De Enchelia, nunc regione Canalitana dicta. II.
Zaptato distans stadium non amplius unum
Obodi exiguus reperitur nomine vicus.
[ERROR: no reftable :](1) Hujus lapidis Inscriptionem cum aliis decem vide in Opusculo supr. cit. Michaelis de Sorgo num. 16. Nobilis inventus lapis hîc, quo clarior orbi
Fama Dolabellae post saecula multa reluxit.
Hoc se se incipiunt ab rure ostendere prisci
Enchelii, quorum regio nunc dicta Canalis.
An quod ab aeriis hinc montibus, indeque clausa
In medio depressa jacet? potiusne per illam
Dulcis aquae leni quod agantur murmure rivi?
Nil horum placet, et praestat nescire fateri.
Ductus aquae potius (monumentum hoc quando vetustum
Restat adhuc spectandum oculis, nec jam abstulit aetas)
Dicere pauca monet: nempe hinc Epidaurius olim
Ad se se longo venientes tramite lymphas
Incola potabat: multum splendoris in illo
Nunc quoque Romani spirat, qua parte superstes.
Calcis materies adeo solidata resistit
Gressibus, assiduò qui calcant, quadrupedantum,
Ferro ut duritie certet, nec nomina in uno,
Qui faciundo operi praeerant, vel nunc quoque possis
Litterulis inscripta loco spectare Latinis.
Addictus fuit hic Epidauro ager omnis, et aptus
Sufficere ad victum populo opportuna colenti.
Verùm ea, ab illius quae deinde emersa ruinis[ERROR: no reftable :] Rhacusa hodierna.
Urbs stetit, hoc caruit longis aetatibus agro,
Nec nisi ab hinc seclis sibi quatuor aere paravit
Sic modico, ut tenuis pretio modo villa, domusque,
Quam tunc totus ager venum majore daretur.
Quippe ferunt, populi cum grex numerarier omnis
Desierat, tribus emptum obolis caput omne repertum.
Praedia tum in proceres aequis divisa viritim
Partibus, addictusque solo, ceu servus, agrestis,
Cui tamen exigua, ut coleret, data jugera terrae.
Numinis in cultum decumae, templique ministris
Signatur pariter merces condigna labori.
Rhacusam pleno coepit tum invisere cornu
Copia, nam quavis luce e propioribus oris
Strenuus agricola huc affert nascentia terrae
Munera, queis solitus multas onerare carinas.
Urbs cupide expectat venientes, cumque vetantur
Tempestate gravi, adversove accedere vento,
Heu! male consulitur tum civibus urbis, et estur
Parcius. Hinc Italum Enchelios cum per mare euntes
Cerneret, haec hominem dicentem verba jocose
Audivi: cymbae veniunt, cymbae ecce salutis. [ERROR: no reftable :] Italicè appellabat barche della redenzione.
Est quoque qui muli committens plurima dorso
Urbem adit: (id multi possent) nam copia abundat
Tanta loco, ut vix ulla domus privetur, et octo
Quidam habeant, pluresque etiam genus hocce animantum
Utile servitio agresti; via longior at quod
Terrestris, graviorque, maris quae prona secuntur.
Vitae autem interdum discrimine, namque et onusta
Plus nimio cymba, et vento surgente ubi in unum,
[ERROR: no reftable :]

Regionis Canalitanae agricolae rerum nauticarum omninò rudes sunt. Ex illis vidi hominem, qui cymbam terrae applicantem, ne in murum littoralem impingeret, ambabus manibus se contra adductis puppim sistere volebat, cum contra iis adversus murum obniti deberet, quod a contusis digitis, et ipse mox edidicit.

Ceu jumenta scaphae latus incubuere, profundo
Gurgite merguntur. Plenum, miserabile visu![ERROR: no reftable :] Hoc naufragium contigit anno 1800. die S. Bartholomaei.
Navigium ipse, animas quod quinquaginta vehebat,
Apta luce parum dum funem a littore solvunt,
Nuper aquis pelagi aspexi implacabilis haustum:
Nec sua longaevas matres, tenerasque puellas
Protexit pietas, sacra quae e Virginis almae,[ERROR: no reftable :] Haec Ecclesia in suburbio Pillarum posita, quam vulgo dicunt la Madonna delle grazie, Canalitarum frequenti visitatione celeberrima, praecipuè verò multis diebus ante Festum Nativit. B. M. Virg.
Quò se suppliciter tulerant, tunc aede redibant
Fatorum ignarae in patriam: fluitantia passim
Corpora pontus agit, pars ripae allidit, et artus
Exanimes pia cura inhumat, pars piscibus esca
In vasto mansere mari, rus ingemit omne
Questubus illacrymans miseris. Sed rebus omissis
Tristibus ad laetas referor. Neque forte rearis
Enchelii nos agri unos absumere fruges:
Pars quoque multa Novi, exiguo quod distat ab illis[ERROR: no reftable :] Italicè Castel nuovo , illyrice Novi dicitur.
Tramite, saepe solet deferri ad moenia Castri,
Urbs quae Caesareis nuper fuit addita sceptris,
Nostraque in eoos tractus ubi desinit ora.
Dicere non facile est, numerorum claudere totum
Quae summa aes valeat , quod mille e rebus apud nos
Divendi solitis omnes conflatur in annos.
Est immensa tamen vis illa pecuniae, in unam[ERROR: no reftable :] Nocte praecedente Festum S. Thomae Apostoli, et die ipso festo.
Quae lucem, multis porcorum e millibus urbi
Toti emptis collecta domum defertur, abundans
Praecipuè quernis quoties est glandibus annus,
Qua prae aliis se fruge pecus mire illud opimat.
Enchelios semel ipse adii, tantumque moratus
Hos apud, ut facile liceat positusque locorum,
Ingeniumque mihi, et mores describere gentis.
A Boreae campum claudentes parte nivalis
Procero montes surgunt sic vertice, rarò
Nube absque ut caput, atque omnis caliginis expers
Aspicias; quique est aliis longe altior unus[ERROR: no reftable :] Snjesgniza videlicet, quia snjegh nivem latine sonat.
A nive nomen habet, quae hiberno tempore semper
Multa tegit, se se et vix vere resolvit adulto.
Magna suo utilitas hinc urbi tempore, namque
Servandae plures glaciei publica cellas
Sub terra effodit cura, ut cum Sirius ardens
Urit agros, fauces gelidus refrigeret humor.
Saxa tenent late, visa riguisse Medusa
Haec loca credideris: sed et arx in vertice rupis,
Rupes ipsa quidem (Socolum vocat incola) structa
Visitur: id solum munimen, caetera quippe
Ipso tuta loco: cautes circum undique cingunt
Horrendae, donec juga per declivia eunti
Radices versus facies ostendere se se
Mollior incipiat terrae, quae extendit in amplam
Planitiem tandem se se, camposque virentes.
Huc tu si ex alto prospectans vertice saxi
Lumina circumagas, cum centum aut bobus aratur,
Aut cum mille manus sulcis genitalia spargunt
Semina, vel vites incurva falce putantur,
Vix quidquam obtutu possis tibi gratius illo
Fingere: fors aliquid mihi pulcrius obtigit, horis
Illuc nam vectus Septembribus e specula alta
Collis Vighnaei in subjectam ut lumina vallem
Defixi, o qualis species me perculit! Illic
Nam variae ut segetes surgebant ordine nullo
Intermixtae aliis aliae, haec rubicunda, manumque
Jam poscens, illa increscens, viridique colore,
Albescens alia, et variae frondentia vitis
Antiquae hîc, alibi juvenilis germina, terram
Visa mihi extendi Babylonica strata per omnem,
Qualia parietibus regalis cernimus aulae
Pendere, atque oculos haud una pascere forma,
Aut quales mollis pede calcat Persa tapetas.
His adde et vitreis placide labentia lymphis
Flumina, frondentemque antiquo robore sylvam,
Praetorisque Aedem, et leni surgentia Blasj [ERROR: no reftable :](10) Hoc titulo Ecclesiam cum Conventu hîc habent Fratres Minoritae.
Templa jugo, procerumque domos, villasque frequentes.
Haud olim haec Campi facies, quia ponere vites
Haud plures licuit, quam lex praescripta sinebat.
Tum Cereri devotus ager, milium modo, et omnes
Majores segetes frumento, et lina seruntur.
Sic melius, legat hinc messes sibi rusticus, Urbi
Pulcra Ceres pelago, Otmaniisque feretur ab oris.
Hiberna at quoties pluviis grassantibus aucti
Tempestate tument amnes, haud ulla tenere
Frena queunt, per aperta ruunt, et gurgite vasto
Una palus camposque omnes simul, arvaque mersat.
Hinc laetae segetes, hominumque, boumque labores
Intereant, citò ni campis fugitiva relictis
Defluat, inque suos se se unda receptet hiatus,
Per quos occulto in pelagus se tramite fundit.[ERROR: no reftable :]11 Rivi illi, seu flumina in mare influere minime possunt, quia terra in pluribus locis altior esse incipit, ideo ab hiatibus per hyemem aquae superfluentes absorbentur. I
At mare si tumeat diu, ineluctabilis haeret
Illa loco, occlusisque foris in se ipsa residit.
Nec res illa malo cedit tamen, ubere limo
Nam sic pinguescit, laetaque uligine tellus.
Quin alia utilitas oritur nova, plurima namque
Advolat huc fluvialis anas, stagnoque natantes
Agricolis plumbo multae ignescente necantur.
Pendet ab eventu praeda haec, sed certa quotannis
Est alia, autumni adducunt quam tempora secum.
Namque coturnicum Borea spirante ubi terris
Plurima ab Otmanidum vis se se huc intulit, atrae
Accensis illi facibus per tempora noctis
Vestigant viridi latitantes cespite, luxque
Dum subita his visus hebetat, capiuntque vel ipsa
Saepe manu, et valido prosternunt verbere frondis,
Exorta dein luce novas in retia captant.
Haud populo Isacidum loca per deserta vaganti
Depluere uberior vis circum castra solebat.
Nec modus hic simplex venari, aut fallere solum
Hoc avium mediocre genus solet incola, perdix
Sed multa, et turtur capitur quoque vivus, eosque
Plumbo etiam multi perimunt, raucasque palumbes,
Querquedulam, et longo armatum rostro scolopacem.
Rupibus accipitres alii venantur in altis,
Dum laqueo turdus pueris, aut glutine lento
Decipitur viridis patulo ficedula lumbo.
At neque Straveaeis sylvestres montibus absunt
Damae, atque hinnulei plus hîc vice simplice capti,
Thracum vicinis assueti excurrere ab oris.
Nec verò aucupio piscatus cedit, ad unum
Quamvis ille genus referatur, at hercle Deorum
Apponi dignum mensis. Qui expertus, in amni
Gljutaeo sapiat quid capta anguilla trilibris,
Somnia non certe me fingere vana putabit,
Laudatorque mihi lautae sociabitur escae.
Hanc domino, ut placeas, fer villice, si sapis; aude
Dein brevibus Gyaris, et carcere digna, timendum
Nil tibi, teque tui facundia servet Apicj.
Amnis aquas (haec cura priores fugerat) annis
Incola abhinc paucis, aestivum ubi sidus adurit
Plus nimio terras, inducere coepit in agri
Partem quisque sui, longisque canalibus horto
Affundens laetos cogit producere foetus.
Hinc olus omnigenum, et frugum vis fertur in urbem
Maxima, dum rura haud quidquam dant proxima circum.
Quin ut produci possit quoque longius humor,
En iterum artifices huc publica cura peritos[ERROR: no reftable :]2 Hoc ipso anno videlicet, quo haec scribimus. 2
Mittit, opusque novum studiis haud segnibus urgent.
Agricola hîc gnavus, multumque industrius, idem
Deditiorque, colit quoties sua rura, labori,
Quam cum aliis operam pacta mercede locavit.
Verùm usu assiduo, sua vendere quò venit, urbis
Se se ad vafritiam flexit, plus fallere promptus,
Quam falli patiens: modo spes vel parva lucelli
Fulserit, horum aliqui miscebunt sacra profanis.
Scis, hominem his olim simplex ob caepe necatum,
Quod misero in zona positum dum turget, avaris
Foeta crumena auro male credita. An ultima pestis,[ERROR: no reftable :]3 Haec partem non modicam hujus regionis invasit anno 1785. quae paucos post menses extincta. 3
Qua miserabiliter gens afflicta illius orae,
Dissimili a causa fluxit? Non institor illuc,
Serpebat quà triste malum, clam se intulit atrae
Per noctis tenebras quaestus illectus amore,
Quod mox terrorem miserae tantum intulit urbi,
Cum tot fato animas audiret praecoce raptas?
Escarum potiorum avidos aerugo peculî
Haec facit, urbanaeque inhiant jam obsonia mensae.
Insignem his piscem tanti, qui viderat, emptum
Me docuit, quanti haud emeret ditissimus urbis.
Parcius id tamen, et recolunt cum propria quaedam
Festa loci, et bove tum vetitum sit, et ariete vesci.
Copia quae Bacchi tum absumitur! Orgia credas,
Non sacrum celebrare pio solemne Patrono.
Nec tamen ingeniove carent, tempusve quod agri
A cultu vacuum turpi patiuntur abire
Segnitie: hic tractat fabrilia, construit alter
Dolia: sunt calathos qui lento e vimine texunt,
Pars lateres coquit, illi in calcem saxa reducunt,
Sicarum artifices alii, domibusque vel ipsis
Non sine laude locare operam coepere struendis.
Adde, quod audaces multi quoque per freta currunt
Jam nautae; ad portas alii stant urbis eoas:
Monticolae hi, quae dura manus, frenareque turbas
Aptior, huc varias venientis vendere merces
Si gentis Morlachae oritur quis forte tumultus.
Hoc genus et forte est, illisque animosius, ima
In montis qui parte habitant, sed durior illis
Et victus, nam saxa inter vix ponere vites
Exiguas licet, et caules, ubi gleba relinquit
Quid spatii; gregibus dites tamen, herbiferique
Pabula suppeditant montes satis apta, nec illic
Serius enato pote quidquam gratius haedo
Afferri in mensam convivis. Haec loca quamquam
Asperiora situ, noctu tamen incola Nigri
Montis adit, rapiturque pecus, pugna aspera surgit.
Raptores aliàs succumbunt, praedaque dives
Eripitur, nostros aliàs numerosius agmen
Abductis secum gregibus miserabile! caedit.
Haud ita, si excubias ageret pagana juventus
Per noctem: hoc avidi caderet spes irrita furti.
Nunc Mons me inferior, dognam quem nomine Goram
Majores dixere, vocat, cui vallis ab austro
Clauditur. Hunc ingens prisco mihi creditur aevo
Sylva omnem texisse locum, quod nomen et apricos
Indicat: egregiè colitur nunc ille, et apricos
Quà se se in colles attollit, quaque dehiscit
In valles: partem Bacchus, Pomonaque partem
Adscivere sibi, ast oleae citò cuncta tenebunt
Haec loca, ruricolûm Pallas si coepta secundet.
Etsi aliquam nudus partem lapis occupet, ipsa
Inter saxa tamen quidquid conseveris, apte
Provenit, ingenium illius sic fertile terrae.
Hanc partem Encheliae praefert quod plurimus illi,
Quae solo gaudet Campo, haud mirere, voluptas
Major enim capitur variarum ab imagine rerum,
Quam si perpetuò similes tibi lumina pascant.
Hîc facies diversa soli oblectaminis illud
Ergo genus, quod menti hominum jucundius, offert.
Adde, quod arboribus passim (quo gloria ruris
Crescit) proceris vestitur, et, altera prorsum
Quo caret, aspectum maris exhibet: hinc sibi multi
His potius struxere locis tecta apta. Vetusti
At mihi nunc aevi quaedam memoranda: fuisse
Hîc tumulum insignem, tumulum Cadmi, Harmoniaeque
Fama refert: illic in flexile nam genus ambo
Serpentum versi in senio pro vocibus edunt
Sibila, ut Ismeniae liquerunt moenia Thebes.
Hoc quoque prodigium posuisse his numina terris
Fertur, ut alterno duo, quae sita cominus illic,
Concursu videant homines confligere saxa,
Siqua illis pestis ventura trahatur: ad ignem
Vana sed haec parvis nutricula narret alumnis.
Non procul hinc Moluntae aperit se portus uterque,
Grandior hic, ratibusque aptus, minor ille, sed ambo
Deserti, notique tamen queis ostia saevus
Haud sinit Hadriaci Notus exsuperare profundi.
Visitur hîc juxta scopulus, quo Bacchica primum
Orsis excolier coepit felicibus arbos,
Et multum Cereri detecta accomoda tellus.
Continuo sequitur Vitalina tractu, ubi portus,
Rizonicique sinus incoeptant ostia pandi.[ERROR: no reftable :](14) Hic sinus, qui nunc dicitur Golfo di Cattaro per 18. milliaria in longitudinem flexuosam extenditur pagis, et villis pulcherrimis hinc inde ornatissimus, in cujus ultimo recessu urbs Catarum dicta, antiquis Ascrivium , sita est.
Hic locus autumno nobis praegrandia poma
Duratura hyemem transmittit, et altera mole
Parva, quibus nomen dedit Appius insitor, almus
Queis sapor ambrosio certat permixtus odori.
Haec sibi pharmacopola catus saepe omnia tollit,
Praescribi a medico condita haud inscius aegris.
Non hîc abjectus cultu incola, mosque per urbem
Armato est illis se corpore ferre, virosque
A solo fortes aspectu dixeris: ornant
Et sexum pulchrae luxu hîc mage divite vestes,
Cum festa aut agitant solemnia; sive puellas
Cum matres jungunt laeta in connubia. Multi
Enchelia servantur adhuc in gente vetusti,
Quos forte externis placeat perdiscere, ritus: [ERROR: no reftable :]5 Inter alios ritus, qui peculiares huic regioni, nuptiarum caeremoniae potissimum habent locum. Has vide descriptas in Poemat. IX: Lib. I. Utrobique iidem pene ritus. Illos autem, quia simpliciores, ideoque plus vetustatis retinentes Canalitanis ritibus malui praeferre. 5
Sed quia longa satis jam facta est pagina, tantum
De quodam hos inter (mihi quod laudabile visum)
More loquar. Siqui aut amissa prole, vel ejus
Omnino exsortes vivunt, adsciscere patris
Haud pudet ignoti sobolem sibi: nomine gentis
Hanc illi donantque suae, haeredemque bonorum
Instituunt, fulcro domus hoc ut nixa resurgat.
Ni facerent, glebae dominus, quae consita ab illis
Cuncta potiretur, proprio velut addita fundo.