§ 40 Nobiles non tantum utile dominium, sed etiam proprietatem collatarum sibi terrarum
habuerunt.
1 Producit Kollár iam citato opere pag. 91 diploma Andreae III de 1293.
quod sequentes clausulas continet: dictam terram castri nostri de Sepes... ab eodem
castro penitus exemptam, non in libertate filiorum iobagionum de
3284
Scepus, sed eo iure, seu libertate, quibus nobiles Regni nostri terras suas...
dignoscuntur, possedisse dedimus, donavimus, et contulimus eidem magistro Pyrm, et per eum
suis heredibus, heredumque suorum successoribus iure perpetuo, et irrevocabiliter
possidendam.
2 Exhinc iam diserte apparet quod nobiles terras suas
eminentiori iure possederint quam iobagiones castrorum . 3 Iam
vero e compluribus, quae recitavimus, diplomatibus, apparet quod hi quoque terras suas ad
heredes transmiserint. 4 Proinde eminentius nobilium ius in
nullo alio consistere poterat, quam in proprietate . 5 Et tamen
non potuit se Kollárius continere quin citato opusculo par. 2. pag. 92 praeiudicatam suam
opinionem ad hoc quoque diploma obtrudat, quasi nobiles utile tantum
dominium in bonis suis habuissent. 6 Verum paradoxam hanc
sententiam author libelli de nobilium in bona sua iure iam nuper confutavit.
7 Mihi tota lis de nomine versari videtur, scilicet quomodo intelligi debeat
vocabulum proprietas; civilistae eam ita explicant ut possessor etiam in
defectu suae stirpis de re sua libere disponere possit. 8 Nos
illum ita accipimus ut possessor usque ad defectum suae familiae plenam de re tali disponendi
habeat facultatem, limitationem autem illam quod donatarius de bonis donationalibus in
defectu disponere non possit pro distincto redevolutionis ad S. Coronam iure
consideramus. 9 Itaque in hac quidem verborum controversia nihil momenti
situm est, quando ius hoc redevolutionis nemo Hungarorum unquam
negavit.
10 Verum qui nobiles Hungariae non proprietatem , sed tantum
utile bonorum suorum dominium habere contendunt, aliam realem
sequelam inde deducere conantur, nimirum quod rex collata licet perennaliter
bona, cum libuerit, iure recipere possit. 11 Quae quidem
quaestio non iam ex ambiguis iuris civilis vocabulis, et ex illa multis alioquin
aequivocationibus 3286 obnoxia dominii in utile, plenum , et
altum, seu eminens , divisione, sed e legibus et diplomatibus
patriis et usu decidi debet.
12 Iam vero leges patriae sententiae huic evidenter
adversantur quia cardinalem nobilium praerogativam in eo collocant ne in bonis suis
citra viam iuris turbari possint, turbarentur autem si rex collata licet
perennaliter bona pro lubitu recipere posset.
13 Adversantur etiam diplomata, nam et praesens et complura, quae author
libelli de nobilium in bona sua iure protulit, non tantum clausula iure
perpetuo et aliis huic aequipollentibus terminis, sed etiam vocabulo
irrevocabiliter utuntur; quod autem irrevocabiliter donatum est,
id certe, nisi omnem verborum significationem perturbare velimus pro lubitu recipi non
potest.
14 Quoad usum duo sunt in quibus se adversarii potissimum
fundant; primum quod in unum aliudve primae periodi diploma inciderint quo rex collata iam
bona recipit. 15 Verum exstant vicissim alia e quibus apparet quod rex
donatario pro receptis bonis aliud iustum aequivalens continuo assignavit. 16
Veluti est diploma Belae IV de 1242. ex authographo descriptum, quod ita habet: Quod
nos cum quandam possessionem a dona Vachik... ab isdem abstulissemus... ne per nostram
excellentiam, ex quo regnicolis iustitia fieri consvevit, iniuria irrogetur... in
concambium, seu permutationem
[ERROR: no reftable :]
40.16 permutationem: permutationum MS
dictae possessionis eorundem quasdam terras castri nostri Huntensis... et quandam
terram udvornicorum nostrorum in comitatu Neogradensi sitam... eisdem... ac eorum heredibus
heredumque successoribus dedimus, et donavimus iure perpetuo.
17 Uti
et aliud de 1294. a Katona Hist. Crit. Regum tomus 3. pag. 217 quod ita sonat:
Cum nos terras Georgii, filii Nata, infra castrum Tubul existentes... recepissemus et
ad utilitatem castri perpetualiter dedissemus, in concambium earundem terrarum dicto
Gregorio terras quasdam Lezna... contulimus perpetuo possidendas ; adeoque ex uno
aliove fundamentali Regni legi contrario facto usum epochae illius metiri non licet.
18 Deinde quod impegerint in aliquot [ERROR: no reftable :]
40.18 aliquot: aliquod MS
diplomata, quibus reges, dum terram aliquam
3288
nobili largiuntur, una facultatem eandem vendendi, legandi
etc concedant.
19 Unde illi inferunt quod hi praecipuae proprietatis effectu, facultate
nempe collata bona sine consensu regio alienandi, caruerint.
20 Verum si illi
diplomata haec attentius ruminassent et ad invicem contulissent, facile deprehendere poterant
quod concessa in iisdem disponendi facultas ad
casum defectus referatur.
21
Ratio ipsa sententiam adversariorum convellit; nam aliquid
iure perpetuo irevocabiliter (quibus verbis donationes regum plerumque utuntur)
conferre et tamen illud pro lubitu recipere posse sibi repugnant; proinde aut verbis his
aliud a lingua Latina alienum sensum tribuere, aut sustinere debent quod reges nulla,
quaecunque verborum formula edita, assecuratione adstringi potuerint.
22
Atque ita intricata per argutias scholasticas quaestio haec facile definitur, si res ad usum
rerum et naturale prudentiae lumen exigatur.
23 Caeterum primum est hoc ex iis, quae supra recitavimus, diploma e quo
apparet quod etiam terra castrorum nobilibus conferri consveverint, quamquam
prostent copiosa diplomata e quibus iam Andream II, praesertim vero Belam IV id factitasse
apparet.
24 Cum isthoc iuris publici Hungariae obiectum nec per Kollárium nec per
alium quempiam satis dilucidatum sit, libet illud paucis enodare.
25 E primitivo Regni instituto terrae castro alicui adscriptae non ad
privatum regum usum, ut iam diximus, sed ad dotandos, quibus castrum egebat,
conditionarios , ac praesertim iobagiones, id est milites
castri, destinebantur, et ideo pro axiomate habebatur quod nobilibus,
qui ex ipsa status sui praerogativa oneribus his subici non poterant, conferri non possint.
26 Causa instituti huius fuit ut praeter nobiles exstet alia etiam e
conditionariis castrorum horum conflanda militia, qua reges tam domesticis,
quam exteris hostibus tanto facilius resistere possint. 27 Institutum hoc
saeculo X et XI religiose observatum fuisse videtur, cum nullum hactenus collatae alicui
nobili terrae castri exemplum productum sit. 28 Andreas II
terras castrorum nobilibus primum conferre coepisse videtur. 29
Verum reflexus indubie a ministris suis quod hoc primitivo Regni instituto repugnet et quod
hac ratione sensim tota illa castrorum militia extingui sicque vires Regni sensibiliter
accidi possint, ad collatarum iam eiusmodi terrarum 3290 revindicationem subinde
processit, uti id e Ritus Expl. Ver. §-phis 361 et 368 luculenter apparet.
30 An Andreas II negotium hoc reipsa confecerit, non constat; quod Bela IV et
terras castrorum nobilibus conferre continuaverit, et rursus ad earum revindicationem
processerit, constat; id enim complura eius diplomata testantur. 31 An hic
quoque rex avulsas a castris terras ex integro recaptivaverit, perinde non liquet.
32 Utcunque sit, prostant plures successorum suorum litterae e quibus patet
eos terras castrorum porro etiam aut nobilibus, aut certe iure nobilitari contulisse, prouti
id ultimus primae periodi regum per praesens diploma fecit. 33 Cum hac
ratione paucae tantum iobagionum castri, quae usque Ludovicum I non defecerunt,
familiae superfuerint, forte id ipsum regi huic ansam dedit ut has in praerogativis cum
reliquis nobilibus, ut infra dicemus, exaequaret. 34 Caeterum scriptores in
principiis iuris publici minus versati, cum in diplomata incidissent e quibus Andream II et
Belam IV ad Revindicationem avulsarum a castris terrarum processisse apparet, novum inde pro
sententia illa, quod reges donationes pro lubitu revocare potuerint, argumentum desumpserunt,
praesertim cum aliqua eorum diplomatum vagas contineant clausulas, uti: Cum ad
revocationem inutilium donationum processissemus . 35 Verum combinent
illi cum totum singuli diplomatis tenorem, tum ipsa diplomata ad invicem, et videbunt quod
omnia illa de terris a castro avulsis sonent, quae aevo illo ita abalienabiles
reputabantur, sicut nunc bona coronalia pro talibus habentur. 36
Sicut proinde rex nunc etiam ad recuperationem abalienatorum bonorum coronalium procedere
potest quin reliquas legaliter factas perennales donationes revocare possit, ita poterant
etiam olim reges ad revindicationem avulsarum a castro terrarum procedere quin reliquas
donationes iure revocare potuerint.