LIBER PRIMUS.
-- 9x --
Fata cano Dioclis [1], Roma qui venit ab urbe
Imperium fugiens, posito diademate frontis,
Haud procul a longis, privatus, in aede Salonis
Ultima securae perducere tempora vitae.
Relligio, tua gesta cano, partumque triumphum
Dalmatico tandem victrix in littore, primum
Postquam obiit diras rabie cessante Tyrannus.
Virgo potens coeli, quae fulgido in aethere regnas,
Numinis aeterni Mater, dilectaque Nata,
Quaeque sacrum recolis Templum, quo turpia quondam,
Tartareis instructa dolis simulacra nitebant,
Auxilio praesens adsis; vim trade canenti.
Grande scelus, fraudesque malas, artesque profanas
Exere, regalique erecta palatia luxu,
Et saevas Dioclis poenas, coelestiaque arma:
Adde novum cordi divino flamine robur.
Lux erat, excitus furiis qua Caesar [2] iniquis
Multa fremens, Dioclem flagranti voce fatigat
Et furere in miseros lustrali flumine lotos
Christiadas, mactare omnes, succendere templa,
Vertere in excidium, fatale extinguere nomen.
His actus, solio Diocles furibundus in alto,
Hostis, ait, pereat, pereant inimica Deorum
Pectora. Avernalem vulgat fera buccina legem.
Nobile Bithyniae [3] Templum, quo thura fideles
Sacra Deo ferrent, noctu facto impete passim
Adsiliunt turbae; dissolvunt cardine portas.
Tum penetrant, armisque urgent, atque omnia miscent,
Evertunt aras, rapitur pretiosa supellex,
Librorum cumulus comburitur, altaque circum
Tecta labant concussa ictu, crebrasque ruinas
-- 10 --
Jam monstrant passim, tignorum vincla cremantur,
Junctura in praeceps murorum solvitur omnis:
Nil nisi saxa jacent: saxorumque area, et horror.
Tum Tiberim cernant Capitoliaque alta Quirini
Infernis acti diris, monstrisque Tyranni.
In populum lex atra datur, modus e faucibus orci
Barbaries egressa furit, crudelis Erinnys
Anguineis implexa comis, stridente flagello,
Per fora, perque vias errat, crudelia miscens
Funera funeribus: regnat mors horrida vultu.
Christiadum turbae, vinclis post terga revinctis,
Undique mactantur, poenasque agitantur in omnes.
Jamque cruces surgunt, vexataque corpora monstrant,
Jamque rotae torquent artus, ex ossibus ossa
Dirumpunt, nervosque secant, jam pectine membra
Dilaniata cadunt, cruor it, trepidantia carnis
Frusta jacent circum, plumbo ferventia in aera
Vel pice flammanti ponuntur corpora, et ipsa
In capita effundunt stridentia vasa metallo.
Figuntur alii, jaculorum cuspide caesi,
Procumbunt alii passim, mirabile visu,
Arbore ab advers rapti lacerantur utrimque
Igne ardent alii lento carbone cremantur
Cratibus impositi, nodorum singula cultro
Vincula partiri cernunt. Quis talia fando
Continet a lacrymis? Diri spectacla theatri
Saeva patent. Urget plebs, se calcatque, premitque,
Jamque catervatim, niveis cum vestibus adstant
Christicolae, pia vota Deo cum caede daturi.
Dentibus infrendent tigres, caudaque leones
Horrendum resonant, atque agmina crebra ferarum
Innocuos lacerant artus, rictuque cruento
Pulvereos inter cumulos, rapiuntque vorantque.
Gens plausus tollit, congaudet caede tyrannus.
-- 11 --
Quid, saeve Galeri, aestuanti lumine
Quae tu parasti iniquiore pectore
Spectacla cernis inquinata plurima
Caede innocentum? Quid tyranne perfide
Quid gestis exultans piorum sanguine?
Te poena vindix irritati Numinis
Contorquet, angit, horridoque vulnere
Divexat, urit intimum praecordium!
Jam pectus intus, ulcus atrum devorat,
Sinumque scindit, tetricoque latius
Odore foetens effluensque vermibus;
Pellisque ventris et coxarum, vel pedum
Inflatur instar otris atri luridi.
Frustra sagaces dant, parantque pharmaca
Artis magistri: cuncta foetor occupat.
Carnes vorantur verminum examinibus,
Trahuntur ossa rupta foedis ossibus
Pedesque pulsu nigricanti concidunt,
Manusque, brachia, atque foeda femora.
At lingua fervens imprecatur, evomit
Probrosa verba, noxiasque injurias
In praepotentis ultionem Numinis.
Dum Daemon extra cedens horret, sibilat
Rapitque frendens ingementem spiritum,
Ad ima ducit, igneosque vortices.
Verte lumen, verte retro territumque sol jubar
Ac nefandas pelle scenas, pelle clades horridas.
Per plateas, perque calles, perque cuncta compita,
Ossa rupta, trunca membra, foeda multo sanguine
Adjacentque quaque circum concrematae victimae.
Tybur undas inquinatas permeat corporibus
In remotis dira strages Imperi confinibus
Irruitque saeviensque funus addit funeri,
-- 12 --
Nulla villa, civitasque nulla passim regio
Absque clade vel dolore vel flagellis cernitur.
Quot per agros, ingruente nive, frondes concidunt,
Tot per urbes corruentes hostiae ardent martyrum ;
At triumphat innocentum crux cruore perlita.
Caesorum numero Diocles turbatus, ab imo
Corde trahit gemitus, trepidat, pallescit in ore,
Mens incerta nutat, noctu vox insonat auri.
Heu fuge crudeles terras, fuge barbare Romam,
Abjice et imperium: cives tua jussa necarunt.
Solus, iners, pavidus, nato fera sceptra relinquit,
Saevitia simili. Curis immersus iniquis
Diffugit extemplo, curruque invectus equino
Transgreditur Latium, montanaque rura, Pelignos
Atque Ravennatum colles. Iam littora calcat,
Adriaco vehitur pelago, scopulosque secundo
Dalmaticos austro tangit, tutasque silensque
Constructa ingreditur grandi palatia luxu.
Salve, ait, aedes cara mihi, salvete cupitae
Murorum turres, tellus o Patria, salve.
Vos tandem video laetus, vos atria longa
Vosque columnarum moles, vos templa saluto.
Hic tranquillus agam vitam, strepituque remoto
Hic reculam tacitus dulci viridaria cultu.
Cladibus haec merces? haec praemia digna Tyranni?
Sic procul a curis ducat sua tempora saevus
Christiadum tortor, Christique acerrimus hostis?
Roma cadaveribus fervet, sua funera plorant
Urbes Italiae, diroque agitata furore
Europa atque Asia, extensis ditissima regnis,
Et Libiae populi passim, gentesque Canopi.
Proh scelus infandum Dioclis! Circum horrida late
Carnificum rabies bacchatur et omnia foedat.
Relligio pugnata diu pede calcat ovanti
-- 13 --
Infernos nisus, fera proelia, et arma cruenta,
Dum mactanda cohors, vinclisque ligata, serenos
Attollit vultus, animas Deus ipse volantes
Evocat aeterni ad felicia gaudia coeli.
Caesareos inter Dioclis, fidosque cubicli
Custodes, juvenis gladio metuendus et hasta,
Unus erat Romae, toto pulcherrimus ore,
Nomine Anastiades. [4] Clades et vulnera cernens
Horruit illacrymans, divino flamine ductus
Sanguineas fugiens foedati Tybridis undas
Littus ad Illyricum accedit, portuque potitur.
Nox erat, abrupto Baebî e vertice montis
Luna nitet, circum secura silentia regnant.
Vix sylvas agitat zephyrus molcentibus alis,
En tepidum Jader viridanti labitur ora
Dulce nemus recreat, quo lento vimine tecta
Parva domus surgit, limenque aperitur, et auri
Vox sonat orantis. Juvenis volat, illico plorans
Flectitur ante pedes Patris, bona verba precatus.
Fatur Anastiades: Pastor [5], venerando Sacerdos,
Me pavidum cernis fugientem e moenibus Urbis
Cladibus ereptum, veniam concede timenti.
Mens cupit intactam Christi pernoscere legem.
Miles ero Christi, fuso cum sanguine Martyr,
Auxilium misero dona, solare jacentem.
Adspexi horrendas clades, fortemque puellam
Ante oculos cecidisse meos. Moritura, salutis
Monstrat iter, nomenque tuum, pia munia pandit.
Tum Senior, pietate gravis, dulcedine plenus,
Hos cape complexas, inquit, dulcissime nate:
Macte animo, vitam dabo, die quae candida Virgo
Hoc tibi jussit opus. Flammantia lumina tollens,
Fatur Anastiades, lacrymisque per ora solutis:
Christiadum Pastor, sancta venerande senecta,
-- 14 --
Filia parva suo Diocli crescebat in aede,
Vultu pulchra nimis, stellae fulgentis ad instar
Mane novo, auratis candentia colla capillis
Diva gerens, roseoque genas obtincta colore,
Effulgensque oculis, partu quam diva Serena
Optato dederat patri: illi Artemia nomen. [6]
Caesaris unus amor, spes una puellula, et unum
Delicium cordis, solamen dulce laborum,
Curarumque quies, medio in discrimine regni.
Parvula adhuc, dios referebat pectore sensus
Nata deo repetens coelestia dicta parentis,
Gratia dum toto fulgeret corpore, et omnis
Pompa venustatis. Nondum lanugine prima
Os mihi florebat, jussu cum Caesaris adsto
Cellarum custos, cui fas penetrare cubicla;
Saepe ibi formosam nitido candore puellam
Cernebam, cordis stadium, blandumque levamen.
Quinque super binos vix illa expleverat annos
Daemon cum mediis egressus faucibus orci,
Innocuae corpus subito dira arte puellae
Perfidus invadit: patris justissima poena.
Quis te, puella, quis repente surripit
Furor potenti membra vexans impete?
Adsurgit ingens, erigitque clamitans
Caput, manusque, flammeosque luminum
Orbes revolvens, et capillos tristius
Per colla spargens: percutit mox corpore
Terram recumbens, illicoque sternitur,
Interque pulverem movetur, volvitur,
Spumansque dentibusque frendens horride.
Sopor misellam de repente comprimit:
Sudore tota frons cadente prominet,
Frigetque, clauduntur leves ocelluli,
-- 15 --
Color labella contegitque pallidus,
Candorque vultum pingit instar lilii,
Quod pes vel ipse falce rusticas secat,
Jacetque campo: mortuae simillimam
Vides puellam, motas ecce contrahit
Novusque membra lassa torquet, diripit,
Manusque tendit et recludit lumina.
Adsurgit, adstat, elevatque languidum
Caput, puella mugiensque sanguinem
Effundit ore, verberatque dextera
Auramque pulsat, insilitque clamitans,
Terret videntes. Mater ingenti gemit
Dolore, opemque Numinis certissimam
Solers requirit, ipse Caesar advolat.
Vocesque tollit lacrymandas, horridas
Ceu bos securi vulneratus mugiens.
Specta dolores innocentis filiae
Poenasque saevas anxias, teterrimas,
Tyranne, dirus quem furor super gregem
Christi sequacem urget cruento vulnere
Spargitque passim dissecatas victimas.
coelestis ira manet poena vindice.
At Pater anxiferos tolerat dum corde dolores,
Audit Ciriaci nomen vocitare puellam.
Ipse minister erat divino numine grandis
Portentisque suae reserabat munera dextrae
Christiadum spes una simul praedulce levamen,
Carceribus clausos, tormenta ad saeva paratos,
Angelico nutrire cibo potuque superno,
Unica cura fuit. Vinclorum pondere pressum
Squallidus horror habet. Jussu pius iste Tyranni
Egreditur patiens, plorat, cernitque puellam
Insidiasque aperit, dio munimine fretus
-- 16 --
Grandi voce inquit: daemon saevissime, linque
Innocuum corpus. Fremit horridus ore nefando:
Quo fugiam? Divus repetit: cito linque puellam
Portator scelerum. Teneam nova corpora certe,
Hostis ait, fremit horrendam dans sibila, circum
Foetorem effundens fugit illico citior aura
Sentit ubi Jesu nomen. Mox laeta puella
Adsurgit, roseo effundens splendore, novaque
Subridens specie: salve, venerabile Jesu,
Salve, iterum dixit, repetita Artemia voce.
Christiadum praecepta docet, pia dona minister,
Virgineumque caput lustrali flumine purgat.
Angelicam tradit vitam, coeloque reformat.
Materna pietate simul, simul excita grandi
Virtutum exemplo, foeda ceu saepe palude
Candidulas frondes flos integer erigit usque,
Sic aula Dioclis vitiorum sorde referta
Casta puella suo vitae candore nitebat.
Illius et mentem sancti doctrina magistri
Excitat ad summum coelestis Numinis ignem.
Nil nisi divinos flammanti pectore amores
Exoptat, coeloque inhiat, divinaque quaerit.
Ipse ego mundani captus dulcedine sensus,
Formosaque oris specie, frontisque decore,
Ecce sequor velox vestigia prompta puellae,
Impatiensque viae resonanti Artemia voce
Quo fugis, inclamo! quae te modo cella recepit?
Te quaero infelix, oculis te proripis istis?
Spectacli strepitum spernit ludosque theatri
Dum tu seposita gaudes sola aede latere
Aut horti ad virides plantas tua tollere vota
Vel sacra thura Deo laudesque offerre, precesque
Juxta aram aediculae, divaeque adsidere mensae.
Me sequere alma soror, nostras ne despice voces,
-- 17 --
Haud procul a Templo quondam succedo puellae ;
Ilia solum spectans: Christo sacravit amorem
Mens mea, ait, castumque ipsi nunc dedico florem.
Quo praepotenti, quo feror impete?
Quae vis medullas pectoris excitat,
Ardorque me tentat supernus
Dulcisonas agitare flammas?
En insolenti me mihi surripit
Laetam volatu: jam teneo aethera
Mi sponsus amplexus beatos
Tradit ovans, tenerosque amores.
En vox amatis auribus insonat
Sponsi beati ; per juga montium
Ipse, ipse percurrit cupitque
Arboreos superare colles.
Dilectas adstat ; jam loquitur mihi:
Exsurge cordis pars melior mei,
Accede festinans columba
Candidior nitidis puellis.
Soror coruscans, sponsaque pulchrior
Laesere nostrum vulnere corculum
Sub fronte fulgentes ocelli
Colla super rubei capilli.
Languore dulci gaudeo solvier
Dum Sponsus adstat candidior nive,
Auroque distinctus nitenti
Mille virûm referens decorem.
ceu lecta mirram lilia defluunt
Cum mi loquuntur labia vivida ;
Manusque tornatae reportant
Purpureas violas rosasque.
-- 18 --
Hic mille castis oscula dat genis
Interque stringit brachia mollia,
Sponsaeque promittit fideli
Aethereas sine fine sedes.
Obmutui, tacuique silens hoc carmine, et inde
Confusus fugio. Laetum pia Virgo triumphum
Concelebrat. Diocles cum jam discesserat Urbe
Et regit Herculius [7] solium, tum Caesar iniqua
Mente cupit sceptrum. Diri quae barbara cordis
Saevities? Vel quae rabies furibunda tyrannum
Exagitat, torquetque simul, vexatque furore
Tartareo? Libyca veluti cum tigris arena
Si catulos rapuere specu trepidaeque dedere
Venantes sua terga fugae, tum protinus illa
Egreditur quaerens natos, inclamat, et ardet,
Hinc atque hinc currit, flammasque effundit ab ore,
Pulsat cauda humeros, horrendumque insonat alte,
Dentibus infrendet rabidis, unguesque cruentas
Attollit, sternitque furens quod conspicit usquam
Armentumque hominesque suo jam sanguine foedat.
Haud secus innocuas furibundo pectore fertur
Christiadum in turmas Caesar: Vos ite ministri,
Horrendo sonitu clamat, vos ite furentes,
Vos vexate simul, date vulnera, fundite clades.
Horrenda clades innovatur undique.
Libri cremantur et sacratum vestium
Insigne, vasa, luminare, imagines:
Ab igne Templa dissipata concidunt
Araeque corruunt sacratae in pulvere
Ab aede Virgo corruenti Artemia
Se proripit, manuque gestans vascula
Servanda quae sibi magister tradidit.
-- 19 --
Videt puellam denotatque Caesari
Dirus minister, horridusque carnifex.
Comprensa Virgo clauditur mox carcere.
Quae turpis ira, quis furor teterrimus
Te cogit in sororem atroci cuspide
Saevire Caesar [8] omnium dirissime
Manusque fraterno inquinari sanguine?
Quae saeva rupes Africae te prodidit ;
Vel quae leena lacte nutrivit suo ;
Leone saevior, vel ipsa tigride?
Nempe Dioclis imperantis filia
Fratris peribit diriori dextera
Qui te vocavit filium, qui Caesarem?
Sic ergo gratias rependis barbare!
Coelestis ira mors manet te perfide.
Interea Caesar rabie furibundas acerba
Jusserat innocuum manibus post terga revinctis
Ciriacum ante suum, facinus miserabile, currum
Diripier ; veteris Capitolia ad alta Quirini
Ipse triumphali pompa conscendit et omnis
Ordo virûm, fremitu dum dat tuba signa secundo
Incedit ; nitidis fulgent longa agmina in armis
Formidatae equitum turmae, peditumque phalanges
Praecedunt aquilasque agitant, plaususque secundant.
Progreditur grandi exaltans gravitate Senatus
Ecce trahit sonipes niveo candore quadrigam,
Qua novus adscendit Caesar, nova sceptra superbus
Augurat et toto captum moderamen in orbe.
Ipse catenatus, plebis lacrimabile probrum,
Adstat Ciriacus trepidanti corpore, ad astra
Sanguineos tollens oculos, signansque propinquum
Jam finem vitae, liceat quo gaudia coeli,
Angelicos inter coetus sibi certa subire,
-- 20 --
His rite expletis insons velut hostia ad aram
Ducitur, at Nemen flexo sic poplite adorat.
Aeterne, salve, conditor et Pater
Rerum, sinu qui colligis omnia,
Virtusque Virtutum perennis
Omnigenûm cumulus decorum.
Spectas abyssum qui quoties tuam,
Tuamque ab aevo noscis imaginem,
Exurgit immensus per aevum
Ipse Deus, Genitus, Redemptor.
Aeterno ab aevo Te quoque conspicis,
Amore Verbum diligis editum ;
Hinc spirat emanans beatae
Ille dator Dens ipse pacis.
Hanc sume vitam, mi Deus, hostiam,
Volat soluto corpore spiritus
Deique Virtutem tuetur
Ceu speculo bona cuncta noscens.
Inde picis sumens tortor ferventis ahenum
In caput, horrendum dictu, jam versat, at ipse
Ciriacus poenas inter constantior adstat ;
Cervicem obtruncat tandem ferrata securis.
Spiritus astra petit fulgentis lucis ad instar.
Martyr, intactae pietatis Heros
Corde qui spernens rabiem tyranni
Ausus es diras superare poenas,
Inclite salve.
-- 21 --
Tarda certamen celebrabit aetas
Et tuae mortis meritos honores,
inter et plausus referent per aevum
Grande tropaeum.
Scilicet sedes habitas beatas
Gaudio certus frueris perenni:
Da mihi tantas retulisse palmas
Pectore forti.
Asper acerba tuens discedit Caesar, et Aulam
Ingreditur truculenta parans ; jam caede sororem
Exposcit, mortemque jubet, capit arma cruenta.
Tunc ego collacrymans casum sortemque puellae
Plenus amore simul, simul et pietate verenda
Carceris horrorem video, quo pulchra jacebat
Circumvincta manus nudis Artemia Virgo.
Illa preces tollens haec secum dulcia fatur.
Heu quis me rapit insolens
Motus vasta per aethera?
Et dulcedine coelica
Intus pectora mulcet?
Circum quis radians nitor
Invadit tenerum sinum?
Rerum quae species nova
Hos percellit ocellos?
Istis auribus audio
Cantus angelici sonos,
Et sacros modularier
Dulci carmine amores.
Sanctus tu Deus Agminum
Pollenti omnia dextera
Sanctus tu Deus unicus
Aeterni arbiter aevi,
-- 22 --
Sanctus, ter resonant Chori
Laeto murmure Coelitum,
Sanctus, plausibus integris
Omnes voce resultant.
Quis languor mihi corculum
Coelestis beat, occupat!
Ipsa en spiritus advolans
Coeli sedibus adsto.
Accedo: excutitur jucundo Artemia somno.
Alloquor aetherea radiantem luce puellam.
Virgo, tuam Frater diro cum vulnere mortem
Jam quaerit rabie spumans ; vestigia mecum
Haec sequere, absque metu: tortor jam barbarus instat
Heu fuge crudeles precor, o fuge Candida terras
Et fuge Christiadum palatia foeda cruore.
Ne timeas, calles omnes, omnesque recessus
Ipse ego, jam novi: fugiemus carcere tuti.
Incolumem ducam te ad tecta secura Parentis
Littore in Adriaco, tepidum quo excurrit Iader.
Parce animae, dilecta, time, Oh! parce saluti,
Et parce his annis: teneri miserere laboris.
En tortor penetrat portam, parat arma cruenta.
Heu fuge sanguineas fuge mecum Artemia terras.
Excita tum Virgo, vertens sua lumina circum
Proh quid Anastiades, fatur laetissima in ore,
Quid tentas? Tecum fugiam loca carceris atra?
Ipsane formidem crudelia vulnera mortis?
Volant frequentes Angeli ab aethere
Gestantque palmam. Concidet hoc caput,
Dei sed amplexus cupitos
Huic animae dabitur videre
-- 23 --
Quae mi paratur coelica faustitas!
Perenne in aevum quae nova gaudia!
Praemonstrat exemplo ferocem
Ciriacus superare pugnam.
Parum malorum, cladium et imminet.
Quid hoc doloris? Cor magis aestuat
Amore, dum Sponsus supernus
Dulce meum vocat ipse nomen.
Festino velox. Quo feror impete
Sic insolenti vasta per aethera?
Quid funditur circum beata
Exhilarans loca cuncta luce?
Intaminatus late amor incolit,
Ad Sponsi amicos Sponsa venit sinus.
En Virgo candorem sacravit
Virgineum teneris ab annis.
Ingreditur lictor. Flavos rapit ipse capillos.
Effundo lacrymas. Ad me conversa puella
Ne plores, dilecte, inquit ; nil proxima turbat
Me mors. Haud moriar, victrix supera astra tenebo.
Tu pete tecta patris. Venerandi detege Sedem
Qua Petrus vivit, sacrum et moderatur ovile
Christiadam, mea cura, mihi carissime sodes,
Quaere oculis coelum, dia mundaberis unda.
Littore in extremo similem captare triumphum
Fas erit. Haec serva. Valeas carissime. Coelum
Me vocat. En palmam descendens Angelus adfert,
Adnectitque meo capiti diadema corruscans.
Hanc animam, hos sensus precor o tu collige Jesu.
Decidit horrendus gladius ; cervice revulsam
Jam cadit innocuum caput ; intactoque cruore
Terra madet: rapit unus amor super aethera mentem.
Talia voce cano: Salve laetissima Virgo!
-- 24 --
Quae lux coelica carcerem
Invadit radiis beans?
Ut pulcro aethere devolant
Laetanti Agmina cantu!
Sedes sancta recluditur.
Chorus Virginum amabilis
Inter brachia colligit
Ridenti ore puellam.
Ecce Artemia dulcia
Sponsi basia percipit ;
Sumit gaudia fulgida
Concentusque suaves.
Coeli Regia, Numinis
Aeterni Solium nitens
Percellis tenerum mihi
Qua dulcedine pectus?
Quae vox auribus insonat
Perquam vox mihi amabilis?
Nempe Artemia ab aethere
Me nunc nomine dicit.
Virgo pulchrior Angelis
Dii sponsaque flaminis
Monstrat praemia gloriae
Mi futura perennis.
Haec haec impavidus petam.
Nempe Artemia, te sequar.
Christi miles et inclitus
Ero et sanguine Martyr.
Carcere prorumpens subito, cum talia fatus,
Evoco Marcellum [9] Romae qui summa tenebat
-- 25 --
Inter Christiadas, me dura Lucina [10] juvabat,
Virgineum corpus, collecto sanguine, tristes
Balsamicoque oleo, fragranti et aromate inunctum
Susannae juxta loculum componimus Arca.
Extemplo trepidans saeva digressus ab Urbe
Amplexus venerando tuos dulcedine tanta
Excipio Pastor, vitae tu munera praebe,
Quae mihi promisit moriens Artemia Virgo.
Interea Senior lacrymis audivit obortis
Quidquid Anastiades retulit ; mox ipse libenter
Vitae munus, ait, tradam: prope volvitur unda
Has inter ripas Jadris, jam pressimus illas.
Hic Pastor tollens oculos coeleste precatus
Auxilium juvenis cervicem numine plenus
Lustrali conspargit aqua, simul ore sacrata
Verba sonat sanctam subito donantia vitam
Littore ab eoo lux fulsit fulguris instar
Lambit Anastiadis frontem ; mox decidit ipse
Laetitiae nova signa videns, animaeque recentem
Concipiens formam interius purumque nitorem.
Exsurgens, salve, dixit, Deus optime, salve.
Salve Augusta Trias, nobilis Unitas
Salve Stelligeri Conditor aetheris
Rerumque omnigenum tu Pater Arbiter
Pollenti omnia dextera.
Aeterni Unigenus saecla per omnia
Salve aeterne Deus, sanguine qui tuo
Servasti redimens terrigenum genus
Suspensus Crucis arbore.
Salve divus Amor, Spiritus integro
Qui Patrem et copulas flamine Filium,
Portento tenero Cristiadum beas
Sancto munere pectora.
-- 26 --
Culparum maculis scilicet integer
Solutis vitiis ; ipsaque sanctitas
Exornans animam lumine coelico
Praebet candida gaudia.
Salve Crux tribuens dona perennia
Salve Relligio spes hominum unica,
Pro Te despiciam saevitiem hostium ;
Erunt dulcia vulnera.
Interea Petrus ridenti laetior ore
Oscula dat juveni sancti nova pignora amoris.
Laetus Anastiades sequitur vestigia Patris ;
Callibus obtectis sacram sic itur ad aedem,
Qua recolit Domni venerans pia turba sepulchrum.
Longa Salonarum prospectans moenia, et arces
Pastor ait, priscos urbs haec celebrata per annos.
Hic surgit: memini, retulit quae carmina Vates.
Interitu alterno quidquid servatur in orbe
Et casu alterno vimque diemque capit.
Grandia ab exiguis ducunt exordia rebus
Et regna a parvis urbibus ipsa vigent.
Sic quae vix humilis surgebat Martia Roma,
Caede Albae, septem collibus ipsa sedet.
Sic Tyrinthiades quam olim fundaverat Hillus ( 11)
Atque loco dederat nomen habere suum ;
Parva quidem angustos claudebant moenia calles,
Urbs humilis, populus pauper et ipse fuit.
Ast cum Delminii venit Romanus ad arces,
Et cinxit multis oppida militibus ;
Evertit victor turres, portasque, domosque
Marte furens currit per fora, perque vias ;
-- 27 --
Romulidumque iram et ferro patriam ultus et igne
Indignum gentem misit in exilium.
Tunc miseros cives dulces liquisse penates,
Oppidaque et villas incoluisse ferunt ;
Et veteris passim muros subiisse Salonae,
Dum secum multas divitias veherent ;
Et populo titulum, decus et praegrande dedisse,
Et dixisse suo nomine Dalmatiam.
Littore in Adriaco sic crevit prisca Salona
Fulget et Illyrici gloria prima soli.
Tunc bello fortes grandesque minacibus armis
Heroes aderant, animosque ad magna ciebant.
Moenia cum premeret rigido Romana juventus
Obsidio urgeretque fame, ruit horrida in hostes
Femineae [12] stirpis manus et formidine miscet
Omnia terrifica: facili nunc mente recordor
Quae vates cecinit memorans praegrande tropaeum.
Heros potenti percitus impete
Dextraeque fulgens robore ahaeneo
Fertur per obstantes catervas
Horrifica metuendus hasta.
Qua vis coruscat fortior hostium,
Volat secundo marte furentior
Iraque succensus, cruento
Sternit equos, equitesque ferro,
Percussa dira caede acies fugit.
En glorioso pulvere perlitus
Lauroque praecinctus, superbos
Victor ovans geminat triumphos.
-- 28 --
Vi praepotenti Mars rabidus rapit
Interdum et ipsas femineas manus,
Cogitque matronas in armis
Belligeras agitare turmas
Clio revolvens gesta Salonidum
Mentis puellas exere bellicae,
Quae quondam in adversas ruerunt
Romulidum intrepidae phalanges.
Adgressa cerno milite plurimo
Circum Salonae moenia, et arduas
Turresque, portasque insolenti
Passim acie trepidare cerno.
Infesta denso fortia ab aggere
Stant castra: crebro dux ferus impete
Insultat urbi, cursitansque
Dalmaticos populatur agros.
Tumultuoso qualis in aequore
Immota rupes tollitur ardua,
Et frangit undarum furores
Et rabiem minitantis austri:
Sic aestuanti pectore civica
Cohors frequentes dejicit impetus,
Hostilis insultus juventae
Vi cohibet removetque ferro.
Recens furori quis furor additur?
Cietque ad ausus Juno Salonia,
Et urget ardentes puellas
Adgredier male tuta castra?
Late tenebris atrior incubat
Nox circum, et altus jam sopor occupat
Hostes fatigatos: quietis
Tuta quies dominatur arvis.
-- 29 --
It feminarum lecta manus, comas
Dispersa longas, vestibus horridis
Obtecta, lymphatisque dextris
Igniferas agitata taedas.
Inferna qualis turba Acherontidum
Erumpit orci faucibus intimis,
Bacchatur et passim per agros
Terrigenae metuenda genti ;
Haud dissidentem sic per imaginem
Currunt furenti pectore feminae,
Saevoque spectaclo repente
Excubias superant, fugantque.
Invadit omnes terrificus pavor,
Honorque turbas exagitat recens,
Et daemonum terrent nocentum
Visa truci simulacra vultu.
Injecta longe flamma per arduas
Moles voraci corripit impete,
Vallumque comburens ad astra
Horrisonas agitat favillas.
Confusa diris agmina ab ignibus
Ignara moestos ingeminant sonos ;
Et quisque confestim trementi
Arma manu, clipeosque sumunt.
Portis reclusis protinus exilit
Miles secundo marte Salonius,
Et castra pervadens sonanti
Miscet agens inimica ferro.
Caedes cruentas caedibus insolens
Late ingruenti disseminat manu,
Quacunque turbatos fatigans
Romulidas, pavidosque longo
-- 30 --
Campo repulsans: flamma voracior
Aut ensis hostes vulnere percutit ;
Tristesque tolluntur fragores,
Horribilis loca cuncta strage
Complet ruina. Nocte sub horrida
Fusae phalanges diffugiunt procul,
Et castra, navalemque portum
Victor ovans penetrat, tenetque.
At sol cupitum duxit ubi diem
Nocturna clades cernitur undique:
Strages per ipsas arva faetent
Strata cadaveribus nefandis.
Et littus horret sanguine, et Adriae
Fluctus stupentis: Jader amabile
Immiscet undis, atque trunca
Membra virûm, galeasque volvit.
Salona laetis plausibus insonat ;
Pandit relati gaudia proelii,
Interque rumores faventes
Femineam recipit juventam.
Salve coruscans robore dextera
Et corde firmo turba Salonidûm
Usque usque vel tardi nepotes
Magnanimum celebrent tropaeum.
Finierat carmen Petrus, sic inde locutus!
Vana superstitio passim, falsusque deorum
Invaserat cultus, nulla hic surgebat in urbe
Ara Deo Coeli, terraeque, marisque Superno
Factori, summo qui dirigit omnia nutu:
Munere apostolico tunc has adcessit ad oras
Domnius [13] atque inter populos nova semina vitae
Effudit diraque fidem cum morte sacravit.
-- 31 --
Scilicet en Templum cineres quod servat et ossa
Summi Pastoris: tantum venerare Patronum.
Accedant pietate graves, pronique precantur.
Tunc Petrus nitidam sacrato chrismate frontem
Ungit Anastiadis, divino flamine plenus,
Haec cecinit radios veluti circum undique fundens,
Salve qui tribuis munera gratiae
Intacta omnigenae Spiritus intimis
Fundens pectoribus mirificas opes
Et flammas Cherubim novas,
Dotes aethereas da Sapientiae
Inuncto Capiti, pande iter arduum
Noscendi illecebras, atque pericula
Vitae inter scopulos truces.
Dona difficilem consilii modum
Virtutis niveae robor aheneum
Et rorem sophiae, sensaque candida,
Et sanctum domini metum.
Ibis impavidus bella per horrida
Hac virtute potens, ignibus aestuans
Laetanti rabiem pectore barbaram
Spernesque invalidas minas.
Te frustra rabidus pectine carnifex
Ferrato laceret membraque torqueat.
Exultes moriens fortior in Deo
Tutus numine coelico.
Martyr conspicuus sanguine sis tuo
Victorque aethereas Spiritus ad plagas
Volabit referens gaudia coelitum
Inter Virgineos choros.
-- 32 --
Sic pulcher Christi generoso pectore Miles
Fulsit Anastiades: sanctam tum pacis ad aram
Hostia pura datur. Sumit libamina vitae
Attollens oculos juvenis, grandique nitore
Spiritus effulsit Christi cum corpore junctus.
Quae nova flamma rapit per apertas aetheris oras
Laetificam mentem? Jam fulgida regia coeli
Ante oculos illi, ridensque Artemia vultu
Angelicis immixta choris jam sistitur, atque
Magnanimos urget duro in certamine ad ausus.
Tum grates peragunt flexo cum poplite, et orant
Omnia pollentem rerumque hominumque Patronum.
Decedunt templo. Senior tam, conspice, dixit,
Hanc Urbem. Turpi vitiorum perdita coeno
Nunc etiam foetet. Caveas precor, optime, semper
Illa sequi: intactae teneas praecepta salutis.
Sanguine Christiadum maculatur, et undique clades
Cladibus ingeminat Diocles furibundus in urbe,
Et cives acuunt rabiem, stimulantque Tyrannum.
Vae miseris. Veniet nimium lacrymabile tempus
Ultrix ira Dei bellorum turbine perdet
Urbem cum populo. Solimae ceu rudera quondam
Dispersa, ante oculos se squallida sistit imago.
Ergone bellipotens istis surgebat in arvis,
Inque hoc deserto, pulchra Salona, loco? [14]
Quae quondam Illyricas jussu fraenaverat (!) urbes,
Dalmaticasque oras rexerat imperio?
Et toties hostes debellatura superbos
Miserat e portis agmina tanta suis,
Navibus et vento longinqua per aequora vectis
In patriam vitae commoda mille tulit?
-- 33 --
Ergo hic marmoreis olim sublata columnis
Magnorum hic aderant tot documenta Virûm?
Hic et numinibus fumantia templa, sacraeque
Aedes, urbani grande decoris opus ;
Compitaque, innumeraeque viae, fora vasta, theatra,
Turres et longo moenia celsa gyro?
Heu mihi quid superest tanto de nomine? quidque
Restat adhuc, ni quod signa doloris habet?
Siccine deperiit splendor, fastusque Salonae?
Siccine Dalmatici gloria prima soli?
Sic amplae cecidere domus et regia tecta,
Oppidaque et passim nobile quidquid erat?
Quo nunc discessit jactata potentia quondam,
Lataque pugnaci clara tropaea manu?
Quove magistratus cessit, Patresque verendi,
Et docti cives, artificumque cohors?
Quo nunc divitiae, quo nunc navalia, et ampli
Portus, et tutis ostia littoribus?
Omnia strata jacent, altis et tecta ruinis
Et late circum squallor et horror adest.
Saxorum cumulus, prostrataque rudera passim
Erutaque hos agros tot monumenta tegunt.
O dolor! O pietas! o virtus prisca parentum!
O carum nomen, grande decus Patriae!
Templa ubi surgebant, atque alta palatia, tauri
Nunc et oves ipsae pascua tuta petunt.
Rusticus et cultor terram nunc scindit aratro,
Marmoreis ubi erant atria fornicibus.
Aut ubi plaudebant laetis spectacula scenis,
Ingeminat tristes nunc philomela sonos.
Sibilat et serpens inter dumeta, superbus
Ibat quo civis per fora, perque vias.
O sors infelix hominum, plorandaque casus
Conditio, omnigenis praeda jocusque malis!
-- 34 --
Ast tu, qui transis, gressus huc siste, viator,
Neve has relliquias pendere mente neges.
Sunt hae relliquiae, sunt haec excidia certe
Urbis honor veteris, conspicuusque decor,
Hos inter lapidum cumulos, atque eruta saxa
Cernent et pictas vivide imaginibus
Cellas, marmoreis et strata cubicla lapillis,
Commodaque aegrotis balnea corporibus:
Disjectos arcus, semesaque busta, nepotes,
Et vastas moles undique ponderibus
Dispersasque suis cernent, simulacraque trunca,
Mixtaque cum sculptis moenia marmoribus.
Et tunc saepe juvet tacitos errare per agros,
Hic ubi cum pupolo prisca Salona nitet;
Balatu pecudum, pastorum et carmine tristi
Adflictas lacrymis irriguisse genas:
Atque e ruderibus mediis, saxisque sepultis
Detegere illyrici tot monumenta soli:
Insculptoque simul lapide, incisisque metallis
Cernere priscorum grandia gesta virûm.
Saepe inter cineres, effossique ossa sepulcri
Inspectare juvet signa superba ducum:
Et legere in tumulis totum vulgata per orbem
Herculeae quondam fortia facta manus.
Utque gemens conjux, lacrymisque per ora solutis
Defleret sponsae tata inopina suae,
Ut rueret medios heros moriturus in hostes,
Rumperet infestas marte furente acies ;
Quas ferret leges magna gravitate senatus,
Et quae virtuti praemia clara daret?
Qualia cum populis commercia opima tenerent,
Et quantas cives divitias veherent?
Et possent auri pondus, virgasque politas
Olim e montanis fodere visceribus.
-- 35 --
Tunc aliquis dicet, jucunda haec mente revolvens,
Cui latices aperit docta Sophia suas ;
Abdita et saeclorum effossa inter saxa videbit,
Qualis honor patriae, gloria qualis erat,
Cum turres priscae starent et templa Salonae,
Altaque cum vastis moenia porticibus ;
Ut tepidum in molles zephiros tunc iret Jader
Luderet atque istis moenibus Adriaci
Spumans unda maris: Nec certe nobilis Hospes
Sollicito spernet tunc loca adire pede.
Atque hic saepe silens multis spatiatus in arvis
Evolvensque piis rudera cum lacrymis
Multa animo releget, veterum praegrandia discet
Gesta Saloniadum, Dalmatiaeque decus.
Heu! Urbs infelix! saxorum culmine, dicet,
Pressa jaces, tantis condita ruderibus
Majestasque decorque tuus post saecula longa
Nominis antiqui grandia signa geret!
