LIBER TERTIUS
Vidimus, innubi Titan cum deficit axe,
Quid pariat tenebras noctemque inducat opacam.
Nunc age jam, nostrae quae pars est altera curae,
Quid subita Phoeben nigrescere cogat ab umbra,
5 Expediam. Arrectos te praesta ad singula sensus
Inceptumque simul mecum partire laborem.
Dum puro sensim Titan velatur Olympo,
Ipsius ora dei nigrescere dixeris. Ille
Ardenti aeternas servat sub pectore flammas,
10 Quosque solet, mittit radios: soror invida cursum
Interjecta negat missosque intercipit ignes.
Non tamen[ERROR: no reftable :]1 et dubiis dum conditur ipsa tenebris,
Assuetum vultu servat jubar: umbra nitentes
Inficit atra genas, turpi caligine vultus
15 Obruitur foedoque omnis decor excidit ore.
Namque memor damni Tellus et lucis ademptae
Occupat, oppositas Phoebo pervadere ad oras
Tentantem ac rutila penitus se ostendere fronte;
Parque pari referens mediam se opponit et ignes
20 Fraternos rapit ac tenebras affundit opacas.
Scilicet[ERROR: no reftable :]2 ingentem nigranti corpore Tellus
Umbrai conum longe protendit; acuto
Ille apice oppositas Phoebo se vertit ad oras
Atque quater tantum procurrit in aethera, quantum
25 Ardua se terris Latonia tollit ab imis.
Et qua diva meat, ter crassior illius orbe
Tenditur ac late aetherias circum inficit auras.
Ergo[ERROR: no reftable :]3 cum medio Soli contraria mense
Invehitur diva et nocturnas discutit umbras,
30 Si simul ad nodos accesserit astriferumque
Solis iter motu obliquo transcurrere tentet,
Continuo tristem bijugos currumque nitentem
Cogitur in conum irrumpens demergere, frustra
Illa quidem rapidos tentans avertere, frustra

-- 115 --

Retrahere adducto fraeno aut cohibere jugales:
Procurrunt rectique volant; fert ipse volantes
Impetus ac densam indociles immittit[ERROR: no reftable :]* [ERROR: no reftable :]corr. ex imittit in umbram.
Quid dubitas?[ERROR: no reftable :]4 Divae frontem, dum parte nigrescit
Sordida, parte nitet fraternaque spicula recidit,
Suspice et umbrai formam, qua limite curvo
Tenditur, intuitor molemque inde erue et omnem
Circum oculis tractum metire ac mentis acutas
In medium defige acies positumque sub astris
Designa observans et lentos collige motus.
Umbrifero Terrae cono simul omnia cernes
Congruere, et formam, et molem, motumque locumque.
Primum igitur[ERROR: no reftable :]5 teretem si conum in imagine plana
Excipias mediumque seces nec recta secantis
Planities ductus se quidquam inclinet ad axem,
Orbis forma aequi sese offeret atque rotundo
Excurrens circum se margine flectet imago.
Ergo cum plana nobis sub imagine Phoebe
Exhibeat, quanquam incurvam, nec flectat in ullum
Inclinata latus frontem, qua parte nigrantis
Subjicitur coni limbo atque intercipit umbram,
Ipse aequum illusis se flectere debet in orbem
Limbus et aequalem praebere tuentibus arcum.
At flectit sese sinuans formamque rotundam
Marginis umbriferi spectantibus exhibet ora,
Quae se cumque ferat, Boreae de parte nivalis
Sive meet diva, oppositum seu flectat in Austrum
Alipedes contra, aut medio se tramite in ortum
Urgeat, occidua et subiens de parte nitentes
Obducat vultus umbraque evadat ad Eurum.
Quid[ERROR: no reftable :]6 moles? Neque enim divae squalentis in ore
Umbra coit plenoque arcus conjungitur orbe.
Ille quidem sinuat sese, sed tramite recto
Et chorda jungente apices vix distat, opaco
vel mediam cum distinguit jam limite frontem
Maximus, exiguam ut magni perque aethera gyri
Pandentis gremium possis cognoscere partem.
Gyrum ipsum metire oculis ductumque secutus

-- 117 --

Marginis umbriferi vacuum discurre per axem
Obtutu spatium signans orbemque rotundans.
Invenies vacuo ter tantum excurrere crassum
Aethere, diva suo ferme quantum occupat ore,
Si rectos medio tendentes tramite ductus
Contuleris molemque sinu concludere in imo
Majorem novies spatio, quo Cynthia turget;
Scilicet umbriferi quantum se diximus illa
Distendi gyrum coni in regione nigrantem.
Quod[ERROR: no reftable :]7 si non oculis fidas errantibus axem
Per vacuum, poteris certam explorare per artem
Et licet haud visi mensuram prendere tractus.
Quo tamen Aoniis nunquam exaudita sub antris
Instrumenta canam versu, qua fila retexam
Arte tibi formamque abstrusae molis et usum
Multiplicem evolvam pandens numerisque docebo?
Non illis, vasto quibus ipsa errantia coelo
Sydera mensores adstringimus atque potenti
Nequidquam obstantes fraeno parere jubemus,
At quibus adstrictos durus devincit Apollo
Objectoque vetat vates discurrere campo.
Tu, dea, quae summo fabricatum munus Olympo,
Uranie, tute ipsa tuae cultoribus artis
Aptasti, longos demum miserata labores,
Vitra tubo includens laevissima filaque vitris
Inserta adjungens, densis lentissima spiris
Motanda ac teretis celeri vertigine virgae.
Tu cantum, tu, diva, rege! Haud communia posco
Munera. Novi equidem, audaci nimis incitus oestro,
Quando haec Aoniis celanda sororibus arma
Ignotamque tuis voluisti vatibus artem
Jam dudum, ingenuo prohibens concludere versu.
Tentabo tamen et facili si numine praesens
Adstiteris, diva, aggrediar numerisque coercens
Te duce primus ego tam mira reperta Latinis
Adstringam, primus Parnassi in vertice sistam.
Principio[ERROR: no reftable :]8 e pura moles crystallina massa,
Seligitur, tenui geminas cui pulvere frontes

-- 119 --

Aerataque domant patina laevique papyro
Aut molli texto lini subiguntque teruntque,
Margine dum sensim circum conrasa tumescat
Et Pelusiacam referat sub imagine lentem
Exceptumque jubar pellucida perque polita
Torqueat ac certa deflexum lege refringat.
Illae aequi in formam debent tornarier orbis.
Et quidquid puncto radiorum effluxit ab uno,
Si satis id punctum distet procul, ornne retortum
Undique lens iterum crystallina cogit et uno
Contrahit in puncto puncti e regione nitentis;
Quoque magis rutilo lens ipsa e fronte recedit,
Hoc citius coeunt radii et cum maxima demum
Intersunt spatia ac longe disjungitur aurei
Fons jubaris, vitro vix tantum distat ab ipso
Concursus rutilans radiorum, tollitur orbis
Illius a medio quantum frons extima puncto.
Si punctum lenti radians accesserit et jam
Vix tantum distet, quantum haec frons extima surgit,
Tum vero procul ipse fugit concursus et aeque
Inter se demum distantes omne recedunt
Per spatium ac nusquam coeunt radiantia fila.
Hinc tibi[ERROR: no reftable :]9 susceptum res apta reflectere lumen
Et late circum diffundere si satis, amplis
Discedat vitrea spatiis a lente, videbis,
Objectae vitro molis quod singula mittunt
Puncta jubar, sese in totidem conjungere punctis
Protinus atque adeo assimili sub imagine formam
Pingere nativisque ita quaeque coloribus illic
Reddere distincta, ut nullus tam possit Apelles
In tabula, nullus spectantem ita fallere Zeuxes.
Invertit positus tamen, ut, quae dextera molis
Pars est, hanc latere a laevo tibi reddat imago,
In dextrum laevam pellat latus altaque ad imum
Dejiciat, quaeque ima jacent, sublimia tollat.
Hinc[ERROR: no reftable :]10 oculi in gremio quae lens crystallina pendet,
Transmissos cogit radios et pingit in imo
Invertens fundo quaecumque objecta tuemur.

-- 121 --

Quae si forte parum, ut senibus, tumet aut nimis ipsi
Rem spectandam oculo libet admovisse, ut imago
Tendatur fundo excrescens partesque minutae
Se mole exhibeant: majori nec tamen acrem
Confusae effugiant visum, lens vitrea turgens
Ante oculum solet extrorsum suspendier, ut jam
Incipiant sensim radii se flectere et ante
Quam se oculo immittant, ad sese accedere, in ipso
Dum detorti iterum jungant se denique fundo
Nec dubium tristi fallant caligine visum.
Sic veterum monumenta virum confusaque scripta
Perlegimus saepe atque exesa numismata lentem
Trans vitream simul et distincta et mole videmus
Majore atque oculo vix non contacta tuemur.
Praeterea[ERROR: no reftable :]11 vitrea quo longius absit imago
A lente, hoc etiam mage tenditur et majores
Particulas rerum, disjunctas et mage pingit.
Ac reliquum[ERROR: no reftable :]12 si forte jubar secluditur atque
Externum a picta removetur imagine lumen,
Quod reliquis Terrae deflexum a partibus atque
Aeriis detortum auris circumvolat, ipsa
Clarior et longe distinctior extat imago
Nec caliganti turbantur nube colores.
Inde tubum[ERROR: no reftable :]13 tendunt, obscuris horreat imum
Cui tenebris gremium summoque in vertice lentem
Infigunt vitream, cui frons vix utraque quidquam
Turgeat extremoque fere pingatur imago
Amplior in fundo. Tubulo lens altera laevi
Jungitur incurvis multo mage frontibus apta,
A picta tantum, quae distet imagine, quantum
Curvatura sui poscit turgentior orbis
Spectantisque oculus, distincta ut forma videri
Possit et haud dubio finitus limite margo.
Hisce[ERROR: no reftable :]14 armis oculorum acies pervasit ad ipsum
Aethera sydereosque ignes scrutata, nigrantes
Phoebeo in vultu maculas inspexit et orbem
Falcatae varium Veneris gnatique sodales
Et trabeam tardique patris socia agmina et ipsam

-- 123 --

Vidit adhuc rutilo cinctam diademate frontem
Et celsos Lunae montes vallesque profundas.
Nec nocet[ERROR: no reftable :]15 inversa teretes in imagine formas
Aequalesque globos scrutarier. At lubet ipsas
Cum recto spectare situ aut procul aequore in alto
Cum tuimur plenis dantes cava lintea ventis
Scindentesque salum puppes sive ardua longe
Tecta vel errantes per pascua laeta capellas
Aut nemorum frondes et prata virentia sive
Pendentes procul horrenti sub vertice rupes,
Adjunctae paribus spatiis similesque priori
Binae iterum invertunt lentes rectamque figuram
Restituunt posituque suo dent posse videri.
At minus haec nostris sunt usibus apta, sed illud,
Quod superest, tanti pars et quae maxima divae
Muneris, expediam et calamo properante docebo.
Imo[ERROR: no reftable :]16 qua molis gremio se sistit imago
Spectanti usque adeo propior perque omnia visae
Assimilis formae, tenuissima tendere suerunt
Fila decussatim et spatium praetexere inane
Illa quidem primum figebant plurima, quae se
Hinc spatiis atque hinc aequalibus intertexta
Ferretae ut crates, ut retia densa, secarent.
His rerum moles metirier et spatiorum
Mos erat in picta seriem numerare figura.
At spatii extremi restantes denique partes
Judicio incerto prendebant, arte nec ulla
Sat fida in tenues poterant inquirere formas.
Ipsa suis tantum non uno tempore alumnis
Uranie munus prodendum duxit, ut ingens
Ne pretium amoto vilesceret omne labore.
Ergo dea monstrante viam nunc denique filis
Immotis fixisque novum conjungimus, arte
Cogimus et mira lento discurrere passu
Atque omnem visae molis peragrare figuram
Et licet incessus lenti momenta notare
Singula, quaque oculos motus tenuissima hiantes
Pars penitus fallat, deprendere metirique.

-- 125 --

Virga teres tenuisque incisis undique spiris
In cochleam se circumagit; propellitur illo
Excipiens aequis virgam cava lamina spiris
Retrorsum, antrorsum motu quantumlibet atque
Affixum defert filum perque omnia pictae
Deducit sensim tenuissima puncta figurae.
Inclusumque quidem filum latet, extima sed qua
Frons educta tubo lamellae prodit, in ipso
Margine fixus apex pariter procurrit et aere
Indicat inciso numeros, vertiginis orbes
Qui referunt plenos; partes cujuslibet orbis
Alter, cum tereti qui virga vertitur, index
Exhibet, et latum cum vix processerit unguem,
Quae filum lamella gerit, totum ille per orbem
Flectitur ac partes signat quotcumque per omnem
Circuitum extremi libuit disponere gyri.
Atque[ERROR: no reftable :]17 hic filorum textus lentusque meatus,
Cum res exiguas quamvis et mole minutas
Prendere mensuris det posse fidelibus, inde
Ille quidem et nomen Grajo sermone recepit.
Illo etiam astrorum positus metimur, aperto
Aethere dum motus exercent acta diurnos
Immotumque tubi subeunt quamplurima campum
Tempore quaeque suo. Molem quoque prendimus atque
Accessum ad Terram et longos per inane recessus.
Nam quaecumque procul fugiunt redeuntque tuenti
Objectam imminuunt primum, tum deinde figuram
Rursum augent. Quam si fixum concluseris inter
Ac filum lentis delatum motibus, omne
Discrimen visae molis spatiique videbis.
His ergo[ERROR: no reftable :]18 et, medium cum jam progressa triformis
Umbra deae ad vultum devenerit, utere filis.
Ac primum, obducens quod Cynthia fronte rotunda
Occupat aetherei tractus, intercipe claudens
Immoto motoque simul; mox ipsa nigrantis
Per summos apices arcus traducito et ambos
Excipe nectentem transverso tramite chordam
Ac demum converte tubum conclusaque fila

-- 127 --

Perque apices ambos hoc transeat, illud opaco
Adductum limbo conradat flexile dorsum
Atque interceptam chorda metire sagittam
Nigrantique arcu, qua is prominet, in medioque
Plusquam alibi a recto sinuatus calle recedit.
Haec ubi jam perfecta sient, tum denique certa
Fas erit umbriferi ratione agnoscere coni
Transversus quantum ductus procedat et orbem
Quae via per medium recto se tramite ducat.
Nam quoties repetitam aequarit chorda sagittam
Dimidia, haec toties repetita aequabit, opaci
Orbis quod medio latitat de tramite et ultra
Chordam ipsam oppositas longe pertingit ad oras.
Jam medio calli invento componere mensos
Ni pigeat divae vultus, manifesta patebunt
Omnia et umbriferum ter pene extendier orbem
Percipies tantum, quantum frons ampla triformis
Excurrit divae ac medio se tramite pandit.
Quaeque locis isdem cono mensura nigrantem
Claudenti Terrai umbram debebitur, illam
Praebebunt numeri Phoebes nigrantis in umbra.
Quin[ERROR: no reftable :]19 et, si propior tum forte accesserit imae
Telluri Titan vel fugerit altior axe
Cynthia, comperies nigrantem adstringier orbem.
Contra si Phoebus consurgat in aethera vel si
Telluri propior Phoebe meet, amplior idem
Laxabit gremium et distento margine crescet.
At citius propiore deo coit umbrifer ipse
Conus et adstricto brevior se limite gyrus
Contrahit ac terris quo diva remotior errat,
Hoc apici propior summo breviora nigrantis
Per spatia umbrai traducitur et minus amplum
Permeat atque arctis conclusum finibus orbem.
Quid, quod[ERROR: no reftable :]20 et obscuri medium deprendere gyri
Fas erit ac positum ad radiantes aetheris ignes
Exigere et certa coeli in regione locare.
Huic medio positus communis habebitur atque
Umbriferi medio coni ac regione videbis

-- 129 --

Una eademque simul concurrere semper utrumque.
Scilicet oppositas Phoebo se conus ad oras
Dirigit assurgens coelo et contraria acuta
Cuspide signa petit, punctum directus in illud,
305 Quo secat a Phoebi medio per viscera Terrae
Intima productum Titania semita callem.
Ast ipsum et medius punctum tenet umbrifer orbis.
Nonne vides notas ardere per aethera flammas
Astrorum et rutilis fulget quae fascia signis?
310 Illa viam Phoebi signat tibi. Tempore quovis
Nosti etiam, qua parte meet Titanius ignis
Quodque adeo opposita punctum respondeat ora,
Designare tuens poteris. Quod si ardua Phoebe
Immineat capiti et dorso Telluris ab alto
315 Illa ipsa regione poli spectetur, ab imo
Qua medio spectanda foret, tum prorsus eidem
Congruere invento puncto. At demissior illa
Obliquo cum despicitur tibi tramite et imum
Visae errore viae ad limbum demittere sese
320 Creditur aetherei tractus, errare videbis
Tantundem pariter, mediam ac demittier umbram.
Ergo[ERROR: no reftable :]21 etiam certis constat tibi denique signis,
Cur subita et Phoebe quondam ferrugine vultum
Inficiat, qua se, dum deficit, abdat in umbra.
325 Verum age, quo, posita penitus formidine, mentem
Firmare atque fidem possis adhibere canenti
Certius et causas in aperta luce videre,
Contemplare vigil mecum, quae tempora poscant,
Quos nexus inter Phoebi divaeque labores
330 Hae causae, quinam constet defectibus ordo.
Namque ubi cognoris, quidquid deduxerit inde
Judicio mens usa acri, se prodere id ipsum
Suspectantum oculis fierique illo ordine eodem,
Tum vero manifesta fides et ponderis ingens
335 Accedet nostris vis ultima denique dictis.
Principio[ERROR: no reftable :]22 nunquam fraterno diva carebit
Lumine, ni fuerit nodo mediaeque viai
Proxima, dum Phoebo adversa volat aetheris ora;

-- 131 --

Nec rapiet terris missas a fratre sagittas
Et rutilam nigro praetexet lampada velo,
Alterutri propior fuerit nisi Cynthia nodo,
Dum fratrem assequitur coeloque vagatur eodem.
Inde autem et mediam bijugos cum forte per umbram
Egerit, haud iterum tenebris nigrescet obortis,
Sexta nisi aptarit fronti jam cornua jamque
Oppositum pleno prope nodum effulserit orbe.
Praeterea tristi nunquam ipsa nigrescet ab umbra
Mense latens medio, primo quin mense vel ante,
Continuo vel post, fratrem vel tempore utroque
Occulat atque aliqua Terrae pro parte recondat.
Vix etiam plenus fugere atque evolvier annus
Vix poterit, bis fulgentem quin lampada condat
Cynthia bisque suos vultus demergat in umbra,
Quondam autem ter fratrem uno velabit in anno,
Ter sua vel subitis ipsa obruet ora tenebris.
Atque[ERROR: no reftable :]23 ea, si fratris cursum cursumque sororis,
Nodorum et positus motumque per aethera, quantum
Et calli inclinet Phoebeo se via Phoebes,
Qua tumeat tristis conus, qua Cynthia mole
Titanisque orbis, recolas et mente revolvas
Componasque simul, certa ratione patebunt.
In primis[ERROR: no reftable :]24 tantum Phoebeo se via divae
Inclinat calli accedens, ut flexus in ipso
Nodorum nexu integri de partibus orbis
Sextam bissenis vix quidquam excedat et inter
Connexos arcus curvataque crura receptet.
Inde autem[ERROR: no reftable :]25 facili poteris deducere pacto,
Quod sequitur: medio fraterni a tramite cursus
Vix mage bissenis quam parte e partibus una
Disjungi Phoeben spatii, quo diva recedit
A nodo propiore sibi nexuque tenaci.
At si eadem[ERROR: no reftable :]26 minus a Phoebeo tramine distet
Quam tumeat coni simul et simul ipsius orbis
Dimidius, cono fontem demerget opaco
Parte aliqua saltem et tristi nigrescet ab umbra.
Quindecies[ERROR: no reftable :]27 e bissenis si partibus unam

-- 133 --

Aetherei gyri in quatuor discerperis, illa
Occupat hanc ipsam gremio protensa tumenti.
Ter tantum conus distenditur; accipe utrinque
Dimidium, e tricies bissenis partibus orbis
Una tibi aetherei obveniet. Qua[ERROR: no reftable :]28 parte viai
Fraternae si forte soror minus absit, in oras
Progressa Eoas pleno cum lumine fulgens
Assequitur conum adversa e regione tumentem,
Incurret tenebrisque genas perfundet opacis.
Ergo minus[ERROR: no reftable :]29 quam bissenis si partibus illis
Seu bis quindenis parte una e totius orbis
A nodo Phoebe distet propiore, nigrantis
Dum positum assequitur coni, turpata tenebris
Ardentes merget bijugos currumque nitentem.
Ast eadem distet si longius, effugit umbram
Et coni occursum elabens declinat opaci.
Mense novo[ERROR: no reftable :]30 contra fugientem Cynthia fratrem
Cum demum assequitur, multo si longius ipsis
Distet adhuc nodis, potent praetexere dorso
Partem aliquam extremis rutila de lampade terris.
Terrai a medio[ERROR: no reftable :]31 nam suspectantibus ignem
Parte aliqua, saltem Phoebeum objecta recondet,
Ejus si medium fraterno a tramite tantum
Abfuerit, quantum orbe suo fraterque sororque
Dimidio late turgent, quantum aetheris abdunt.
Quod si defectum Terrae tuearis ab ora
Marginis extrema ad Boream vergente vel Austrum,
Praeterea tantum poterit distare, per auras
Avecta ad Lunam Tellus quantum ampla pateret,
Dimidia qua mole tumet deque aetheris alti
Obtegeret gyro condens. Nam Cynthia limbum
Phoebei vultus extremo margine tantum
Dum condit media coelum e Tellure tuenti,
Si, quantum a medio extremas Telluris ad oras
Est spatii, tantum subito percurrat et inde
In latus ad Boream aut abducta recedat in Austrum,
Quod praestat, praestabit adhuc limbumque nitentem
Fraterni vultus, mediis velut ante tegebat,

-- 135 --

Extremis pariter terris teget usque, Boreo
Quae procul hinc sive inde Austri sub cardine torpent.
At sibi[ERROR: no reftable :]32 bissenis tricies e partibus orbis
Aetherei prope dimidiam Latonia poscit,
Traversa qua mole patens tumet integra; Phoebus
Dimidiam pariter Tellusque avecta per auras
Ad Lunam geminas ferme occupat. Omnibus unam
Collectis ergo in summam, de partibus illis
Tres fiunt sive integri de partibus orbis
Bissenis decima. Ac fraterno a tramite proinde
Ejusdem decimae partis Latonia distet
Particula si dimidia, Titania condet
Extremis saltem Terrai partibus ora.
Bissenis[ERROR: no reftable :]33 tum ferme isdem propiore necesse est,
Absit ut a nodo spatiis mage, scilicet una
Aetherei decies binis e partibus orbis
Bisve novem, quarum totus circum ardua aether
Bissenas decies ter vasto amplectitur orbe.
Haec[ERROR: no reftable :]34 tibi si perspecta sient, jam caetera nullus
Evolvisse labor: sponte inde sequuntur et acri
Se sistunt animo ac mentem praesentia pulsant.
Dum nempe a Phoebi congressu Cynthia sive
Nigrantis coni occursu digressa pererrat
Totum orbem atque adiens rursum nova cornua sumit
Vel rursum oppositas pleno nitet ore per auras,
Ipse etiam interea Titan progressus Olympo
Mutavit sedem atque una de partibus orbis
Bissenis signi spatio radiantis in ortum
Processit ferme, occiduas et nodus in oras
Vicenis rediit signi de partibus una.
Scilicet[ERROR: no reftable :]35 hinc, si fors nodo concursus in ipso
Accidat et fratrem condat soror, ipsa vel umbram
Per mediam curru tendat turpata nigranti,
Alter succedet congressus, cum procul inde
Distabit Phoebe paulo majore, per axem
Quam quo se spatio bissex fulgentibus unum
Porrigit e signis. Tantundem rursus in ortum
Procedet novus atque novus concursus, eodem

-- 137 --

Et spatio occiduas nodus retrahetur in oras.
Ergo congressu in sexto jam denique nodus
Occurret coeli oppositis in sedibus alter
Perque viam Phoebi paulo se transferet ante
Cynthia, quam medium fratris conive nigrantis
Transcurrat medium et vel Phoebi conteget ignes
Ipsa vel horrenti currum demerget in umbra.
Praeterea[ERROR: no reftable :]36 et coni ad medium si appellit in ipso
Alterius nodi nexu vel proxima nodo
Cynthia per mediamque umbram traducitur, ante
Mense novo pariterque novo post mense coibit
Cum fratris cum opposito sat proxima nodo,
Parte aliqua ardentes ut possit condere vultus.
Nam nodum si diva tenet contraria Phoebo,
Nodum itidem huic nodo oppositum regione tenebit
Phoebus in adversa coeli simul, illa per orbem
Excurrit prope dimidium ter quinque diebus,
Dum conum assequitur nigrantem fratre relicto
vel cono progressa fugit fratrique propinquat.
Interea ad nodum accedens fugiensve relictum
A tergo, Phoebus quindenis partibus illis
Progreditur, quarum senas quater integer orbis
Quindecies habet ac concursu proinde in utroque
Tantundem a nodo distant fraterque sororque.
Nempe minus novies binis quam partibus isdem,
Queis quando distant, rutilos haec illius ignes
Occulit atque aliqua Terrae pro parte recondit.
Cum vero[ERROR: no reftable :]37 novies binis si Cynthia Phoebo
Juncta vel hinc illis vel partibus inde recedat
A nodo, ardentes vultus tegat, occupat illud
Infestum terris spatium Phoeboque tegendo
Aptum ter ternas partes quater. Atque adeo cum
Per mensem bisquindenis abscedere tantum
A nodis Titan possit, transcurrere utrumvis
1s nodum haud poterit, quin ipsum Cynthia toto
Orbe peragrato adveniens obducat. At ipsam
Quod spatium Phoeben tristi demergat in umbra,
Bissenis tantum cum partibus extet utrinque,

-- 139 --

Per nodum poterit sese traducere, in illo
Quin spatio accurrens a tergo diva ruentes
Immittat bijugos umbrae et turpata nigrescat.
Atque ubi cum Phoebo concursus habebitur ipso
In nodo nodive plaga in propiore, nigranti
Tum qui cum cono occursus praecesserit ante,
Tum dein succedet qui mox, distabit ab ora
Oppositi nodi mage quam spatia illa requirant,
Queis dea sordenti caput abdere possit in umbra.
Proin poterit Phoebi vultus obducere diva,
Ipsa licet tristi non se demergat in umbra.
His[ERROR: no reftable :]38 animadversis, jam quae memoravimus ante,
Prona tibi fient ac debita tempora disces.
Primum etenim semper Titan bis quolibet anno,
Partem aliquam rutilae frontis velante sorore,
Deficiet. Neque enim senis congressibus unquam
Esse locus poterit, quin sit, qui proxima nodo
Obtineat distetque minus, quam infesta requirant
Telluri loca, Phoebeis defectibus apta.
Bissenos saltem congressus semper in anno
Phoebus habet quovis cum Phoebe: bis soror ergo
Fraternam quovis frontem velabit in anno.
Quod si etiam primus nascentis origine in anni
Congressus fiat, fratrem obducente sorore,
Ante tibi adveniet post sextum sextus ab illo,
Tertia Phoebeae et referet velamina fronti,
Quam se bissenis evolvat mensibus annus.
Namque soror coelum bis senis[ERROR: no reftable :]* [ERROR: no reftable :]* corr. ex denis orbibus ambit
Acceditque dies bisquinis una diebus
Praeterea, Titan uno dum circuit orbem
Signiferum gyro et perfectum terminat annum.
Quin et, cum geminis possit congressibus idem,
Qui sibi succedant porro, se Phoebus in umbra
Condere parte sui, veluti memoravimus, ille
Quarto etiam aut quinto primum si mense recondat
Bis sese, se rursum anno celabit eodem,
Cum decimus mensis devenerit undecimusve
Terque uno rutilam frontem praetexet in anno.

-- 141 --

Ipsa etiam poterit post senos Cynthia menses
Frontem iterum tenebris involvere terque in eodem
Quondam anno ipsa etiam poterit se condere in umbra,
Si prima et media atque extrema in parte recondat.
At quoniam brevius nodos circumjacet ipsi
Infestum Phoebae spatium, quondam accidet olli,
Occursum fugiat coni nigrantis ut inter
Oppositus geminos, nodum quo tempore conus
Transiliit perque illa ferat se proxima nodo
Atque infesta deae loca nigrantesque tenebras
Nec tum per quinos nec dein Latonia menses
Oppositas fratri, timeat, dum permeat oras.
Hinc erit, ut geminos Luna squalente per illum
Oppositus annum haud videas. Sed saepe tenebris
Illa etiam inficiet frontem Phoebusque latebit
Saepe etiam, quin se divaeque deique labores
Exhibeant tibi spectandos; si scilicet infra
Telluris magnae gremium, infra Tartara et imos
Elysii campos coeli regione feratur
Aversa a nobis, quam suspicit India felix
Oceanusque patens et ditibus aurea venis
Viscera quae occiduis America ostentat ab oris.
Tum populi aspicient Phoeben Phoebumque nigrantem,
Opponunt nostris sua qui vestigia plantis.
Phoebum etiam et nostra Terrai ex parte videbunt
Deficere hinc variae gentes aut inde; nitebit
Ille tibi, ut supra monui, exemploque probavi
Principis, ardentem condit cui purpura Solem,
Dum famulos feriunt radii; atque intersita nubes
Quaesiti aspectum rapiet tibi saepe laboris.
Haec reputa et memori solers sub pectore versa
Ne coelo, ne forte putes contraria quondam
Accidere his ipsis, modo quae deduximus, atque
Quas dedimus causas, ne credas falsus inanes.
Praeterea [ERROR: no reftable :]39 , has ipsas si mente revolvere causas
Haud pigeat, disces, cur non in partibus isdem
Astriferi callis nigrescat Cynthia semper
Nec semper vultus fraternos condat in isdem

-- 143 --

Quoque locus motu radiis infestus in oras
Quasque abeat, priscas repetat quo tempore sedes.
Scilicet alterutri fuerit nisi proxima nodo,
Nec tenebris squalere potest nec Cynthia fratrem
Abdere. At occiduas nodi retrahuntur in oras
Nec nisi dum novies binis novus additur annus,
Ad veterem redeunt positum sedesque relictas.
Ergo etiam locus ille, deam qui mergat in umbra
Quique tegi vultum Phoebi sinat, ibit in oras
Ipse quoque occiduas, lustris et quattuor annus
Cum deerit, refluae lentum vertiginis orbem
Perficiet coeloque iterum se reddet eodem.
Quin et cum medium jam gyrum absolverit atque
Alterius nodi sedem jam ceperit alter,
Tum quoque nigrantem conum pervadet in isdem
Diva locis fratremque plaga velabit eadem.
Ast idem[ERROR: no reftable :]40 sedes repetet cum nodus easdem,
Ipse etiam motu divae se cursus eodem
Diriget in Boream pariter vel flexus in Austrum.
Cumque et vecta fuga tum Cynthia tendere eadem
Debeat (emenso post tot discrimina eundem
Bis positum toto divae nam semita coelo
Acquiret rursum quique eminet arduus alto
Vertice apex contorti axis Phoebenque moratur,
Restituet sese atque eadem prope signa reviset)
Rerum eadem facies consurget priscus et ordo,
Cum prope tersenis nova jam se adjunxerit aestas.
Ast ubi post denos nonus vix coeperit annus,
Ante suis penitus nodorum vincula quam se
Restituant punctis, pene aeque proxima eidem
Nodo sive jubar plenum induet, atra silebit
Sive polo latitans, post quam tribus acta per auras
Et bis centenis et bis Latonia denis
Jam vicibus fratrem convenerit oppositove
Tot pariter vicibus jam plena effulserit axe.
Hinc eadem fratris defectibus atque sororis
Tum prope jam series rursum se reddet, eadem
Atque iterum coeli parti formaque redibunt.

-- 145 --

At quoniam[ERROR: no reftable :]41 his demum salebris emersimus, illud
Accipe, quod facili praesentes numine Musae
Expediunt Pindique pater de vertice Phoebus
Ipse suo pandit plectro fidibusque canoris.
Scilicet immensi quicunque e partibus orbis
Suspiciunt Phoeben cum deficit atque nigrantes
Obducit tristi turpans caligine currus,
Unum omnes et idem spectant simul: omnibus una
Pars tegitur nitidi vultus et tempore eodem
Incipit obscuro frons prima nigrescere velo
Omnibus aut penitus perfundi desinit atque
Incipit educi simul omnibus; et fugit umbram
Progressa ac pleno rursum nitet ore per auras.
Atque hinc, proh, quanti Terrae mensoribus atque
Immensa incerto tranantibus aequora cursu
Proveniunt usus, vento procul acta tumenti
Cum ratis ignotas errat male tuta per undas!
Telluris[ERROR: no reftable :]42 faciem in longum partimur et oras
Imus in Eoas totumque absolvimus orbem.
Tendimus in latum a medio circum undique, quartani
Et gyri partem ad Boream aut numeramus ad Austrum.
A medio in latum si noveris ire vel ora
Quantum opus in longum a certa, ut pertingere possis
Ad loca Terrai quaevis, qua pingitur omnis
Sive globo tereti Tellus planave papyro,
Illa etiam dabitur reliquis adjungere, vel si
Jam picta extiterint, radio signare licebit.
In latum[ERROR: no reftable :]43 a medio quantum locus absit, opacam
Ardua per noctem qui sydera cardinem ad altum
Suspiciat, circa quem se convertit Olympus
Astrifer, inveniet, spatium metitus ab imis
Quo sydus terris coelique a limite distet.
Namque idem aetherei cardo quot partibus orbis
Tollitur a media Terrae regione, tot ille
Ipse locus distat terrestris partibus orbis.
Quin et idem in medio radiantia sydera coelo
Quaelibet, ipse die medio et Titanius ignis
Praestat idem, immoto si quantum a cardine, quantum,

-- 147 --

Noveris, et coeli supremo a vertice distet.
Nam nosces, quantum cardo discedat ab alto
Vertice seu terris quantum consurgat ab imis.
At quantum[ERROR: no reftable :]44 in longum certa a regione recedat
Quisque locus, subiens umbram fugiensve docebit
Cynthia, si qua se mergat pars quaelibet hora,
Qua nitidi vultus pars cono emergat, utroque
Observata loco et descripta agnoveris. Horas
Namque die a medio numerare solemus, et horis
Omne quater senis Titan revolubile coelum
Inmani lustrat gyro. Proin Memnonis oris
Qui propior, plures horas memorabit eodem
Tempore. Nam citius Phoebeos excipit ignes
E medio visi cursus citiusque diei
Principium a medio ponit labentibus horis.
Horarum numeros confer, discrimen in illis
Deprensum ad partes motus transferre diurni
Ne pigeat: partes ipsae dant noscere, quantum
Is locus in longum abductus mage distet ad Eurum,
Qui plures horas numerat, dum Cynthia quavis
Parte sui tristem Terrae subit aut fugit umbram.
Idcirco et[ERROR: no reftable :]45 maculis divae turpantibus ora
(Nam turpant vultum longe lateque per omnem
Dispersae hac, illac) seu partibus acrius igne
Phoebeo rutilis dederunt sua nomina et ingens
In Lunae vultu sapientum, protulit aetas
Quos haec nostra recens, quos protulit illa vetusta,
Turba sedet, maria alta fluunt, jacet insula ponto
Plurima et abrupti procurrunt aequore montes.
Haec tuimur, dum nigranti merguntur in umbra
Dumque iterum emergunt ac nomina certa notamus,
Credimus et fidae longum servanda papyro.
Qui vero[ERROR: no reftable :]46 tumidis errat jactatus ab undis,
Ille sibi visam, dum Cynthia deficit, horam
Horarum numero confert, quem tempore eodem
Per loca cognorit numerandum certa (labores
Namque deae multo edocti jam novimus ante,
Urbibus et certas certis praedicimus horas)

-- 149 --

Quoque natet pelago et pelagi qua parte, latentes
Quos fugere expediat scopulos, quo vertere proram,
Novit, ad optatam et victor delabitur oram.
Praestat idem[ERROR: no reftable :]47 quae turba Jovem comitatur euntem:
Namque Jovis pariter comites dominumque tenebris
Affundunt saepe objecti et Titana recondunt,
Saepe ipsi opposita domini conduntur in umbra.
Dumque umbram subeunt dumque egrediuntur ab umbra,
Tempora si sua quaeque notes, discrimina certa
Horarum certos positus dant nosse locorum.
Phoebum etiam[ERROR: no reftable :]48 cum diva tegit, si tempora signes,
Queis oculos pars quaeque fugit, deducere fas est
Inde etiam certos positus, sed longa laborum
Taedia, multum artis ratio haec exposcit et acre
Ingenium ac dextram facilem laevemque papyrum.
Haud etenim variis eadem spectamus ab oris
Atque loco quondam totus dum conditur uni,
Idem alibi totus Titan, ceu diximus ante,
Emicat et radiis ardentibus imbuit auras.
Hic ergo[ERROR: no reftable :]49 terrarum orbem et vasta aequora et urbes
Oppidaque et montes sylvasque amnesque papyro
Pingunt in laevi, vertiginis atque diurnae
Compressos orbes, obliquo et tramite visos.
Hisce alios addunt transversos, cardine ab uno
Cardinem ad oppositum qui tendant atque fluentes
Indigitent horas. Accedit semita, divae
Qua medium Titan per Terram incedere ab alto
Prospicit ac numeri signantes temporis horas.
Quaeque loca obliquos cursu delata per orbes
Cum medio Phoebes descripti ad tramitis oram
Quamlibet appellunt simul, his tum Cynthia dorso
Praetexit medio medium Titana; recedunt
Quae certis illinc spatiis, sub fronte nitenti
Certa parte vident Phoebum sordere nigrantem.
Discimus hic, quo[ERROR: no reftable :]50 quaeque loco servanda locisque
Servata[ERROR: no reftable :]* [ERROR: no reftable :]* corr. ex sarvata ignotis componimus eruimusque,
Qua nostri regione globi stent singula. Quin et
Contingent quaecumque olim post saecula longa,

-- 151 --

Queis Phoebe terris Titanem quaque recondet
Parte sui, jam nunc quaque hora cuilibet urbi
Novimus et tanto certi praedicimus ante
Excutimusque metum monitis causasque latentes
Pandimus atque animi motus cohibemus inanes.
Felices anni, felicia saecula, causas
Tantarum queis posse datum cognoscere rerum!
Ast[ERROR: no reftable :]51 olim haud vulgi tantum inscia corda, sed illos
Saepe etiam latuere, quibus mens fervida et acre
Ingenium, qui naturae secreta latentis
Assueti caecosque aditus pervadere et imis
Eruere e latebris verum. Nec defuit, aut[ERROR: no reftable :]52 qui
Diceret occludi spirantia protinus ora,
Queis emissa solet lux alma erumpere, seu[ERROR: no reftable :]53 qui
Extinctos quondam dimittere, diceret, ignes
Tempore Titanem certo recreareque lumen,
Cum loca praeteriit flammis infesta per auras.
Quae faciunt ignes interstingui atque perire.
Sic[ERROR: no reftable :]54 alii Phoeben puro dixere nitentem
Lumine parte cava tantum partique nigrantem
Convexa et subito hunc terris obvertere coeloque
Ardentem vultum, subitis cum mergitur umbris.
Atque[ERROR: no reftable :]55 aliquis gignique novum veteremque perire
Censuit et Phoebi et Phoebes, cum deficit, orbem.
Quid[ERROR: no reftable :]56 vero ignarum vulgus? Quae turpia monstra
Credidit immensum late vulgata per orbem!
Dum nempe e nitido Lunam deducere curru
Thessala tentat anus cantu rhombumque potentem
Circumagit, miseram nequidquam tendere contra,
Nequidquam obniti, vacuas nisi pulsa per auras
Aera sonent cantusque negent audire timendos.
Saepe igitur totas fama evulgata per urbes
Nocte volat media Lunae nigrescere frontem.
Excurrunt matres tectis juvenesque senesque;
Fit clamor, pelves et tintinnabula tota
Urbe strepunt, montes late campique resultant.
Illi instant surdasque deae nituntur ad aures
Thessalicum ne carmen eat neu cogat Olympo

-- 153 --

Delabi invitam sacris et adesse nefandis.
At Phoebum, subitis cum terras obruit umbris
Aspectumque negat populis, scelerata perosum
Consilia, infandas caedes et mille per orbem
Horrendas labes, infestam avertere frontem
Et clades, olim et ventura ostendere damna;
Sic quondam extincto miseratum Caesare Romam,
Cum caput obscura nitidum ferrugine texit
Impiaque aeternam timuerunt saecula noctem.
Non[ERROR: no reftable :]57 tamen haec semper vanae deliria mentis:
Adfuit illa dies, qua summo ex aethere Titan
Dum videt infami pendens de stipite numen,
Horrendum scelus et caedem aversatus iniquam
Involvit caeca attonitos caligine vultus.
Tempore quanquam illo Tellus quoque et ardua quaeque
Culmina terrificis meritum testata dolorem
Motibus, ipsa etiam vasti tumida aequora ponti
Atque omnis caesum ingemuit natura Tonantem.
O caecas hominum mentes! O pectora dura
Heu nimium durasque super durissima cautes!
Natura ingemuit, disrupta cacumina summis
Montibus, ipsa altis emissa cadavera bustis.
Ast unum mortale genus nil vulnera curat
Flagitiis inflicta suis numenque peremptum.
Quin etiam scelera ingeminat. Nec Terra dehiscit
Abrupta violenter humo! Nec fulmina ab alto
Ingeminata ruunt summosque evertere montes
Et properant meritis Tellurem involvere flaminis!
Quo tamen abripior? Non hoc mihi divus Apollo,
Uranie nec movit opus. Pars multa laboris
Restat adhuc; fas interea consistere fessum
Et vocem reparare novasque resumere vires.