rotas.
Culparum finis mors est finisque dolorum
Et cessant vestra quaeque pericla nece.
Vos patiens calcastis iter per tela per ignes,
Hoc iter ad summum vos docet ire Patrem
Est coelum patria aeternis fundata columnis
Urbsque Dei supero vos capit ipsa sinu.
Vulnera vestra tulit Christus mortemque subivit,
Et dolor extremo funere nullus adest.
Ac veluti in sylvis spoliatus fure viator
Externas perdit corporis exuvias:
Artus qui perdit, mentis tunc perdit amictus
Nec sentit poenas, damna nec ulla videt.
-- 89 --
Felices fidei firmastis sanguine robur,
Felices nunc vos aetheris aula tenet.
Terra cruore madens longos foecunda per annos
Heroum melius germina sancta dabit.
Sic cum per campos urunt incendia messem
Excrescit passim pulchrior ipsa seges.
Miles digressus pugnae sua vulnera monstrat
Victricique capit munera laeta manu:
Vos caput avulsum geritis plagasque recentes
Summa Dei omnigenas gratia fundit opes.
Vos sequar intactae Fidei certamina vincens,
Et vestris liceat semper adesse choris,
Quo mea Virgo [24] nitet, quo me splendore coruscans
Ipse manet Petrus magnaque ad acta ciet.
Nuncius interea sulcans vasta aequora savi
Appulit: extemplo Diocli sic, ore ministri,
Fatur Anastiades: raptus Maxentius [25] ira
Linquere nunc natam renuit: nil jussa precesque
Nil promissa juvant: veteres memorare triumphos
Praemia et Angusti benefacta illustria cordis
Haud removent animum. At tanta oblivio tristes
Jam senis instaurat curas angetque dolores.
Complorat natam lacrymisque per ora solutis
Illius repetit nomen suspiria ducens
Nunc vinclis cernit strictam, laesamque flagellis,
Nunc errare putat miseram per rura per urbes,
Et tandem pressam curis diro ense necari.
Haec volvens animo Diocles, loca quaestibus implet
Et gemitus tollit, cella resupinus in ipsa
Procumbit, laceransque genas et pectora tundens.
Tune clamat juvenis questu commotus et ira.
-- 90 --
Has ergo, Maxenti, vel ipsis belluis
Crudelior, venena nutriens sinu,
Has tot receptis gratias reddis bonis?
Quis nomen inclitumque Caesaris decus,
Quis obtulit tibi et nitentem gloriam
Sceptrumque victoresque militum exercitus?
Ingrata sensa sic iniquo pectore
Fovere gaudes! Tu seni patri negas
Caram cupitam filiam concedere!
Negas solari tristiori percitum
Patrem dolore, lacrymasque tollere?
Gemit senex cietque questus maximos
Curaque divexatus infelix perit!
Ingrate, monstra vincis et furias truces!
Cordi quid ingrato mali non jungitur?
Fugax tibi sit quaelibet fiducia,
Nivi ingruenti frigidae simillima
Solvatur usque, computrescat marcida
Currentis instar amnis unda refluat.
Ast punienda cordis obstinatio.
Ultoris ira justa Numinis ruit.
Decusque sceptri atque Imperi omnis gloria
Abit repente: vilis in certamine
Cades, nefande, bellico cum turbine
Inter cruentos devolutus gurgites.
Interea Diocles curis agitatus acerbis
Dum dulcem revocat natam, dum nomine clamat
Multa dolens animo, Tiberis de littore venit
Nuncius. Exceptumque arrectis auribus audit
Illico Anastiades, Dioclique dolentia verba
Commemorans, cessere, inquit, bella, horrida bella,
Et Tiberis multo despumans sanguine volvit
Colla virûm, galeasque simul truncataque passim
-- 91 --
Corpora cum gladiis. Dudum jam Gallia vidit
Hinc illinc acies fortes concurrere ad arma,
Atque minas signare truces grandique tumultu
Irruere in patriam, Romanos perdere cives.
Has primum turmas Constans [26], tibi munere junctus,
Duceret in diras infesto pectore pugnas,
Victoresque ageret laetus, latoque tropaeo
Firmaretque novis opibus, nisuque superbo.
Nunc natus, nuper decoratus nomine et alto
Caesaris imperio, turbas regit ipso paternas.
Ille tuus quondam obses erat [27], Galerius illum
Tunc traheret secum. Grandi virtute coruscans
Consilio fortis, galea metuendus et hasta
Agmen agit ; formidato ruit impete in hostes
Massiliae juxta muros: ceu turbo catervas
Dissipat infestas: subita formidine captus
Herculius [28] dat terga fugae, turpique scelestus
Morte perit: laetas acies tunc colligit Heros.
Cum subito ante oculos circum undique fulgurat aether
Luce nova rutilant, vestesque, comaeque, oculique,
Osque ducis: stupet ipse silens, sua lumina volvit
Qua sol mane oriens fulget, mirabile visu!
Obstupuere acies dulci terrore silentes,
Ignea tunc toto Crux spectatissima coelo
Signatur, medioque loco stant lucida verba:
Hoc signo vinces: clamant dulcedine ovantes
Per campos turbae: salve Crux sancta Triumphi.
Crux beata, grande signum nobilis victoriae,
Tu levamen dulce cordis, mentium solatio.
En triumphus concupitus, nunc tibi conceditur
Fulgor ingens, fons amicis en salutis enitet.
Ipse fulgor fons cruentae mortis hostibus micat,
Te videntes robur addant vimque grandem pectori.
-- 92 --
Luce ducti per catervas ense currunt hosticas.
At misellus cui negatur lumen ingens cernere,
Ensis illum perdit audax ingruenti vulnere.
Alma salve Crux colubri comparata aheneo ;
Hunc videnti mox redibat dulcis olim sanitas.
Ecce signum collocatum lene signum gentibus
Ecce gentis fons redemptae, fons beatitudinis.
Dia Crux fugas tenebras, dissipas et jurgia
Auream pacem reducis, munus omne largiens,
Lata per mundum nefanda dispulisti numina
Quaeque pulsans probra, mores intulisti civicos.
Gloriam tradis supernam, coelicasque gratias
Grande virtutum tropaeum, splendidum coeli Deus.
Tanta lux possit videri, percolique gentibus.
Nox erat et tacitas jucunda silentia in umbras
Agmina tuta tenent curis somnoque sepulta:
Heros visa animo secum miracla volutat,
Verbaque lecta notat, cum jam tentoria ad ipsa
Angelus advenit coelesti luce coruscans,
Miranda specie, toto et pulcherrimus ore
Sistitur ante oculos: quae tu mitissime Princeps
Signa agitas conspecta tibi, conscribe libenter
Vexillis mox ipse tuis; Crucis inclita forma
Eniteat passim: tibi stat victoria certa,
Felix imperio totum dominaberis orbem.
Aliger [29] effugit lucem post terga relinquens.
Multa silens haeret, trepidatque exterritus Heros,
Jussa tamen mandat; tenebris aurora fugatis
Littore ab Eoo cum vix placidissima surgit
Signum dulce Crucis gestant vexilla, simulque
Bellantum galeae: peditumque equitumque phalanges
Augustam inscribunt formam, laetiquo salutant.
Virtute interea excitae, dulci omine raptae
Terrificae incedunt acies, Romamque propinquant.
-- 93 --
Haud procul a viridi, Tiberis quam perfluit, ora
Campus erat late praecintus collibus, atque
Umbriferis sylvis, quo tunc Massentius atrox
Duxerat infestas adverso Marte catervas,
Ille ferox animo, curisque agitatus iniquis
Fatidicos tentare Deos, sacra dona parare
Et mactare bovem flammantes jussit ad aras.
Jam Numen [30] fatale sonat ; clamatque Sacerdos
Ista dies bello Romanum perderet hostem.
Demens omen habet laetum, vulgatque triumphum.
Venerat incedens mitis per rura per urbem
Luce Crucis fulgens Heros: tum buccina rauco
Dat signum pugnae sonitu: ruit impete grandi
In primas acies: gladiis utrimque coruscis
Instant adversi, volitantque micantia tela.
Ensibus accedunt enses, scutisque refractis
Corpora multiplici feriuntur vulnere, foedum
Percutiunt truncata solum ; tum cominus omnes
Hinc atque hinc turmae sese conatibus urgent.
Pugna anceps agitur, cum lucida in aethere fulgent
Signa revisa Crucis. Subito clamore secundo
Fortius insurgunt perculsae luce stupenti
Concursu magno peditumque equitumque catervae
Infestasque premunt turmas ad fluminis oram.
Undique compulsae cedunt, undaque reductae
Jamque catervatim glomerari ad litora tentant
Adgressum at nequeunt cornu superare sinistro ;
Dextro autem, colles versus sylvasque coactae
Ponunt arma acies laetaeque Heroa salutant
Victorem: medium subita formidine captum
Agmen flectit iter dominam quo ligneus Urbem
Pons Tiberi injectus jungit camposque virentes.
Acrius adsiliunt trepidos facto impete, et alte
Cum Cruce vexilla ostentant, sonituque frementi
-- 94 --
Undique praecingunt profugos, et pontis ad ipsum
Tum caput immani pugnant certamine, donec
Pondere bellantum fractus ruit ipse repente
Pons late in praeceps, simul ingentique ruina
Devolvit turmas, agitantes brachia frustra
Sanguineos inter fluctus, spumasque sonantes,
Corpora corporibus miscet, truncataque membris
Membra, hastas gladiis, galeisque natantia scuta.
Ore minax, rabieque fremens Maxentius [31] alto
Gurgite praereptus crudeli morte necatur.
Gutture foedatas recipit dum turpiter undas
Heros spectaclo gaudet, plausuque secundo
Laetificas inter turbas praegrande tropaeum
Extulit, hostem ultrix punit dum Numinis ira.
Interea cives qua porta recluditur omnes
Egressi novitate hilares, laetusque Senatus
Victorem excipiunt decoratum tempora lauro
Optatumque ferunt laudabili ab omine vasti
Imperii dominum: repetunt hunc carmine turbae.
Romulidae laeti, longo simul ordine Patres
Victricesque acies cantis clangentibus Urbem
Ingressae festum exultant celebrare triumphum.
Heros ductum equis niveis diademate fulgens
Invehitur curru portans sacra munera pacis.
Circumfusa ruit vicos, plateasque per omnes,
Plebs plaususque iterat gemmisque coruscans
Intextumque auro Labarum signisque notatum
Obstupet inspectans aeternae insigne salutis
Auriferaeque Crucis formam, mirabile visu!
Flexa genu recolit. Miraclum corde volutans
Omnia Pollenti Caesar pia sensa recludit,
Christiadis pacem donat, totumque per orbem
Templa jubet tolli, summo sacra thura cremari
Factori rerum, vulgari munera Jesu,
Et portentiferae coloestia dogmata Legis.
-- 95 --
Laetitia exultant cives passimque per urbem
Excurrunt, laudesque ferunt plaususque secundos
Victori. Subito caesi simulacra Tyranni
Fracta cadunt, turpi raptantur fune ligata
Aequanturque solo versis monumenta columnis ;
Relligio Christi victor dominabitur orbe.
Haec ubi multa gemens turbatis auribus audit,
Mugitus tollit Diocles, suspiria corde
Longa trahit tristi, curaque agitatus acerba,
Deliquio pressus perdit sua sensa repente,
Corruit, atque jacet resupinus. At inde recepit
Paulatim vires, vomuitque horrentia probra
Ore venenato, manibusque per atria reptans
Immani cum voce sonat. Jam Numinis ultrix
In caput ira meum cadit atri fulminis instar!
Me miserum insectat diro mors lurida vultu
Jam morior nigra tectus caligine, et ipsi
Circum errant oculi, solem lucemque petentes!
Occubuere mihi cognati sanguine juncti,
Ipse senex pressusque malis, confectus et annis,
Invoco jam mortem, solamen dulce malorum!
Me fugiere mei ; vastis orientis in oris
Vivit adhuc mihi, selegi quem lege Quiritum,
Natorum in numero, gentis proh dedecus ingens!
Ast extrema manent torquentque venena scelestum!
Nil mihi fama juvat nec gloria nominis ipsa,
Haec ruit in praeceps ; grandi disjecta furore
Hac illac simulacra jacent sublata columnis
Jam monumenta suis turpi miscentur acervo.
Vitali quid luce fruor? quid munere vitae
Gaudeo curarum pelago commotus iniquo?
Me mors praeripiat tanto discrimine, et omni
Cum sensu solvat lethei oblivio lacus.
-- 96 --
Dum Senior demens morienti corde volutat
Has curas, vocesque iterat lacrymandaque verba,
Ducit Anastiades venientem ex urbe Legatum
Nomine Caesareo, qui majestate decorus
Haec perfert: Diocles, Caesar diademate fulgens
Te cupit adstantem festo, dum ducere sponsam
Constituit: posito bello, victoria fulget
Laurifero incedens curru: pax aurea Romam
Italiam exhilarat totum diffusa per orbem.
Insubres grandes ludos, festumque parare:
Ergo veni ; propera: summo te Caesar amore
Expectat, veteresque duces, laetusque Senatus.
At Senior [32], veteris memorans convicia culpae
Victorisque timens rabiem, mortemque cruentam
Caesareos renuit nutus, spernitque favores.
Tunc furor invadit mentem: dementis ad instar
Cursitat hac illac, clamatque, gemitque, ministros
Evocat horrendo sonitu, stimulatque cietque
Carnifices vexare minis, et vulnere diro
Perdere Christiadas: furibundo pectore vulgat
Jussa necis: crescit fera desperatio clades:
Aede illa clausi, recolentes tecta Salonis
Christicolae miseri gladio mactantur et igne:
Interea Dioclem vexat dementia et angit,
Nunc casus memorans tristes, cordisque dolores
Ut puer illacrymat, tacita nunc mente pererrans
Europae atque Asiae magnis excursibus urbes
Invisit, ducitque agmen, celebratque triumphos,
Nunc rabie exultat clades interque rogosque
Incedens multo foedari sanguine, et altus
Adsidens circo spectat pugnare leones.
Curarum cumulus pectus descendit in imum
Visceraque exurit flammatis ignibus ardor.
-- 97 --
Lurida spectra animum turbant. Negat ipse videre
Aetheream lucis speciem: moestoque cubiclo
Se claudit pavitans: renuit responsa vocatus
Sensibus abrepto similis: convivia spernit
Vitalesque cibos: spernit quodcumque levamen.
Nunc se multa gemens lecto, terrave volutat:
Nunc raptare manu muros nunc tollere grandes
Mugitus fletusque simul: diro igne vorari:
Hinc dolor oxusto, vel desperatio corde
Extremos reserare sonos, aurasque ciere.
Saepe carens sensu, motu et spoliatus ab omni
Procumbit: viresque capit, consurgit, et errat
Incertus vitae. Ducit noctesque diesque
Talia perpessus: nimio languore gravatus,
Conclamat [32]: "Rapior, nigra circumdatus umbra,
Christiadum Numen punit me vindice dextra,
Infernoque lacu perdit lethaea vorago"
Vidit Anastiades Dioclis lugubria fata
Ultricemque Dei poenam: fugit ocior aura.
Fortiter occumbit profuso sanguine Martyr.
