§.23. Status Populationis

Physica et Politica Regni relate ad Commercium Situatione, uti et Politico-Commercialibus, quas ad alias Provincias et Regna habet, Relationibus, praevio modo adumbratis, exhibendus iam foret Actualis Oeconomiae Publicae Status, verum ut et huius et Commercii modernus Status planior evadat, paucis praemittendum existimabat Deputatio: Quae sit Regni Populatio? Qualis Populi ad Industriam propensio? Quis alimentationis Status? Qualis denique Consummentium ad Producentes Proportio?

Hungaria cum adnexis partibus (nec Transylvania nec Militaribus Confiniis eo computatis) Anno 1787. 7.116.789 animas numeravit. Croatica, Sclavonica, et Banatica confinia certe ultra 383.211 Capita etulerunt, adeoque tota Regni populatio Anno illo 7 et medium Millionem superavit. Si summa haec ad 4499 quadrata milliaria, quae Hungariae extensio effert, applicetur, ad unum milliare 1777. animae obvenient, qui numerus notabilem certe exhibet Populationem, et tamen si fertilissimae meridionalis Regni Partes Danubianae et Tibiscanae spectentur, in his Loca Populosa tanto ad invicem intervallo distant, ut illic Populatio vix primum adhuc gradum attigisse videatur. Verum parte ex una in ipsis his, quae maxime desertae videntur Partibus, vasta et ferme ultra modum Populosa Oppida exstant, veluti Kecshemets Vásarhely, Gyula, Csaba et quorum numerosi Incolae cum re agraria et peccuaria vitam unice sustentent, magna utique egent terreni extensione, parte vero ex alia, maxima septentrionalis, in sensu §. 2-di acceptae Hungariae pars adeo Populo abundat, ut cum minus fertile Regionis illius solum Incolas suos alere non possit, hi ad peragendos messis et falcaturae in fertiliori illa Plaga labores descendere, sicque vitam sustinere debeant.

Populationem Anni 1787. subsecutum sequenti statim Anno Turcicum Bellum, Hostilisque in Banatum irruptio tantisper quidem diminuit. Verum cum Confinia uno aliove Centeno mille plus, quam supra assumptum est certe etulerint, cum per ipsum hoc Belli tempus copiosus emigrantium Turcicorum subditorum numerus in Regnum receptus sit: denique cum ipse Naturalis Populationis progressus ephemera eius modi Damna intra paucum tempus soleat reparare, Populatio Hungariae nunc etiam in septem et medio Millione tuto assummmi posse videtur.

§.24. Populi ab Industriam Dispositio.

Hungaria adnexaeque partes non a solis Hungaris, sed ab aliis etiam gentibus Croatis, Sclavis, Germanis, Rascianis, Armenis, Ruttenis, Valachis, Iudaeis, Zingaris coluntur. Hungara Plebs vetus rei pecuariae studium, velut genus vitae minime laboriosum, si Loci Circumstantiae admittant adhucdum ultro consectatur. Et ideo nulla Regni pars ita pure ab Hungaris insidetur sicut illa Danubiana et Tibiscana plaga, in qua Latifundia istud vitae Institutum admittunt. Croatae et Slavi, seu constrictae quam habitant regionis necessitate, seu animi indole in agriculturam proniores videntur. Germani ne quidem agriculturam abhorrent, ad opificia tamen et commercium magis inclinant. Rasciani, Armeni et Iudaei in commercium suapte propendent. Valachi ad ignaviam quaeque eam commitari solent scelera proiecti, ipsam agriculturam oscitanter et quasi inviti exercent, reliquos industriae ramos aspernantur. Zingari his adhuc segniores praeter minutos fabriles labores nullam industriam exercent.

Si res universim spectetur, industriam incolarum Hungariae haud magnum adhuc gradum attigisse vel inde apparet, quod institutum rei sericeae, licet certam et facili labore parabilem adferat utilitatem, tam lentum progressum habeat; verum hac quidem in re eadem est Hungariae conditio, quae condam florentissimorum modo Populorum fuit, dum in pari adhuc culturae suae epocha versarentur: nimirum medium et quod paulum supra excurrit pacis saeculum non potuit adhuc tot priorum saeculorum clades reparare, nec populatio adhuc adeo increvit, nec omnes educendorum productorum Regni viae ita adhuc apertae sunt, ut auctis rerum pretiis necessitas industriam imperare potuerit, denique necdum circulanti pecuniae omnes canales ita reserati sunt, ut haec ad eam incolarum classem, cuius plane industria florentem efficit civitatem, sat aequabiliter pertingere, sicque maius adhuc sui desiderium in eadem excitare potuerit.

§.25. Status alimentationis in partibus fertilioribus.

Si iuxta naturalem, quem res publica singulae civium classi destinavit scopum res procederet, ruri tantum agricultura, manualibus operis et servitiis oeconomicis, in civitatibus vero opificiis, manufacturis, quaestu, publicis et domesticis servitiis viveretur; verum fluxus et refluxus industriae nullos sibi limites poni sinit. Cum pleraeque civitates ampla possideant territoria, non pauca vastis promontoriis gaudeant, magna in his pars incolarum rem agrariam et vinariam exercet, sicut vicissim per pagos et oppida sparsi sunt copiosi opifices, multi minuti mercatores, quandoque notabiles etiam quaestores. Ipsae fabricae saepe ruri defiguntur, saepe plerique tam cives quam ruricolae plures alimentationis species simul consectantur. Quare dum de statu alimentationis agitur, non in eo res versatur, quales in specie subsistendi modos aut singulus incolarum, aut singula earum classis habeat, sed quae Regni partes? Qua specie agriculturae subsistant? Quae alios etiam subsidiarios modos consectentur? Quale partes illae habeant surrogatum, quibus seu angustia seu sterilitas soli ex agricultura subsistentiam negavit? An multae sint civitates, quarum praecipua subsistentia non in opificiis, quaestu aut manufacturis, sed in aliqua agriculturae specie consistit?

Quod primum et 2um attinet: rem agrariam diligentissime exercent eorum comitatuum incolae, qui montanam metalli- et saliferam, steriliorem et tamen maxime populosam Regni partem contingunt; cum enim paratam semper habeant frumenti distractionem certa spe lucri ad hanc industriae speciem praecipue moventur; agriculturam potissimum exercent ii etiam comitatus, qui Austriae et Styriae propius adiacent: licet enim frumenti in has Provincias inductio gravi portorio onerata sit, cum tamen aliqua eius quantitate quotannis absolute indigeant, haec semper distrahitur, sterilioribus vero annis invectio plane illimitate admitti consvevit. In aliis planis comitatibus, qui nec tam promptam, nec ita utilem habent frumenti distractionem, aliqui tabacae, alii serici culturam in subsidium subsistentiae vocant. E re pecuaria et quidem pecorum cornutorum distractione potissimum subsistit illa Regni pars, quae a Comitatu Hevesiensi tam cis quam trans-Tibiscum intra Danubium et ferme Transylvaniae limites concluditur. E lanae oviumque distractione plurium quidem comitatuum incolae subsidiarium sibi subsistentiae modum procurant, praecipuum tamen alimentationis statum hic ramus industriae in Comitatibus Alvensi-Veszprimiensi, Comariomiensi et Nyitriensi praebet.

Maiales perinde ad propriam necessitatem ferme ubique aluntur. Positivum tamen subsistentiae ramum constituunt in Szaboltsensi, Bihariensi, sylvosisque Comitatibus Bereghiensi, Ungsvariensi, Veröczensi et Posegano.

Equorum cultura separatum alimentationis statum apud plebem non constituit, ad propriam tamen necessitatem et minutum quaestum hi in plerisque Regni partibus educantur.

Res vinaria si planos ex toto, frigidiores item septentrionales comitatus excipias ubique colitur. Maxime tamen floret in Soproniensibus, Posoniensibus, Budensibus, Tokaiensibus et plerisque Croatiae partibus; provident hae partes illas, in quibus vinearum culturam clima aut plana situatio non admittit. Etiam extra Regnum non exigua eius pars effertur ita, ut vinum tertiam capitalem alimentationis populi Hungarici rubricam constituat.

§.26. Status alimentationis in partibus sterilioribus

Quoad tertiam, tres habet Hungaria regiones, in quibus nec agrorum nec pecorum nec vinearum cultura sufficientem alimentationis modum praebet: nimirum septentrionalem, quae §o 2o deffinita est, orientalem quae iuxta limites Transylvaniae procurrit, et meridionalem quae per Alpes Croatiae usque mare protenditur. Verum hic iam necessitas industriam procuravit. In 1-ma et 2-a res metallurgica et salinaria ut plurimum viget, et hic populus impensis in harum culturam operis se sustentat. Ubi haec merendi occasio defficit, metendo et falcando in planis Comitatibus subsistentiam quaerit. Reliquum partim apum, lini et canabum cultura, partim manuali aliquo artefactorum praesertim ligneorum industria, partim denique olei, croci et crasssioris telae quaestu supplet. In maritimis Croatiae partibus, pars aliqua salem maritimum equis clitellariis in interiora Regni deferendo, et pro frumento permutando, victitat; longe tamen maior pars cum mari, aut viae Carolinae vel adiaceat vel inde non procul distet, faciendis per dictam viam vecturis aut minutiori commercio se sustentat.

§.27. Status alimentationis in civitatibus

Relate ad 4-tum cum vix aliqua sit in Hungaria civitas, in qua aliqua ruralis industriae species non vigeat, id tantum nosse interest, in quibus civilis industria ruralem superet? vel vicissim? Universim quae civitates aut constrictum admodum terrenum habent, aut propius ad Germanicas Provincias situantur, aut maiori navigabili fluvio, vel principali alicui per Continentem Commercii ductui adiacent, in his civilis industria rurali praevalere solet.

Carlostadium et quia vix aliquod Territorium habet, et quia in ultimo Fluvialis Navigationis termino, ad principalem item versus mare Commercii per Continentem ductum situatur, mera ferme Civili industria subsistit.

Zemlinum licet adhuc oppidum cum in confluxu omnium Hungariae et Croatiae navigabilium fluviorum iaceat e sola ferme quaestu se sustentat. Temesvarinum et quia exiguum Territorium habet, et quia ductus Commercii Vienna in Transylvaniam illud attingit, e Civili potissimum industria subsistit.

Pestinum cum in ipso puncto situetur ubi principales duo Commercii ductus, nempe unus Vienna Continenti in Transylvaniam, aqua vero versus Mare Nigrum: alter autem e Littorali in Galliciam se intersecant, plurima parte civilem habet alimentationis statum.

Montanae Civitates quibus soli sterilitas ruralem subsistentiam non admittit, Civili potissimum industria se sustentant.

Denique Posonium cum et Danubio adiacent, et Austriae limites proxime contingat Civilem ut plurimam industriam exercet.

Sopronii quia nec Vienna nec a Styriae limitibus procul distat: Iaurini et Comaromii quia Danubio adiacent: Budae et quia illam Danubius praeterfluit, et quia Dicasteriorum praesentia Circulationem pecuniae adiunxit: Cassoviae quia ductus e Littorali per illam transit: et Szegedini, quia tam secundae quam adversae per Tibiscum Navigationis beneficio gaudet, quanquam res seu agraria seu vinaria admodum adhuc vigeat, Civilis tamen industria ruralem superare videtur.

In aliis, quas Dicasterii alicuius Iuridici, Episcopi, Capituli, frequentiorisque Nobilitatis beneficio gaudent, Civilis cum rurali Industria adhuc colluctari videtur. In reliquis haec illam adeo superat, ut si necessarios pro Urbe adiacenteque peripheria opifices atque officinarios excipias, reliqua tota pars Incolarum rurali Industria subsistat.

§.28. Proportio intra Producentes et consummentes

Omnes Civium Classes in linea Commerciali ad duas revocari possunt: Producentes nempe et Consummentes: et sicut necessitates hominum ad Naturae Producta et Artefacta referuntur, ita hi iterum iuxta haec duo obiecta dispesci debent. Quoad artefacta alibi opportunius agetur, hic per Producentes eos tantum, qui Vitae alimenta procreant, per Consummentes vero omnes illos, qui haec absummunt intelligimus.

Interest quidem singuli Status ne sua aliunde alimenta petere debeat, imo ut superfluam etiam habeat horum quantitatem, quam exteris distrahere possit, dantur tamen Regna et Provinciae quae alimentorum Copia ita laborant, ut ea nec domi consummere nec ad extra efferre queant. Res haec inde consequi solet, quod longe maxima pars Incolarum tantum agriculturam aut rem peccuariam exerceat, ipsas aliquas alimentorum Species negligat: Civili autem Industriae pauciores adhuc, quam oportet se impendant. In hoc rerum situ interest omnino ut Legislatio Stabiliendae maioris inter Producentes et Consummentes Proportionis Curam suscipiat.

Quod Hungaria in hoc casu versetur et res ipsa et Conscriptio 1787 satis ostendit. Constat quippe quod una Producens familia plures alias alimentis providere possit, et tamen iuxta hanc ad 20. Producentes Familias vix una consummens obvenit. Constat etiam quod omnes Civilis Industriae, per quam ad aliquod inter Producentes et Consummentes aequilibrium accedi potest rami, potissimum in Civitatibus incrementa capiant, et tamen iuxta eandem Conscriptionem ad 400os Pagos nonnisi una Civitas obtingit. Si vel paucae hae Civitates in Centro singulae per 400os Pagos computatae Sectionis situarentur, posset adhuc improportio haec per Successivum Comitatum florem quadamtenus suppleri. Nunc stant ad exiguam distantiam quinque Civitates, Ruszt, Posonium, Bazinium, S. Georgius et Modra. E contra vasti Comitatus Szaladiensis et Simeghiensis, quanquam insigni navigabili fluvio Dravo adsito, nullam numerant Civitatem.

Universim nisi Sterilitas in aliqua extera Provincia eveniat, Hungariae vix dimidiae frumenti et vini, quod producit partis debitum fructum capere potest; ipsorum peccorum notabilem saepe a Domestica necessitate et quaestu superfluam quantitatem habet. Ut usus agrorum magis varius efficiatur, capit quidem hinc inde nam etiam Tabacae Cultura exerceri, sed nec haec in hos adhuc limites attingit.

Interest proinde, ut Legislatio inducendae maiori inter Consummentes et Producentes proportioni Curam impendat. Quod partim per reserandos et multiplicandos eductionis Canales, partim per dirigendam ad colenda, praeter Frumentum, Vinum et Peccora, alia etiam Naturae Producta Incolarum Industriam: partim denique per inducendam maiorem inter Civitates et Pagos proportionem praestari potest.