-- PA141 --

HESIODI
ASCRAEI
OPERA Ac DIES.
Musae, clarisonae cantu, properate relicta
Pieria, laudemque patri iam dicite vestro;
Per quem mortales obscura in nocte silentur,
Et volitant clari fama, generosaque iactant
5 Facta, vel indecores ullo sine nomine vivunt,
Ipsius annuerit ceu mens et dia voluntas.
Nam facile extollit depressum, et deprimit idem

Vers. 1 Musae, clarisonae etc. Multi omni tempore dubitarunt, utrum Hesiodi esset hoc exordium: nam et Aristarchus et Plutarchus et Pausanias aliique scriptores decem priores versus in vetustissimo codice deesse affirmant. Accedit etiam, Rhapsodos alienis poematibus adsuere consuevisse prooemia; quod et Pindarus docuit Od. II Nem. Quid igitur? Dicemusne poetam a duplici contentionum genere sine ullo exordio, contra quam fit plerumque a graecis etiam in minimis poematibus, carmen esse auspicatum? Mihi sane id vehementer incredibile videtur.

3 Per quem mortales etc. Potestas supremi numinis egregie per has hominum fortunae vicissitudines declaratur; quemadmodum saepe factum in sacris etiam paginis legimus. Mitto illa Horatii: Valet ima summis mutare.

-- PA142 --

Elatum, ditatque inopem, ditemque fatigat;
Erigit et curvum facile, curvatque superbum
10 Iupiter altisono residens in vertice Olympi.
Audi o cuncta videns, cuncta et pater optime noscens
Vota hominum, sanctoque tuens tu numine iura
Dirige, ego fratrem dum Persen vera monebo.
Non unum in terris litis genus, una nec acris
15 Pugna animi, sed enim duplex est: altera laude,
Altera digna probris, hominumque ardentia corda
Vtraque diversis certatim viribus urget.
Haec etenim bellumque malum et feralia caedis
Damna fovet crudelis: eam non ullus amore
20 Dignatur, certa sed tantum lege coacti

12 ......................... sanctoque tuens etc. Vt a iudicibus serventur iura, recte quidem poeta a Iove postulat, non enim id in poetae potestate: quod ad ipsum attinet, est veritatem dicere, idque se facturum pollicetur fratrem exhortans ad eamdem amplectendam. Ceterum scio adversari hanc interpretationem Danieli Heinsio, cui, re melius expensa, etiam Graevius assentitur; mihi tamen communior placet sententia.

14 Non unum etc. Duo contentionum genera esse docet poeta, quorum alterum dignum etiam sapientis laude, alterum vero vituperandum. Primum homines ad honestam aemulationem excitat, torporemque luem animorum acerbissimam excutit; secundum malam quamdam in nobis invidentiam creat, aliorumque inimicos nos facit, non ut eodem modo nobis sit bene, sed iis ut male sit, contra excitans. Duo exempla afferuntur: primum ad bonam contentionem referendum, alterum ad pravam videtur.

-- PA143 --

Vi superum tristemque colunt nocuamque verentur.
Nocte nigra prior illa sata est, quam summus in alta
Arce sedens divum genitor mortalibus ima
In tellure dedit meliorem. quippe morantes
25 Increpat, ac stimulis animos exercet inertes
Ad studia exacuens. molli qui lentus in umbra
Assidet, alterius magnos si vidit acervos,
Ipse serens curansque domum subigensque novale
Continuo paribus studiis ardescit, et intus
30 Aestuat. urit enim properans vicinus ad almas
Divitias vicinum inopem: data munere divum
Haec hominum generi cura est. nocet altera, et illa
Fictor fictori, fabro faber aemulus artis
Invidet, et vati vates, et egenus egeno.
35 Omnia quae penitus tu, Persa, in pectore condens
Triste genus dirae litis fuge; neve labore
A dulci patiare tuam divertere mentem
Clamosoque foro caussisque intentus agendis.
Nam quid vana fori iuvat illum cura, reposti
40 Cui non multa domi stat in annum copia victus,

36 Triste genus etc. Reiecta mala contentione, primum, veluti quoddam totius oeconomiae fundamentum, poeta heic laborem fratri commendat, quo maxime inopia suWevatur; eumque ab inani rerum forensium cura avocat. Ex quo loco apparet, Persam fuisse plus iusto litium amantem, vatique hac de caussa plurimas attulisse molestias, quod semper aliquid, tamquam ab haereditate patria sibi debitum, malis artibus iudices ambiendo, exposceret. Quolibet tempore rara fuit concordia fratrum, ut ad aliam rem Ovidius animadvertit.

-- PA144 --

Quem facili magnae Cereris fert munere tellus,
Quoque satur litesque seras, alienaque captes
Rixando bona quaeque? at non et deinde licebit
Sic facere: irarum caussas abrumpere praestat
45 Iudiciis, quae recta Iovis probat ipsa voluntas.
Iam patrios census divisimus: ipse tulisti
Praeterea rapiens tibi multa, invertere hiantum
Muneribus largis aggressus pectora regum,
Nos inter voluere ortam qui cernere litem:
50 Dementes, neque enim quanto magis utile toto

47 Praeterea rapiens etc. An credendum poetae? Quidni; generi hominum videlicet minime mendaci; Hesiodo in primis, qui alio dicit in loco, se a Musis didicisse multa loqui et vera et falsa.

.... invertere hiantum etc. Apud graecos poetas Bao/Afuff

non semper est proprie rex: habemus enim eodem in regno plures aliquando huiusmodi reges, quos iudices melius aut senatores dicas quam reges, quales ii, quos apud Phaeaces Homerus extitisse memorat. Acoqotyayoi vero ab Hesiodo appellantur, quod et publice mercedis loco dona exigebant, et privatim a litigantibus avidius accipiebant. Iustitiae maxime contraria auri sacra fames, a qua longissime tota forensis nauo abesse debet, ne mala fama laboret.

50 quanto magis utile etc. Plato lib. v De Rep. hoc

praeceptum avidioribus magistratibus ingessit, ut eos coerceret, et lib. iv De Leg. idem agens de regibus Argivorum et Messeniorum, qui rapacitate se et universam Graeciam pessum dederant, addit: numquid illud ideo accidit, quod ignorarent, Hesiodum rectissime diccre, dimidium toto saepe praestare? quandoquidem damnosum est rem totam accipere, dimidium tantum accipere mpderatum est, mo

-- PA145 --

Dimidium, quantumque boni malvaeque salubres
Asphodelusque ferat, novere: ita numina veras
Divitias vitae occulerunt mortalibus aegris.

deratum vero immodico et immoderato, tamquam potius peiori, antecellit etc. Quare recte Clericus hunc locum explicans: nesciunt, inquit, satius esse iis exiguo lucro et tenui victu esse contentos, adeoque leviora munera exigere a civibus, quam dum nimium lucrum concupiscunt lautiusque aequo vivunt, bonis omnibus cives spoliare: primum quia pauca exigentes et modeste viventes amorem sibi civium conciliant, quum odio sint secus agentes; deinde quia ex non exhaustis civibus, nimia et subita rapacitate, lapsu temporis alia dona accipere possunt, quae a penitus spoliatis non amplius dantur. Haec Clericus, eademque confirmat exemplo Ciceronis desumpto e Verr. 11I quod vide apud Graevium.

51 malvaeque salubres etc. In malva et asphodelo vi

tae simplicitas a poeta commendatur. Ita et Horatius, quum exquisitas aliorum epulas luxumque descripsisset: me, inquit, pascunt olivae, me cichorea levesque malvae. Homerus autem mortuis ajcpo— §e \ov Keijj.ma. tribuit, quod victu in Elisiis simplicissimo vivant, idest facillimam quamdam vitae rationem nacti sint, ut ait Heinsius, multaque addit ingeniose potius quam vere. Vide quae Clericus senserit Plutarchi usus testimonio in Convivio septem Sapient., ubi ille, postquam dixit bonam esse ad edendum malvam et scapum asphodeli, et versum Hesiodi protulit, statim subiicit: existimas vero tale quid Hesiodo in mentem venisse, ac non potius eum, ut est assiduus parsimoniae laudator, ad cibos vilissimos nos, quippe dulcissimi qui sint, voluisse adhortari?

53 Divitias vitae etc Auream nempe illam Horatii Flacci mediocritatem, et simplicem vivendi modum dii ab hominibus abstulerunt.

-- PA146 --

Nonne manus operi admoveas si luce vel una,
55 Copia sufficeret lauto tibi dives in annum
Suspenso ad fumum temone, boumque labore
Mulorumque simul posito? sed enim Iovis ira
Perdidit has curas, illum quum fraude Prometheus
Decepit quondam. subito actus corda furore

55 in annum etc. Apud Graecos venustissime divites bi Lg iviavrov exovreg dicuntur,, et pauperes bi hg kjjJqxv • Hoc autem in loco monet poeta, fieri posse, ut quis vel ex unius diei labore, vel piscando vel aliter industriam exercendo, lucri tantum referat, quantum sit oiioso satis in annum integrum.

58 Pcrdidit has curas etc. Iupiter hominum generi iratus ob scelus Promediei utilissimum laboris hunc amorem ex eorum mente abolevit, insevitque luxum ceteraque vitia, de quibus inferius, ubi de expeditione Pandorae.

— fraude Prometheus etc. Promethei seu fabula seu allegoria notissima. Samuel autem Bochartus ait, nomen verum Promethei fuisse Magog; quia i° ut Iapheti filius Magog, ita Iapeti Prometheus; 20 Caucaso Prometheus affixus fuisse fingitur, quod vel ipse, vel gens Scytharum ab ipso oriunda Caucasum incoluit; 30 dicitur ignem e caelo detulisse, quia, metallis circa illum montem effossis, artem metalla igne excoquendi illic aut invenit aut restituit. Confirmat haec ex Aeschylo et ex ipsa nominis magog hebraica significatione nimirum moug vel magag, quod est liquefieri, contabescere etc. Itaque si haec vera sunt, Epimetheus erit Gog, ut recte animadvertit Clericus; vel si mavis allegorice, erit pars inferior cupiditatum, id est, vis animi humani inconsulta et praeceps, quae non obsequitur aliquando parti superiori meliorique mentis et rationis sub Promethei nomine designatae.

-- PA147 --

60 Tristia terrigenis pro crimine damna paravit,
Absconditque ignem: nostros quem rursus ad usus
Audax Iapeti proles subduxit ab arce
Aetheria in ferula servans, fallensque Tonantem
Fulmine gaudentem saevaque ita voce loquutum.
65 Iapetionide, longe magis omnibus astu
Heu vafer! audaci nequidquam fraude superbis,
Ac vetitum gaudes ignem furatus. id ipsi
Quippe erit exitioque tibi sobolique nepotum,
Pro rapto queis igne dabo mala, scilicet omnes
70 Vt laeti exultent animo sua damna sequentes.
Sic fatus risit divum pater atque hominum rex,

69 scilicet omnes etc. Magnuni quidem suppliciurn, ut

quis putet se tum gaudere maxime, quum prudens et sciens, queinadmodum Ioquitur M. Tullius, in exitium ruit voluntarium.

70 sua damna sequentes etc. Pandoram videlicet, quae

quid sit, imo potius quid cuique esse videatur, lege inter se dissi-» dentes digladiantesque tum veteres tum recentiores interpretes. Sua sit Heinsio fortuna, sua singulis- monstra: mihi non aliud Pandora nisi amor immoderatus mulierum seu ipsa muliebris luxuries, qua homines in perniciem ruunt, ut videre est in Hesiodi Theogon. v. 590 etc.

71 Sic fatus risit etc. Indignantis etiam est ridere, si sciat facile se ulcisci posse. Ita Homerus, Virgilius, aliique poetae saepissime. Sequitur vero elegans Pandorae descriptio, ubi Vulcano cura datur effingendi e limo corpus formosissimae virginis, vocemque animumque infundendi; Palladi eamdem artibus femineis excolendi; Veneri plenam venustatis reddendi, eamdemque tum in corporis cultu im

-- PA148 --

Vulcanumque haustos telluri infundere iussit
Continuo rores, immixtaeque indere vocem,
Vimque hominis; pulcro tum divas ore referre
75 Virgineae eximium formae decus. addere et ipsam
Femineas artes praestantem Pallada iussit,
Docta quibus sciret tenues bene texere telas,
Et Venerem capiti formosum affundere lumen,
Ornandique artus curam atque ardentia vota;
80 Cumque his Mercurium fallaces fingere mores,
Expertemque pudore animum. sic iussit: at illi
Dicta Iovis celerant subito, et mandata facessunt.
Iam clarus roseos e limo virginis artus
Mulciber effinxit; dea iam Tritonia zona
85 Induit ornatam: Charites venerandaque Suada
Aurea per collum cinxere monilia, et Horae
Pulcricomae e verno contextam flore corollam:

modico, tum in animi motibus ardentiorem efficiendi; Mercurio demum, ut est effrons ac deorum vaferrimus, cura datur astu impudentiaque Pandoram imbuendi. Ad quae omnia quum etiam Gratiae eademque Suada suas contulerunt illecebras, dolendum potius quam mirandum, ab hujusmodi monstro deceptum fuisse Epimetheum, a quo vel prudentissimi homines decipi potuerunt, quotidieque capiuntur. Vide sis etiam M. Garbitii explicationem allegoricam huius fabulae in adnot. ad verbum Hjpa/crrov pag. 102 editionis Hesiodi Patavinae: quae tota fere in eo est, ut ostendat hominis fuisse primum puriorem naturam; deinde lascivia mentis abusam ingenio et cognitionis vi degenerasse quodammodo ab illa veteri simplicitate -> seseque effudisse ad rerum etiam noxiarum inventionem etc.

-- PA149 --

Cuncta videt, manibusque suis dea caesia tractat.
Iamque Argi domitor mendacia pectore condit,
90 Infidosque animi sensus et mollia dicta
Consilio parens Iovis alti, idemque dat olli
Ore sonum, proprioque vocat de nomine monstrum
Pandoram, quod quisque deum sua dona puellae
Contulit, heu miseris damnum mortalibus ingens.
95 Hinc postquam absolvit proles Saturnia fraudis
Exitiale malum, celeres iubet ire per auras
Mercurium, donumque Epimetheo tradere. at ille
Immemor heu, quondam dederat quae iussa Prometheus,
Ne qua sibi a supero capiat Iove munera missa,
100 Sed potius retro, fuerint quaecumque, remittat
Perniciem terris arcens; prius aspera sensit,
Quam potuit solvi monitus, iam peste recepta.
Namque olim in terris vitam mortalia secla
Degebant facilem tranquilla per otia longe
105 A curis morbisque feris duroque labore,
Queis domiti languent homines metamque senectae
Ocyus attingunt miseri, quam tempora poscant.

103 Namque olim etc. Nimirum priusquam sese homines effroenato mulierum amori dederent, meretriciamque vitam decepti amplecterentur. Nil aliud certe superiora significare videntur: nam suspicari, Hesiodum viros heic mulieribus antiquiores voluisse fingere, plane desipere est. Quis autem dubitet, hinc mala vel maxima in hominum vitam derivari potuisse?

-- PA150 --

At manibus virgo plenae postquam ora resolvit
Pyxidis, exitium sparsit. spes una relicta
110 Delituit fundo, sedemque immota priorem
Servavit nusquam fugiens per inania pennis.
Ostia quippe prius clausit sic iussa Tonantis
Imperio insidians virgo. mala cetera sese
Effudere, interque homines errantia gliscunt,
115 Terrarumque sinus implent pelagusque profundum
Nec facie simili nec vi; noctuque diuque
Pallida morborum volitant nos agmina circum,
Incumbuntque caput supra sine murmure. vocem
Scilicet exemit tacitis Saturnia proles,
120 Ipsius a certa ne quis foret exitus ira.
Possum etiam nunc rite alia admiranda referre,
Ni refugis: tu dicta tua sub mente repone.
Vt simul exorti dii sunt hominesque caduci,

109 spes una relicta etc. Ideo flrtasse, ut vel esset aliquo in malis levamento, vel eadem freti homines facilius darent se vitiis: magna enim et malorum medela et vitiorum illecebra spes est. Illud Lini, apud Iamblichum de Vita Pythagorae, notum:

EWfffScW %fi TtLlT, £7T£< OUK t<jf Ouhh Ocbk7t]ov ttC.

Omnia fas sperare ; haud insperabile quidquam est.

113 mala cetera sese etc. Hinc illa Horatii: post ignem

aetheria domo subductum macies et nova febrium terris incubuit cohors etc

123 Vt simul exorti etc. Non supremum quidem numen illud, quod et primum et aeternum et potentissimum extitisse ante omnem rerum naturam veteres multi et philosophi et poetae fatebantur; sed

-- PA151 --

Aurea prima virum gens est sata munere magno
125 Caelicolum, quum regna polo Saturnus haberet,
Vivebantque deum vitam, nullumque laborem,
Aerumnasque graves laeta inter gaudia mentis
Noscebant. non ulla aderat vis dura senectae,
Sed pedibus semper similes manibusque vigentes
130 Vna epulas passim viridanti in gramine strati
Inter se laeti curabant; turbine ab omni,
Curarumque aestu secreti, disque beatis
Dilecti semper crescentia poma videbant
Arboribus pendere suis victumque parare.
135 Nec minus et domiti placido ceu lumina somno
Linquebant dulces animas, et fata subibant
Omnigenum post ditis opum longissima vitae
Gaudia. nam tellus ullo sine semine foetus
Sponte sua foecunda prius dabat ubere gleba

illa incredibilis deorum turba, qua caelum, graeci potissimum, impleverunt.

124 Aurea. prima etc. Haec illa aetatum variarum enumeratio, de quibus interpretes antiqui recentesque tot tantaque commenti sunt. Otio abuterer, si quid adderem. Hesiodus incipit ab aurea aetate: qui homines in hac vixerunt, post mortem dii facti sunt aut quidam benefici genii, illisque cura demandata homines custodiendi, iudiciisque praesidendi, quod regium est. Quid vero de illa aetatum divisione, quae fertur et a Sybilla facta, dicendum? Quaecumque ea sit, nihil profecto habet commune cum hac hesiodia. Vide Fabricium in Graec. Bibl. lib. I cap. 30.

-- PA152 --

140 Per campos vallesque cavas; ipsique volentes
In commune ultro certabant parta referre
Vnanimes, partisque frui cum pace potiti.
Postquam autem nigra genus hoc caligine tellus
Occuluit, magnus mutato corpore eosdem
145 Iupiter esse deos voluit, terramque benignos
Incolere, atque hominum mortalia facta tueri.
Hinc passim volitant omnes denso aere septi,
Iustitiamque nefasque vident, et praemia didunt
Magnorum late sortiti munera regum.
150 Altera caelicolis sata gens argentea, multo
Deterior prima, nec vi nec laudibus olli
Ingenii similis, nomen quae traxit ab auro.
Tardus apud matrem centum puer inscius annos
Crescebat, patriosque colens sine honore penates

150 Altera caelicolis etc. Sequitur aetas argentea, de qua multa obscure interpretes Hesiodi. Illud certe peculiare: tardus apud matrem etc. Quid hoc monstri? An diutius apud matrem velut in quadam morum custodia pueri detinebantur, ut serius ad vitia prolaberentur, quemadmodum contendit Heinsius? an potius quod ob ingenii stupiditatem, quamvis aetate iam grandes, nihilominus pueri tunc homines videri possent? Haec mihi verisimilior videtur explicatio, quum praesertim et in proverbium abierit Puer centum annorum de homine dici solitum, qui tardius consilii maturitatem est assequutus. Ceterum huius etiam aetatis homines post mortem etsi secundum, tamen sunt aliquem honorem nacti. Ex his maleficos quosdam genios suspicor factos, quibus, ne nocerent, litabatur.

-- PA153 --

155 Indigus auxilii reptabat. mox ubi flavas
Sparserat enata circum lanugine malas,
Exigui suerat brevis illum terminus aevi
Excipere assiduo confossum corda dolore
Ob scelera. haud etenim violento a crimine quibant
160 Alternas prohibere manus: non magna vereri
Numina, non aris imponere sacra volebant,
Certa hominum ceu iura petunt. mox Iupiter illos,
Ingrati superos nullo quod honore colebant,
Perdidit iratus, tenebris et pressit opacis.
165 Nec tamen omnino genus hoc evanuit: ima
In terra posuitque domos dicique beatum
Promeruit: debetur honos huic nempe secundus.
Tertia magnanimi nutu Iovis aenea venit
Gens hominum, argento absimilis: de robore creta
170 Fraxineo, indomita, et violenta. olli horrida cordi
Praelia, Martis opus; cladesque, iniustaque facta
Semper erant. Cereris spernebant mitia dona,
Atque adamante animos duro sub corde fovebant
Informes. vis magna, infractaque brachia firmis
175 Ex humeris enata armabant fortia membra.
Arma illis ex aere, domus ex aere rigebant,

168 Tertia magnanimi etc. Argenteae aetas aenea successit, cuius homines penitus deleti sunt, nullumque post mortem nomen aut dignitatem obtinuerunt.

176 Arma illis ex aere etc. Nota usum aeris antiquiorem quam ferri.

u

-- PA154 --

Vertebant atque aere solum: nam viscera terrae
Scrutanda nondum vim ferri invenerat usus.
Dein manibus domitique suis, alternaque passi
180 Vulnera nigrantes Erebi subiere latebras,
Horribilemque domum Ditis sine nomine. namque,
Terribiles quamquam, atque invicti viribus essent,
Invasit mors atra tamen, solisque coegit
Linquere purpurei iucundum lumen et auras.
185 Hoc etiam quum terra genus caligine mersit,
Rursum aliud fecit quartum Saturnius auctor
Iustius et melius, vastosque effudit in agros
Magnanimum heroum dium genus, inclyta dicit
Semideos quos fama et laudibus aequat Olympo.
190 Nec tamen hi bellumque malum pugnasque cruentas
Effugere: alios Cadmaeae ad moenia gentis,
Septem ubi stant portis Thebae, mors invida stravit
Pugnantes miseri capras armentaque propter
Oedipodae; ratibusque alios per caerula longe
195 Ad Troiam duxit raptae pulcherrima forma
Tyndaridis, fatoque illic oppressit acerbo.

186 ....... quartum Saturnius etc. Quarta sequitur heroum aetas, qui Thebanum Troianumque bellum gesserunt. His ab Hesiodo sedes laetissima in beatorum insulis tribuitur. Vide Homerum in iv Odyss. libro, ubi Menelaus Telemacho Protei vaticinium narrat, et Lucianum lib. II Hist. Ver.

193 ....... capras armentaque propter etc. In his antiquissimorum hominum divitias fuisse, nemini non notum.

-- PA155 --

Post ipsis reddens melioris tempora vitae
Iupiter, avectos procul hinc, qua meta recessit
Vltima terrarum, secreta in sede locavit,
200 Regnat ubi superum longe Saturnus ab arce.
Sic placidi nullis agitati pectora curis
Trans vastum oceanum celebrant loca laeta piorum,
Felices heroes: ibi ter poma per annum,
Florentesque parit foetus iustissima tellus.
205 Ipse utinam generi quinto non vivus adessem
Nunc hominum! periisse prius, vel serius auras
Aspexisse, foret satius: nunc ferrea namque
Progenies luctus inter noctesque diesque
Tristis agit; violenta deum sic ira fatigat
210 Correptamque malis agitat. tamen his quoque finem

205 Ipse utinam etc. Ergo Hesiodus post Troianum bellum seu quinta aetate vixit. Haec ferrea dicitur aetas ab Hesiodo, quae non aliam ob caussam deterior omnibus ab eodem statuitur, nisi quod vetera omnia laudare homines, ac nova vituperare solent, irascique iis quibuscum versantur iam senes.

210 tamen his quoque finem etc. Hincne illa Virgilii in Salonini genethliaco? Vltima cumaei venit iam carminis aetas, et quae sequuntur. Certe et carmen cumaeum esse Hesiodi potest, cuius pater e Cuma, et ex hac aetatum continua mutatione heic a poeta descripta versibus Virgilii multa lux affulget, qui, hac adhibita veluti clave, recte omnes explicantur. Saecula enim mala, perpetua temporum vicissitudine, per nostrum poetam paullatim ad bona atque adeo optima regrediuntur, quod futurum in Salonini ortu, vel eius

-- PA156 --

Fors dabit, et sese miscebunt gaudia fletu.
Non similis genitor gnatis, gnatique parenti,
Hospitibusque hospes carus, nec amicus amico,
Nec fratri dilectus erit iam frater ut olim.
215 Contemnent gnati senio defessa parentum
Corpora, et incessent saevis per iurgia dictis
Haud veriti ultores divos, et nulla laborum,
Pro se quos tulerunt, ingrati praemia reddent,
Cuncta ministrantes manuum vi. iamque rapinas
220 Alter in alterius vacuam meditabitur urbem;
Nullus honos pietatis erit, nec gratia iusti
Atque boni: laus certa scelus noxamque sequetur.
Nec pudor ullus erit, nec erunt communia iura
Iustitiae, laedetque malus meliora professos
225 Consilia, iniustusque serens periuria vulgo
Audebit quodcumque nefas. truculentus at ore
Ille malis gaudens livor comitabitur omnes,
Et miseras acuet falsis rumoribus aures.
Tum demum ad caelum, vasta tellure relicta,

potius, de quo non satis noto disseritur in illa ecloga, Virgilius auguratur.

229 Tum demum ad caelum etc. Recte quidem: nam in tanta morum perversitate ac omnium flagitiorum colluvie et impunitate qui locus esse poterat Pudori ac Nemesi? Videtur autem mihi poeta quum haec scriberet, atra bile vehementer laborasse. Tum temporis fortasse aliquam acceperat iniuriam, quam ulcisci volens generatim in saeculi, quo vivebat, improbitatem invectus est.

-- PA157 --

230 Vestibus in niveis fulgentia corpora tollent
Et Pudor et Nemesis. mortalibus aspera clades
Linquetur, saevo nec erit medicina dolori.
Nunc autem haec vobis, quamquam ipsi pectora stulta
Haud geritis, dicam, reges. in nubila quondam
235 Aerios alte per tractus unguibus uncis
Dauliadem accipiter raptam dum portat, et illa
Flet miserum et curvo dolet ungui saucia, raptor
Sic illam increpuit violento turbidus ore.
Quid strepis o frustra? multo nunc fortior alter
240 Te cohibet; quaque ipse fero sublimis, eundum
Nempe tibi, quamvis tam dulcia carmina cantas.
Iamque velit si mens, discerptam aut ore vorabo,
Aut mittam. demens, quisquis contendere gaudet
Cum meliore; caret quaesito victus honore,
245 Ac patitur duros praeter convicia luctus.
Sic ait alta secans praelongis nubila pennis
Accipiter. tu Persa audi quae iusta, nec umquam
Indecores foveas, quos fert iniuria, sensus.
Illa etenim miseroque homini damnosa, nec ipsam

239 Quid strepis o frustra etc. Notissima haec fabella, qua docemur ius fortioris validissimum esse; et qui in alterius est potestate, si iniuste puniatur, dolendum illi quidem, sed ferendum tamen: potentiori enim resistere, insanum est. Ceterum ii etiam, qui praesunt, quales non esse debent, ex eadem fabella discant.

241 quamvis tam dulcia etc. Ideo haec a poeta addita, ut ostendat nullum esse tantum meritum, quod valeat contra vim.

-- PA158 --

250 Ferre bonus facile potis est, sed pressus eadem
Ingemit, expertus noxam. quae ducit ad aequum
Tramite inoffenso, melior via: saevaque semper
Iustitiae progressa ad finem iniuria cedit,
Stultus et ipse suum post damnum discit. an Horcus
255 Non subito cursu sequitur periuria pravi
Iudicii, trahiturque, homines quocumque trementem
Muneribus capti raptant, male prodita caussa
Iustitiae? quae moesta sequens, circum aere septa
Obscuro, queriturque urbem desertaque tecta
260 Multa viris minitata, illam qui sedibus instant
Pellere, nec recti ad normam dant cuique, quod aequum est.
Tellus illa mihi placeat, rectissima iura

254 an Horcus non subito etc. O"^x,og heic diversus et

a Plutone et a iureiurando: nomen proprium est numinis, quod Hesiodus fingit religioni iudiciorum praesse. De eodem etiam in Theog. v. 231 et inferius hoc ipso in Opere. Dicitur autem sequi prava iudicia, ut periuros iudices plectat. Sed in oraculo Pythiae, quod est in lib. vl Herodoti, Orci seu iurisiurandi filius dicitur sine nomine, neque ei adesse manus, neque pedes; celeriter tamen consequi, donec corripiens universam perdat sobolem, et domum totam.

258 quae moesta sequens etc. Quemadmodum Horcus,

sic et Iustitia, afHicta quamvis et laesa ab iniustis hominibus, scelestos insequitur, nec improbis parcit minitari.

262 Tellus illa mihi etc. Elegantissima felicissimae regionis descriptio, in qua omnibus recte administratur iustitia. Elucet heic nativa quaedam venustas cum mira naturae simplicitate coniuncta graecorum poetarum omnino propria. Quid illa quercu glandifera et api

-- PA159 --

Dantur ubi externisque suisque, et sustinet aequo
In manibus iudex libratam examine lancem.
265 Illa viget populis late florentibus, illam
Pax circum fovet alma, nec atro turbine belli
Iupiter exagitat pavidam. fraus nulla, nec inter
Iustos dira fames versatur: mutua semper
Gaudia et alternis celebrant convivia mensis.
270 Arva suum large dant fructum; in montibus altis
Summa parit quercus nutanti vertice glandes,
Mellaque fert eadem medio rorantia trunco.
Lanigerae densantur oves, et vellere onustae
Vix redeunt campis sero iam vespere; parvosque
275 Assimiles patribus natos alit ubere mater,
Perpetuisque bonis florent. non caerula ponti
Classe secant, fructus sat cuique est divitis agri.
At contra queis triste nefas, queis noxia cordi
Crimina, continuo diris ultricibus acti
280 Supplicia expendunt, totas et saepe videmus
Funditus eversas poenis crudelibus urbes
Vnius ob culpam, scelerosa atque impia facta

fera, si ita loqui fas est, evidentius? quid iis verbis: non caerula ponti etc. aptius ad significandam navigationem iis gentibus potissimum esse necessariam, quae soli foecunditate carent, quum periculi plena sit?

282 Vnius ob culpam etc. Rectene heic a Clerico impietatis arcessitur Hesiodus, an iniuria, videant theologi. Mihi plane videtur, dicam pace tanti viri, omnino absolvendus, quum etiam non in uno

-- PA160 --

Aut ausi aut meditantis. eum dat propter in omnes
Iupiter exitium magnum, pestemque famemque
285 Coniunctas una campis immitit apertis.
Intereunt late populi, nec dulcia matres
Germina, spem sobolis, pariunt, patrumque propagant
Nomina: dispereunt totae sine nomine gentes
Irati certo nutu Iovis, eruit ollis
290 Interdum qui versa solo vel moenia saevus,
Vel iuvenum armigeras acies, disiectaque perdit
Navigia in syrtes rapiens iactantibus undis.
Vos etiam, reges, vos o servate verentes
Iustitiam. neque enim longe a mortalibus absunt,
295 Sed propius cernunt divi, quicumque nefandis
Iudiciis alios spoliantque teruntque vicissim.
Ter decies sunt mille, Iovis caelestis origo,

sacrae Scripturae loco quid simile habeatur. An haec meticulosior Clerici Theologia quiddam aliud respicit? enexa) • Certe illud apud Ecclesiasten idem est: saepe universa civitas mali viri poenam luit.

294.... neque enim longe etc. Vt reges ipsos, quorum sumfnum est in homines imperium, ab iniustitia deterreat, eis recte poeta deorum praesentium timorem insinuat. Itaque ni velint sponte, quae sua cuique tribuere, faciant id saltem eorumdem reverentia, qui vident, quaecumque fiunt, et regum etiam culpas facile ulciscuntur, quippe optime Horatius dixit: reges in ipsos impcrium est Iovis.

297 Ter dccUs etc An mysterium aliquod in hoc numero? nullum opinor. Ita dictum esse credo ad significandam maximam eo— rum multitudioem.

-- PA161 --

Custodes hominum superi, qui semper oberrant
Per spatia immensae telluris, et aere cincti
300 Iudicia observant vigiles violentaque facta.
Ipsa etiam est virgo magni Iovis aurea proles
Astraea: hanc quisquis prava ad convicia surgens
Laeserit, altisono residens vicina parenti
Iniustos queritur sensus mentemque malignam
305 Multa rogans, populus luat ut mala crimina regum,
Artibus instructi pravis qui tramite recto
Deflectunt, caussasque intorto fulmine damnant.
Hanc veriti, o reges, vestras intendite vires,
Oblitique iniusta, nec ore ad munera hiantes
310 Et facite, et semper quod fas est, dicite tantum.
Molitur sibi damna, alii molitus acerbam
Perniciem, auctoremque suum mens improba perdit.
Omnia dispiciens oculus Iovis, omnia noscens,
Si velit, haec etiam cernit; nec caussa latere,
315 Quam nunc urbs agitat, valet ipsum. non ego iustus,

302 Astraea etc. Postquam terras reliquit, in caelo Iovi assidet, eumque admonet, ut poenas praemiaque hominibus tribuat pro cuiusque merito.

313 Omnia dispiciens etc Hunc et sequentes sex versus, teste Proclo, expungit Plutarchus; et re quidem vera quid sibi velint, non satis liquet. Respicit fortasse poeta ad iniurias, quae sibi a fratre per iudices parabantur.

315...... non ego iustus etc. Sane Clericus non satis recte videtur ob hanc sententiam quasi virum minime bonum damnare Hesiodum. Heic, ni fallor, non aliud poeta vult significare, nisi quod

-- PA162 --

Non amet et natus meus esse, heic omnia quando
Deterius iustis veniunt, si quisque scelestus
Quo magis est, potior iure in certamine vincit.
Sed procul iste metus: non id sinet ira Tonantis
320 Spero equidem, tantumque nefas patietur inultum.
Ergo agesis, o Persa, atque haec in pectore servans
Dicta tuo infandos ausus fuge semper, et ultro
Iustitiae pare. namque hanc Saturnius auctor
Imposuit legem, pisces ut piscibus acre
325 Exitium meditentur, avesque et secla ferarum
Sese alterna vorent, vivunt quando inscia recti.
Contra homini ius fasque dedit, quaeque optima legum,

iusti homines in iudiciis, quae tum exercebantur, detrimenta saepe patiebantur: hi enim iure tantum decertabant; mali autem artibus omnibus, ac dummodo ipsis bene res cederet, fas atque nefas miscere non dubitabant. Itaque haec poetice dicta ac per quamdam animi iracundiam accipienda esse duco. Nam ut honestum utilitati praeferamus, passim admonemur ab eodem vate.

322 Dicta. tuo infandos etc. Fuge nimirum utilitatem, quam sine vi ac iniuria consequi nequeas; illam tantum sequere, quae a iustitia venit. Nihil enim homine indignius, quam in aliorum perniciem opibus et facultate abuti.

324 Imposuit legem etc. Quum homini datum sit ab auctore naturae quid aequum quid iniquum sit, dignoscere, debet quisque non quantum possit, sed quantum illi iure liceat, in rebus attendere. Belluarum est utpote rationis expertium tantum ad vires respicere. Quid heic Hobbesius, et Machiavellius? Ridebunt profecto, et ad exempla, quae non raro acciderunt, provocabunt.

-- PA163 --

Noscere iustitiam. nam si quis recta profari
Eligat, illum opibus large pia numina ditant:
330 At male mentitum et periuria sponte serentem
Supplicio perdunt infando, eiusque nepotes
Fama obscura manet. contra viget omnibus oris
Progenies iusti tardo praestantior aevo.
Interea fabor, stulto quae profore ducam,
335 Persa, tibi. ignavae metam contingere vitae
In manibus semper, brevis et via ducit ad ipsam,
Et prope stat. multus virtutem sudor ut acrem
Anteeat, voluere dei: longe ardua ad ipsam
Asperaque horrescit via prima; ubi deinde cacumen
340 Veneris ad summum, fuerit licet antea visa
Difficilis, facili deducit tramite gressus.
Optimus ille quidem, per se qui plurima noscat,
Vsque sibi ad finem quae sint meliora futura
Omnia dispiciens: bonus et parere monenti
345 Qui sciat. ille autem qui nec sapit ipse, nec aures

343 Vsque sibi ad finem etc. Supposititius a plerisque interpretibus habetur hic versus, indignusque Hesiodo a Graevio ducitur. M. Tull. in Orat. pro Cluent. sic habet: » Sapientissimum esse dicunt » eum, cui quod opus sit veniat in mentem; proxime accedere il» lum, qui alterius bene inventis obtemperet ». Livius etiam melius hanc poetae expressit sententiam ita: » Saepe egoaudivi, milites,eum » primum esse virum, qui ipse consulat quid in rem sit; secundum » eum qui bene monenti obediat: qui nec ipse consulere, nec alteri » parere sciat, esse extremi ingenii ».

-- PA164 --

Consiliis adhibet, male inutilis exigit aevum.
Haec tu corde memor servans, incumbe labori,
Saeva fames ut te dium genus oderit, utque
Pulcra coronatae Cereris te gratia visat,
350 Atque eadem largis tua frugibus horrea vincat.
Ignavo namque atra viro penuria edendi
It comes; invisumque odere hominesque deique,
Lentus agit quicumque ingrata per otia vitam,
Assimilisque inhiat fucis. non cura nec ullus
355 Ardor agit; resident aliena ad pabula segnes,
Absumuntque apibus, multo quae parta labore,
Stipant mella cadis, te vero munia obire
Haud pigeat, quaecumque vocent, ut semper abundes,
Vt tempestiva rumpantur et horrea messe.
360 Scilicet assiduus mortalibus omnia donat
Et pecus et laetas fruges labor, ille deorum
Concilio pariterque hominum dilectus amore.
Omnes ignavos odere: haud dedecus ullum
Fert labor, indecorem fert secum ignavia labem.
365 Quin operi incumbens alium quoque rumpere coges

351 Ignavo namque atra etc. Iam superius dixerat, ignaviam, quamvis in promtu omnibus, fugiendam; virtutem, quamvis principio difficilem, comparandam, quod felicitatis plena. Iterum heic ad ignaviam relabitur, ab eaque ut absterreat fratrem, eiusdem pemiciosos enumerat effectus, laboremque quam maxime potest commendat, ut omnium bonorum, quae homini in vita desideranda, largitorem amplissimum.

365 Quin operi incumbens etc. Ne id quidem postremum in la

-- PA165 --

Segnitiem dives, stimulisque ardentibus ures,
Aemulus ut lucrum tua per vestigia quaerat.
Et virtus comitatur opes et gloria, queis tu
Par superis dicere, labor ni forte morantem
370 Terreat: haud misero melior data cura labore
Vlla homini, si quis parcens aliena vorare,
Te iubeo velut ipse monens, industrius aevum
Exigat, et dignas certatim exerceat artes.
Heu malus est pudor ille, tenet qui segnis egentem;
375 Saepe homines idem multum laeditque iuvatque.
Pauperibus comes usque pudor, fiducia diti
It comes. haud rapto quaesita, at numine divum
Res placeat concessa: ingentes namque paravit
Si quis opes manuum vi dura aut flumine linguae

boris laudibus, quod alii intuentes ad fructus, quos a labore percepimus, nostro excitantur exemplo ad exercendam industriam, ut et ipsi tandem ditescant remque augeant

» Labor omnia vincit

» Improbus, et duris urgens in rebus egestas. 368 JEr virtus comitatur opes etc. Hoc certe philosophiae contrarium; nihil enim adiumenti opes ad virtutem afterunt, nisi forte boc loco virtus animi quamdam generositatem ac nobilitatem significat. Vide quid Vlysses Alcinoo dicat de muneribus, Odyss. lib. xl.

374 Heu malus est etc. Hi duo versiculi etiam in Homero leguntur, an huc intrusi, an legitimi? Certe plerique versus Homerici in Hesiodi scripta nescio quo pacto commigrarunt. Sententia vero est, prodesse pudorem, si loco ac tempore adhibeatur; obesse, si eo ignavia praetendatur. Igitur inertium tantum pudor improbatur.

-- PA166 --

380 Traxerit ad sese furatus; (qualia multa
Aspicimus fieri, quum lucri insana cupido
Decipit insinuans animos, sanctumque ruborem
Excutit effraeni dominata in corde libido)
Hunc facile divi attenuant, minuuntque rapinis
385 Parta male; exiguo iactat se tempore dives.
Noxius est aeque, qui supplicis ora fidemque
Hospitii haud veritus maculavit crimine dextram,
Quique sui scandens secreta cubilia fratris
Polluit incensus furtivo coniugis igne;
390 Quique dolo aggressus pueros sine patre relictos
Laesit, et incanum senii iam limine in ipso
Incessens turpi violavit voce parentem.
Iupiter his graviter saevit, iustasque reposcit
Pro scelere admisso poenas. tu talibus ausis
395 Abstineas stulta cohibens in mente furorem;
Copia quaeque aderit, caste sit cura beatis
Diis facere, et pingues aris incendere odores.
Liba interdum illos, interdum victima placet,
Aut somni quum tempus adest, aut purpureus sol
400 Quum matutinas pingit per gramina guttas,
Vt faciles adsint placido tibi numine, tuque
Alterius laetere, tua non ullus adepta

385 Parta male etc. Vetus est, et experientia saepe comprobatum illud: male parta cito dilabuntur.

387 Hospitii haud veritus etc. Vide quo in numero criminum Hesiodi tempore habebatur hospitii violatio.

-- PA167 --

Sorte alius, quamvis auro contendere certet.
Nec minus et positis si quando epulabere mensis,
405 Hoste procul misso, socios accire memento
Laetitiae in partem; primusque ex omnibus adsit,
Tecta tuis habitat qui proxima. namque repente
Si qua fuat sors dura, statim sine tegmine nudi
Auxilio venient vicini, dum male fidi
410 Cognati ducuntque moras et corpora cingunt,
Magna malus noxa est vicinus; commodus aeque
Est bonus: hunc nactus, thesaurum es nactus opimum;
Nec bos, nec deerit quidquam, vicinia circum
Ni mala sit. quidquid dederit vicinus, ad aequam
415 Accipe mensuram demensum: rursus eadem,
Aut etiam possis si fors magis ubere, redde,
Vt facile invenias iterum, quibus indiget usus.
Haud sine te fallant avidum mala lucra: potitus
Dura feres; ipsis mala lucra aequalia damnis.
420 Quisquis amet te blandus, eum non segnis amore
Prosequere; et visat si forte, invisere eundem

405 Hoste procul misso etc. An etiam hac de re monendus erat Persa, utpote stultissimus; an frigidum id senectuti dictum tribuendum est?

407.... namque repente etc. Qui haec negat, nae ille parum in ea, quae accidere quotidie videmus, intendit mentis aciem. Vera item et sapientiae plena, quae de mutuo, de largitionibus, de liberalitate, de parsimonia, de re augenda conservandaque, deque ceteris ad vitam recte in hominum societate administrandam pertinentibus heic a poeta congeruntur.

-- PA168 --

Ne pigeat. da sponte illi, qui pritnus egenti
Iam tibi quid dederit: nil da, quem noveris usu
Haud facilem; danti dat quisque, negatque neganti.
425 Crede etiam donare bonum: lethale periclum
Sit rapere exitiumque malum. nam plurima quamvis
Donarit quis sponte sua, laetatur, et olli
Dulcia pertentant generosum gaudia pectus.
Qui rapuit contra violento robore fretus,
430 Exiguum quamvis fuerit; tamen intus acerbis
Vsque agitur stimulis et tristi pectore moeret.
Si parvis parva addideris, repetensque frequenter
Feceris, ingenti cumulo mirabere parta
Crescere, nec miserae metues famis horrida damna.
435 Atque adeo fida quidquid stat sede repostum,
Haud homini nocuit: melius latet abdita tecto
Copia; quaeque foris, non sunt expertia cladis.
Non ego te rebus, nec fas, praesentibus uti
Abnuerim: tantum iubeo, ne postmodo frustra
440 Indigeas, uti sapienter: utrumque cavendum
Scilicet ac studio tibi multo saepe putandum.
Incipiet quum vina cadus tibi fundere, quumque

432 Si parvis etc. Haec et quae sequuntur, inter proverbia reponenda, quemadmodum multa alia Hesiodi dicta, ut videri potest in Chiliad. apud Erasmum.

442 Incipiet etc. Dicunt aliqui, heic Hesiodum voluisse monere, vitanda esse extrema liberalitatis, ut neque prodigi simus neque sordidi. In summo, addunt, vinum esse tenuius, quod sit aeri proxi

-- PA169 --

Desinet, hausta sitim cupidi bene pocula placent.
Sed medio tu parce: quid imo parcere fundo
445 Profuit? haud fallas quemquam fraudatus, et omni
Dicta viro merces adsit, quae iusta labori
Sufficiat. testes adhibe cum fratre vel ipso
Colludens: fugiendum homini tum credere semper,
Tum male diffisum non ullis credere dictis.
450 Ante alia heu caveas, obscoeno femina cultu
Blanda tuam capiat mentem, atque improvida fallat
Pectora subrepens tuguri sub cespite. fidit
Qui generi infido, fidat vel furibus idem.
Molle tibi pascatque pecus per prata sequutus
455 Vnigena, ac tutae custos penetralia sedis
Servet opesque omnes: ita rerum copia crescet.
Atque utinam moriare senex, natumque relinquas
Post te alium. facile dat opes et pluribus aptas
Iupiter: aucta viget vis pluribus, et sua largo

mum; in imo foeculentum, in medio autem esse purum. Igitur in medio probatur parsimonia. Non displicet.

450 Ante alia etc. Haec de malis feminis intelligenda, turpique, addictis quaestui, quibus fidere quam sit periculosum, utinam quamplurimi nescirent.

457 natumque relinquas etc. Videtur hic Proclo versus reiiciendus, Heinsio transponendus, Guieto emendandus, et pro ere qay legendum ccracXov nempe tenerum. Ego nil ausim mutare, suspicorque heic Hesiodum voluisse dicere, ex senis esse felicitate, ut non solum post se haeres filius relinquatur, sed etiam filii filius seu nepos.

y

-- PA170 --

460 Proventu sequitur multorum copia curas.
Iamque age si mentem tenet auri arrecta cupido,
Sic facito: usque operi sollers opus, usque laborem
Adde labori instans, segnique irascere campo.
Pleiades ostendunt ubi sese Atlantides ortae
465 Aethera per sudum, falcem supponere aristis
Incipe: ubi vero rutilantia lumina condunt,

461 lamque age etc. Absoluta ethices parte sibi ad oeconomiae praecepta tradenda viam sternit Hesiodus, initiumque ab agricultura desumit, quae est omnium artium antiquissima ac nobilissima.

464 Pleiades ostendunt etc. Hunc versum aliqui ita distinguentes a superioribus scribunt, ut sit quasi initium alterius libri eiusdem poematis: videtur autem continuo ductu totum hoc carmen Opera ac Dies esse conscriptum, nec in libros divisum, quemadmodum postea Virgilius aliique fecerunt didactici poetae. Sed ad Pleiadum ortum veniamus. Petavius Var. Dissert. lib. il cap. ix Pleiadum ortum heliacum, de quo tantum heic sermo, factum esse docet Hesiodi saeculo in i° gradu Tauri, et incidere circa 11 Maii diem, quod tempus solet esse circiter initium messis in Graecia. Hae vero septem Atlantis filiae idest Maia, Electra, Taygeta, Asterope , Merope, Alcyone et Celaeno. Diod. Sic. lib. 11I.

466 ubi vero rutilantia etc. Non est abs re, ea heic fu

sius exscribere quae idem Dion. Petavius habet Disscrt. Var. lib. il cap. ix. Matutinum ortum <pcuvojJ.£Vov seu rjKiaKOv significari, ac ^Ctxiv iooxv seu occasum cosmicum ne pueri quidem nesciunt. Hesiodi saeculo ortus ille contingebat, uti nota in superiore dictum est, in Tauro. Stellae sunt Vergiliae plures: una est ex eis lucidior ceterir-, magnitudinis tertiae. Ea, tempore Hesiodi, occidebat heliace in gradu Arietis 4, 8'' oriebatur in Tauri gradu 11, 4' at prima stella,

-- PA171 --

Vomeris attriti sulco splendescere dentem
Coge solum findens. quater illae ex ordine denis

versus occidentem, occasum heliacum faciebat in gradu Arietis o, 51'. Intervallum inter occasum primae Pleiadum et ortum lucidae gradus 40. Merito itaque diebus abscondi quadraginta Vergilias canit Hesiodus. Sol in Arietem vero motu subibat, Hesiodi tempore, Martii 31. Quippe anno periodi Iul. 3714 verus locus solis in Arietis iniuio fuit Athenis Martii 31 hora post mediam noctem 1, 24'. Itaque Taurum ingrediebatur Aprilis 30; Maii proinde 11 die lucida Pleiadum oriebatur; ultima vero Pleiadum ad orientem Maii 16 quo rempore messis incipiebat in Graecia. Occasus earumdem matutinus in Librae gradu 19, verus non aspectabilis. Ideo circa initium Scorpii e-aTiKxra^ucrig (pctivojjJvr) accidit ineunte Novembri. Nam aequinoctium autumnale, per idem tempus, incidit in Octobris initium. Tunc igitur arationis ac sationis tempus aperit, quod Virgilius hisce versibus expressit:

» Ante tibi eoae Atlantides abscondantur, » Gnossiaque ardentis decedat stella coronae, » Debita quam sulcis committas semina etc. Ex qua cl. Petavii doctrina et ex iis quae idem contra Salmasium disputat lib. vil infert Clericus: in verbis Hesiodi fieri mentionem unius ortus heliaci Pleiadum, et duplicis earum occasus. Ortus tempus referendum esse ad 11 Maii. Priorem occasum, qui arationis tempus indicabat, fuisse cosmicum, cum oriente Sole una cum Scorpio, in quo est, Pleiades in Tauro sitae horizontem ex adverso subeunt. Quod circa initium Novembris factum tempore Hesiodi. Posteriorem vero occasum obscurius indicari, esseque heliacum occasum, qui fiebat 3 Aprilis, et post quem in radiis solaribus per quadraginta dies latebant Pleiades. Ita vero, dicit, loquutum esse Hesiodum,

-- PA172 --

Noctibus occultant sese totidemque diebus;
470 Mox iterum apparent circumvolventibus annum

quasi confunderet utruraque illum occasum: benignius tamen eius verba esse explicanda, quum et poeta esset, et non ignoraret, quantum sit tempus arationem inter et messem.

4,69 Noctibus occultant sesc etc. Docet Scaliger, astrologos veteres ft&nv riXicczyv occasum solarem dixisse, quando stella radiis est solaribus involuta, idque dici vulgo stellam combustam. Illam autem hvsiv debere dici Kqtyiv • est enim occultatio potius quam occasus. Quando vero stella explicatur e solis radiis, quod proprie dicitur kfyxvya.vixoq, hoc vocare avaroXriv 'r\Kia,Kr)v • Hoc autem intervallum esse iuxta eosdem astrologos quindecim graduum seu totidem circiter dierum. Heic autem per Hesiodum non quindecim, sed viginti dierum est occultatio, et totidem emersio.

470... circumvolventibus annum etc. Principium anni hesiodaei videtur intra hos quadraginta dies collocandum, et referendum fortasse ad initium Tauri, a quo et Virgilius annum auspicatur, quum dicit:

» Candidus auratis aperit cum cornibus annum <

» Taurus etc.

Per Scaligerum vero annus Thebanus tempore Hesiodi erat idem cum Delphico, et idem principium habebat a mense, qui incidebat in Geminos, Athenisque dicebatur Thargelion vere iam adulto. Haec ex Graevii adnotationibus. Si plura desideras vide Petavium in libris Variar. Dissert., et Corsinium in Fast. Attic. etc. Ceterum quanta fuerit Hesiodi astronomica scientia videre est in Hisu Astron. anti quae Baillyi, qui eumdem et Homero hac in re praefert, et summis laudibus eius peritiam extollit, ut etiam non dubitet eiusdem auctoritate Atlanticae cjiiusdam nationis astronomiae peritissimae interitum, quae antiquissimis tcmporibus floruerit, confirmare.

-- PA173 --

Temporibus, quum ferri acies obtusa novatur.
Has terrae leges aeternaque foedera servant,
Seu propius pelago iaceant, sive aequore longe
A resono curvos inter fugere recessus,
475 Laetaque felici iactant uligine prata.
Nudus aratra move, nudus fere, nudus acuta
Falce seca messem, Cereris si munera ferre
Tempore quaeque suo cupias, eademque videre
Non aliena suis crescentia mensibus anni.
480 Namque aliter frustra alterius penetralia vises
Indigus, efficiesque nihil, ceu nuper ad aedes
Vidi te venisse meas. sed non ego posthac
Effundam largitus opes, aut mutua rerum
Sufficiam. iam nunc, o Persa, intendere vires,
485 Et iuvet assiduo terram exercere labore,
Quem superi statuere homini, si coniugis almae

476 Nudus aratra etc. Ita et Virgilius: nudus ara, sere nudus ; hyems ignava colono etc. quod praeceptum in utroque poeta, eo intelligendum sensu, non ut agricolae omnino nudi labores huiusmodi aggrediantur, sed ut leviter de more vestiti et arationem ante frigus exerceant, et messem colligant aestate iam coepta, et ipsam sationem maturius quam fieri possit, conficiant in autumno.

482 Vidi te venisse etc. Patet ex hoc versu Persen auxilio fratris saepe indiguisse, quamvis et patris haereditatem acceperit, et maiorem tulerit bonorum partem vel rapina vel iudicum etiam sententia, quos sibi malis artibus conciliare studebat. Quid Hesiodus? Dabatne petenti? dabat enim vero; sed amplius negat se daturum non avaritiae caussa, sed ne fratris pigritiam confirmet.

-- PA174 --

Si te digna manet natorum cura parentem;
Ne male vicinos tristis sic usque petendo
Sollicites, ipsi neglectum denique spernant.
490 Fors etenim bis terque dabunt: at poscere perges
Si gravis, heu vacuus nequidquam multa querere,
Verborumque sonus cadet irritus. ergo age segnes
Rumpe moras: quamprimum alienum aes solvere certa,
Solarique famem, propriasque adquirere sedes,
495 Ipse ubi tu degas, taurusque assuetus aratro,
Quaeque boves ducat campis, innupta puella.
Omnia dein iubeo in domibus sint arma parata
Ante tibi, abs alio quaerens patiare repulsam
Ne tristem, careasque illis, dum praeterit aestus
500 Interea, incultoque minus labor utilis agro est.
Crastina lux fallit multos: nil differ in horas

496 Quaeque boves ducat etc. Multa interpretes in has voces Kr/jr^ ov yctjjJrriVt quae vide in Graevii editione. Mihi ancilla est innupta. Boves vero dixi vaccas: est enim bos hic et haec. Eas porro ancillae sequebantur; cura autem taurorum praecipue ad viros pertinebat.

501 Crastina lux fallit etc. Praeclara certe sententia, quae si recte ab hominibus servetur, maximarum rerum esse fons et origo solet. Si quis vero mihi irasci voluerit, quod Hesiodi vocem lq f ev vrifyiv 1 quae seu in perendinum seu in extremum mensis seu in aliud quidquam potius debuisset efferri, ego in horas inque dies verterim poetice usus hac circumloquutione, is certe mecum iniuste aget. Etsi enim non vocem , in qua haerent et Harpocration et Hesychius et Proclus aliique Grammatici; vim tamen vocis , ut M. Tul

-- PA175 --

Inque dies. numquam cunctator frugibus implet
Horrea, et impatiens odit quicumque laborem.
Auctat opus bona cura: terit qui tempora lentus,
505 Flava Ceres damnis luctantem ridet Olympo.
Quum minus igniti fervent iam spicula solis,
Nec lassis calidus sudor fluit artubus, udo
Imbribus autumno, mortalia corpora vires
Accipiunt, florentque agili mage vivida motu.
510 Namque caput supra breviori tempore clari
Sidus inardescit solis, nec lumine terras
Despectat recto, nocturnaque gratior umbra
Agricolis, longique quies placidissima somni.
Tu ferro non ante intactae robora sylvae
515 Deiice, quam subter foliis horrere caducis
Pingue solum aspicias. tum findere ligna securi

lius faciendum praecipit, ac poetae mentem satis me arbitror reddidisse. Vide autem Columellam lib. xl cap. I quantum agriculturae noceat dilatio, ubi ipsius huiusce loci Hesiodaei mentionem facit.

506 Quum minus igniti etc. Autumno appropinquante hominum corpora firmiora sunt quam aestate; quod a continuo sudore relaxantur fibrae extenuaturque vis.

511 Sidus inardcscit solis etc. Etiam Guieto et aliis ^el^ioq a,arrtq hoc loco idem ac sol. Non ignorabat porro Hesiodus iis post aestivum solstitium, qui sunt cis aequatorem, minorem esse arcum diurnum solis; iis autem qui trans aequatorem incolunt, maiorem.

514 Tu ferro etc. Eo tempore ligna caedenda monet poeta, ut minus sint obnoxia vermibus, quo arbores mlnus tenerae sunt, minusque abundant humore.

-- PA176 --

Tempus, ubi foetu pubescere desiit arbor.
Incipe: frangendis mortaria frugibus apta
Ad ternos incide pedes, ternasque per ulnas
520 Pistillum pariter longum; nec faginus axis
Sit brevior pedibus septem, ceu postulat usus.
Malleus ipse pedes veniat protentus in octo,
Palmorumque decem cui longi robora plaustri,
Curvatura rotae tres palmos mobilis aequet.
525 Multaque praeterea e sylvis in tecta referre
Te iubeo: in primisque burin, tu sicubi campo
Montibus aut solis errans inveneris olim,
Ilignam. haec etenim validi firmissima aratri
Materies, temone faber quum fixerit arte
530 Palladia, et clavis dentali adiunxerit aptam.
Bina domi solido sint facta e robore aratra,

518 Incipe : frangendis etc. Multa heic, quae magno sunt agricolis usui enumerantur. Ea autem enumeratio si cui minutior videbitur, illud Virgilii ad mentem revocet:

» In tenui labor, at tenuis non gloria, si quem

» Numina laeva sinunt, auditque vocatus Apollo etc.

529 temone faber etc. Lignariis etiam fabris Pallas

praeesse credebatur: hinc Virgilius de ligneo equo Troiano

» divina Palladis arte aedificant.

5 31 Bina domi etc. Duplex aratri genus: alterum ccuroyuov di— cebant Graeci idest nativum non compositum; alterum dicebant 7rr)x,T0V scilicet non simplex et ex uno ligno factum, sed compositum et compactum ex pluribus. Vide utriusque formam, ut et aliorum instrumentorum quae superius nominata sunt, in editione Hesiodi Graeviana.

-- PA177 --

Compactum impactumque; Ceres nam gaudet utroque,
Vtiliusque tibi multo est: si fregeris unum,
Protinus iniicies aliud per colla iuvencis.
535 Ex ulmo laurove venit fortissima stiva
E quercu dentale, burisque ex ilice. iamque
Ad iuga panda mares, quos nona inviserit aestas,
Iunge boves: illis robur validusque iuventae
Stat vigor, obnixaque ferunt cervice laborem;
540 Nec sulco in medio frangent grave pondus aratri
Certantes simul, atque opera imperfecta relinquent.
Hos iuvenis ducat denis quater integer annis
Quadrifidae octono saturatus munere quadrae,

536 E quercu dentale etc. E\Cjj,a Graecis, quod Latinis dentale. Male vero dentale cum buri, aliqui interpretes confuderunt: illa enim Tvr\ •

537 quos nona inviserit etc. Aristoteles ait de bove:

kttjjA^ei $e jj.akidra 7tevraerr\q wv' paulloque post subdit: xul rov fioog evveooqoto ' SvvaSai ya% rccvrov • Quae Aristotelis verba in lib. vl cap. xxl Hist. anim. ex Hesiodi loco lucem accipiunt, voluitque philosophus, ut bene Clericus explicat, indicare bubulam carnem optimam esse in quinto anno, robur vero corporis ac pellis firmitatem circa nonum^ quod 7-0 ^vva^rai significare videtur.

543 Quadrifidae octono etc. Panes apud Graecos et Romanos, quemadmodum etiam hodie fit multis in locis, variis incisuris signari solitos constat. Athenaeus lib. 11I cap. xxix, ut observat vertitque Clericus, haec habet: Blomilios vocari dicit (Philemon) panes incisuris divisos, quos Romani quadratos vocant idest in quadras incisos. Itaque ni fallor, Hesiodus duabus quadris seu octo frustis ara

-- PA178 --

Invigilansque operi directo limite sulcum
545 Semper agat. non ille aequaevos lumine spectat
Se circum, ast omni studio defixus in uno
Vomere contendit. sese huic haud praeferat alter,
Quamquam etiam primo vigeat florentior aevo
Semina rite manu versos iactare per agros,
550 Ne satio fessum revocet, curamque reposcat.
Mobilior iuveni mens est, semperque vagatur
Huc animo atque illuc aequaevos inter oberrans.
Contemplare, gruis quum vocem e nubibus altis
Audieris. rauco tranat clangore quotannis
555 Nubila, et agricolis certum fert tempus arandi,
Ostenditque hyemis pluvias, bobusque carentis
Acribus ipsa viri rodit praecordia curis.
Tunc instans camuros, plena ad praesepia clausos,

torem explendum praecipit. Herculani a Fossoribus inventus est panis cum inscriptione: Siligo C. Cyrani, e Cicere ox,Tctj3\u)}J.os sive octo buccellarum. Gorius Symb. Rom. tom. il pag. 159«

553 Contemplare, gruis etc. Adverte heic sermonem esse de gruum emigratione, non vero de adventu. Plura si cupis in hanc rem, consule Sam. Bochartum Hier. P. il lib. I. cap. xl.

555 fert tempus arandi etc. De variis arationibus vide

copiosissime disserentem Claud. Salmasium in suis ad Solinum exercitationibus.

558 Tunc instans camuros etc. EC'A/Ka<;> ait Guietus, idest boves curvis seu reflexis cornibus. Ita Virgilius, et camuris hirtae sub comibus aures etc.; ad quem versum Philargyrus: Camuri boum sunt, qui conversa introrsum cornua habent: quibus contrarii Patuli, qui

-- PA179 --

Pasce boves, tunc urget opus. non ardua dictu
56o Res etenim: mihi plaustra dato, fortesque iuvencos.
Reddere sed pariter res est haud ardua contra:
Plaustra bovesque meus labor occupat. hunc quoque fallit
Incautum spes vana, sibi qui dives inani
Est animo, statuitque extemplo condere currum
565 Ignarus, centum praedurum robora plaustrum
Exigere, in domibus quae sint multo ante reposta.
Ergo ubi tellurem monuit proscindere tempus,
Aggredere ipse instans pariter, famulantiaque urgens
Corpora vernarum tecum una accingier armis,
570 Tempestas dum suda, solumque humore madescit
Collecto. primo te surgens aurea mane
Tithoni coniux opera inter talia visat
Sollicitum, ne plenus ager tua vota moretur.
Vere solum primo domita, rursumque sereno
575 Arva iterato aestu, tum semina sparge novali
Proscisso leviter glebisque recentibus atro:
Nempe hilarat natosque novale atque arcet avari
Agricolae diras. in primis multa precatus

cornua diversa habent: Laevi quorum cornua terram spectant. His contrarii Licini, qui sursum versum cornua habent. Eadem ferme docet et Servius.

559 non ardua dictu etc. Simplicissima quidem sententia, sed verissima et ab ipsa natura usuque rerum desumpta; quo loquendi venustissimo genere quanto antiquiores sunt, tanto delectantur magis poetae.

-- PA180 --

Terrestri fer vota Iovi Cererique verendae,
580 Laetus uti largo proventu exuberet annus,
Maturique sacro grandescant munere foetus.
Incipiens tentare agros cape robora stivae
Summa manu, stimuloque boum contingere terga
Ne pigeat. iuvenis vestigia pone sequatur
585 In manibus longum retinens de more ligonem,
Seminaque abscondat glebis, aviumque rapinas
Arceat. humanum genus alto industria caelo

585 In manibus longum etc. Idest ]j,xyJXr]V ■> quam non ligonem, sed malleum ad occas frangendas vult esse Scaliger. Sed falli videtur; quod heic Hesiodus de tertia aratione, non occatione, loquitur. Igitur Ja,%/ja7) ad invertendam seminibus terram heic inservit, quod non malleo sed Iigone flt.

586 aviumque rapinas etc. Dicit quidem Hesiodus, ne

gotium seu potius laborem avibus facessat. Ego vero non presse ac de verbo ad verbum efferendum duxi: avibusque laborem augeat; sed virgiliana sum usus loquutione, quae rem ipsam eleganter exprimit. Delector enim vehementer, uti lector eruditus facile potuit animadvertere, virgilianas voces, ubicumque possum, adhibere, quibus quasi quibusdam gemmis mea distinguatur versio: sic in Odyssea feci, sic facere nunc hoc ipso conor in opere.

587 industria caelo etc. Ylu%y\]J.O(Suvr\v ego verti indu

striam seu bonum ordinem; ■/.xy.o%rr)]J.oauvY]V inscitiam seu malum ordinem. Guieto enim est eu^rs^oauvt) ro xxXcog Xum&eScu v.xi OLy.ovojj.eiv rx kxurou * et contra; quod certe potissimum in industria situm est, ac contrarium in inscitia seu mavis temeritate. Hanc mihi sane dabit veniam Graevius.

-- PA181 --

Aequat agens, contraque malis inscitia perdit.
Sic plenae ad terram nutabunt pondere aristae,
590 Finem si dederit facilem Saturnia proles,
Quasque olim in vacuis sublimis aranea telas
Texuit, excuties cistis, intusque repostis
Muneribus terrae longo laetabere victu.
Ver purum inveniet gaudentem; et lumine numquam
595 Respicies alios supplex, potiusque videbis
Ad tua vicinos subrepere limina egentes.
Quod si devexo quum iam decedit Olympo,
Conversosque obliquat equos sol almus, aratro
Exercebis humum; residens male pinguis avenae

591 sublimis aranea etc. Eleganter dictum de vasis,

quae implenda sunt: nam vacua plena esse solent aranearum telis, quemadmodum de sua crumena lepide iocatur Catullus inquiens: nam tui Catulli plenus sacculus est aranearum etc.

597 Quod si devexo etc. Hoc est circa brumam: nam ut Salmasius animadvertit pag. 517. Exerc. Plin. legitimum sementis tempus praecipue triticeae, de qua ferme sola loquitur Hesiodus, in Africa et Graecia omni erat ab occasu Vergiliarum usque ad Solstitium hibernum ita, ut quae in ipso occasu incipiebat meliorque satio habebatur, festinata diceretur; quae circa brumam deteriorque, serotina.

599 residens male pinguis etc. Nimirum nulla erit caus

sa, cur festines, quamvis otium in metendo vetent, festinationemque rei rusticae periti maxime suadeant, ut videre est, apud Columellam lib. il cap. xxl qui huius etiam rei tradit rationes. H"yx£y<jv a//.av Graevio est otiari messis tempore; quod expressi per illa verba residens despicies.

-- PA182 --

600 Despicies calamos, vel inaequales sine certo
Ordine componens per vincula nexa maniplos
Heu manibus capies pauxillum tristis et atro
Pulvere sordescens. oneri sat parva ferendo
Sportula erit, campoque redux spectabere paucis.
605 Nec superis mens una tamen, mutantque vicissim
Consilia: ast homini sensus deprendere durum,
Quos agitant; aliis aliud magis utile tempus.
Iamque licet serus proscindere coeperis arva,
Hinc segni tibi certa manet speranda medela.
610 Quum primum querna resonat sub fronde Cuculus,
Mortalesque hilarat cantu, tunc Iupiter imbre
Per triduum assiduo sitientem temperet agrum
Humorem insinuans, quantum bovis ungula subter

600 et inaequales etc. Guietus ita interpretatur ro avria

$£!7/x£C(ov 1 ut propter inaequalitatem spicarum aliae altius, aliae inferius in manipulos componantur, prout ad manus veniunt, nullo ordine servato. Alii explicant ex adversa parte ligans; sed ipsi videant quid hocce sit, mihi sane ignotum.

607 aliis aliud magis etc. Aliquando etiam ea, quae

intempestive aguntur, proveniunt melius, quam ea, quae suo acta sunt tempore, praesertim si varient temporum circumstantiae.

610 Quum primum querna etc. Veris scilicet initio, quum apparet Cuculus; docetque Plinius lib. xvnl cap. xxvl ante putandas esse vites, quod dedecus habebatur opprobriumque meritum, falcem ab illa volucre in vite deprehendi.

6 1 a Per triduum assiduo etc. Huius pluviae triduanae beneficio, ait Guietus, sera aratio tempestivae aequalis fuerit.

-- PA183 --

Fixa solo tegitur, bifida et vestigia signat.
615 Hoc ubi contigerit, primo iam serus arator
Aequus erit, frugesque satas mirabitur una
Crescere, et in parilem demum flavescere messem.
Quae serva tu cuncta memor, nec floriferum ver
Nascens te lateat, nec tempestivus ab atra
620 Nube cadens imber. quumque horrens frigore magno
Saevit hyems, fuge plena pigris loca quaerere, ferrum
In quibus exercent fabri, gratumque teporem
Igne fovent. tunc multa etiam parat arte colonus
Impiger, aucta quibus niteat domus, et minus ipsa
625 Laedat hyems. cave damna hyemis, quam pone sequuta
Pauperies gaudet tenuatis cernere palmis
Nequidquam premere agricolas turgentia crura.
Quin et multa animo versat spe lusus inani
Flagitia ignavus, tristis quem vexat egestas;
630 Nec bona spes certe tenet illum, lentus ad ignem
Qui residet, sociosque inter nugatur egenus

621 fuge plena pigris etc. Antiphon in Oratione contra Nicoclem ait, xi<r%a? publica vocabant loca, in quibus otiosum vulgus desidebat. Vide quae Clericus ad hunc ipsum versum ex Cleanthis libro de diis affert. Officinas autem ferrarias etiamnum, praesertim in pagis, plenas hyeme cernimus otiosis rusticis inter se ad ignem vicinum colloquentibus. Porro verum illud Columellae, homines nihil agendo, male agere discunt.

626 tenuatis cernere palmis etc Id famelici indicium; et Aristoteles docet in Problematis, famelicis superiora arescere, inferiora tumescere.

-- PA184 --

Hospitio in molli. cursu quum volvitur aestas
In medio, famulis clama: non semper amici
Aestus erit; iam nunc mapalia ponere circum,
635 Et vitare iuvat Iani mala tempora bobus.
Aspera iam veniet glacies, iam frigora gliscent
Flante aquilone, mari qui sese immittit apeito
Threiciis volitans e montibus, imaque turbat
Aequora; late omnis tellus sonat altaque sylva.
640 Ille furit; cadit icta abies, deiectaque quercus
Montibus ex altis in valles volvitur imas,
Incumbitque solo nemoris cum murmure magno.
Horrescunt passimque ferae, caudamque remulcent
Inguina compositam subter, trepidantque rigentes
645 Illae etiam queis tecta cutis: licet aspera villis
Corpora sint, aquilo gelidus tamen omnia perflat.
Quin et dura bovis penetrat per tergora, sese
Insinuans; penetratque capras a frigore setis
Non bene defensas. ovibus modo, longa per annum

635 Iani mala tempora etc. Hesychius ad vocem Xyvaiuv ait, nullum mensem ita Boeotios vocare; suspicari autem Plutarchum esse fiouxxTiov, quod frigidus est, eratque primus apud Thebanos mensis, Atticoque Gamelioni respondens. Itaque ego Lenaeonem pro Ianuario habui Moschopulum sequutus, qui de Lenaeone dicit, ovTiq ifjTiv 0 I'xvoux^loq • Ioannes etiam Tzetzes interpretatur Ianuarium, Lenaeumque dicit vocari ab Ionibus, Oti Tx mSotyix ev rourw gytV£To-> rj Oti rw hovuaw eo^Thv Tvv Keyojj.evr\v ajjfitjorixv eTeKouvSed alii Lenaeorum celebrationem referunt ad finem autumni.

-- PA185 --

650 Integrum servata tegunt quas vellera, parcit.
Vis eadem curvatque senera, longaevaque membra
Contrahit: at teneram florenti aetate puellam
Aequa timet, carae thalamo quae casta parentis
Nondum opera idaliae Veneris nec gaudia novit,
655 Lotaque formosos artus, beneolentis et uncta
Rore olei tacita servat penetralia nocte,
Tempus ubi hibernum saevit, rabidoque prehensos
Ore pedes mordent exossi animalia tergo
Sedibus in gelidis caecoque latentia in antro.
660 Haud illis sol namque diu, qua pabula parte
Inveniant, caelo monstrat; tunc ipse nigrantes
Aethiopum supra populos conversus et urbes
Tardius Argivas respectat lumine terras.
Atque, animantum adeo secla omnia, cornua quaeque

652 at teneram etc. An quod puellae praecipue calore abundant, an potius quod domos servant, nec foras egrediuntur? Secundum placet.

658 exossi animalia tergo etc. Hesiodus absolute dicit avoareog, nimirum 0 -noXvTtovq, ut infra etiam <pe%eoi&oq, scilicet 0 y.o-)(Kia,q, et alia similiter. Plinius autem lib. ix cap. xix auctor est, polypo esse proprium, ut fame laborans sibi pedes arrodat: qua re maxima hyemis saevitia notatur.

662 Aethiopum supra etc. Bene Clericus notat, eum antipodas esse, intelligere debuisse, qui solis arcum diurnum tempore brumae intelligebat minorem apud' Graecos, maiorem esse in Aethiopia. Admissa tamen hac notitia, alterum, quamvis necessario consequeretur, negabant veteres. Hoc autem fit, quum Sol est in Sagittario.

-- PA186 --

665 Fronte gerunt, isdemque carent, stridentia passim
Dentibus horrendum in dumos quercetaque in alta
Diffugiunt, lateque specus latebrasque requirunt
In latere exesae rupis. torpentia cernas
Haud secus, ac pedibus qui ternis corpora firmat
670 Ingrediens fractoque humero et cervice reflexa
Ad terram, canos nivis altae trudere montes.
Tunc iubeo glaciem contra munimen in artus
Iniicere; e denso mollem tum vellere laenam,
Demissamque pedes tunicam tunc indue ad imos,
675 Quam multo interius crassam subtegmine texes.
Hanc cape tu monitus, ne summo in vertice crines
Arrecti, rigeantque hirsuto in pectore setae
Horrentes. plantas circum direpta iuvencis
Tergora necte, addens pedibus florentia subter
680 Vellera; et haedorum, queis sunt mollissima primis
Corpora, taurino pelles bene consue nervo,
Venerit ut quando glacies, super alta retorquens
Terga geras pluviae vim contra. at vertice summo

669 pedibus qui ternis etc. Alludit poeta ad aenigma Sphingis: rt Ijtiv ro avra Mirouv 1 T^7tovv, Xou rer^o(.iTovy\ Oedipus autem declaravit, ut narrat Diodorus, hominem esse-quod propositum erat: infantem enim quadrupedem esse, auctum vero bipedem, senem denique factum tripedem scipione utentem propter infirmitatem. Bipedesne homines natura an quadrupedes? Etiam hac de re, si diis placet, disputatum est, ut nulla suos non haberet insania patronos tribus Anticyris insanabiles.

683 at vertice summo etc. Aut simili in veste aut cer

-- PA187 --

Rite laboratus, laedat ne frigidus aures
685 Humor, stet pileus. borea nam saepe cadente
Gliscit atrox aurora gelu, diffusus et aer
Stellifero a caelo terram super haurit ab amne
Matutinus aquas, rursusque elatus in altum
Turbine ventorum, nigro sub vespere, nimbis
690 Aut pluit, aut borea nubes turbante flat idem.
Anteveni, exactoque redi sub tecta labore,
Incumbens tenebrosa polo ne forte morantem
Insidiis capiat nubes, et corporis artus
Irriget et vestem. fuge longe; hibernus ab axe
695 Scilicet ante alios hic mensis crudior horret
Agricolisque ovibusque malus. quo tempore bobus
Partem deme cibi mediam; vernisque ministra
Plus media tu parte: iuvat nox longior umbris.

te non admodum diversa narrat Homerus in lib. xxIII Odyss. fuisse Laertem inventum ab Vlysse in praedio res rusticas exercentem, postquam interfectis procis ille heros se ad patrem contulit ex urbe profugiens.

686 diffusus et aer etc. Aeris voce nebulam illam intelligit Hesiodus, quae frigidissima iuxta lacus, roremque in terram demittit. Ceterum post nebulas plerumque aut solet pluere, aut flare.

696 quo tempore bobus etc. To "i\\M3v hoc est, ut docet Guietus, dimidia pars cibi ordinarii bobus detur 5<a rhv aeq yiocv; homini vero plus dimidia, ut puta dodrans ex asse, hoc est, tres quartae partes cibi ordinarii, quod hyeme ventres calidiores, longarumque noctium quies diuturnior, ac propterea minor cibi indigentia.

-- PA188 --

Haec animadvertens perfectis mensibus annum
700 Labentem caelo serva, noctesque diesque
Aequato, dum terra parens communis in arvo
Omnigenas ostendat opes. iamque ordine certo
Sol ubi sex denos compleverit aureus orbes,
Expuleritque dies hibernos Iupiter, undas
705 Oceani sacras linquens Arcturus honestum
Exeret os terris tum primum vespere fulgens.
Post hunc in lucem veniet Pandionis ales,

700 noctesque diesque aequato etc. Obscurus Guieto locus, quem ita interpretatur: cibos praebe ad mensuram laboris diurni et quietis nocturnae ita, ut per totum annum dies et noctes aequentur; hoc est, labori dierum alimenta debita quietique noctium respondeant. Nullane heic de aequinoctio verno esse possit suspicio?

705 Arcturus honestum etc. Per Scaligerum tempore Hesiodi bruma erat circa 7 aut 8 Ianuarii, circaque 10 Martii consequenter oriebatur Arcturus. Ex calculo autem Petaviano bruma incidebat in 30 Decembris, ortusque acronychus Arcturi fiebat in Piscium gradu 14 qui in Calendario Martii v convenit. Ortus autem vespertinus, quem Petavii tabula exhibet, verus, posterior est apparenti propter luminis refractionem. Ricciolius autem quum supputasset tempus, quo id contingere debuit, invenit fuisse circa annum ante Ch. n. 953. Vide Freretium etiam in Defens. Chron. pag. 479 et seq. ex quo colligere poteris omnes stellarum observationes, quae hoc in carmine nominantur, in tempus, quo Hesiodus vixit, perbelle quadrare.

707 Pandionis ales etc. Hirundo, de qua multa passim poetae, quae collegit Sam. Bochartus Hieroz. p. II lib. I cap. x quem tu adito.

-- PA189 --

Incoepto iam vere, iterans miserabile carmen
Mane novo. illam adeo praevertens, namque iuvabit
710 Sic melius, vites incide: ast arboris altae
In ramos Domiporta solo quum reptat ab imo
Pleiadas fugiens, tempus tunc linquere vites,
Ac potius famulosque cie falcesque novato.
Vmbriferas sedes, matutinumque soporem,
715 Quum sol exsiccat corpus, fuge tempore messis:
Nam satius celerare, domumque referre maniplos
Surgentem primo sub lumine, ne bona curae
Deficiat pars ulla: aurora est tertia semper
Pars operis: ciet illa viam, ciet illa laborem,
720 Apparensque undis homines et carpere cursum
Et docuit multis iuga rite imponere bobus.

-- PA190 --

At simul e campis scolymos se floridus effert,
Atque arguta canit sub ramis dulce cicada
Concutiens alas, venit aestas plena labore.
725 Tunc pinguesque caprae, tunc et suavissima vina,
Et matres veneris cupidae, et demissa virorum
Corpora. nam capiti genibusque incumbit adustus
Sirius, extenuatque artus calor. ergo ubi molles

722 scolymos se floridus etc. Malui dicere Scolymon graeca voce servata quam ut vulgo fit, carduum latine vertere. Nam Clericus haec affert ex Salmasio ad Solinum p. 161. Graviter errant huius aetatis eruditi ferme omnes herbarii, qui Gk6\u}j.ov Graecorum persuadere nobis volunt fuisse, quem latini proprie carduum vocabant, nos articactum. Hanc saltem differentiam agnoscunt, quod aKoXujj.oq agrestis sit, carduus sativus. Ego genere distingui censeo. ^Koku]J,oq vox graeca est, quae nomen in Latio non habet; ideo scolymus latine sua voce vocandus est, non carduus, ut faciunt vulgo apud Theophrastum et Dioscoridem. Graeci omnes non solum Paullus et Aetius, verum etiam Dioscorides ipse x/va^av et Gkq Kujxov separant. Atqui certum est jc/ya^av Graecis dici, quem Latini vocant carduum, Siculi K&ktov • Scolymus Graeciae notissimus, unde illud Hesiodi etc. et ex eo Aristotelis Stti Gkoxujaw • Hoc florente mulieres libidinis avidissimae. Scolymum in cibos Oriens et Graecia receperat. Plinius lib. xxil cap. xxil. Scolymum quoque in cibos re cipit Oriens etc et alio nomine Limoniam appellavit. Frutex est numquam cubitali altior cristisque foliorum ac radice nigra sed dulci. Eratostheni quoque laudata in pauperis caena. Edulis est potissimum radix, sed et herba adhuc tenella etc. Itaque per hunc fruticem et cicadae cantum aestatem denotat Hesiodus, ut et Aristoteles in Problematis ad hunc ipsum respiciens poetae locum.

-- PA191 --

Aut umbrae nemorum aut petrosae rupis hiatus
730 Invitant, strato placeant et Biblina vina,
Et liba, et pressum depulsis ubere natis

730 et Biblina vina etc. Byblinum vinum, inquit Sca

liger, cuius meminit Festus et Theocritus, est vinum, cuius vitis delata erat ex urbe Syriae Byblo, ut Romae Nitiobrix. Sed tanti viri pace ego edoctus a Luca Holstenio ad vocem B/j3a/v>ji quam Steph. Byzantius docet fuisse nomen regionis Thraciae, a cjua vinum Biblinum dictum, scribo non J3cj3a/v<5v sed J3/j3a/vov • Ita vir doctissimus Athenaei fretus auctoritate dicentis lib. I pag. xxxl. Achaeus Biblinum commendat: Excepit Biblini vini poculo. vocatur autem ita a loci cuiusdam nomine. Dicit etiam Philinus:

» Praebiturum me tibi Lesbium, Chium; papae!

» Tliasium, Biblinum, Mendaeum, ita ut tu non

» Inebrieris etc

Epicharmus a quibusdam biblinis montibus vocatum ait. Armenides vero tradit Thraciae partem vocatam esse Bibliam, <juam Tisaram et Oesymam dicunt. Thracia quidem ob vini, quod fert praestantiam et vicina ei omnia loca, admirationi fuit: Naves ex Lemno aderant vinum vehentes etc. Hippias Rheginus, quam vitem tortuosam vocabant, Biblinam dictam fuisse ait, eamque argivum Pollin, qui regnavit Syracusis, primum ex Italia Syracusas invexisse. Quamobrera quod dulce vinum Siculi nuncupant, Biblinum fuerit. Haec Holstenius ex Athenaeo, quae et Clericus exscripsit, et multis aliis confirmavit. Tantum insuper hoc animadvertendum, ex versibus Philini rationem etiam patere, propter quam Hesiodus hoc vinum aestate bibendum admonet, quod tenue esset, nec facile inebriaret. Ceterum erunt, qui generosius vinum aestate praeferant, quod discutere ad medicos pertinet, utrum expediat.

-- PA192 --

Caprarum lac dulce, et pastae terga iuvencae
Frondibus arboreis, necdum ullo germine foetae,
Hoedorumque armi. Lenaei pocula nigri
735 Plena bibe, omnigenis dapibus saturatus in umbra
Et gelidas zephyri vultum conversus ad auras,
Illimis qua lene fluit fons garrulus undis.
Nec tamen et Baccho nimium tu fide: Lyaei
Infundes quartam, tres puro e flumine partes.
740 Interea famulos tritura exerceat acres,
Fulserit ut primum Orion. aequata cylindro
Area sit tereti, perflataque mollibus auris.
Omnia dein mensus, Cereris sacra munera conde
Rite cadis: demum iubeo, quum sede reposta

739 Infundes quartam etc. Temperatus quidem potus. Sed in Graecia potissimum finitimisque Thraciae regionibus vina sunt quamplurima, quae magnam aquae possunt vim ferre. Vide Homerum Odyss. lib. ix disserentem de illo vino, quod ab Ismaro tulerat secum Vlysses, quoque Polyphemum inebriavit.

741 Fulstrit ut primum etc Docet Clericus, Theophrastum in libro de ventis Orionem dicere oriri |y o\%yr\ OTrcoqocg, Svysiv $e h rov •x.EijJ.woc;, ibique 07rco^av pro aestate iam inclinata su

mere, diebus aliquot a confecto Solstitio. In laterculo Petaviano lucida pedis Orionis heliacum ortum facit Carcinonis xvnl Iulii xil. Sed addit, Theophrasti aevo et Athenis maturius id factum esse. alia etiam si velis ex doctrina Petavii, ipsum adito.

742 perfiataque mollibus auris etc. Et Varro et Colu

mella docent, aream esse oportere in agro, loco sublimiore, qua perflare possit ventus.

-- PA193 --

745 Messis erit iam tota tibi, conducere servum
Quaerentem sibi tecta, puellam et prole carentem
Addere; quippe gravis, cui nati, ancilla putanda.
Nec te cura canis fugiat, sed dentibus acrem
Semper habe, nec parce cibo. tua limina custos
750 Ille vigil servabit, opesque haud improbus umquam
Auferet insidiis usus fur noctis amicae.
Collige et arentes paleas, et gramina pratis
Secta refer, mulis, et fortibus annua tauris
Pabula. tum famulos tandem sine corpora fessos
755 Curare, et meritis iuga solvens deme iuvencis.
Hinc medium quando Orion et Sirius ignis
Attigerint caelum, roseoque aspexerit ore
Aurora Arcturum, tu carpe e vitibus uvas,
Persa, domum referens, denasque ex ordine luces

748 Nec te cura canis etc. Vt multa alia, sic ctiam hoc Virgilius imitatus est inquiens: Nec tibi cura canum fuerit postrema etc

758 Aurora Arcturum etc. Hesiodus ita autumnum significat. Intelligitur vero per Clericum aliosque Arcturi ortus heliacus, qui incidit in Virginis 27 gradum, hoc est Septembris xxl, quique Hesiodi aevo tempus id aliquot diebus praecedebat. Is est verus ortus; nam apparens aliquanto serius flt.

759..... denasque ex ordine etc. Animadverte antiquissimam Graecorum diligentiam in uvis curandis vinoque conficiendo. Hinc factum credo, optima habita fuisse eorumdem vina et laudatissima, uti etiamnum maximo sunt in pretio apud multos. Quis tamen huiusmodi curam adhibeat in ingenti uvarum 'copia? Fortasse et He— siodus id de selectiori vino praecipit.

b b

-- PA194 --

760 Ac noctes totidem phoebaeo expone calori.
Quinque alias luces umbrosa in sede locato;
Sexta autem pressos calcans de more racemos
Conde in fictilibus moestas hilarantia mentes
Munera laetantis Bacchi. mox rursus ut alto
765 Pleiadesque Hyadesque et vis valida Orionis
Occiderint caelo, cupidum te vomeris ardor
Sollicitet, rurisque heic desinet annua cura.

765 Pleiadesque Hyadesque etc. De occasu Pleiadum superius dictum est. De Hyadum vero occasu haec notat Clericus e Petavii doctrina. Palilium id est lucidissima hyadum in oculo Tauri posita mane occidit in gradu ix Scorpii Romae, id est Novembris il; quo die Columella Tauri caput occasum facere scribit. At in Aegypto matutinus occasus fiebat in gradu Scorpii xl, Novembris iv. Sed idem Columella Suculam mane occidere ait Novembris xxl, qui est apparens occasus matutinus, posterior vero etc. Vides heic omnia intelligenda esse de occasu matutino seu cosmico. Ita et lucida pedis Orionis stella mane occidit, Scorpii v Octobris xxix Zonae mediae Scorpii xil Novembris v Humerus eiusdem dexter Scorpii xxl Novembris xiv. Igitur initio hyemis vere occidere dictus est.

767 heic desinet annua cura etc. Incredibile dictu, quae

et quanta in explanando hoc versiculo.... mh£iu>v $e Xcctoc %6o vo± aej^evog etr)-, graeci Scholiastae effiniverint, quos et Latini quamplures sequuti sunt, sed ineptissime. Hesiodi mens clarissima: ab hyeme incoepit agriculturam: tum quae vere facienda sunt, docuit; absolutis vero quae ad aestatem pertinent, in autumno desinit; sicque totius anni agrorum cultum concludit, viamque sibi aperit ad alteram oeconomiae partem id est ad navigationem. Vide Heinsium in libro singulari contra Tzetzem, et in animadversione ad ipsum hunc versum.

-- PA195 --

Quod tibi si placeat tentare pericula ponti,
Heu male tunc pelago fides, quum Pleias aquosum
770 Oriona polo fugiens se merserit undis.
Omnia ventorum stridentia flamina fervent,
Nec iuvat undanti tunc pinum in gurgite habere.
Exercere solum praestat, siccoque carinam
Litore subductam magnis circumundique saxis
775 Munire humentum ventorum praelia contra
Exhausta sentina, humor ne robora laedat.
Arma domum portans in sedibus omnia claude,
Velorumque legens alas suspende refixum
Temonem ad fumum, dum suscitet aura morantem
780 Tempestiva polo surgens. tunc litore puppim
Mitte citam properans, atque aptis mercibus imple
Dulce relaturam multo tibi foenore lucrum.

768 Quod tibi si placeat etc. Tertia oeconomiae pars seu navigatio, quam fieri vetat Hesiodus Pleiadibus mane occidencibus, quod ut habemus etiam apud Quintum Smyrnaeum lib. v v. 367. Pleias indefessi oceani fluenta subit timens inclytum Orionem: aerem pertur bans : pontus vero procella furit etc. Hoc vero hyeme fit.

771 Omnia ventorum etc. Non absimile illud Virgilii: omnia ventorum concurrere flamina vidi etc. et illud non illa nocte per altum ire, neque a terra moneat convellere funem etc. Simplicior in tradendis praeceptis Hesiodus; multo festivior venustiorque Virgilius.

778 Velorumque legens alas etc. Neof TtTt^a.' sic etiam Virgi— lius; et velorum pandimus alas. et alio loco remigium alarum dixit etc. Sollemne enim poetis ea, quae sunt volucrum propria ad naves transferre, et vice versa, non sine elegantia.

-- PA196 --

Non aliter genitorque meus, stultissime Persa,
Atque tuus pelagi sulcabat caerula pinu
785 Indigus: emenso huc etiam qui gurgite venit
Aeoliden linquens Cumam, non ipse bonorum
Aut pertaesus opum et vitae felicis, at atram
Pauperiem fugiens, homini quam Iupiter infert.
Exigua vero vicini Heliconis in Ascra
790 Paupere sedem habuit vico, brumaque maligno,

786 Acoliden linquens etc. Cuma una ex urbibus Aeolicis, de qua passim Geographi veteres.

non ipse bonorum etc. Hi duo versus Clerico videntur gallica nive fiigidiores et indigni tanto poeta; adeoque iugulandos delendosque censet, si Aristarchi more in malos versus saeviendum est. Atqui si poeta intellexisset, patrem suum non luxu quodam, ac taedio, quo homines etiam ditissimi afficiuntur, patriam reliquisse; sed paupertatis vi compulsum, qua sua sine culpa opprimebatur, quid in hac re tam vehementer vituperandum esset, plane non video. Negari enim non potest, multos homines incommoda maxima, quae secum fert navigatio, ob solam etiam visendarum regionum cupiditatem, libenter suscipere, qui alioquin beatam in patria vitam commodisque omnibus abundantem possent securi degere. Hinc male dicerentur divitiarum opulentiaeque pertaesi? Nonne etiam antiquis illis temporibus piraticam exercere apud Graecos, ut ex Homero aliisque constat, ipsis regibus gloriosum erat? Ceterum alii alia de emigratione Dii patris Hesiodi; quidam debitum, quidam caedem caussantur.

789 Exigua vero etc. Ascra vicus Boeotiae in ipso monte Helicone, qui quum immineat Ascrae ita, ut hyeme non a solis calore tepefiat, contraque aestate maximos colligat reflectatque calores, quem

-- PA197 --

Difficilique aestate, nec aequo tempore in ullo.
Ergo agesis, o Persa, memor tu sidera serva
Apta operi, quodcumque vocat; maris ire per aequor
Praecipue si ducit amor. non grandia lauda
795 Navigia, ingenti merces impone carinae.
Maius onus lucrum maiori foenore lucro
Adiiciet, rapido abstineant si turbine venti.
Iamque adeo, versa in peius si mente per undas
Tendere mercator properas alienaque speras
800 Reddere solarique famem, te certa docebo
Tempora, queis resoni vastum maris aequor arandum,
Nautica inexperto quamvis mihi gloria desit.
Namque ego non umquam transmisi caerula navi,
Carbasa in Euboeam nisi quando ex Aulide solvi,

admodum habemus ab eorum locorum peritis, nil mirum toto anno habitam esse incolis Ascram incommodam. An etiam dictum id a poeta irato propter iniuriam aliquam ab Ascraeis acceptam? certe poetae omnes patriam laudant. Vide grammaticos veteres, et Pausaniam in primis, qui Ascrae situm conditoresque memorat.

794 non grandia lauda etc. Virgilius contra dixit: laudato ingentia rura, exiguum colito . uterque iure in sua re, uti patet.

798 Jamque adeo, versa in peius etc. Hesiodus heic manifeste agriculturam mercaturae praeferre videtur multoque esse praestantiorem et securiorem agrorum cultum nemo sanus negabit, quamvis fortasse citius ad opes maximas mercaturam exercendo perveniatur.

804 Carbasa in Euboeam etc. Euboea continenti vicina: Aulidis vero portus celeberrimus apud poetas propter expeditionem Graecorum ad Troianum bellum, et Iphigeniae Agamemnonis filiae sacrifi

-- PA198 --

805 Graecia ubi quondam detenta furentibus austris,
Militiae Argivae robur, late undique magnum
Venturum excidio Troiae collegerat agmen.
Amphidamantis ego ad certamina clara profectus

cium. Vide Euripidem in huius nominis tragoedia. Notissimi et illi versus Lucretiani:

» Aulide quo pacto triviai virginis aram » Iphianassai turparunt sanguine foede » Ductores Danaum delecti, prima virorum etc. 808 Amphidamantis ego etc. Hic Amphidamas erat Chalcidis rex in Euboea; quumque in bello navali Eretriensium occidisset, eiusdem filii maximo apparatu funus celebrarunt variis propositis certaminibus de more ludisque. Hesiodus vicit cantu, praemiumque victoriae tripodem, quem redux in patriam Musis ille heliconiadibus dicavit, retulit. Si esset inscriptioni credendum, quam inter alios profert Dion Chrysost. orat. 11 de Regno, non dubium foret, quin divinus fuerit Homerus ab eo victus. Sed totum hoc cum Homero certamen inter fabulas amandandum, ut iamdiu viri doctissimi observarunt, quamquam et versus proferantur et ab Homero et ab Hesiodo tum recitati, et Panides qui erat Chalcidis rex, huius concertationis iudex memoretur, de quo proverbium etiam <na,^ov -^v^og, quod solet in eos iactari, qui minus sapienter iudicant. Quid? ut alia omittam, tantumne laudis gloriaeque contemptorem Hesiodum fuisse arbitrabimur, ut aemuli a se victi nomen fama per totam Graeciam celebratissimum hoc loco reucuisset modestia videlicet impeditus? Minime sane. At vixerene eodem tempore Homerus et Hesiodus? Certant scriptores, et adhuc sub iudice lis est, quam si ego non satis excussi, fortasse dirimet Aloysius Lantius in suis eruditissimis, quas iamdiu parat in hunc poetain, disquisitionibus. Quidem posteriorem

-- PA199 --

Egregii, undisonam traieci in Chalcida; nati
810 Multa ubi magnanimi posuerunt praemia pugnae,
Meque adeo dulci victorem carmine vidit
Auritum tripodem ferre admirata iuventus,
Quem rediens sacrum musis Helicone dicavi,
Qua me sede prius docuerunt carminis artem.
815 Tantum ego tum naves expertus: nec tamen alti
Ipse Iovis metuam latitantem pandere mentem,
Dulcia Pierides mihi quando carmina donant.
Luces quinquaginta, ubi sol sublimis ab axe

Homero Hesiodum faciunt, quidam supparem, quidam etiam anteriorem statuunt, quorum mihi placet sententia. Si enim quo quisque simpliciori scribendi genere, nativoque colore quodam, illo quidem purissimo ac minime fucato, crebrioribusque apologis proverbiisque delectatus est, eo antiquior poeta existimandus, plane vetustior Homero mihi Hesiodus habebitur. Vide Epist. doctiss. Com. Carlii ad italicam suam Theogoniae versionem, et quae ego in praelectione ex eadem exscripsi.

814 Qua me seie prius etc. Vide an id contrarium iis, quae in principio Theogoniae de se ipso narrat poeta.

816 Ipse Jovis metuam etc. Omnis a Iove musisque scientia. Itaque recte dicit Hesiodus, quamvis experientia navigandi careat, tamen se posse de arte navigandi bene disserere a Musis edoctum.

818 Luces quinquaginta etc. Clericus suspicatur heic omissos esse a librariis duos versus iam ab antiquis temporibus eo facilius quo per idem verbum incipiebant. Sibi enim persuadere non potest, tam fuisse Hesiodum rei nauticae imperitum, ut omnem navigationem coercuisset intra quinquaginta dies, quorum initium sumatur ab aesti

-- PA200 --

Vertit equos, progressa ad finem aestate laborum,
820 Aptae iter ad pelagi mortalibus. haud tibi navem
Fregerit, aut socios demersos hauserit unda,
Ni ferus exitium, terram qui concutit omnem,
Neptunus meditetur, et acrior ira Tonantis,
Quos penes imperium est et iniquae sortis et aequae.
825 Tunc faciles aurae, tunc et tranquilla per alta
Ridet laeta quies, ventis tunc fretus in aequor
Solve ratem, cunctis intus tibi rite locatis.
Quamprimum vero festina invisere sedes,
Nec Bacchi expecta lentus nova dona, nec udum
830 Autumnum, properamve hyemem, neu flamina divi
Saeva noti, qui turbat aquas maris usque nigranti
Imbre per autumnum gravidus. furit aspera ponti

vo Solstitio, quum praesertim ante id Solstitium per totidem dies non minus tuto navigari omnes norint, nec ipse potuerit Hesiodus ignorare mari finitimus. Quamobrem ita supplet.

H/y,ara 7tevTr\K0VTct 7T(>o hekioio T^07rcuov Katyotkecoq ykctvKriv e^ycurrji aura^ £7reiTct H//.ara 7reVTWKovTct etc. ut est deinde in textu. Qui versus si adessent, ita essent a me latine reddendi:

» Luces quinquaginta, ante altum Phoebus Olympum » Quam tetigit, glaucum mare tutum; aliaeque sequentes » Quinquaginta, alto postquam sublimis ab axe » Vertit equos etc. Sed nihil muto, quamvis sciam huiusmodi omissiones a librariis plerasque factas, Hesiodumque in primis foede corruptum ac depravatum.

-- PA201 --

Tempestas excita, et inhorruit unda sub illo.
Vernum iter est aliud, quum primum garrula cornix
835 Quanta premit sicca pedibus vestigia arena
Incedens, folia aspicies pubescere tanta
Frondifera e ficu. tum pervius aequore cursus
Scilicet, ast illum nullus persuadeat auctor;
Namque animo haud placitus: quod capto et tempore tantum
840 Invadenda via est, et crebro obnoxia damno.
Id quoque non hominum renuit genus, unaque stultis
Est anima illa avido quaesita pecunia corde,
Sit miserum quamvis in fluctu occumbere. sed tu
Haec tecum mea dicta iterumque iterumque volutans
845 Omnia, consiliis adhibe melioribus aures.
Haud quantum est tibi cumque, carinae crede: relinque
Plura domi, imposita contentus parte minori,
Triste etenim tumidis in fluctibus omnia cogi
Perdere. triste etiam, si quando pondere grandi
850 Imposito plaustris, curvatum fregeris axem,
Atque onera intereant. medium re cautus in omni

842 Est anima illa avido etc. Pecuniam avaris dominari, ante virtutem esse, reginam haberi, et similia passim apud scriptores invenias: ipsam vero esse animam, elegantissime dictum a solo, quod sciam, Hesiodo.

8 5 1 Atque onera inttrcant etc. Displicet Clerico ro ajj*au(>aSreiri, quod est proprie obscurentur, vertere intereant, malletque dicere corrumpantur. Sed non persuadet: itaque nihil de vocula sollicitor.

— medium re cautus etc. Quamquam jj.er^a (puXaa

asSou dictum putet Heinsius heic de tempore tantum opportuno ad

-- PA202 --

Quidquid erit, serva; semper fert optima tempus.
Accipe et haec monitus vitae praecepta beatae
Post maris insidias. thalamo tibi iungere praestet
855 Tum sociam maturo, aetas quum certa nec annis
Ter denis aberit multo minor illa, nec ipsos
Multum adeo superans excesserit: optima iusto
Coniugio haec aetas. quarto pubescat in anno
Post decimum mulier, nubat dein grandior uno.
860 Virgo autem placeat non ante experta hymenaeos
Connubio socianda tibi, quae vivere castis

navigandum; ego tamen generatim hoc praeceptum accipiendum duco, praesertim quum poeta proxime vetuerit et navim plus aequo onerare, et nihil domi relinquere et similia, quae sunt omnia damnis periculisque obnoxia maximis, si fiant.

853 Accipe et haec etc. Hunc ego versiculum addendum putavi, ne ullo sine nexu transitus fieret a rebus nauticis ad res diversissimas. Latinorum poetarum minor, quam Graecorum libertas aut potius quaedam audacia, qua subito in ea, quae dicenda sunt, insiliunt. Pindarus inprimis huiusmodi est, ideoque obscurior vulgo habitus.

854 thalamo tibi iungere etc. Absolutis breviter quae ad

navigationem pertinere videbantur, iterum ad praecepta moralia delabitur poeta, quae non agricolis solum, sed omni hominum generi sunt accommodata, incipitque a statuenda idonea ad matrimonium aetate, quam annorum triginta in homine requirit, annorum quindecim in muliere. Pollux rero^ illud in textu graeco quatuordecim exponit. Plato vero et Aristoteles constituunt puellae decimum octavum nubendi annum.

-- PA203 --

Moribus assuescat. praesertim delige, tectis
Quae vicina tuis habitat, prius omnia rite
Disquirens, circum ne quid vicinia musset.
865 Nil certe melius digna vir coniuge terris
Possidet, indigna nil durius. effuge mensas
Quae sequitur; frustra facibus sine fortia torret
Membra viri, traditque citae defessa senectae.
Vsque deos colito veritus, fratrique sodalem
870 Haud facito aequalem. quod si vel feceris, illum

865 Nil certe melius etc. Hinc illud Simonidis apud Clementem Alexandr. strom. lib. vl.

Tuvollhoc; ouSev *v^" W?£W

EVl^Atfc afjLeivov-, ouSe qtyiov KdKVg etc. passim etiam apud alios similia.

866 mensas quae sequitur etc. Turpe habebatur apud

Graecos, uti et nunc apud orientales omnes, si conviviis mulieres interessent; nec in aliorum domos, nisi propinquissimorum, ducebantur. Quae contra faciebant, eae putabantur inhonestae. Lege Corn. Nepotem in Prooemio.

867 frustra facibus sine etc. Suspicor dictum de impo

tenti mulieris impudicae complexu, quae sine facibus idest sine fructu hominem fatigat. Nihil melius invenio. Nisi forte sit illud sine face intelligendum, huiusmodi mulierem, quamvis nihil in aperto et luce faciat, suo quod viro noceat; tamen multa clanculum audere, quae viio possint displicere, et esse etiam detrimento.

869 Vsque deos colito etc. Diis reverentiam adhibendam, amicitias non temere faciendas, factas autem, servandas praecipit; multas enim ob caussas nocent, si dirimantur.

-- PA204 --

Ne prior afficias damno, cave, neve lacessas.
Gratia mendacis linguae sit nulla: loquutus
Quod si quis fuerit quid laevum aut fecerit idem ,
Bis tantum punire iuvet. sin rursus amatam
875 Poscat amicitiam, cupiatque rependere poenas,
Suscipe. namque alias alium vir reddit amicum
Infelix; numquam mentem color arguat oris.
Non multum indulge hospitibus, nec nullius hospes
Esse velis: pariterque malo comes ire recusa,
880 Iurgatorque bonis dici. non ingere cuiquam
Pauperiem coram memorans, aut tristia damna
Obiice ludificans: etiam haec sunt munera divum.

873 Quod si quis fuerit etc. Id non placet: meliora illa, quae de amicitia et auctor Pythagoraeorum versuum et M. Tullius docuerunt, quorum alter inquit, non esse odio habendum amicum propter exiguum peccatum 5 alter vero, quae tolerahilia erunt, ferenda esse; et hunc honorem veteri amicitiae tribui vult, ut is in culpa sit, qui faciat, non qui patiatur iniuriam. Isti recte quidem; nisi forte et Hesiodus benigniorem quamdam mereatur interpretationem.

876 namque alias etc. Haec non referenda ad superiora

dicit Guietus, sed ad sequentia. Non video qua ratione. nam quod sequitur: numquam mentem color arguat oris seu quocumque modo graeca interpretemur, semper obscurum erit ac dubium, dictumne id de dissimulatione, an de falsa amicitia etc.

878 Non multum indulge etc. Idest ne nimius sis. haec autem digna, quae etiam in hac morum optimorum luce imitemur.

882 Obiice ludificans etc. Sapienter. Nam quid amarulentius esse possit quam iocari in aliorum miseriam? Sapienter etiam quod sequi

-- PA205 --

Optimus est homini thesaurus lingua, sed illa
Parca; nihilque, modum si servet, gratius ore.
885 Si male quid dicas, maiora audire coactus
Irascere cito. numquam morosus amicos
Convivas inter multos conviva reposce,
Quod pretium fors cuique dedit; nam gratia contra
Plurima continget, iacturaque parva putanda.
890 Mane Iovi libans nigrantia vina, caveto
Illotis libes manibus, nullique deorum
Id facies: neque enim tum vota audire precantum
Vlla, sed irati potius contemnere suerunt.
Spernere quis tentet solem? conversus ad illum,

tur de lingua. Nam qui multum loquitur, fieri non potest, ut semper optime loquatur.

888 Quod pretium fors cuique etc. De symbolis poeta loquitur non importune exigendis. Id enim vehementer inurbanum.

890 Mane lovi etc. Diis caste sacrificandum: hinc illae veterum frequentissimae ablutiones apud Homerum et Virgilium. Illotis autem manibus etiam in proverbium abiit in eos dici solitum, qui aut imparati aliquid facere aggrediuntur, aut eius rei quam suscipere volunt, omnino ignari sunt.

894 Spernere quis tentet solem etc. Haec paucula verba a me addita, ut latina clarior fiat sententia. An hoc proverbium in eos, qui quum nulla in re praestant, potentioribus nobilioribusque non dubitant obtrectare; an quaedam potius superstitio? Certe Claud. Salmasius male intellexit hunc locum, atque idcirco a Petavio castigatus est. Sed heic diutius immorari non operae pretium mihi videtur. Itaque alios si placet interpretes adito, multumque cuiusdam

-- PA206 --

895 Seu petat occasum fugiens, seu surgat in ortu,
Erectus ne minge. nefas, medioque viarum
Progrediens, extraque viam si feceris, ipsa
Nudatus vel nocte artus: nox ipsa deorum est.
Id facit aut residens, cui prudens pectore virtus,
900 Parte in secreta, aut succedens undique septae
Parietibus caulae. nec, si fors turpia passus,
Detege foedatos immundi corporis artus
Ante focum; nec item rediens a funere tristi,
Sed potius divum a dapibus, tibi germina prolis
905 Certa para thalami ingressus penetrale repostum.
Iam fluvios non ante gradu transire perennes
Ausis, quam ad sacri conversus numina fontis
Laveris irrigua palmas in fluminis unda.
Quippe aliter si rore manus contemseris hausto
910 Spargere, di poenas irati et dira parabunt
Supplicia illoto seros ventura per annos.

eruditionis videlicet reconditae referes perlecta Part. I lib. il cap. 56 Hitro\. Samuelis Bocharti.

903 Ante focum etc. Nam apud hunc erant dii Penates, focusque, ut ait Proclus, habebatur tamquam ara domestica, in qua fiebant libationes.

904 Sed potius divum etc. Male ominosum erat liberis operam dare post funus; faustum post aliquid laetum. Sed haec et quae sequuntur plena superstitionis.

906 lam fiuvios etc. Et ipsi erant sacri, et numen habere credebantur: idcirco iisdem supplicandum iter facienti, ut bene fausteque omnia procedant.

-- PA207 --

Nec siccum a viridi sollemni in honore deorum
Nigranti reseca ferro conversus ad ungues;
Nec calices umquam crateri impone bibentum,
915 Exitiale subest nam fatum: ubi condere tecta
Coeperis alta, cave imperfecta relinquas,
Ne residens crocitet deserto in culmine cornix.
Nondum lustratis epulas qui raptat ab ollis,
Ereptasque vorat; quique undas haurit ab ipsis
920 Loturus sese, ciet ipsi haud lenia damna.
Ne puer annorum bis sex tibi forte sepulcris,

912 Nec siccum a viridi etc. Reddere hunc volui versum ipsa usus Hesiodi metaphora, addidi autem conversus ad ungues, ut esset minus obscura. Ceterum non modo id in convivio sollemni deorum nullo pacto faciendum, sed ne in familiari quidem mensa inter cognatos aut amicos. Uevro^ov vocat manum quinque digitis constantem quasi quinque ramis.

914 Nec calices umquam etc. Si haec ad urbanitatem referantur, fortasse toleranda sint; sed quum ad religionem spectare videantur, anili superstitione digna sunt. Multum quidem laborat Proclus , sed frustra, ut aliquam commodam afferat explicationem. Animadverte etiam ollas et cetera vasa, quibus utebantur huiusmodi homines, lustrari solita. Illud etiam superius, de non imponendis calicibus crateri, intelligi forte possit oeconomiae praeceptum: si enim crateri impositus sit calix, quicumque velit, facile haurire potest, seque largius, quam deceat, exhilarare.

921 Ne puer annorum etc. Proclus rcc ax/yrjra interpretatur sepulcra, quae movere nefas erat. Hunc ego sequutus sum haud ignarus eodem iure posse, ut ait Clericus, terminos significare. Hac de

-- PA208 --

Quae vetitum movisse loco vel tangere cuiquam,
Assideat, neque enim fas est. id reddit inertem
Nempe virum: pariterque nocet, duodena volutae
925 Tempora si lunae primo compleverit aevo.
Femineo in solio ne tingite corpora lymphis

re plura, quam oportebat, veteres Scholiastae. Heinsius autem sus deque vertit hos versus: corruptos enim esse et male dispositos arbitratur. Itaque sic interpungit: » neque super immobilibus locato » (non enim bonum est) neque muliebri lavacro corpus purgare » puerum sinas duodecennem, quia masculos enervat, neque duode» cim mensium: nocet et illud aequali modo viro: dura enim suo » tempore et hanc rem sequitur poena etc. ». Quorsum haec vul— gatae lectionis tanta turbatio? ut probabilior clariorque eniteat sententia. Atqui profecto, quidquid affertur de balneis in Atheniensium institutione, eodem modo et obscura est et inanis, cuius numquam certa reddi poterit ratio, nisi ad meram superstitionem confugias, Tam enim est insulsum ac ridiculum praecipere non deponendos sepulcris pueros duodecennes et duodecim mensium, quam in hac omnino aetate non lavandos in muhebri balneo. Igitur niliil mutandum censeo.

926 Femineo in solio etc. Hoc praeceptum viguit fortasse apud Graecos Hesiodi tempore: nam Clemens Alex. contrarium in usu fuisse postea docet, exprobratque Paedag. lib. 11I cap. v inquiens: » Licet » autem aliis volentibus, quae domi sunt inclusae, nudas videre in » balneis; heic enim se exuere spectatoribus tamquam corporum cau» ponibus non erubescunt. Sed Hesiodus quidem corpus femineo » non exhilarare lavacro suadet. Viris autem et feminis communia » aperta sunt balnea etc. » sic ille, ubi etiam videtur receptae favere lectioni, quum nullam puerorum duodecennium aut unius anni

-- PA209 --

Vestra mares; nam deinde gravis vos poena sequetur.
Obvius accensas ubi sacra ardere per aras
Videris, arcanos metuas reprendere ritus;
930 Haec etiam indignans odit deus. aequor in altum
Seu properet fluvius, seu fons argenteus undis
Murmuret, ingrato foedare ah parce veneno
Exonerans te nempe gravem. quid talia prosint
Ausa, quid immundo lymphas corrumpere coeno?
935 In primis moneo vitare nocentia famae
Murmura: fama mala est, facile se tollit ab imo
In sublime levis; ferre illam et ponere durum est:
Nec perit ulla, homines quam multi spargere certant
Vndique vulgantes; quaedam est dea nempe vel ipsa.
940 Interea servans labentes ordine luces

culi, sed virorum mentionem faciat. Dictum vero id fortasse ab Hesiodo, quod aqua, quae lavandis mulieribus inserviebat, erat tepidior, ideoque poterat minus fortes ac vegetos efficere mares nondum adultos, sed etiamnum pueros, et communem cum matribus habentes Mxitccv , rqotyhv , olxov, idest Gynaeceum.

931 Seu properet fiuvius etc. Proclus ait, Plutarchum hosce versus delendos censuisse. Atqui fortasse saniores, quam alii multi, quum possit aliqua probabilis afferri caussa, cur id faciendum vetet poeta, praesertim si fluvii sint aut fontes, ubi incolae aquantur.

935 In primis moneo etc. Malam esse hominibus vitandam famam, omnes norunt; at in eamdem recta etiam facientes et quae a nobis virtus postulat, exsequentes incurrimus. Hinc illud Virgilianum: Fama malum quo non aliud mortalihus ullum etc.

940 Interea servans etc. Vltima carminis huiusce pars de dierum

d d

-- PA210 --

Ab Iove, rite tuis, quae sint peragenda, ministris
Praecipe. lux mensis tricesima quaeque laborem
Inspicere, et mensum in partes partirier aequas
Optima, quum populis iudex dat iura vocatis
945 In coetu, resonatque forum clamoribus omne:
Ipse deum gaudet genitor, Saturnia proles.
Prima tibi lux sacra, et quarta, et septima: Apollo

doctrina, quam licet aliqui ab hactenus dictis separent, ego tamen continuandam arbitror, quum totum poema sit Opera et Dies. Sed haec omnia superstitiosis astrologis et philoseleniacis fortasse donanda philosophis, quibus in tanta etiam philosophiae luce haec nostra aetas ipsa non prorsus caiet.

941 rite tuis etc. Petronius memoriae tradidit c. 30

fuisse apud Romanos etiam in nonnullorum tricliniis tabellas affixas, in quibus qui dies boni quique mali essent, notatum erat.

944..... quum populis iudex etc. Tempore nimirum antemeridiano; ut ex Homeri Odyss. aliisque scriptoribus evincit Scaliger.

946 Ipse deum gaudet etc. Heic interpretes diversi in diversa abeunt. Egone menrem poetae assequutus? timeo vehementer, ut quod sentio, fatear. Hoc tantum dicam: in mea interpretatione constare integram sententiam, si hic versus ad superiores referatur, quemadmodum illa caussalis particula ya^ in textu graeco referen— dum monet. Quid enim prohibet dicere, Iovem gaudere hominibus veritatem seu ius agitantibus in foro? Vide quae ad hunc locum habet Heinsius contra Politianum, Proclum, et Tzetzem. Sua cuique placent.

947 Prima tibi etc. Guieto 7T(foTov evr\ est Tpiomjix^ seu dies tricesima: sed Scaliger liquido ostendit, evrjv vocatam esse tempore Hesiodi primam mensis; Solonem autem omnium primum dixisse

-- PA211 --

Hac satus aurato cinctus latus ense decorum
Latonae partu est. octavaque nonaque mensis
950 Vtraque crescentis fauste mortalibus apta.
Sic quoque et undena, et veniens duodena putanda,
Haec bona tondendis ovibus, flaventibus illa
Frugibus aestivos per campos falce secandis.
Sed melior duodena tamen: namque aere pendens
955 Stamina tum properat sublimis aranea ramis
Tendere, tum magnos formica attolit acervos
Haud hyemis frustra memor et praesaga futuri.
Hac iuvet ordiri telas, hac sedula virgo

Ttiv TqioL-mSa, svr\v Kcci veccv- Porro Graeci tres in decades mensem dividebant ita ut dies priniae decadis Ittccjjjvov dicerentur, secundae Jjjzouvtoc , tertiae (b6ivov]og etc. Placet id in antecessu adnotasse.

Apollo hac satus etc. Diogenes Laert. in Vita Pla

tonis ait: nascitur Plato Thargelionis septimo, quo Delii natum Apollinem dicunt etc. Idcirco omnium mensium septimus dies Apollini sacer.

954. namque aere pendens etc. Araneum in aere suspen

sum nere fila r\u.a,Toq ix, 7rK£iov idest die pleno seu adulto, dicit poeta. Ego illud die adulto seu pleno omisi, quod satis intelligatur fieri in diebus aestivis, qui non dimidiati sed pleni dicebantur. Guieto est meridies quemadmodum et Scaligero. Sed quis dicat meridie tantum et araneos nere et formicas grana colligere? Ineptiis non sunt ineptiae addendae: absurdum satis, eo fieri haec potissimum die, affirmasse poetam.

958 Hac iuvet ordiri etc. Hesychius dicit, Igtqvc; vocare Graecos erecta illa ligna, quibus stamina intenduntur ad teLun faciendam.

-- PA212 --

Coeptet opus. decimam post mensis tertia primum
960 Quae venit orta, satis contraria. semina mitte
Spargere: felices truncis sylvestribus illa
Inserere utilius ramos; favet optima plantis.
At decimam post sexta, ubi iam decrescere luna
Incipit, arboribus laeva est; prolique virili
965 Vtilis. haud aeque teneras amat illa puellas;
Gignendisque adversa micat, thalamoque iugandis.
Haud quoque femineo generi bona prima creando
Sexta oritur. molles illa felicius hoedos,
Lanigerosque ovium foetus castrabis, et altis
970 Sepibus infixis circum stabula undique claudes.
Haec eadem iuvat usque mares, et iurgia gaudet
Ingerere, et falsa mendacia fingere lingua,
Molliaque, ac caeca melius latitantia nocte
Verba loqui, lenes quando vocat hora susurros.

Latinis est iugum, et Catoni tela iugalis. Itaque in ordienda tela oportet primum telae pedes erigere, et iis iugum iinponere, quod Ovidio est, telam iugo iungere, Hesiodoque lajov fffiaxScci etc.

959 decimam post mensis tertia etc. Cur haec omnia,

videat Hesiodus, et qui cum ipso velit desipere.

967 prima creando sexta oritur etc. Idest sexta dies

primae decadis seu mensis i<^ajjJvou •

974 lenes quando etc. K^ixpwuc f ox^io-jiovg ego intel

Jexi iuxta illud Horatii Flacci:

» Lenesque sub noctem susurri » Composita repetantur hora etc. Quae de quarta die dicuntur, aliter verti quam ceteri inteipretes latini, optimam Graevii explicationem sequutus.

-- PA213 --

975 Mensis at octava caprum tu luce, bovemque
Castrato implentem magnis mugitibus auras:
Praevalidis duodena est mulis aptior. illa
Ante alias placeat, bis deno mensis in ortu
Quae venit, ac pleno nitet orbe. aptissima prolem
980 Ferre marem est, aequis naturae moribus aucta.
Ipsa viris etiam decima utilis; utque puellis
Post decimam quae quarta subit. tenerasque bidentes
Flexipedesque boves, et dentibus aspera saevis
Secla canum, mulosque hac luce audire vocantum
985 Imperium, durumque pati tu coge laborem.
At quartam mensis, vel desinit ille, vel orbem
Ad medium properat, multa vigil arte caveto,
Tristibus heu curis animos acrique dolore
Ne crucies; sacra est. tibi vincla iugalia portans
990 Servatis avibus de more, ubi quarta corusco
Lux aderit caelo, subeat tua limina coniux.
Sed fugito quintas; namque omnes omine tristi

992 Sed fugito quintas etc. Virgilius in eamdem rem habet: quintam fuge ; pallidus Orcus, Eumenidesque satae etc. An et in Virgilio scribendum Horcus, non Orcus, quemadmodum putat Clericus, et ego iam superius animadverti? Sane ita faciendum: nam Virgilius videtur habuisse prae oculis hunc Hesiodi locum, quum ea scriberet; nullus poetarum Plutonem seu Orcum esse Eridis filium dixit et et iurisiurandi praesidem. Itaque distinguenda ea nomina, Orcusque seu Pluto sine aspiratione scribendus, filius hic Discordiae cum aspiratione.

-- PA214 --

Difficilesque gravesque. illis est fama catervas
Eumenidum late terras errare per omnes,
995 Suppliciisque agitare homines immitibus Horci,
Quod mala periuris genuit Discordia monstrum.
Septima post decimam Cereri favet: area fruges
Ventilet ad zephyrum versas, et montibus altis
Robora deiiciat ferrum, quaeque apta cubili,
1000 Quaeque olim valeant casus perferre marinos:
Incipe sed quarta fragilem tibi condere cymbam.
Nona autem decimam post lucem, ut pronus in aequor
Phoebus vergit equis, melior. sed nona priores
Ante decem, aequa homini, nullique obnoxia fraudi,
1005 Vel tegere arboribus campos, vel certa parare
Germina si placeat: non votis obstitit umquam.
At pauci norunt, decimam post tertia quantis
Sese muneribus iactet, quae commoda portet,
Optima, seu caesis intexere dolia lignis,
1010 Seu iuga iumentis, bobusque imponere coeptes,
Atque alto celeres domitare in pulvere mannos.
Hac etiam in pelagus nigram deducere pinum
Luce iuvat: pauci tamen illi fidere suerunt,
Veracemve putant. decimam post solvere quarta
1015 Ora cadis praestat: lux omnes anteit illa
Sacra deis. alii contra post denique lucem

1002 Nona autem etc. Adverte, non solum dies omnes non esse aeque felices, sed eosdem etiam dies alios post meridiem feliciores alios mane. Quo quid ridiculum magis?

-- PA215 --

Vicenam id faciunt, roseo quum fulget Eoo
Exoriens aurora: eadem nam vespere ab atro
Deterior nocuae mala semina colligit aurae.
1020 Scilicet hae superum dono mortalibus aegris
Luces fata ferunt: mediae sine sorte relictae
Nil possunt, aliusque aliam vir tollere certat
Laudibus; at pauci caussas deprendere norunt:
Saepe eadem mater lux est eademque noverca.
1025 Illum ego felicem fortunatumque putarim
Ante alios unum, qui rite haec omnia prudens
Et sciat et servet dis carus; certaque captans
Auguria e caelo, male noxia crimina vitet.

1024, Saepe eadem mater etc. En uno pene versiculo aut destructam omnem de fastis diebus, ac nefastis doctrinam, aut inutilem eorumdum dierum observationem redditam. Recte igitur Heraclitus reprehenderat Hesiodum, inanes huiusmodi fabellas merasque nugas, ut sapientior caeteris hominibus videretur, voluisse populo tamquam res alicuius momenti venditare. Apparet etiam Plutarchum, in quodam commentario ad hoc ipsum poetae carmen, egisse de hac controversia, utrum scilicet alii sint habendi dies fausti, alii vero infausti, in vitaque Camilli ostendit iisdem diebus et laeta saepe et adversa contigisse.

1027 Et sciat et servet etc. Optima sententia, si a vano deorum cultu ac superstitione ad veram sanctamque religionem transferatur: pietas enim si negligatur ut est infortuniorum caussa, ita si diligenter excolatur, maximae certaeque felicitatis origo est.