Baric, Adam Adalbert (1742-1813) [1792]: Statistica Europae, versio electronica, Verborum 91598, ed. Neven Jovanovic [genus: prosa oratio - tractatus] [numerus verborum] [baric-a-stat.xml].
Si vis in lexico quaerere, verbum elige et clavem 'd' in claviatura preme.
Statistica practica Portugalliae.
§ 1 Territorium et eius situs.
1.1 Figura Portugalliae ex mappis patet. Ad meridiem et occidentem habet
oceanum. Ad septentionem et meridiem habet Hispaniam. Situs eius est inter 37 et 42
latitudinis et 9 et 12 longitudinis gradum. 2 Clima eius est magis amoenum
quam Hispaniae; spirantes enim frequenter venti conciliunt temperatiorem auram; nives in hyeme
sunt res inauditae. 3 Montes Pyraenei ex Hispania excurrunt in Portugalliam et
vocantur Estrela, Sintra, Arravida, Taga, Sierra del Algarva; ex his montibus copiosi rivi et
fluvii decurrunt, nempe Milvus, Lima, Taurus, Tagus et Quadiana; qui omnes ex Hispania
profluunt in Portugalliam.
2.1 In Portugallia pecora cornuta bona habentur, sed pauca; oves gregatim
copiosae, quarum lana non multum cedit Hispanicae; sues copiosi habentur; equi non desunt
quidem, sed pauci sunt, mulis enim asinis utuntur; ferae bestiae et alatilia !
in copia habentur; pisces copiosissimi omnis generis; examina apum in abundantia.
2 In regno vegetabili, praeter fructus ordinarios, uvas, amigdala, olivas,
ficus, poma aurantia et cytri; vina copiosissima habentur, in Algarbia optimum crescit;
integra dumeta roris marini, silvae aurantia ! et cytri; procreatur etiam
frumentum, siligo, triticum, sed non ea copia ut evehi possit, imo nec domi sufficit ob
neglectum agriculturae. 3 In regno minerali auri et argenti ferax est, et
quidem antiquorum scriptorum testimonio omni in monte et fluvio deprehendebatur aurum, detecta
vero America neglexerunt domesticum auri !; cuprum, stannum, ferrum domi
habent sed negliguntur fodinae; praeter adamantem Brasiliensem habent domi etiam türcis,
amathist, hyacintos; habent etiam cristalla, agat, magnatem, marmorem et lapides molares; in
montibus Estrela deprehendit quidam peregrinus ante 35 annos fodinas salis nitri; salem marium
copiosum habent. 4 Thermae et aquae minerales etiam habent, ad Leiriam thermas
calidos habent saluberrimas.
2-238
3.1 Territorium Portugalliae metropolitanum est ipsa Portugallia, quae
subjectas copiosas provincias habet. 2 Portugallia dividitur in 6 provincias,
quae sunt provincia Interamnensis et Transmontana, quae superiores vocantur; aliae sunt
mediae, nempe Beiria et Extrema Dura; inferiores provinciae sunt provincia Transtagana et
Algarbia; in his provinciis 18 urbes numerantur; 530 minores urbes et pagi. 3
Cetera territoria sunt colonicalia; Portugalli enim primi erant qui navigatione detectiones
novarum terrarum faciebant, sicque factum est ut in omnibus 3 orbis partibus suos occupationes
facerent; in mediis orientalibus quidem possessiones eorum magnam diminutionem passae sunt per
Belgas tempore subjectionis Hispanicae; in oceano Atlantico possident ex insulis Canariis
Madera et Porto Santo; praeterea nonnullas insulas Azores, ex quibus Tercera precipua est;
insulas Capitis viridis etiam possident; ex his insulis habet salem, pelles, gossipium et
testudines; in littoribus Africae habent S. Thoma de principe, dein insulam Fernando Pao, dein
Amy Bom; in ipsa Africa copiosissimas habebant possessiones, hodie tantum in regno Loango,
Congo et Angolo habent possessiones; in partibus orientalibus Africae olim per universa
littora dominabantur, hodie in Zanquever et regione Afrorum habent quasdam possessiones;
compluresque reguli sunt vasalli Portugallorum; arcem Magaczan in regno Marocano deseruerunt
anno '769.; in Asia hodie possident in peninsula cis Gangem fluvium [habent] urbem Diu,
Damanum, Basam et Goam et Chaul; in insula Sinensi Macao habent urbem eiusdem nominis cum
territorio; in America possident amplissimas plagas ad 500 facile milliaria in longum in
littoribus Brasiliae; hic tractus in 15 colonias divisus est quibus singulis praeest
gubernator; intimas Brasiliae partes et hodie possident antiqui incolae; ex his coloniis
habent sacharum et tabacam optimam, gossipium, pelles animalium; cacao, vanilia, ligna varia
tam colorifera, tam aedilia, variae species aromaticae, indigo, variae species farmaceuticae;
preciosi lapides copiosi qui topas vocantur et adamantes; etiam auri fodinae detectae sunt
uberrimae, anno '740. ad 18 milliones florenorum erutum est auri; etiam argenti fodinae
detectae sunt, quas privati colunt.
2-240
§ 2 De incolis.
1.1 In Portugallia incolarum numerus non admodum copiosus est; maior tamen
quam in Hispania; causae minoris impopulationis eaedem sunt, quae in Hispania, nempe copiosa
bella, navigatio, severitas inquisitionis, relegatio; computatur populus ad 1 800 000;
recentiores tamen scriptores 2 250 000 incolarum adnotant.
2.1 Portugalli cum vicinis suis Hispanis in indole et vivendi consuetudine
magnam similitudinem habent, ipsa statura et colore vultus similes sunt, virtutibus tamen
Hispanos non aequant, in vitiis vero superant eos; indoles ex diversarum gentium commixtione
progenita est; praecipui eorum protoparentes censentur esse Suevi, Iudaei et Saraceni; copiosi
enim Iudaei et Saraceni coacti ad Christiana sacra finxerunt hanc religionem, animo tamen
permanserunt Iudaei, et hi novi Christiani dicuntur. 2 Portugalli sunt sagacis
ingenii, temperantiae amantes, humani, affabiles erga exteros, erga pauperes chari; sunt
generosi, se eruditos reputant, amorem erga regem suum ipsi praedicant cum zelo religionis;
sed sunt etiam ambitiosi, vani, assueverunt pompae, et tamen avari in summo gradu, parci in
esca et potu; passio amoris summa est apud Portugallos, hinc zelotipia summa.
3 Antipathiam summam habent erga Hispanos per quos subjecti multas provincias
suas amiserunt. 4 Lingua Portugallica cum Hispanica maximam habet
similitudinem ob aequalitatem fontium, differentia tamen est in dialecto et terminationibus
vocum. 5 Culturam magnam habet jam ab aliquot saeculis eorum lingua.
6 Inter diversas civium classes magna disproportio locum habet, uti in
Hispania, sic monachi et nobiles sunt copiosissimi, agricolae exiguo numero, opifices vero et
manufacturistae paucissimi deprehenduntur. 7 Factiones politicae declaratae
nullae sunt in Portugallia.
§ 3 De juribus municipalibus
1.1 Leges municipales tantum duae notae sunt in Portugallia: 1--o) leges
Lamacenses, quae in comitiis anni 1334. Alfonsus 1. condidit, 22 articulos;
2-242
2--um est manifestum quod anno 1641. status in defectione ab aula Hispanica condiderunt.
2 Articulis Lamacensibus Portugalli Alfonso 1--o regis titulum asserunt
provinciamque suam regnum appellant; ordinem successionis determinant, exercendae
jurisdictionis modum statuunt, jura quaedam statuum et ordinum determinant. 3
Regnum est haereditarium pro utroque sexu et quidem successione agnatica; ea tamen lege
intuitu feminarum ut Portugallo principi nubant, non vero peregrino principi; pro casu quo rex
prolibus utriusque sexus caret, succedat ei frater, et quidem solus frater; jam filii fratris
non jure haereditario succedunt. 4 Leges hae per manifestum confirmatae sunt,
quo tamen manifesto diversa alia jura sibi status adservarunt, inter quod eminentissimum est
quod, si rex male mandaret, status se subtrahere possent eius imperio. 5 Pro
maiorennitate leges defixae non habentur; 14 tamen annus videtur esse usualis eius; status
possunt determinare administratorem, si rex testamento non faciat. 6 Coronati
sunt tantum Alfonsus 1. et Eduardus 1. ex regibus Portugallicis; Alfonsus enim turbis
Castilianis involutus a Clemente 2. coronari factus est; Eduardo vero Eugenius 4. permisit ut
ad morem regum Galliae et Angliae coronatur sacroque oleo tingatur, post tamen hunc ceteri
omnes coronati non sunt, ob tributum Romanis pontificibus solvi tunc debitum; solummodo ergo
per praeconisationem et homagii praestationem coronantur.
2.1 Regiminis forma olim restricta fuit vehementer, hodie tamen est
monarchia absoluta; ultima haec familia Bragantina maxime restricta fuit in persona Ioannis
4--i, sed omnia jam sunt abolita per sequentes reges, praesertim per Iosephum 1. et eius
ministrum Bombal; hodie omnia a regnum arbitrio dependent excepta contributione, quae per
deputatos statum administrabantur.
3.1 Status in Portugallia sunt 3: clerus, nobilitas superior et inferior cum
deputatis urbium; comitia celebrabantur prius semper et Cortes Generales vocabantur; rex
habuit jus convocandi, sed 4 hebdomadis ante exordium comitiorum convocarunt reges suos
archiofficiales, nobiles, episcopos, comites, marchiones etc. quos voluit et cum his decrevit.
4.1 Olim in Portugalia nobiles Riccos hommes vocabantur tantum, seu divites
homines, tardius diversi tituli introducti sunt, nempe comitum, marchionum, qui jus habet Don
praefigendi nomini baptismali et Titulos
2-244
vocantur; seniores familiarum sunt grandes Portugalliae; Fidalgos vocantur equites; aliqui
eorum Cavaleros vocantur et sunt stricte equites, alii Escuderos seu scutum gerentes.
2 Dabantur superioribus saeculis etiam nobiles Bonae spei; reges enim, ut
excitarent ad navigationem, admiserunt ut omnis, qui promontorium Bonae spei vidisset, nobilis
esset; hodie jam eviluit haec nobilitas. 3 Proceres in Portugalia potentes
sunt, eorum bona sunt haereditaria etiam pro illegitimis prolibus in defectu legitimorum ad
hoc ut familiae conserventur, et dein etiam reges duo erant illegitimi. 4
Majoratus locum habet, feminae non capiunt partem ex bonis, sed dotantur large et
sumptuose.
§ 4 De ceteris juris publici partibus
1.1 Rex Portugalliae illimitate omnibus juris maiestaticis utitur excepto
jure tributorum; successio haereditaria est in Portugallia. 2 Prius tantum
comitis titulo utebantur rectores Portugalliae; Alfonsus 1. regium assumpsit titulum ut
milites suos sic animaret, hic dein titulus et per pontifices et in comitiis Lamacensibus
confirmatus fuit; tunc tamen tantum reges Portugalliae vocabantur; Alfonsus 3. se regem
Algarbiae scripsit; Alfonsus 5. se regem Algarbiorum seu Algarbiae cis et ultra mare se
nominavit. 3 Ioannes 2--us adjecit titulum Dominus Guineae; Emmanuel Magnus
etiam auxit et provincias et per hoc etiam titulum, nempe Dominus conquisitionis navigationis
et commercii Aethiopei; Ioannes 5. a pontifice rex fidelissimus dictus est, quem etiam
praefigit regio titulo. 4 Decreta incipiunt per Eu el rej (Ego rex); in
subscriptione, El Rei (rex). 5 Proles regiae infantes appellantur.
2.1 Ioannes 4. primus filium suum primogenitum appellavit principem
Brasiliae; regi suo praerogativam prae omnibus Europae principibus tribuunt, dicunt enim
regnum suum a Christo Domino fundatum esse. 2 Scutum regis Portugalliae
componitur ex 5 parvis scutis, quae in formam crucis composita sunt in campo argenteo et sunt
caerulea, in quovis scuto sunt 5 albae maculae, quae in formam crucis Andreae collocatae sunt;
circa scutum est fascia rubria !, in quae sunt 7 aurea castella cum portis
caeruleis et haec sunt Algarbiae scutum; superius habetur superposita galea
2-246
in qua apparet prominens draco aureus; telamones scuti sunt 2 dracones, dexter fert vexillum
argenteum, in quo sunt iterum 5 scutula cum suis 5 maculis; sinister tenet vexillum rubrum cum
7 castellis aureis. 3 Totum hoc scutum mysteriosum est, et fundatur in
apparitione quam Alfonsus 1us se habuisse ferebat anno 1139. ante pugnam cum Saracenis, cum
regis titulum assumpsit; 5 scutula denotant 5 vulnera Christi; albae maculae denotant nummos,
quibus Iudas vendidit Christum; interim 5 scutula denotant etiam memoriam victoriae, quam
Alfonsus tunc super 5 regulis Saracenis retulit; per draconem supra galeam intelligitur
serpens aeneus Moysis. 4 In subscriptione rex manupropriae loco utitur 5
punctis in formam crucis Andreanae; quem ritum Quinas vocat. 5 Etiquette in
Portugallia summa est, genu flectendo omnia cum rege aguntur neque in Antichambre habentur
sellae, ut nec legati quidem sedere possint. 6 Aulae- et archi-officiales sunt
copiosi et splendidi.
3.1 Archi-officiales olim hi erant: Connetabilis Portugalliae; 2--o)
Marechallus aulae; 3--o) Supremus regni Vexillifer; 4-5) duo admirales Portugalliae; haec
tamen officia extincta sunt modo et tantum tituli exstant.
4.1 Aulae officiales sunt hi: aulae praefectus 2.) camerariorum magister; 3)
aulae judex; 4) aulae marechallus; 5) agazonum magister; 6) venatorum magister; 7) supremus
aulae cappellanus; 8) magnus elemosinarius. 2 Cappellanus aulae solet esse
patriarcha Ulissiponensis; elemosinarius vero abbas de Albobatza. 3
Ecclesiastici cum secularibus praecedentiam alternatim habent; ad ritus et pompam aulae
plurimum faciunt ordines equestres, qui sunt sequentes: Ordo Avizensis ab urbe Avizeum, quae
huic ordini ab Alfonso 2. donata fuit, sic dictus; fundabatur hic ordo anno 1147. et cum
ordine Hispaniae Calatrava idem fuit; Alfonsus 1. equites Portugalliae filiales reddidit a
Hispanico; tandem Ioannes 1. separavit penitus hunc ordinem. 4 Olim frequens
fuit hic ordo multasque commendaturas habuit, hodie tamen non nisi 49 habet commendaturas.
5.1 Secundus est ordo sancti Iacobi; hic erat idem cum ordine sancti Iacobi
de Compostella in Hispania; anno 1290. Dionysius rex Portugalliae separavit suos equites a
Castilianis, ipsis magnum magistrum creari permisit; numerat ordo hic 150 commendaturas.
2-248
6.1 Tertius est ordo Christi, hunc fundavit 1319. Dionysius rex ex bonis
Templariorum, hic 454 commendaturas numerat, sedes ordinis huius est Thomar.
7.1 Vota horum ordinum praeter communionem bonorum, castitatem et
paupertatem fuit ! etiam perpetui belli contra Saracenos; Alexander 6. anno
1496. dispensavit hos equites a voto castitatis et eos saecularisavit. 2
Singuli hi ordines habebant suos magnos magistros, Ioannes tamen 3. hanc dignitatem propter
authoritatem et proventus eorum amplissimos conjunxit cum corona; subinde tamen indulserunt
reges, praesertim Hispanici tempore subjectionis, ut alios eligerent magnos magistros, sic
anno 1749. est electus alter. 3 Praeter 3 hos ordines etiam Iohannitarum ordo
est in Portugallia, qui ordo 29 commendaturas habet, ex quibus eminet prioratus de Crato, qui
plerumque principibus obtingit.
8.1 Olim Coimbriae residebant reges, 1383. Ioannes 2. Ulissiponam transtulit
sedem regem; urbs haec sita est ad orificium Tagi, ad limites Portugalliae, et quidem in 7
collibus; urbs est ampla et conspicua aedium magnificentia; anno '755. die 1--a Novembris tota
fere urbs desolata est terraemotu et incendio, hodie tamen jam restaurata est.
2 Urbs haec divisa est in antiquam et veterem ! urbem seu
orientalem et occidentalem, et quidem in omnibus publicis actis sub poena nullitatis exprimi
debet in qua urbe data sint illa acta. 3 Aestiva pallatia regum tale est
! in urbe Alcantara, alter Belem seu Bethlehem; hunc locum ex voto Emmanuel
Magnus fundavit cum monasterio et ecclesia splendida, quae nativitati Christi dedicavit et
hinc Bethlehem dicitur; tertio est Maffra, 6 milliaribus ab urbe metropoli; Ioannis 5.
fundavit hunc locum cuius ecclesiam S. Antonio devovit.
§ 5 De externae securitatis remediis
1.1 Portugallia aeque ac Hispania duplici exercitu opus habet, campestri et
maritima; saeculo 16. formidabilis fuit classis Portugallorum, sed adtriti per Hispanos,
Belgas vix tot habuerunt naves quibus ad tuendos limites suos opus fuit. 2
Maxima sub Ioanne 5--o evasit potentia eorum; Iosephus tamen 1--us ad 10 naves lineales
perduxit et 20 fregatas.
2-250
3 Ad procurationem classis non carent materialibus, ligna adsunt
sufficientia, adsunt metalla; in urbe Porto specialis habetur accademia pro juvenibus qui se
rebus militaribus et navalibus dedicare volunt.
2.1 Quod portus adtinet, unicum habet Ulissiponensem portum navalem, ceteri
portus non nisi commerciales sunt.
3.1 Militia campestris aeque neglecta fuit sub Ioanne 5; Iosephus 1--us per
ministrum Bombal auxit ad 15, 18, imo etiam 20 000 hominum, qui tamen exercitus aliquando ad
8000 decrevit; anno '767. 33 cohortes peditum et 26 cohortes equitum, omnes in simul pedites
26 000, equites vero 4000; anno '772. 38 legiones peditum numerabantur cum 821 capite, omnes
31 198 capita; 12 legiones equitum cum 400 capitibus, omnes ergo 4800 capita.
2 Praeter has copias habetur etiam militia provincialis, ex rusticis
coalescens, qui certis temporibus exercentur et tempore belli adhibentur ad arces et portis
custodiendos et sunt facile 100 000. 3 Munimenta ex parte Hispaniae adsunt
copiosae; ex parte Gallitiae habetur Viana, Valentza, Camina; ex parte Legionis Miranda,
Luardia, et Castello Vranco; versus Extremaduram: Esdrenus Elbas, Ebora; aliis ex partibus
solis littoribus munita est.
§ 6 De legibus municipalibus et jure privato
1.1 Portugalli prout omnes aliae gentes per leges consuetudinarias et leges
Romanas regebant suos; Emmanuel Magnus prius solicitus fuit de collectione sparsarum legum, et
ex his consuetudinariis legibus fecit leges positivas; anno '63. Phylippus 3. rex Hispaniae
novam compilationem legum adornavit fusiorem et ampliorem et nomine ordonanczas de Portegal
venit; praeter has leges etiam Iustinianeus Codex legum Romanorum in usu est; eodem modo jus
ecclesiasticum in pleno vigore est in Portugallia. 2 Habentur in Portugallia
judices pedanei, item dominales judices, habentur duo appellatoria fora et unum revisorium;
pedanei judices in pagis, opidis ac urbibus resident; in privatis dominiis uvidoriae, et
praeses uvidor seu auditor; in regiis vero terris corregidoriae et praesides corregidor
2-252
appellatur; urbes habent suos magistratus. 3 Ab his foris appellatio fit ad
duo fora quorum unum in urbe Porto, aliud in Ulissiponensi urbe residet. 4 Ex
Extremadura, Algardia, et Beiria et Transtagana fit appellatio Ullisiponam. 5
Ad Portense forum fit appellatio ex ceteris provinciis; unicuique foro praeest cancellarius.
6 Ad Ullissiponense pertinebant etiam causae ex Brasilia, sed Iosephus 1. in
ipsa Brasilia fundavit tribunal. 7 Utrique foro par est potestas tam in
criminalibus quam politicis, imo inter ipsa haec fora in certis causis gravioribus concessa
est reciproca appellatio; anno '696. Petrus 2. constituit ut si valor substrati 250 millereis
in immobilibus valeat, tunc appellatio fieri possit a Portensi ad Ulissiponense, in mobilibus
vero 300. 8 Vicissim vero fiat appellatio si 350 in immobilibus, 400 vero
millereis valeat in mobilibus. 9 Supremum tribunal est consilium regium, huic
omnia tribunalia subsunt. 10 Iustitiae administratio multis obest naevis,
multae futiles locum habent exceptiones, praecipue in criminalibus cavillantur judices; pleni
ibi semper carceres nocentibus et innocentibus, nobilibus et ignobilibus; omnis, qui ad
judicis dignitatem levari intendit, 9 annis juri studuisse debuit, 6 rigorosa subivisse, et 3
publice disputasse ex jure.
§ 7 De reditibus publicis
1.1 Olim reditus Portugalliae conspicui erant, hodie tamen defecerunt
vehementer, habentur autem partim ex bonis regalibus et domaniis, partim ex peculio privato
civium.
2.1 Conspicuos reditus habet regia stirps ex bonis familiae Bragantinae;
2--o) ex domaniis; 3--o) qua magnus magister 3 ordinum equestrium; 4--o) ex vectigalibus et
teloniis per 20 p.c; 5--o) in lucro cudendorum monetarum; 6--o) lucrum ex diversis monopoliis,
tabacae anno '674. introductum; 7--o) lucrum ex venditione officiorum publicorum; 8--o)
proventus ex venditione bullae cruciatae per Phylippum 2. tempore subjectionis invecti.
3.1 Ex peculio privato, titulo praestationum, quae fundis immobilibus
inhaerent; 2--o) titulo decimarum ecclesiasticarum; 3--o) ex 5--a parte auri et argenti in
Brasilia effossi, hic conspicuus est proventus; 4--o) titulo
2-254
decimarum ex sachari productis; 5--o) titulos partis lucri quod mercatores ex lignorum
Brasiliensium et eboris venditione habent; 6--o) decimum nummum omnium rerum vendibilium, a
quo exempti sunt nobiles et ecclesiastici, et frumentum exemptum est; 7--o) reditus ex accisa
fluidorum et liquidorum, carnium et piscium; 8) in proventibus eorum, quos sacra inquisitio
condemnavit. 2 Proventus titulo magni magistri percipiuntur per specialem
commissionem, item et venditio bullae cruciatae, etiam vectigalia et telonia portus
Ulissiponensis; ceteri reditus habentur elocati. 3 Supremam inspectionem super
omnibus reditibus regiis habet camera regia. 4 Reditus tamen non optime
administrantur; officialium enormis est copia et hic fit ut aerarium communiter sit vacuum;
debita adsunt enormia, hinc cartarum magna est copia circulantium. 5 Summa
proventuum publicorum ante 40 annos ad 10 000 000 crutzadar aestimati fuerunt (= 1 florenus 12
denarii); ab eo tamen tempore valde aucti sunt reditus publici, ut facile ad 70 vel 80 000 000
librorum Gallicanarum (30 000 000 fl.) aestimari possunt.
§ 8 De industria, commercio
1.1 Res rustica apud Portugallos et in specie agricultura inde a 3 saeculis
adhaeret, cum potius per commercium ditari cupiant quam per molestam agriculturam; vini
cultura eminet tamen apud eos, imo copiosissimas terras subtrahunt seminaturae per vini
culturam; hinc Iosephus rex prohibuit vitium plantationem in iis terris quae seminaturae
oportunae essent; moderna tamen regina abolevit hanc legem; opificia aeque sunt neglecta,
opifices pauci sunt et ii exteri, hinc omnia necessaria ab exteris coemere coguntur; et hinc
etiam cruda naturae producta exteris vendere coguntur ob defectum fabricarum et
transformatorum; ante aliquot annos duae fabricae tentatae sunt, panni nempe et speculorum,
sed utraque interiit; non abs re est eorum conatus per Anglos interturbari, quorum interest ne
Portugalli ad florem perducant suas fabricas. 2 Ex his patet commercium summe
restrictum esse, solummodo nempe ad massam crudam; obstant etiam commercio telonia, viarum
neglectus, canalium defectus, omne ergo commercium eorum passivum est, ipsas necessitates suas
exteri ipsis
2-256
apportant; coemunt apud exteros frumentum omnis generis, texturas omnes, tam panni quam lini
et nobiliores, funes, vela pro navibus suis, limbos aureos et argenteos, merces omnis generis
ferreas et chalibeas, vestimenti omnia genera et quidem jam consuta.
2.1 Haec omnia productis naturae crudis parato aere exsolvunt; vendunt
vinum, salem, et oleum, copiam fructuum, lanam, sericum, merces aromaticas, species
farmaceuticas, uniones, adamantes crudos, tabaca, ligna Brasiliensia et sacharum.
2 Praeter commercium Brasiliense cum suis coloniis fere nullum est; navigant
ad Africa, Indias orientalis, et ad Americam; Africam maximum est, navigant enim ad Congo,
Afrorum regnum, et Sanquever, et aurum, ebor et nigritas coemunt. 3 Olim
Indiae orientalis commercium penes ipsos solos fuit, per Belgas tamen ejecti sunt; hodie
tantum in Macao et Goa commercium habent. 4 Americanum Brasiliense precipuum
eorum commercium est, sed nec hoc ad optimas commercii regulas exactum est, permittunt enim
etiam ibi nomine suo exteris commercium.
3.1 Sub initium liberum fuit cuicunque Portugallo commercium exercere in
Brasiliam, Iosephus vero rex anno '55. fundavit mercatoriam societatem ad portus Groapara et
Maranha restrictam; huic societati in annos 20 dedit privilegium, ab his ergo exclusi erant
ceteri; anno '59. fundavit aliam et concessit ei in portu Paraiba, et Barmanduco commercium
exercere. 2 Hae tamen societates non profuerunt Portugalliae, nam multae
familiae ad mendicitatem redacti ! sunt per restrictum commercium.
3 Post mortem eius regina moderna cassavit has societates; anno '56. instituit
etiam domesticam societatem, penes quam erat monopolium vini coemendi et vendendi.
4 Quae societas etiam summe obfuit Portugalliae; hodie ergo nulla subsistit
societas. 5 Totum commercium Brasiliense aestimantur ad 90 vel 100 naves; iter
totum conficitur inter 7 menses; bilanx ergo commercii et numerica et utilitatis valde
deficit. 6 Portus commerciales in America et Europa copiosi sunt; 4 in
America, in Europa celeberrimus est Lissabonensis, dein Port, Setubalia.
2-258
§ 9 De norma monetarum
1.1 Normales mensurae sunt duae, proprie una rees, et est nummus, et mille
rees, seu millies numeratus rees; superioribus temporibus alia fuit norma monetarum, sed
Ioanes reformavit 1722. 2 Aureae monetae sunt hae: dobras valet 12 800 rees,
hi cuduntur dimidiati qui 6400 valent, cuduntur etiam quadrati = 3200 rees; cuduntur etiam
octavae dobras, quae escudos vocantur = 1600 rees; hi escudos dimidiati cuduntur = 800 rees et
etiam 1/4 escudos = 400 rees.
2.1 Argenteae sunt: patacas = 600 rees; cruczados novos = 480 rees;
semi-cruczados = 240 R; 1/4 cruczados = 120 r; testoes = 100 R; 1/2 testoes = 50 R; vintes =
20 R. 2 Habentur etiam cupreae monetae in valore 10, 5, 1 1/2 rees; unum ree
non existit. 3 100 rees valent 15 cruciferos, proin 20 rees = 1 grosso nostro;
400 rees = 1--o floreno, 1000 rees = 2 florenis et 30 denariis.
3.1 Officina monetaria est Ullissiponae, in qua etiam monetae in America
cusae recuduntur lucri causa; in Iodejaneiro ! in Brasilia etiam est officina
monetaria in qua etiam privati pro certa taxa monetas cudere curare possunt ex suo auro;
universim defectus magnus est in re monetaria.
§ 10 De religionis negotiis
1.1 In Portugallia aeque ac Hispania unica religio catholica viget; sunt
aeque zelotae in negotiis religionis; maxime Mahometani et Judaei ipsis odio sunt, Judaeorum
tamen latentium ingens est copia. 2 In cultu sanctorum plane excedunt; beatam
Virginem, sanctum Antonium de Padua et Franciscus Sarefia maxime reverentur. 3
Clerus in maxima existimatione est; ritus externos maximi habent, cum saepissime essentialia
ignorant. 4 Olim ecclesia tota per 3, hodie per 4 archiepiscopos regebatur:
per Ulissiponensem, Bragensem, Eborensem; hoc saeculo Ioannes regiam cappellam levavit ad
patriarchatum, hinc Ulissiponae 2 archiepiscopi
2-260
resident; patriarcha habet capitulum 24 canonicorum qui principales compellantur,
opulentissime fundati sunt. 4 Habet 5 episcopos subordinatos et est caput
ecclesiae. 5 Bragensis habet 4 suffraganeos; antiquus Ulissiponensis habet 5
suffraganeos, quo etiam episcopus Bonae spei pertinet; Eborensis 2 habet sufraganeos, sunt
ergo 20 diaeceses in parvo hoc regno; in Indiis orientalibus archiepiscopus Goae residet et
primas Indiarum vocatur; habet in urbe Macao suffraganeum suum. 6 In Brasilia
in fano Sancti Salvatoris residet archiepiscopus qui 4 habet suffraganeos. 7
Archiepiscopi cum marchionibus, episcopi vero cum comitibus habent praerogativam, et hinc
alternant in functionibus; patriarcha omnes praecedit. 8 Pontifices magna
semper jura habebant in Portugallia; anno tamen '554. regnante Emmanuele Magno per
conventionem cum pontifice initam etiam regibus concessa sunt multa jura circa sacra; sic jus
episcopos, archiepiscopos creandi regibus cessum est, sed confirmari debent; 4--tam partem
redituum ecclesiasticorum trahit rex, quos in pias causas convertit; in subjectis tamen bonis,
cum clerici stipendio habeant, rex non trahit 4--am partem; omnis immunitas viget clericorum
in Portugallia vigore conventionis, vi huius nec jus placeti regii locum habet circa bullas
pontificias, interim tamen diversae bullae pontificum subpressae sunt. 9
Tribunal ecclesiasticorum habetur Lissabonae, quod nunciatura dicitur, in quo nomine
pontificis causae spirituales deciduntur, et amplos reditus percipit aula Romana; haec jura
ampla pontificum maxime a temporibus Alfonsi originem repetunt, qui tributarium fecit regnum
suum subjecitque pontifici, quae subjectio tardius quidem multis controversiis et tricis inter
reges et pontifices ansam dedit, in quibus plerumque pontifices per copiosum clerum suffulti
triumfarunt. 10 Fulcrum maximum auctoritatis pontificae est inquisitio sacra
et copiosi monachi.
2.1 Primum inquisitionis tribunal Ioannes 3. induxit; hodie Ollissiponae,
Coimbriae et Egorae habetur; est autem in omnibus Hispanicae inquisitioni
aequalis; in urbe Goa etiam habetur inquisitionis tribunal; in Brasilia nullum unquam
exstitit; processus severior et occultior adhuc est in Portugallia quam Hispania, regesque
irrito conatu cogitarunt de hoc tribunali restringendo; proceditur maxime contra novos
Christianos, generatim delicta eadem sunt quae in Hispania; haec tamen tantum de domesticis,
exteros tamen tolerant. 2 Bona confiscata dividebantur inter cameram et
2-262
tribunal ipsum, Iosephus tamen restrinxit solum ad poenam mortis confiscationem anno 1775;
exsecutio aeque solemniter fit ac in Hispania. 3 900 monasteria numerantur in
exiguo hoc regno, Cistercitarum monasterium de Alco Bacza ab Alfonso 1--o fundatum
celeberrimum est, plerumque nobiles depauperati hic suscipiuntur; numerus monachorum completus
est 130, splendidissime vivunt, reditus eorum 180 000 Cruczados aestimantur.
§ 11 De educatione et scholis
1.1 Educatio privata magis quam publica est, parentibus enim relicta est
omnis cura educationis; scientiae nec propagatae, nec excultae sunt hactenus, hinc spissae
ignorantiae tenebrae mentes Portugallorum occupant maxima ex parte. 2
Universitates habent tamen Coimbriae, quam 1290. Dionysius rex fundavit, formam tamen meliorem
primo sub Iosepho accepit haec; Ullissiponae fundata est, sed per eundem translata est
Coimbriam; Alfonsus 4. rursus Ulissiponam transtulit, et Ioannes rursus retulit Coimbriam;
tempore tamen subjectionis Portugalliae multis annis desolata et clausa fuit donec
recentioribus primo annis restaurata fuisset. 3 Altera Eborae residet, eam
Henricus Cardinalis fundavit, quae proprie accademia est tantum, 1558. fundata est.
4 Gymnasia, scolae triviales copiosae habentur, anno '720. Ioannes 5. fundavit
societatem eruditam historiae Portugallicae Ulissiponae; anno '21. societatem problematicorum;
societatem generalem anno '52. Tomari fundavit Iosephus. 5 Habetur etiam artis
poeticae et rhetoricae societates sub diversis nominibus; in poesi maxime excellunt, cuius
studium ipsis etiam carissimum est; reliquae scientiae segniter pertractantur, et theologiae
instar multis futilitatibus et ineptiis repletae sunt; postremis tamen annis censurae rigor
mitigatus est, libri Romae prohibiti licite invecti et venditi sunt. 6
Iurisprudentia, medicina in vilissimo statu est in hoc regno; nulla etiam experimenta in
physica, chimia et medica ipsis nota sunt.
2-264
§ 12 De collegiis diversis
1.1 Eminentissimum collegium est Consilium status; in hoc tam interna, quam
externa negotia regni in praesentia regis pertractantur, hic etiam omnia majoris nominis
collegia publica conferuntur. 2 Numerus consiliariorum determinatus non est,
sunt omnes ex classe procerum; eminet secretarius status, qui in praesentia etiam regis
dirigit negotia huius consilii, voto tamen decisivo non gaudet. 3 Ioannes
4--tus mutationem facit in hoc consilio, auxit numerum secretariorum ad 3; Iosephus rex
bifariam divisit hoc consilium, uni externa, alteri interna detulit negotia.
2.1 Secundum collegium est Consilium bellicum; in hoc omnes militares res et
negotia expediuntur, in hoc conferuntur eminentiores dignitates miliares.
3.1 Tertio: Consilium aulicum; hic omnia interna negotia discutiuntur, et
tribunalia judiciaria huic subsunt, definiuntur lites inter potestatem sacram et civilem,
discutiuntur bullae, brevia et leges ecclesiasticae; huc negotia gratiae omnia referuntur.
4.1 Quarto est Consilium finantiae, hoc reditibus omnibus publicis
invigilat; est in 3 partes divisa, cuique parti incubunt alia negotia, quaevis pars habet suum
inspectorem, subinde tamen unicus est; cum hoc collegio habetur connexum consilium
commerciale, quod prius diversum fuit.
5.1 In urbibus et oppidis magistratus domestici praesunt; in provinciis per
gubernatores reguntur provinciae; unus eorum Goae residet, qui etiam pro-regis titulo gaudet,
hic dependet a consilio status; pro America duo sunt, gubernator alter in Sant Salvador, alter
vero in Rio Dianeiro residet.
2-266
§ 13 Ratio status
1.1 Cura et solicitudine omni agendum erit ut omnia removeantur quae
hactenus civitati oberant; Iosephus plurimum egit ut auctoritatem suam extendat neglectis
statibus sicque absoluta monarchia evasit Portugallia.
2.1 Non obstantibus tamen his in regimine copiosi committuntur errores;
scientiae et litterarum studia curam maiorem deposcerent, non secus ac artes, opificia,
agricultura, manufacturae et fabricae; commercium tam internum quam externum excolatur, ad
meliorem statum collocetur, fluvii perpurgandi, canales exstruendae; commercium ad meliores
regulas exigendum, activum reddendum, industria incolarum excitanda; circa religionis negotia
rex vindicare deberet sibi ampliora jura, exportationem pecuniarum impedire, numerum
superfluum ecclesiasticorum restringere, eorum immunitatem sufferre, praesertim mendicantes;
inquisitio sacra coarctanda vel potius sufferenda, tolerantia inducenda, populus ad saniora et
priora religionis principia reducendus, superstitio exstirpanda; classis et exercitus
campestris meliorem formam deposceret quoque, amicitia cum exteris colatur, praesertim cum
Hispanis contra quos nunquam semper satis tuti erunt, ipsis Magnae Brittaniae amicitiam
conservare studeant, hi enim ipsis auxilio esse poterunt semper contra Hispanos et Gallos;
ceterae gentes magis indifferentes sunt intuitu Portugallorum, amicitiam tamen cum illis medio
Magnae Brittanniae conservare suadebit ratio status.
Finis statisticae practicae
Die 13--a Augusti, anni 1792.
|