EPISTOLA IV. AD ADOLESCENTEM AMICUM DUBIAE SPEI
Quid faciam potius vacuo nunc rure solutus,
Liberaque impendam queis otia rebus honeste
Fallere languentis dum conor taedia vitae,
Quam tecum ingenuas Musarum aliquando per artes
Colloquar, et presso delibem carmine, qui sit
Finis amicitiae, qua se tenus exerat usus
Illius, unanimesque inter quae jura sodales?
Haec ego praeteritis vigilavi noctibus: haec nunc
Ultro tibi expediam; tantoque libentius istas
Doctoris tecum tribuam mihi, Pontice, partes,
Quo mihi plus veri sermonis egere videris
Jampridem, dubius primum mihi detulit ex quo
Rumor, te in pejus vitam vertisse priorem.
Jungere amicitiae quidquid mortalia nexu
Corda putes, diamque humano pectore flammam
Gignere, vel tu hoc affectum, vel dixeris usum
Posse, unumque duos sentire, idemque cupisse;
Caelesti oblatam dicas rem minere Divum,
Nil moror utrumvis: firmo nostra undique talo
-- 230 --
Stat ratio, neque enim haec nimium quaesisse laborat;
Quin magis officium unanimi nos, Pontice, amici
Vestigare decet, vetus et quibus arctior actis
Gratia consistat, majoraque robora ducat.
Primum ab amicitia impensis explodere curis
Somnia quemque velim, fictasque abolere Chimaeras,
Queis illam misere corrupit falsa vetustas
Olim, ast in populos manavit fabula discors,
Stultisque infecit rem sacram erroribus. Illa
Thesea, Pirithoum, et furiosi finxit Orestae
Prodigia, et Phthium male sana creavit Achillem.
Scilicet a vero quae tam sunt absona, quantum
Humanos colubri prodisse e dentibus artus,
Aut volucrem Thebis cecinisse aenigmata Sphingem,
Motaque sponte Deûm simulacra, bovesque locutas.
Quidquid enim exacto deflectit limite veri
Judice damnatur natura: quisquis et hujus
Legibus abludit, caecis ambagibus ipsum
Se misere impediit. Sed enim vis noscere, simplex
Quid natura velit? Gaudet mediocribus illa
Providaque utilium sectatrix vana refugit.
Quapropter mihi ne nubes, et inania captet
Quisquam, aut ampullas et sesquipedalia jactet
Sensa animi, mentisque emotae velle videri
Gestiat, insigni donari qui cupiat se
Laurea amicitiae. magna et praeclara professi
Plerumque exiguum praestant. Pars maxima quorsum
Fucat amicitiam scurrili vana colore,
Et tragicam quarit matronae imponere larvam
-- 231 --
Omnia magna crepans? Magno hanc constare labore,
Et vulgare nihil fungi, sed sanguine pasci,
Fortunis, fama, et cruciatu affirmat amici.
Quorsum tam vanis certant illudere tricis?
Praesertim facilem cum usum natura paravit
Rerum, queis eadem poterat doluisse negatis?
Nimirum pars, sese ut purgent, nemo quod illos
Vidit amicitiis ferri, quasi mutua nusquam
Pectora amicorum cupidis deprendere detur.
Altera conusulto mentitur pars, uti nempe
Majores vera species, incredibilesque
Ingenuo obtrudant animo, quo credulus ille
Ambiat immodico meritorum pondere scurram,
Atque ipsam pro illo certet deponere vitam.
O mihi perfricta execrandum fronte procacis
Monstrum hominis, sibi qui tantum arrogat! et quem
Non alium puduit pro se mactari, et amici
Incisis sua qui servavit commoda venis.
Quare justitiae, ipsius finitur et aequi
Foedus amicitiae modulis. Sed partibus aequum
nascitur e paribus, tantumdem ut det, habeatque
Alteruter, nullique super fas poscere quidquam est.
Plurima contra aliis largiri nil vetat: immo hic
Incipiunt pulcrae virtutis limina. Sed nec
Invidia est, quaecumque tener donavit, amicus
Accepisse. Pia scis vere ubi vivitur, atque
Optima amicitia? Vixere ubi nempe pudenter
Inter se, minimumque affectavere sodales
Quisque sibi, at largo ipsi ornarunt munere se se
-- 232 --
Sponte sua, et nullum detrectavere laborem.
Hos ego jucundam victuros dicere vitam
Non dubitem: his dextro riserunt numine quondam
Dii faciles, Charitumque cohors, super atque benigno
Plena voluptatem diffudit copia cornu.
Dia sed utilitas est justi mater, et aequi,
Et fons, unde omnes virtutum divite vena
Erumpunt rivi, et campis spatiantur apertis.
Quid mihi contracta dissensum hic fronte minaris?
Pone supercilium: neque te aurea nomine quidquam
Terreat utilitas: natura sed duce quo rem
Deducam, audi. Quid cessas? Nullis te ego quaero
Excipere incautum insidiis, neu lubrica contra
Arma fero, arguto rixantum more sophorum,
Intempestiva qui garrulitate potentes
Tempus abutuntur, de lana ubi forte caprina
Irarum ingenti molimine vociferantes
Digladiantur, uti jurgandi ambagibus, atque
Ancipiti gyro, tortaque indagine possint
Aemulum in occultos luctantem cogere casses,
Fungunturque vicem modo araneolae, et modo muscae.
Humanos foede mores natura jacere
Cum persensisset, rituque per antra ferino
Victurum mortale genus tabo atque cruore
Inter cognatae respersum stragis acervos,
Emollire animos nimium sapienter agrestes
Instituit, blandoque ferocia corda resolvit
Affectu, molli contingens pectora pulsu,
Et dedit alterius miseris succurrere rebus,
-- 233 --
Et sanctam coluisse fidem, vitamque benigno
Leniter officiorum usu traducere jussit,
Omniaque ingessit virtutum semina. Jamque
Prima pudicitiam tum per connubia templis
Dignavere homines, tum primum dulcia juvit
Pignora natorum, et proprios habuisse penates.
Condita quin etiam tunc oppida prima fuerunt,
Legumque, et belli discreta et foedera pacis,
Improbaque inventis repressa injuria poenis.
Ac dum jucundis lentas sermonibus horas
Fallunt, aut molli superant fastidia risu
primi hominum, humanos qui coetus concelebrarunt.
Coepit amicitiae sensim se promere sensus,
Mutuaque officia, aut benefacta in rebus egenis
ingenuos pepulere animos testarier ultro
Pectoris affectum. Novitas pulcherrima certe
Longe alio ornavit cultu mortalia rerum,
Atque voluptatis perfudit nectare quidquid
Sola prius tenui meta finibat egestas.
Omnia quae vario frustra est molita labore
Inventrix rerum, atque opifex natura bonarum,
Humanos ni aliqua coetus augere putemus
Utilitate: queant nempe ut mortalia saecla
Longius angustae protendere commoda vitae.
Rebus at humanis quam consulit ille maligne
Utile qui certat secernere falsus honesto!
Hic omnes una causas evertit honesti.
Quod, si nimirum nihil ulli contulit unquam,
Interius nulla fungi bonitate necesse est,
-- 234 --
Qua nos ad sese alliciat, blandeque retentet.
Deme rei causas, quis rem sectarier ipsam
Sanus contendat, laticemque infundat aquai
Pertusum in vas, omnis ut ex illo effluat humor?
Aut quorsum hunc nobis pulcrae virtutis amorem
Ingessit natura potens? Cur aurea virtus
Adjuvat ingenti nosta haec, et perficit usu?
Noxia cur contra est vitiis natura? Quid ultra?
Donec non sociae communia foedera vitae
Insidiae, caedes, perjuria, furta, rapinae
Rectius emendent, stringantque potentius, atque
Ipsa perficiant melius virtute, fideque,
hactenus utilitas virtutem publica gignet.
Quem quid amicitiae finem posuisse negemus,
Utilitas si prima fidem fundavit, et aequum
Et jus? quae tu non quidquam spientius ipsa
Deripias ab amicitia, quam corpus ab umbra
Si fors abstraxisse, animumque a corpore certes.
Quidquid erat, primos animis quod mollibus ignes
Funderet, utilitas primos sociavit amicos:
Haec quoque nos ipsos istum pellexit in usum
Suavis amicitiae, qua tot consuevimus annos.
Teque mihi primum studiis communibus, atque
Moribus ingenuis, et simplicitate pudica
Devinxit, celerem irasci, flectique benignum.
Profuit ambobus parili pietate vicissim
Nostrorum alternas animorum evellere spinas
Optima sectando pariter, pariterque monendo:
Auribus et fidis committier omnia tuto
-- 235 --
Sensa animi potuisse, merum quod nectar, et ipse
Succus amicitiae est, et pulcri fructus amoris.
Qua quisquis penitum tangi dulcedine sensum
Non sentit, procul humanis a moribus exul
Protinus iligna tollat jejunia glande.
Quin etiam facilesque jocos, facilesque lepores,
Ridiculisque salem urbanum conspergere rebus,
Multum in amicitia nostra potuisse fateris.
Quae res invidiae careat si dente maligno,
Iraque atque odio si secludatur ab omni,
Ac modicos parce si depromatur in usus,
Discincti paucos cum inter nugamur amicos,
pabula amicitiae mirum quam laeta ministret!
Dum nimium segnes prohibet languescere mentes,
Tardaque blandidulo dispellit taedia risu.
Nulla filix teneris damnum praesentius herbis
Intulit, et tenerae subduxit pabula messi,
Lenta ut amicitiam dissolvunt taedia, et atra
Absumunt imas sanie, taboque medullas,
Et gelidam virus laxis compagibus afflant.
Praeterea asperitas procul inconcinna facessat
Omni ab amicitia, feritas et rustica morum.
Illa mihi potius conjunctio quippe videtur,
Setigerumque suum, vesanorumque leonum,
Non hominum esse, ubi ego quaecunque probavi,
Ilicet oppugnes tu asperrima tollere contra
Cornua, et insanas rixas movisse paratus.
Quo misere aegrotat lymphatus Caepio morbo,
Ut fruere incepit semel haud re laetior ulla,
-- 236 --
Quam cum dissentit caris violentus amicis.
Altera quin etiam gravior diffusaque longe
Latius est, atque huic pestis contraria pesti
Caecus adulator: foedum, servileque probrum!
Forsitan hoc etiam prosit novisse: suopte
Ut nihil arbitrio curat vixisse! alienos
Ut sese vafer ad mores accommodat! utque
Iram, odium, luctus, terrorem, gaudia, amores
Explorat, vultumque, et lumina servat amici!
Irasci, odisse, atque eadem mutatus amare
Cum ipso, mentiri omnia, laudare omnia, sed nil
Sentire, aut tacita diversum volvere mente.
Planius haec eadem et melius vis? sylla paternas
Postquam Faustus opes, atque oblimavit avitas,
Faustus vapparum stolidissimus, atque nepotum,
Et postquam coepit de tot modo rebus habere
Nil, nisi villam, equum, et uxorem, sortisque beatae
Relliquias magnas, Burrhi balatronis amores,
Instituit subito fortunae damna prioris
Ingenio, seraque catus pensare Minerva,
Differtam et libris villae addere bibliothecam.
Quapropter structo ille fenestram pariete circum
Claudit, ubi cum pulvino vix parva locari
Sella queat, regumque super busta, effigiemque
Magnanimum heroum valvis bipatentibus addit,
Sumeret unde novae leges exemplaque vitae.
Mox invitatum lauta ad convivia Burrhum
Praeclaram ducit convisere bibliothecam.
Fornice in angusto librorum splendidus ordo
-- 237 --
Hic erat: aurati plutei: membrana recensa
Pumice, fusca notas, et multo discolor auro,
Scriptoremque suum titulo testata rubenti.
Quid plura? haud locus hic ullus mediocribus: ipse
Namque repertores doctrinarum, atque leporum
Dispositos pulcra Faustus delegerat arte
Hesiodum, Archilochum, et cantorem fortis Achilei,
Chrysippum, docto stipatumque platona menandro,
Compluresque alios: quos vidit ubi ordine longo
Burrhus, Aristophanis palmam porrexit utramque
Ad Nubes: sed nullus Aristophanes ibi erat, nec
Ullus praeterea liber. Ergo quid? Omnia ficta,
Et tantum liquido per murum ducta colore
Librorum species, segetem mentita Minervae,
Et domini fucus, figmentum, insania, nubes.
Burrhus ad haec; Non, o vesani macte cerebri
Fauste, exclamavit? Non. Sed caelo extulit acre
Judicium egregii functum novitate reperti.
En, ait, en dignam rem Fausto Sylla. Imitari
Humanos vultus licuit pictoribus, omnem
Praeterea in tabulas naturam cogere pictas
Fas. Utique. At quae picturae pars sola superstes
Hac fuerat tenus, et nulli tentata priorum,
Heu quanti ingenii, et quanti est reperisse laboris!
Pictas librorum species ostendere muris!
Et pariter pictis suspendere bibliothecis!
Cur patris, matrisve domi servatur imago?
Nempe ideo quoniam matre, aut genitore caremus.
Hoc est inventis feliciter addere magnis
-- 238 --
Inventum majus! minio libros emere, ipse
Queis careas, et vitam sis cariturus in omnem.
Perfidus incautum nebulo sic lusit amicum,
Et misere toti ridendum tradidit urbi,
Haud ita facturus, picta si fercula mensa
Falsus apud Syllam Burrhus coenare soleret.
Verum nec balathronem aliquem, nec Sylla tulisset
Infractis animis dicentem vera sodalem.
At tales ut devites bene cautus amicos,
Cui tu te credas prudenti mente revolve.
Nonne vides, veluti externas delatus ad oras
Nauta diu faciem tacitus caelique, marisque
Ante exploravit, quam aut se committeret alto,
Aut super ignota somnos captaret arena?
Sic tibi principio faciendum est inter amicos.
Res equidem magni momenti, judiciique,
At non difficilis: paucis quin pandere possum
Hanc verbis. Mores, et sedulus inspice vitam
Omnium, erit sic ut tuto deprendere possis
Quiquid amicitia dignum, indignumque tua sit.
Est aliquis ganeo? Cane vita pejus, et angue:
Est fur, aut latro? Vivit uti Sempronius, una
Dumtaxat re, deceptis praeclarus amicis?
Monstrum execrator. Famae parsisse alienae
Nescit? Famoso proscidit carmine quemquam?
Noster uti Bavius fecit quandoque, poetae
Versibus incultis nomen mercatus inepti?
Hunc ab amicitia omni, convictuque repellas.
Scilicet hic te unum parcat tetigisse? animique
-- 239 --
Non secreta tui cupide rimetur, amaris.
Illinere ut possit dicenda, tacendaque chartis?
Estne aliquis contra, quem nec male sana libido,
Nec levis ambitio, nec amor divexat habendi?
Cui incorrupta fides, et nuda modestia cordi,
Et sua posthabuit qui alienis commoda rebus?
Qualis Pisonum minor est, quem candida culti
Simplicitas animi, morumque urbana supellex
Illa virtutis sublimem in sede locavit,
Ut nihil elato verear promittere versu?
En tibi, tantopere quem frustra quaeris, amicum,
Si modo te stimulis natura exercet eisdem,
Atque parem sentire dedit virtutis amorem.
Quare in amicitia hic tibi murus alienus esto,
Te dignum legisse virum, teres atque rotundus,
Qui nihil in vita cupiat purgasse priori.
Omnis amicitiae solido fundamine semper
Prima basim jaciat virtus: virtute remota
Tendere non ultra possis, praestare nec ullum
Factum aliud, tenuis praeterquam nomen amici
Ceu quae cum Gallae est moechis concordia Gallo.
Nec tamen ille boni famam mercatur amici,
Qui sola tantum vitute involvere sese
Contentus, male sprevit cetera: sit licet ille
Fabricio, prisco sit par probitate Catoni,
Punctum in amicitia nequeat tamen omne tulisse.
Illius est virtus etenim quasi gemma: sed auro
Includas gemmam, cupias si vertere in usus,
Nam secus haud vario ludet tam pulcra colore.
-- 240 --
Sic tu virtutis nactus fundamina firmo
Constabilita solo spatioque extructa capaci,
Ornamenta etiam quaere illius. Aedificata
Jejuno nimium domus est, et paupere censu,
Quae tantum domini non corruat in caput, et quae
Possit ab hibernis latebram praebere procellis.
Sic in amicitia virtutibus adde decoram
Ornatus speciem. Famae est Quintilla pudicae,
Unaque de priscis vere matrona Sabinis
laudo pudicitiam, miror magis: Accipe, si quis
Hanc, dicat, nolim. Quia mores nulla pudicos
Commendat species, nec tantum Juno pudica
Est, sed pulcra etiam. Doctus, jucundus amicus
Sit, comis, lepideque urbanus, amabilis idem,
Et morum facilis, vitiis qui ignoscere parvis
Possit Aristippo propior, quem vita decere
Alterno rerum possit quaecumque colore.
Nempe ita virtuti virtutis commoda demum
Accedent, motoque micabit dia voluptas
Pectore, et in vitae princeps consentiet usum,
Dum laeta ornabit, recreabit tristia, semper
Humanos animos pennis fotura benignis.
-- 241 --
