LIBER QUINTUS
Prima in praesidium vitae procudit Egestas
Olim tot varias miseris Mortalibus artes,
Ingenia exacuens pro rebus, opemque ministrans:
Fastus, et ambitio dein excepere, repertos
Protuleruntque usus, quanto plus, commoda nostra,
Et vitae utilitas inopis quam poscere visa!
Sic vestes primum inventae, defendere membris
Frigus uti possimus, acutaque verbera venti;
Parvaque sic tepidis in vallibus edita tecta
Sunt, rabiem quoque detur uti vitare ferarum:
At nunc purpurea, aurataque in veste locamus
Luxum, et delicias, nunc laxa palatia surgunt
Effigies etiam e saxo exceptura silentes,
Marmoreisque nitent laquearia fulta columnis,
Unde urbi, gentique decus, nomenque paratur.
Utque tibi ex aliis vitae rationibus istas
Clarus evolvam causas, rudibusque recentes
Artibus exortus, et grandes unde recepti
Porro auctus, in res procurrere me sine paulo
Longius, usus erat queis primitus instituisse
Vitam homines, ne deficeret, queis deinde retectae
Deliciae, et fines Naturae simplicis illi
Dimoti, atque aliis alii de moribus orti
Mores, atque novi cultus, distensaque longe
Grandia propterea res incrementa per omnes.
Principio Natura pari ratione creavit
Nos Homines, mortale, omnes, genus, ut neque quisquam 241
Jactet sese aliis potiori vivere ab ortu,
Nec majora sibi deberi, primaque rerum.
Omnibus aequum jus vitam, stirpemque tueri est,
Et capere ad victum de terra, quae velit usus;
Utile quidquid habet nam tellus, divitae sunt
Commines hominum: repleta est undique succo,
Et Natum ad sua quemque vocat velut ubera Mater.
Nil proprium est, nostrumque, labor nisi, curaque tantum.
His igitur cum percipimus, communia quae sunt,
Fiunt nostra: velut qui carpit mitia poma,
Jam sua sunt, glandesque suae, quas colligit alta
Sub quercu, aut leporem capiens, cervumque fugacem,
Aut piscem motis findentem caerula pinnus;
Namque penu de commui res extrahit illas.
Quantum at cumque libet, non sumere proinde licebit;
Ast et opus quantum, et quantum petit ipsa voluptas.
Quod superest, non fas corrumpi; prodiga non est,
Quamvis sit Natura ferax, at in utilitatem
Omnia vult verti, ne, quae struit, irrita fiant.
Propterea tantam terrai sumere partem,
Quam colat, et largo foecundet semine varsam
Cuique licet, victum sibi quanta effundere possit.
Non aliis id erit damno, non causa querelae
Justa. Quid? una satis non terra sit omnibus, aeque
Qui capiant? Unquamne fuat penuria parvi?
Ulli deficiant sola, queis pascatur, aranda?
Pleraque sed quoniam, quae vitae accommoda nostrae,
Tempore non possunt longo servata manere;
Sed nisi forte brevi nostros vertamus in usus,
Putrescunt facile, et minuuntur, dispereuntque;
Qui sinat hoc fieri, Naturae dona profundit,
Atque injurius est aliis, quia sumit acervo
Plus de communi, quam quantum postulat usus;
Proinde aliis damno est, consumere qui potuissent
Utiliter. Tum par largiri mutua partem,
Quae superest, post ut tantundem restituatur,
Fragaque cum nucibus brevia, ut serventur in annum,
Et collapsuris victuros frugibus agnos
Mutare, et pretium hinc variis edicere rebus. 242
Huc igitur nos paulatim traduxit Egestas
Multa docens; mox hunc longe, longeque receptum
Protulimus morem; pretium confingere quippe
Rebus inutilibus libuit tunc, utpote raris,
Et quae perpetuo possint servarier aevo,
Aes velut, argentum, atque aurum, atque adamantina saxa.
Hinc est signato pecore orta pecunia primum
Scilicet, hac nobis constant ab origine nummi.
Crevit avarities hinc, nam, quam servet, adepta est
Rem facile, accumuletque, diu si parcat abuti:
Hinc cessere in opes privatas publica terrae
Jugera, quae populo quoque magno sint sat alendo,
Et potiundi aucti, extensique per omnia fines;
Nempe ita servari, quodcumque dat ubere gleba
Tellus ipsa, potest, nihil ulla et disperit e re.
Sic cui principio potiundi cura, laborque
Major erat, magis et servabit; major haberi
Idem aliis, longeque potentior, ad sua flectens
Multos arbitria, et fors omnes, debuit unus,
Et sua progenies meliori e semine visa est
Duci, atque exortus sortiri nobiliores.
Protinus hinc Regum, et Dominorum nomina terris,
Prorsum ignota prius, sunt prodita, nobilitasque
Cum censu venit; paupertas, servitiumque
Fluxerunt etiam, simul et vis, furta, rapinae:
Propterea et leges ortae, cuiusque quod esset,
Tutum quae facerent, et habendi quae sua, normas
Praeciperent, lites ne litibus exciperentur.
Et quoniam cum nos procurrimus immoderate
In rebus, prima amota, nova surgere Egestas
Usque solet; debet nova suppeditarier usque
Ars etiam, multas post se tractura quoque artes.
Quare et praetentis finiti sepibus agri,
Et positus campis limes, mensuraque in arva
Inducta est, quod quisque habet, ut cognoscere possit,
Quodque suum est, colere, atque aliena absistere gleba.
Praesertim sola partiri per jugera lata
Vobis cura prior fuerat, repetita quotannis,
Qui laetam Aegyptum colitis, ripasque feraces 243
Nili exundantis: delebat quippe quotannis
Omnes agrorum confuso limite fines
Nilus, et aequabat limosis omnia lymphis.
Proin sua servandi Mensorum hinc extudit artem
Ardor, opumque fuit terras numerare cupido
Quae docuit, post ad fastigia pergimus artis
Hujus item, praetergressi, quo duxit Egestis.
Ad Terrae nam sic noscendum venimus augmen
Totius, hinc etiam ad Solem, et palantia Caeli
Sidera, non humili correpti huc ambitione.
Quapropter ne te in promissis plura moremur;
Terra quibus dimensa modos, age, percipe plures;
Tum lustrandum auras obeuntes undique Terram,
E liquidis iterum ad Caelum sustollar ab auris,
Quam gravis astrorum, visurus, quaeque vagantum
Sit moles, non librae examine, sed rationis,
Visurus Lunae indociles motusque, vicesque:
Ire, redire vias sublimes saepe necesse est.
Quaerebant olim qui terrae totius augmen,
Esse rotundam ipsam prius omnes arripiebant:
Proin facile ex aliqua dimensa parte rotundae
Delabi fuit ad totam, et cognoscere, quanto
Orbe sit, et notis circumdare millibus amplam.
Hoc prodit tentasse vetus quem fama, Syenem
Ille urbem, cum Sol per chelas Canceris iret,
Alti crediderat sub recto verbere Solis
Esse sitam; nam rumor erat tum lumine adiri
Immisso puteos ex omni parte profundos,
Et tenebris prorsus spoliari, umbraque carere.
Praeterea illam urbem ( Pelleo condita rege
Urbs erat huic sedes Aegyptum prima per omnem)
Aestiferum recta a sese sic vergere ad Austrum,
Ut simul aspicerent mediam noctemque, diemque.
Jam prope distantes aeque inter mutua sese
Cum radii Terram veniant a Sole per omnem
Tam procul educto (Tellus puncti instar habetur
Tantum hoc ad spatium), talem catus extrudit artem.
Sursum dimidiam convertit ad alta cavati
Astra globi partem, cui filum aptarat ahenum 244
Ex imo recta surgens, mediaque cacumen
Summum prorsus habens sectae in regione pilaï.
Ergo per Cancri, qua Sol fuit altior hora,
Solstitium, fili vidit quam longa sit umbra;
Nimirum decies quintam comprendere partem
Ejus circuitus: tantam proin totius esse
Circuitus Terrae partem percepit idipsum
Intervallum, urbem distensum hanc inter utramque;
Quo te ipsum ratio tibi non impervia ducet.
Ast utramque urbem quod distinet intervallum,
Aequabant quinis stadiorum millibus, oras
Aestiferae longe regionis qui peragrabant.
Quapropter cingit qui terram maximus orbis,
Biscentum, et decies stadiorum quinque, necesse est,
Millibus excurrat. Quod, si prima omnia constent
Vera, queat nulla prorsus ratione refelli.
Verum non illae mediam noctemque, diemque
Prorsus eodem agitant momento temporis urbes,
Altera ad occasum sed paulum flectit, ad ortum
Altera; nec prorsus Caneri sub culmine summo,
Quo deorsum se Sol parat intorquere, Syene est;
Nam non e medio venientes Sole profundos
Tum radii illustrant puteos, sed proximiore
Extremae a puncto flammantis lampadis orae.
Praeterea neque sunt illo uno de rutilante
Emissi puncto radii, quibus ultimus umbrae
Finitur limes, sed limbo prorsus ab omni
Circum Solis, uti non possint fingier aeque
Distare inter se, quin sit discrimen in umbra.
Denique, quod superest, stadiorum millia quina
Urbibus esse putes illis intersita prorsus?
Posse iter exhaustum metiri tam bene credas,
Qui facuint, ducuntque viam, quam longa, labore?
Singula quae possunt, quod tu deduxeris illinc,
Irrepente aliqua facili corrumpere fraude.
At non illa fagax ratio minus esse videtur
Idcirco, per quam Terrae metirier orbem
Scilicet inventum est, suaque ars exordia coepit.
Porro alium non Sol, nocturni at sideris ignis 245
Duxit, uti fines terrae praescriberet orbi.
Namque Rhodo, tanto claram quam fecerat ipse
Hospitio, mage quam moles ea vasta Colossi;
Submisit fasces Doctrinae Oriente subacto
Magnus ubi, et subiit parvos, ut templa, penates;
Tu quoque ab Arpino, largum cui flumen et aureum
Eloquii, cupidus fontem hunc virtutis adisti:
Ergo Rhodo ex humili summas ita radere ponti
Aspiciebat aquas sidus (dixere Canopum,
Fulgurat Argoae quod clavo navis inhaerens)
Ut subito exortum caderet, pelagusque subiret.
Illud at Aegypti primo de littore visum,
Moenia quo Macetae surgunt de nomine Regis,
Parte aliqua aetherii sursumse totius orbis
Extollebat, ubi jam summum culmen adiret.
Et quia utrumque ratus mediae esse sub orbe diei
Uno eodemque locum; pariter, sese inter, utrumque
Percepit tantis removerier intervallis,
Aequa illi parti Terraï ut totius extet
Pars se inflectentis circum, et redeuntis in orbem.
Sed spatium certis finibat millibus illud;
Ergo itidem hunc certis cingebat millibus orbem.
An minus ambiguis, quam sit prior, haec elementis
Mensura innixa est Terrae, suspectaque nobis?
Adde, quod hoc humili quia sidus fulget ab ora,
Se magis infringunt radii, quam Solis, ab alto
Culmine cum caeli rutilantia spicula vibrat,
Ut novus hinc aliis cumulari debeat error.
Mensurae, genus hoc, sed adhuc fallacior illa
Tum tentata fuit ratio. Procul urbe Syene,
Cujus et haec servant, excisa et marmora nomen,
Qui tum adventabant, velut inter mira, referre
Hoc quoque consuerant, illa regione sub Austrum
Tercentum stadia a Borea protendere sese,
Queis stadiis per humum quae corpora consita recta
Tolluntur, muri veluti, celsaeque cupressi,
Erectique situ quoque aheni proinde cylindri,
Ipso in Solstitio qua Sol altissimus hora est,
Ex ulla prorsus non ullas parte cadentes 246
Projicerent umbras; nam pars super imminet una,
Cuique aliqua, illustrans Solis, qui corpore lato est.
Perceptum hinc facile est, quam partem corpore lato
Caeli circuitùs Sol occupat, hanc quoque partem
Terrae circuitùs comprendi totius illis
Debere a stadiis. Sol jam quis nesciat, illos
Quam tutum non sit fines servare sine umbra,
Et latam Solis faciem, limbisque receptam
Oppositis, illo praesertim tempore, quo, cum
Servarent, satis esse putabant in capiendis
Mensuris magnas tantum cognoscere partes,
Et non partium item partes, iterumque resectas,
Atque iterum, quas integris demasve, vel addas.
Barbara cum premerent Europam bella, ferique
Vexarent usus, proin illa inculta jaceret,
Atque artes, legesque sibi lugeret ademptas;
Soli vos Arabes terrae felicis Alumni,
Astrorum motus cupidi spectastis, et alta
Convexa, atque caput supra labentia signa;
Effusique aliis Victores protinus oris
Excultas artes nostrum immissistis in orbem.
Tum vos fama refert praeclarae laudis amore
Incensos, terrae, quam vestris subdere totam
Legibus optastis, voluisse inquirere molem.
Propterea in vastis Asiae, quos Tigris, et ingens
Alluit Euphrates, campis comprendere certa
Mensura tentasse (gradum quam dicimus) unam
Terraï partem, quae sexagesima sextae
Nimirum partis constat pars unius orbis;
Tentasse, atque situ ex uno servasse locorum
Campestri, gradibus quot se illic evehat alte
In caelum Boreae vertex; exinde sub ipsum
Isse polum, donec visus sublimior uno est
Hic crevisse gradu; dimensos esse locorum
Dein interceptum spatium; totiesque repertae,
Sunt quot in orbe gradus, numeros iterasse per orbem
Mensurae. Numeros facile hos excepimus ipsi,
At non cum numeris rationem, qua fuit alte
Quaesitus vertex, non artem, qua loca mensi 247
Sunt ea, non ipsas mensuras, quantaque prorsus
Millia tum fuerint, quae nunc accommodat aptans,
Ut vult, quisque suis mensuris: lesbia virgae
Regula qualis erat, ferus aut mos ille Procustis
Aptantis peregrina cubantum corpora lecto;
Exaequabat enim vi, cum breviora fuissent,
Distendens artus, nervorum et texta resolvens,
Sin contra a pedibus superessent longa, recidens.
Sed quid opus prisca sequi, jam nostra reductis
Jamdudum his studiis si floret tempora? Magnum
Terrae ad quaerendum certatim incumbitur augmen
Nunc iterum: primum nempe hunc hausere laborem
Una omnes Italique viri, Gallique, tumentis
Quique colunt Thamesis ripas, Rhenique bicornis.
Protinus est ratio sua cuique inventa, modusque.
Namque fuit, qui, posset uti cognoscere Terrae
Id spatium, quantum est, quod scilicet ante sub uno
Esse gradu caeli servaverat, ibat in alto
Invectus curru, per quot converteret orbes
Se rota, dinumerans, cujus jam marginis oras
Aerati fuerat circum dimensus, iterque
Inde suum sic omne putabat; quodque viaï a
Flexibus atque solo visum est discrimen iniquo
Prodire, id summa minuens tollebat ab omni.
Num terrae Mensor totius fidere tali
Debuit et tantis mensurae erroribus actae?
Quid sit opus demi, non cernat, at aestimet anceps?
Tum fuit et triquetra qui rem cognoscere forma
Aggressus, struxit tali triquetram arte figuram,
Ejus apex Terrae in medio ut se conderet imae,
Flexus et in summa turri foret alter, et alter
Culmine in aërii montis, prospectus in illam
Unde patet; flexum hunc utrumque, receperit intra
Quot sua crura gradus, facile exploravir, et istis
Percepit notis, quantus prior ille profunda
Consitus in Terra, qui formae in acumine summo est,
Constiterit; quot proinde gradus sit partibus inter
Se disjunctus apex turris, montisque vicissim;
Quod spatium pedibus dimensus deinde, per omnem 248
Circuitum sic se potuit convertere Terrae.
Sed praeter quam quod tractus brevis iste locorum est,
Quique vel exiguum nulla evitabile cura
Discrimen, faciant, magnum ut grandescat in auctum,
Dum vice multiplici totum transfertur in orbem;
Illuc fraudis item multum irrepsisse, necesse est,
Quod lux, a rebus dum mittitur, inter eundum
Per liquidos calles, foetasque vaporibus auras,
Flectitur, et torquetur; et ipsum id noscere, quidnam
Hic faciat, semper durum est, incertaque constat
Quaerendi hoc ratio: ratio proin semper, oportet,
Haec quoque servandi fallax, incertaque constet.
Scilicet in mortem curvo de turre profusa
Tramite convexam vertente ad sidera partem,
Ibat lux; ideo magis apparere patentes
Hi flexus, quam par, gemini, et subtilior ille,
Quam par, tertius esse; gradus pars scilicet illa
Major ob hoc, et major item quoque Terra videri
Debuerat, quam sit, sedesque excrescere nostra.
Caetera quid memorem, primo velut artis in ortu
Quam variis tentata modis? Cum noscere paucis
Possia certus ab his, non esse sagaciter illas
Tractatas Terrae mensuras; proinde tuaris
Congruere inter se non illas posse vicissim,
Sed magnum numeris prendas discrimen in illis.
At si sexque, decemque retrorsum in lustra abeamus
Mente haud immemori, admissique Lutetia muris
Pulchrarum rerum, et magnarum daedala mater,
Hospitioque tuo, peregrinis subjiciamus
Cuncta oculis, alte magnas consurgere moles
Aeternam in sedem doctrinarum, atque leporum
Aspiceremus, et Uranies super omnia turrim
Attolli, qui jura Dae caelastia constent;
Tum subito in ritus veteris, legesque Academi
Conventus hominum fieri, doctumque Senatum
Cogier. Haec consulta Virum graviora fuere,
Primaque, mole super terrae, formaque videnda.
Jamque Duces lecti; gelidas metitur in oras
Alter ab urbe, gradus quantum protenditur unus, 249
Alter at oppositum ad Pyrenes usque nivosae
Radices per quinque gradus procurrit in Austrum.
Italia hunc Gallis civem danarat habendum,
Ipse parem post se vestigia magna ferentem
Progeniem; Natique labor fuit ire remensum
Arctoa de parte gradum, procurrere et ultra:
In laudes, nomenque Nepos succedit utrique,
Mensurisque suis loca mensa retentat, avitam
Et relegit, patriamque viam, et quoscumque Priores
Lustravere gradus partiti Gallica ragna,
Lustrat agens, et opus multorum perficit unus.
Porro majus opus decretum; nempe remota
Tentandae regione viae, spatia atque adeunda
Inter se vasto longo distantia caelo,
Rem magis aucta fides ut panderet: ire Americae
Ad loca tum visum, supra quae praeterit orbis
Nocte diem exaequans, atque ad torpentia brumae
Regna, polo vicina, aeterni ad frigoris oras.
Quas tibi mensuras Terrae dum pandimus omnes,
Et variam longo rationem carmine, et artem,
Exhaustosque viris evolvimus inde labores,
Tenuia, spero equidem, non argumenta quereris
Texere me pertaesus; at huc tibi proinde libebit
Subtractam interea curis adjungere mentem;
Nam neque nobilius, veteri neque majus ab aevo
Ad seros quidquam transmittere fama Nepotes,
Volvendaeque diu aetati contradere possit.
Ipse gradu cupias uno si noscere, quantum
Prendatur spatii, geminas res ante necesse est
Propterea tentes reperire: sub orbe diei
Nimirum mediae distantia puncta vicissim
Inter se Terrae duo percipe; noscere flexum
Primo illum debes, quem fila cadentia recta
Terrae ad planitiem, rectaque meantia utrinque
Efficerent illic, ubi opus concurrere longe est
Obvia visceribus sub Terrae mersa profundis:
Praeterea debes, inter duo pucta quid extet
Distensum spatii, quot passus nempe, vel ulnae,
In medio cognosse solo, aequataque superne 250
Planitie, ne quid montes, vallesque supinae,
Turrita officiant vel moenia, vel nemora alta.
His subito mensura gradus constabit ab actis;
Nam gradui si flexus erit par scilicet uni,
Punctorum intervalla gradu claudentur ab uno;
Sin major, seu forte minor, minor ipsa necesse est
Sit tanto mensura gradus, majorve reperto
Terrae illo tractu gemina inter puncta recepto.
Propositum sed jam metiri qua ratione
Possimus flexum? Sensu non perva Terra est,
Visceraque illius penetrare sub alta negatum:
At non oppositas in partes ire negatum est390
Posse, atque in caelum contra protendere fila,
Ut signent nostris impendentia punctis,
Aetheriique arcus medios inquirere tractus.
Propterea quoddam sidus, quod, culmine motus
Cum fuerit summo, nimium non vertice flectat
A nostro procul (ex humili fracti omnia turbent
Nam radii), servant oculo vigilante, et utraque
Suspiciunt regione loci, quam vertice distet
Servantum, prope praeteriens cum transit, utroque.
Sic geminus quem tum vertex intercipit, arcum
Scire datur, proin et terrae quem puncta coercent.
Quarta orbis parte id pergunt; divisa superno est
Inque gradus aequos limbo, graduumque minutas
Particulas; medio dependet acumine filum,
Tenditur adjuncto quod deorsum a pondere plumbi;
Binaque, ab hoc medio curvas quod tendit ad oras,
Vitra haerent lateri, queis sidera transpiciuntur;
Vitra inter, species ubi rerum pingitur omnis,
Fac, transversa loces, seseque secantia recta
Aerea fila: latus tum si direxeris alte
In terram vertens signati marginis oras,
Videris e nodo filorum sidus in ipso,
Arcum, quo sidus nimirum a vertice distat
In caeli spatiis, similem illi prorsus habebis,
Quem finit latus hinc, illinc a pondere filum
Distensum; dum namque latus stat sidus in ipsum
Directum, filum petet alti verticis oras 251
Pendes, atque apicem caeli transcurret eundo.
Nec Terrae spatium gemina inter puncta locatum
Ipse quaes propter montes, silvasque vetantes
Directa ratione viae deprendere mensum,
Sed variis opus idcirco ambagibus uti.
Principio sola sunt tibi longa, atque aequa legenda,
Ut campusve patens, vel stratum littus arenis;
Atque ea, signatas ulnis, pedibusve catenas
Recta extendendo, super aptendoque sine ullis
Flexibus in totidem metiri millia debes,
Quot liceat, libeatque. Atque ex hac altera nobis
Quaerenda est, quam proposui, mensura locorum.
Quantum hic consilii est? Quanti ratio ipsa laboris?
Tentandum, si fors transferre in carmina possim,
Exorandaque sunt, praesentia numina, Musae,
Ne me sponte sequi juga per montana, nivesque,
Praeruptasque vias, nemora et per inhospita nolint
Vadentem, hasque etiam super alto inscribere Pindi
Culmine mensuras, artemque ex ordine totam.
Scire licet triquetra in quacumque hoc esse figura,
Ut rerum sex de summa, quae constat et ipsis
Flexibus, et laterum costis, si terna patescant
Aut latere aut gemina haec cum flexu scilicet uno,
Cum latere aut contra duo flexus simplice, possis
Arte haud ignota Mensoribus, omnia quae sunt
Prendere praeterea, et sic sena elementa videre.
Quapropter cum tu tractum per millia certa
Jam noscas dimensus, ab hoc exordia duces
Inde oculis signans varios ex ordine montes,
In Boream calido qui protendantur ab Austro,
Aut contra a Borea qui protendantur in Austrum.
Horum apices ita sint positi, ut prospectus in alterum
A geminis pateat, surgentibus ante, sequentem.
His ita suppositis triquetram nunc concipe formam,
Finibus extremis quae tractus illius ante
Jam mensi, geminos habeat, metirier ipse
Quos debes, flexus, in primi vertice montis
Tertius extet; erit, latus ut deprendere utrumque
Possis in montem excurrens a finibus illis. 252
Extrue nunc aliam speciem, velut ante, triquetram,
Unus ad unum illum ut pertingat nunc quoque finem,
Alter at hunc primum praestringat acumine montem
Flexus, et alter item innitatur monte secundo;
Jam latus agnoscis, quod ab illo limite primum
Tollitur in montem, geminos servare licebit
Et flexus quoscumque; patescet proinde, quod optas,
Id lateris spatium, quod montem est inter utrumque.
Tres inter montes iterum educenda figura est,
Quam doceo, cujus latus unum, scilicet illud,
Jam patuit, quod montem est inter utrumque priorem;
Ex hoc, atque aditis a flexibus altera nosces
Jam latera; inter eos tres proin spatia omnia montes.
Hac ratione novas effingens inde figuras
Ad quartum, atque alios transcurres ordine montes.
Cunctorumque petes apicum intervalla per omne
Propositum terrae spatium. Cum denique fini
Accedes, facito, extremae duo puncta figurae
Ultima non gemino sint fixa cacumine, veram
Campi in planitie lati sita, detur ut illum
Tractum interjectum, numeris quem inveneris ante,
Passibus aptatis revera, ulnisque probare.
Ergo congruere haec ubi videris, est opus omnes,
Intervallorum sursum, deorsumque meantum,
Ut varii, haud aequo consurgunt vertice montes,
Obliquas series terrae demittere in aequor,
Atque aequare solo. Hoc facias, a monte minori
Si rectum extendas nec se attollente meatu,
Ductu, nec contra se demittente deorsum.
Hunc apice ex alio celso magis in subeuntem
Inferius, recto incursu via, quamque cadendo
Signaret corpus, superincidat; ecce triquetra
Prodit forma recens, hoc cujus tertius extat
Flexus in incursu notus tibi, namque sit inter
Exiguum, et magnum medius, rectumque vocamus.
Vertice verum alii constant in utroque minores,
Quos valeas, quanti sint, explorare, latusque
Hos apices inter notum quoque, quippe repertum est.
Invenies igitur, via quae subtenditur imo 253
Aequore procurrens, referatur qua latus istud,
Obliquum veluti projecta corpus ab umbra.
Haec iterum, atque iterum perage, intervallaque in aequor
Projice cuncta, nihil sursum, deorsumque relinquens.
Et jam, quod superest, spatia haec projecta, locati
Ipsi ut sunt montes, vario serpentia ductu,
Inque alias, aliasque plagas pergentia Mundi,
Nunc opus est partem convertere cuncta sub unam,
Qua medius caeli orbis ab Austro tendit ad Arcton,
Atque uno directa utrinque extendere ductu.
Propterea debes servare a monte priori
Quovis, quot gradibus, medium quem dicimus, orbis,
Seu mediae malis orbem illum dicere lucis,
Diversus declinet ab illo, qui meat alte
Per nostrum caput, atque sequentis montis acumen:
Tum sat erit, si concipias a monte sequenti
Planitiem sublatam alte procurrere in orbis
Planitiem medii, rectoqe secare meatu;
Nam triquetram cernas telluris in aequore formam,
Cujus flexus et hic rectus noscetur, et ille,
Quem monte in primo servaveris ; adde repertum
Jam latus, est inter montes quod scilicet illos
Projectum spatium: quare, quod restat, habebis
Illud item latus, a primo quod vertice in orbis
Planitie medii, et telluris in aequore tendit.
Sic faciens iterum binos, iterumque per omnes,
Qui superant, montes altos, humilesque vicissim,
Ipsaque prima etiam camporum, extremaque signa,
Denique pervenies telluris in aeque ad unum
Perpetuum spatium de primo limite summam
Protensum ad metam, mediaeque sub orbe diei
Uno eodemque situm, mensuraque certa patebit.
Ne tamen addubites, dabitur, rectene peractus,
Explorare, labor; proin sic age, limite utroque
De spatii pariter servetur Luna, Jovisve
De comitatu astrum, quodcumque est, cum subit umbram,
Ut sic percipias, an eadem prorsus in hora,
Quam media incipiens numeres a nocte dieve,
Lumen id a prima carpi videatur utrisque 254
Nempe locis umbra; quod in illo tramite nullam
Significet fraudem, nec ad ortum vergier illinc,
Hinc contra occasum, medio sed pergier orbe.
Gaudebis tunc incassum haud cecidisse laborem;
Namque operum in serio tam longa, difficilique,
Qui, licet exiguus, subrepserit, omnia prorsus
Disturbet malus error, et irrita reddat, et illud
Durum opus immani molimine rursus adiri,
Et refici cogat; velut in montem grave saxum
Quod vix truditur, et clivi prope culmen adeptum est,
Deficiente solo aut tenui prodente lapillo
In vallem celerans subito devolvitur imam;
Damnati flent, Sysiphium repetuntqe laborem.
At quod ad aetherii fines, quos diximus, arcus
Pertinet, hic itidem fraus nequa illudere possit,
Inspicere in motum, quicumque est, convenit omnem,
Accedit quo nempe polo, seu forte recedit
Stella micans (nisi tum geminis servetur eodem
Tempore forte locis ), diverso tempore namque
Non statione una caeli de culmine fulget.
Motus et hic certe duplex est, proditus alter
Jamdudum, quo quaeque videntur sidera ferri
Axe super (quo se convertit et annua Tellus)
Lenta tamen nimium: biscentum saecula gyrum
Conficiunt unum, deciesque his addita sena.
Proditus alter at est nuper, qui consit ab ipsa
Terrae motu, et diuturna lucis ab alto
Ad nos usque via; non se uno haec namque propagat
Temporis in puncto, spatia et simul omnia carpit.
Has ob res geminis, radius qui nostra lacessit
Lumina, ab obliqua fert ictum parte; videmus
Properea sidus, non qua regione lacatum
Revera tunc est, locus at, quem cernimus ipsi,
Per caelum se circumfert in marginis oram
Exiguae coni primo de segmine formae.
Tertius his addi quoque motus denique possit,
Haec reperit nuper quem nostra fagacior aetas,
Scilicet exiguum quo se polus ipse per orbem
Bis denos uno decerpto volvit in annos, 255
Nunc ad Solis iter propius, nunc longius adstans
Signiferum, vastoque ad consita sidera Mundo.
Hos igitur numeris motus comprendere par est,
Cum tuimur, quantum decedat vertice sidus
A nostro, variique situs discrimen adimus,
Ne spes sollicitos animos deludat inanis.
Ergo age, qui Boreae Gallorum primus ad oras
Protulit urbe gradum a regali mensus, eundem
Congruere octonis decies ad milla sena
Millibus adjunctis invenit, tendere et ultra
Plus quater ad centum quam passus, scilicet istis
Jam decies septem debes, atque addere binos.
Novimus at quoniam lentos nihil esse moratum
Sideros illum motus, mensura, necesse est,
Claudicet hinc paulum. Verum qui primus in Austrum
Incipiens illa mensuram duxit ab urbe,
Distenditque gradus in quinque (in quolibet uno,
Si quis erat, divisus uti vanesceret error),
Invenit medium a geminis utrinque receptum
Scilicet extremis gradibus, majoribus esse
Distensum paulo spatiis, quam parte repertus
Qui fuit algentis Cynosurae ad lumina versa.
Tum discrimine ab hoc menti facile incidit aequum
Terrai non esse globum, veramque repente
Exortum desiderium cognoscere formam.
Protinus hinc etiam falsa ratione putatum est
Idcirco a gemino compressam cardine terram
Esse, et plus medio tumefactam augerier orbe;
Quippe his servatis a rebus, forma profecto
Debuerat Terrae prorsus contraria reddi,
Nempe in utrumque polum quae paulo longior esset,
Et primum coni segmen, velut ova, referret;
Namqua curva magis frons Terrae est, nonne meatus
Sub Terram citius concurrant, conveniantque
In flexum, recta quos subtus ducere tentes
Aeque longorum geminis de finibus arcuum?
Atque ideo flexum hunc majorem mutua juncti
Non faciant? Quapropter eo minor esse profecto
Unius mensura gradus non debeat illic? 256
Ast in ea coni, quae sit de segmine primo,
Effigie, mage frontis curvato inflectitur arcu,
Qua de parte magis producitur; atque ubi distat
Planitie minus a recta, subtilior exit,
Et minor axis ibi est: ita ad axem crescere debent,
A majore gradus dum pergunt axe, minorem
Continui, minimusque gradus majore sub axe est.
Inde fit, ut Tellus, si in cardinem utrumque minores
Pergunt usque gradus, illac prodictior extet,
Haud secus ac ovum; sin ora augentur utraque,
Sit compressa, velut sunt poma, a partibus ambis;
Fit pariter, si distantum discrimina noscas
Mensurae graduum, formam ut deducere possis,
Terrai quae sit circum, compressane constet,
Longane, uter major nimirum, et quatenus axis.
Ergo ex servatis gradibus quoque, fraude retecta,
Compressam non parte polorum ab utraque putarunt
Esse; sed ex illa contra procurrere Terram:
Nimirum non tum stetit haec sententia primum,
Quippe aliquis jam contulerat, quod rebus in istis
Omnibus et terris tentatum, et tempore in omni est,
Et quod in Aegypto quondam, et quod nuper in oris
His Italis, Gallosque inter, Batavosque peractum,
Imminuique gradus hoc viderat ordine notos.
Quin fuit et Lunae servatos ante labores
De tabulis qui cognoscens, numerisque retentans,
Diceret haud aequis curvarier arcubus umbras,
Sed flexis ovi in formam, qua praedita Tellus.
Scilicet haec illis pugnabat, diximus ante
Quae fluere ex ipsa gravitate, itidemque voluta
Un sese a terra; proin hoc fuit, unde coactus
Est alios aliquis gravitatis quaerere fontes,
Atque aliam legem, et rationem, qua revoluta
Terra licet, possit longa consistere forma;
Nam visum est potius Terrae transire figura
Ante a servata ad garvitatem, quam gravitate
Ad Terrae formam delabier ante reperta,
Cum gravitas variis possit rationibus aeque
Aptari, at nequeat, quae jam servata, refingi 257
Forma, et non species ea, quae deprenditur, esse.
Certius ipsam igitur servandi exorta cupido est
Formam animis, curasque laboribus adjiciendi
Exhaustis alias; siquidem minus apta videri
Debuit umbra, jacit quam denso corpore Tellus
In Lunam; exigua est etenim pars illius orbis
Umbrosi, facies Lunae quo carpitur, arcus:
Ambiguam neque rem manifesto pandere quibant
Mensurae indicio, vel adhuc quaecumque recenti,
Et fida fuerant quantumlibet arte peractae,
Scilicet unius conclusae limite regni.
Namque propinquorum garduum discrimina tam sunt
Parva, ut in haec longe tenues nos ducere possint
Errores, quos unquam ulli vitare negatum est,
Utpote mortali quos non est prendere sensu.
Proinde Virum geminas visum est dimittere turmas,
In domitas alios aeterno frigore terras,
Aeternoque alios aestu exsuperante perustas,
Ut spatiis ita distantes ingentibus illi
Inter se, tantam sperent vitare sagaces
Servando, sunt quanta gradus discrimina, fraudem.
Quis memoret, quam dura locis utrisque laborum
Exantlata? Quibus sese immisere periclis?
Jam Laponum regna, ut vocitant, glacialia longe
Prima cohors adiit, quamvis et serior oris
Exisset patriis, gelida tamen ocyor istuc
Se retulit victrix, mensuramque extulit Ursa,
Vix tum iterum caelo sol ducere coeperat annum.
Non tot monstra tamen Minyis domitanda fuere,
Dum narent prima Aeetaea ad regna carina,
Fulvo surriperent ut clarum vellus ab auro,
Conspersum quamvis mare concurrentibus esset
Tranandum scopulis, efflantes naribus ignem
Et Tauri aeripedes subigendi, atque atra veneno
Ora soporifero vigilis religanda draconis;
Quot subeunda olli horrenti rerum aspera terra;
Et quot erat curis duras opus addere curas.
Lecta fuit sedes operi opportuna gerendo
Tornea, ad gelidae procul Urbs confinia Zonae, 258
Unde esse incipiunt hyberno tempore noctes
Perpetuae magis, atque magis, dum maxima senos
Exaequet menses, et lux quoque maxima senos.
Hic calcanda jacet fluvii cognominis unda,
Cujus mensurae visa est aptissima primae
Planities; sed enim fuerat nix saepe viai
E medio evolvenda recens, quaerendaque subter
Firma sola; algentes tractabat pellibus undas
Proin frustra defensa manus, nam immobilis haesit
Interdum; usque adeo saevit Jove frigida crudo
Tempestas hyberna, ut gens quoque nata sub illo
Aethere saepe gelu deperdat membra secante,
Et tanquam a bello truncatos praeferat artus.
Obsidione velut conclusa, arctataque parvis
Abdit se domibus brumali tempore torpens;
Nix superat, canoque sepultam pulvere condit.
Deficit unda fluens in potus versa manentem
In glaciem, silice et praedura durior extat,
Vinaque vincta gelu, ferroque secanda rigescunt;
Tantum, Bacche, tuo fera temnis frigora flore,
Hoc uno gelidis non stringeris aeris auris.
Postquam flumineo est cognita dorso
Illa prior; montes tum qua ratione adeundi?
Undique praeruptis sylvae stant montibus altae,
Verbera ventorum tantum frangentia ramos
Perpessae, nunquam flammas, duramque bipennem,
Obstructae nivibus, mortali fors pede nunquam
Tentatae. Jam sunt nudanda cacumina, caeloque
Illae ostentandae rupes, jam montis ad imam
Radicem aerii, Kittim dixere Coloni,
Haerendum est; illic fabricanda patentia sursum,
Pastorum de more mapalia, suspicerentur
Unde faces caeli, et sublimes verticis ulnae;
Et sunt multa locis aptanda, movendaque multis
Instrumenta gravi molimine, Daedalus ille
Praesertim multa quae fecerat arte Britannus,
Uranie cujus tantum est munita labore:
Ipsa gradus, graduumque dedit cognosse per arcum
Particulas senas decies in quolibet uno, 259
Atque harum totidem quoque fragmina particularum,
Quae non convexis nisi vitris cernere tantum est.
Nimirum, genus hoc, arcte conclusa supellex,
Ne quid in offensu vario, compage soluta,
Turbaretur, eos montes, praeruptaque curru,
Sive levi potius scandebat culmina cymba,
Consimilis cervo quam bellua juncta trahebat,
Ocyor at multo, multoque ferocior illo,
Perque nives, glaciemque, per horrida saxa volabat.
Indigenae, rude vulgus, iners, nullisque javare
Consiliis, operisque potens, cum saepe viderent
Circum alienigenas fundi, atque, ut sacra ferentes,
Lente onus id vectare Viros, intus latitare
Numina credebant, Divum et procedere magnam
Matrem inter Gallos; namque illos stulta premebat
Relligio, exanimosque Deos, et inania signa
Thure coli, votisque jubens, et sanguine fuso.
Haud dimota minus tamen haec obstantia circum
Omnia sunt; quid enim obstiterit, queis gloria vires
Addit, et exagitat velut acri pectora thyrso?
Unius mensura gradus tunc prodita demum
Constitit, ipsa novem, decies et millia sena
Exaequans, passus si tollas inde quaternos,
Et decies septem. Doctae Dux signa cohortis
Jam movet; excedunt laeti glacialibus oris.
Ille nova te tellure, novi et sub tegmine caeli
Multa etiam solers servaverat, esset ut inde
Ditior ars, quae Naturae procul abdita quaerit,
Pendentis tractus virgae, cum tempore certo
Vibratur, longisque moras pro tractibus ejus,
Quaque via radii torpentes aeris auras
Desuper ingressi, et densatas frigore multo
Progrediantur, item stammarum innoxia caelo
Plurima per noctem spactacula, versicolores
Perque diem nubes, geminosque per aethera soles
Saepe, coronatosque, nec unam saepe per umbras
Fulgentem olim pulchra cum Colchide vellere rapto, 260
Finibus a gelidis Ursae, et regione nivali
Gaudentes focios praeclaro munere functos
Restituit patriae incolumes, caeloque tepenti.
Interea calidas Americae errabat in oris
Altera missa manus Comitum; terra illa, marique
Jactata Iliadas decimum protraxit in annum.
Vix fuit, ut magnam ad Quiti consideret urbem,
Atque ibi castra velut duro sub marte locaret;
Nimirum qua se flectit noctemque, diemque
Aequans, qui mediam Terram discriminat, orbis.
Tempore eodem illa caeli regione quis omnes
Aëris esse vices, atque una frigora, et aestum
Crederet, et mites una insedisse tepores?
Non procul aestiferi de littore gurgitis illic
Consurgunt vasti montes, quibus altior alter
In terris se nullus apex ad sidera tollit:
A Borea longo decurrunt ordine ad Austrum
Perpetui; medio est at quae ingens consita vallis,
Illa quidem centrum repetita in millia longe
Trans terrae vastas pariter distenditur oras,
Atque humilis quanquam prae verticibus praeruptis,
Tantundem super undisonum sustollitur aequor,
Quantum ipsi montes convexo ad sidera dorso
Se super evexere, minus subvecta nec alte est,
Aëriis quam quae magis Alpibus edita rupes.
Illi recta licet violenti ad verbera Solis
Perstent perpetuum procero culmine montes,
At quoniam et terrae procul a fervoribus imae
Eduxere caput, circum et tenuissimus aër
Obsedit, longeque levissimus, horrida semper
Regnat hyems glacie concreta, et frigidus annus,
Semper et aeterna nive canent obruta saxa;
Quippe prior superat, super et constructa vetustam
Incidit usque recent, cumulo proin crescere magno
Visa, locisque pedes multis assurgere centum.
Qui procul aspiciunt has alto ex aequore terras,
Mirantur certo praecingi limite montes,
Quem super omnia sunt candenti tecta pruina.
Interea immo dico languescunt Solis ab aestu 261
Ipsi, et dum pelago puppi fluitante feruntur,
Et post dum portus tetigere, obeuntque propinqua
Oppida; namque sero finduntur saxa calere
Ille, terraque hiat ventis, radiisque perusta.
At valle in media, qua sese viribus aer
Temperat adversis, hinc ardens, frigidus illinc,
Ver agitur; pulcher nec jam unquam vertitur annus;
Nam paulum Sol hinc se a vertice flectit, et illinc,
Perpetuumque dies alternans noctibus aequos,
Haud mutata, facit, caeli placidissima contstet
Tempestas, haec Elysii videantur ut esse
Fortunata loca, et campi, sedesque beatae.
Cuncta fovet Zephyris natura tepentibus, atque
De terra omnigenos simul omni tempore foetus
Fundit; opes verno proprias permiscet honore
Autumnus; pariter frondes, floresque virescunt.
Maturique vigent una super arbore fructus.
Visum his jamque locis mensuram inquirere primam;
Optima sed victu regio licet, optima certe
Tentandis non his fuit opportunaque rebus:
Nempe erat ille solo labor impendendus iniquo,
Ut strati per humum deberent pectore prono
Serpere multa Viri producto in millia tractu.
Protinus ad triquetras cum ventum exinde figuras
Aëre signandas liquido, incubuere quot acres
Aerumnae, Herculeis aucturae et viribus ingens
Nomen, et exhausturae odia imperiosa Novercae!
Illarum tantum flexus servare coacti
Montium in ascensu medio; quippe invia longe
Culmina erant glacie aeternae constrata pruinae,
Et non vitales aurae, aut spirabilis aether.
Quin saepe et mediis tentoria montibus olli
Figebant, depressa nivis plerumque ruina;
Pertaesos quoties illic haerere videres
Nequidquam, longosque dies trahere, atque morari,
Donec disjectis jam caelum purius esset
Invisis nebulis, sudusque vaporibus aer
Et caelum, et terras aperiret, et aequora, posset
Prospectus procul in montem ut de monte patere. 262
Aetherii demum ad mensuram scanditur arcus.
Protinus ipsa aliquam partim fecere labori
Instrumenta moram, queis sero haud fidere discunt,
Partim inter socios facile in diversa abeuntes
Discordes animi paulum, atque exorta simultas,
Tum fraudes etiam in servando saepe retectae,
Vitataeque modis variis, et proinde novata
Jam toties, iterumque opera instaurata, iterumque,
Omnia tentantes denos tenuere per annos.
Tandem inventa gradus longo quaesita labore
Mensura est; potuere haud corrumpere quidquam
Extinctae nondum, atque incertam reddere lites.
Rerum non inter certantes scilicet harum
Exitus ambigitur; quin major constat ab ipsis
Litibus orta sides; cavere utrinque sagaces
Quippe Viri, ne parte queant culparier ulla,
Neve sui, in vulgus patefacto errore, puderet,
Cum spectant animo de se infrendente triumphum.
Ergo gradus certis comprensi, suppositique
Denique terni sunt mensuris, et minor horum
Unus quisque gradu, gelidae qui subjacet Ursae,
Detectus; ratio compressae ab utroque polorum
Certius inde fuit firmata, receptaque Terrae.
Jam non ipsa dies securos prorsus agebas
Interea, genus hoc, in rebus, Gallia ; pubes
En iterum excitur florentia regna peragrans,
Inquiritque gradus in mensos ante, novaque
Te ratione, novis te totam denique subdit
Mensuris, quanta ad Boream procurris ab Austro,
Praetereaque gradus transversi indagine lustrat,
Expertis ne multa, via intentata videri
Ulla queat; rursusque polis utrisque repertum est
Arctari terram, medioque tumere sub orbe;
Nec quovis tum de tentamine non tumor iste
Perceptus, prorsus dubitandi ut copia deesset.
Secura tamen hic num constes undique mente?
Ambiguam vel adhuc quod reddat, sollicitamque,
Scilicet est aliquid: graduum non ordine eodem
Inter se crescunt collatae, vel minuuntur 263
Mensurae, debent quo crescere, diminuive,
Si sit ubique aeque densato corpore Tellus.
Tunc etenim primam praeferre e segmine coni
Extra debebit speciem, certoque tumore
Sic flecti, e geminis gradibus queiscumque repertis
Ut valeas totam numeris cognoscere frontem.
At vero a geminis collatis mutua nunc his,
Nunc illis gradibus, non certa atque una tumentis
Formae, at dissimilis ratio diversaque prodit.
Adde et, post etiam graduum quaae mensa suere
Diversis spatia in regionibus, ipsa figuram
Efficere hanc varie diversam, dissimilemque,
Seorsum aliis eadem ut gradibus collata tuaris.
Scilicet Oceano in magno qua se Africa terra
Trans nigos longe Aethiopas protraxit in Austrum,
Occiduoque bona lassatos aequore nautas
Spe reficit, pontoque repente immittit Eoo,
Sidera servatum summo labentia caelo,
Gallia, missus in has Civis tuus iverat oras,
Praesertim Lunam ut posset, Martemque rubentem,
Tempore quos aliis alii regionibus uno
Servarent, velut in Terram deducere Caelo,
Carmine non magico, aut cantati turbine rhombi,
Sed procul obliquis aspectibus, unde pateret,
Interjecta forent quot milla descensuri:
Ergo etiam nactus facile opportuna locorum,
Ipse gradum terrae sub millia nota recepit
Dimensus, nostrasque libens transmisit ad oras.
Tempore quanquam illo Domina Romanus ab Urbe,
Ut solet, aeternis flectebat legibus Orbem
Doctrina Pater effulgens, et Numinis instar,
Ad mores Populos, ad munera dia vocabat;
Tu tamen induxi, vel ab his decus, inclyte Silvi,
Vellet ut ipse suo curis adjungere regno,
Induxti, quas ornat, et evehit, artibus aequum
Ingenuis. Ergo auspiciis illius in ingens
Ipse Viros immittis opus: vidi ipse moventes
Arma novo, constata recens, ut idonea bello;
Vidi, cum egressos longo vetus Appia colles 264
Usque sub Albanos ductu via mensa teneret.
Protinus in montes duro subiere labore,
Et juga nubiferi, qua celsior, Apennini
Lustravere: vagos octo post culmina donec
Extremum ad superi demiserit aequoris oras,
Queis sedet antiquis urbs longe cognita fastis,
Et celsas praefert turres, prope terminus olim
Italiae. Madidis constratum ibi littus arenis,
Multaque directo distensum in millia tractu,
Aptatis, nuper velut Appia, subditur ulnis.
Illic tum media servatur sidera ab urbe;
Quae pariter media servantes sidera Roma,
Cum rediere, viros conspeximus, inter utramque
Arcum, quantus is est, caelestem ut prendere possent;
Et saepe adfuimus noctuque, diuque sagaci
In caelum cum mente aciem obvertentibus acrem.
Ollis sic plusquam graduum mensura duorum
Littore ab Adriaco Romana ad culmina ducta est,
Quanquam parte sui parva, at contractior illo
Protinus alteruter tum constitit, ante per oras
Quem Galli patrias signarunt, quemque prope aequo
Distantem spatio Boreae de cardine prendas.
Ex his tute queas facili cognoscere pacto
Tellurem non prorsus ea constare figura,
Quam gravitas exposcit in aeque corpore denso;
Ejus nec facies, circum ut tornata, videri
Jam queat, et parili ratione inflectier, aeque
In spatio circum distante a cardine utrovis.
Propterea mensis cum Terrae inquirere formam
Tentamus gradibus; revera quid sit id ipsum,
Quo nos mensuris tum tendimus, inspiciendum est.
Scilicet haud haec est, qualem spectantibus offert
Terra sui speciem, variatam montibus altis,
Et late campis discretam, et vallibus imis.
Haec si namque foret, nunc ille brevissimus, alti
Inflectunt qua se colles, gradus esset, et ulnis
Vix tribus interdum porrectus; at abforet omnis
Aequa in planitie campi tumor; eque supinis
Contra frons Terrae cava vallibus efficeretur . 265
Certam exin nobis fieri non posse figuram,
Quam memoro, terrae quis nesciat, undique campis,
Atque jugis, variis et vallibus interruptam,
Saepe et pro vario mutatam tempore? rupes
Quippe cadunt aevo, valles opplentur, et ampli
Desidunt campi, eductove cacumine surgunt.
Illa neque esse potest Terrae quaesita figura,
Quae fieret, valles si montibus aequarentur;
quippe incerta foret, nos utpote quam variare
Arbitrio nostro possemus, multiplicique
Deprimere hic montes, illic educere valles
Limite; quandoquidem infinitae continuato
Esse queant ductu formae, et sine flexibus ullis,
Ad quas haec redigi Terrae frons aspera possit
Demendo, quantum libet, addendoque vicissim.
Praeterea nec ad hanc tali ratione redactam
Possemus gradibus mensis pertingere formam;
Quippe gradus cum mentimur, quae pondera deorsum
Deducit via de tenui pendentia filo,
Recta ad quaesitam Terrae cadat illa figuram
Est opus; ast eadem num recto incurrere possit
Descensu in talem, modo quae constata, figuram,
Depressis conflata jugis, et vallibus alte
Sublatis? Siquidem velut undique pondera tendunt
Quaelibet in partes terrai totius omnes,
Sic quidquid varium Terrai in partibus extat
Texturam propter raram, densamque, necesse est,
Immutet varie, qua corpora sponte feruntur
Lapsa, viam magis in densum et detorqueat augmen.
Proinde etiam asperitas istam facit extima Terrae
Incertam, variamque viam, quod noscere possis,
Ut docui, memori recolas si mente, sub altos
Declinent filo ut pendentia corpora montes.
Sed jam age, quaesitam nobis cognoscere figuram.
Punctum finge aliquod terra super; illud ad Austrum
Sic iter, algentem vel ab Austro flectat ad Arcton,
Imprimat ut gravitas ictus, ubicumque locorum est,
Desuper insistant, erit hoc iter, orbe diei 266
Quod mediae per dimensos prodire necesse est
Nempe gradus, Terrae ob scabram quod proinde figuram,
Intus multiplici variataque viscera textu,
Atque huc, atque illuc ductu curvatur iniquo,
Et varie undanti deductum tramite serpit;
Propterea par est ipsa hac ratione rearis
Undantem Terrae faciem, quam quaerimus, esse;
Idque tibi gravitas varii ob discrimina textus
Suadeat, idque gradus servati, ut diximus, una
Non bene pro quavis concordes cumque figura,
Insinuent, dubiosque fugent de pectore sensus.
At quia per terras extrinsecus asperitates
Quae sunt, vanescunt prope Terrae ad totius auctum,
Credibile est etiam discrimina tenuia textus
Esse ea sub terris intrinsecus, atque figuram
Propterea turbari adeo non posse, polorum
Ne regione ea sit paulum compressa, tumensque
In medio, curva hic mage scilicet, et minus illic.
Non tamen idcirco prorsus verissima fronis
Quaesitae species unquam limesque patebit
Quacumque in regione suus, cum quilibet ille
Inflecti varie diversis possit in oris.
Protulit ipsa gradus sic Itala terra minores,
Nam gemino hinc illinc consurgit ab aequore semper
Altior, et medio praecingitur Apennino;
Propterea in vastos hinc illinc pendula filo
Deduci paulum debebant pondera montes,
Majoremque arcus ideo comprendere tractum
In caelo, et gemini disjungere verticis oras,
Debuerint ut proinde gradus minus esse patentes.
At contra illorum magis amplam Gallia praefert
Mensuram, quoniam calidae de parte diei
Pyrenes vastis finitur montibus, in quos
Pondera tum deducta arctabant aetheris arcum.
Propterea nobis semper mage cognita constet
Ut facies Terrae, sedesque haec alma patescat,
Esset opus tractus mensuris ire per omnes,
Atque gradus, quaque ad Boream conversa, vel Astrum,
Et qua Memnonia tendit de sede cubile 267
Solis ad Hesperium Tellus queiscumque sub oris,
Prendere; pro quavis demum regione repertus
Crescentum gradum, et minuentum surgat ut ordo.
At longum est opus, et nobis post longa manendum
Saecula, venturo si quando id prodeat aevo.
Interea paucas, at quas servavimus, omnes
Aptamus graduum mensuras vi gravitatis
Perfacile expositae, et probe consentire videmus
Inter se aptatas. Fundata est vi gravitatis
Scilicet haec Terrae moles, conflataque forma,
Et maris, et terrae; quanquam et rerum Arbiter amplae
Compagi formam quamcumque inducere, Mundum
Cum strueret, potuisset; at, ut Faber, aut super undas
Labentes, aut forte vias cum fornice pontem
Erigit inflexo, speret retinere tenaci
Calce licet pondus lapidum, tamen ipse figuram
Inducit, qualem consistere posse fine ullo
Ante putet vinclo, proprioque ut pondere tantum
Sciliet in sese niti putat; Arbiter, inquam,
Sic quoque Telluri talem conflasse figuram
Creditur, aequali qualem in se pondere partes
Libratae poscunt, compressam ab utroque polorum,
Ut docui, et paulum regione tumentem.
Nunc circumfusas mecum te transfer ad auras
E terra, breve constat iter, superamque fluentis
Inspice naturae quoque frontem, cortice quali
Includat Terram, num se conformet, ut illa,
Atque adstricta velut vestis se inflectat in artus?
At non huc gradibus, non huc conscenditur ullis
Mensuris. Quod non oculis, manibusque valebis
Subjicere, omni alio valeas neque prendere pacto,
Hic etiam inniti gravitatis viribus ipsis
Quis vetet, et facili sic illuc scandere clivo?
Nimirum videas extrinsecus aera posse
Non alia fundi fictum, comptumque figura,
Exornat quam qua Tellus sese ipsa revolvens,
Vel si alis, propior quae sit tamen; utpote terram,
Et mare cum late cingat complexibus arctis,
Et parvo assurgat cumulo liquidissimus aer, 268
Quippe gravis, formamque ideo a gravitate receptet.
Namque, assiduisque licet conatibus instet
Nesciat, assidusque licet conatibus instet
Sese evolvere, et in spatium distendere majus,
Constringi tamen usque sua sub mole, premique?
Usque adeo premitur deorsum, arctaturque, prope imam
Ut qua planitiem ponti demissior aer
Contingit, tanto sit pondere, pondus ut aequet
Argenti fluitantis, et undae more liquentis,
Quod digitos quater in septem susupendere possis
Inclusum vitri recta impedente columna.
Et licet aurarum calor augeat exsiliendi
Conatum; calor ast idem, et quae caetera circum,
Si constent eadem, densabitur aura premente
Plus aucto supera pro pondere, quoque tenetur,
Decrescet spatium pro ponderis ipsius auctu.
His tibi jam claris subjunctis rebus, et ipsa,
Quam tu cumque velis, gravitatis lege manente
In spatiis Terrae a medio variantibus, illuc
Pervenies numeris, quaerendique arte recenti,
Ut videas, progressus in aere rarescendi
Qui sit, dum sursum cumulatum mente sequeris.
Invenies igitur, gravitas dum constet ubique
Non mutata caput super altum, eademque per omne
Aerium pelagus, binis si partibus aura
Decrescat, qua densa, aliquo super edita tractu
A nobis, opus esse, ut partibus ipsa quaternis
Decrescat duplici in spatio, bis deinde quaternis,
Deinde bis octonis, sese si scilicet ipsam
Terno attollentem, spatioque sequare quaterno.
Ordine quo possis invento pergere tutus,
Innitique auris levibus, sursumque volare.
Haec lex est, gravitas ubi constans, unaque ubique
Scilicet: at spatiis eadem in se pro repetitis
Si decrescat, uti vere decrescere certum est,
Lex parvis ab ea paulo diversa vigebit
In spatiis; magnum in magnis discrimen habebis:
Tum quoque rarescent quatuor jam partibus aurae,
Jamque novem, bisque jam rursus, ut ante, 269
In spatiis, non ut tamen ante a fronte petitis,
Sed Terrae a medio, et crescentibus ordine longe
Inter sese alio, nimirum terna struantur
Post bina ut spatia, et succedant sena repente;
Ordine quo numeri cum progrediuntur, eosdem
Dicimus harmoniae de nomine, quippe ubi primi
Quae ratio est ad eum, qui tertius, aequa sit illi,
Quam discrimina habent, rationi, nempe prioris
A subeunte secundo, et ab excipiente secundi:
Qui melicos certe concentus efficit ordo.
Hinc tibi si fuerit geminis servata vicissim,
Quam varie sit densa locis liquida aura; valebis
Hanc aliis queiscumque locis, cognoscere densam.
At geminis servare locis discrimen in aura
Densata, facile est; praelongo nesciat istud
Quis bene servari vitro, quo plusve, minusve
Consurgens liquidi argenti suspensa columna
Desuper aurai compressae pondera, vimque
Signat, quamque locis densata quibuslibet extet
Rarior inventa est sic partibus aura quaternis,
Quam nos inter, ubi est educta ad millia septem.
Perge vices per quadruplices ita semper in altum,
Septenis septem cumulata prioribus addens
Millia, si gravitas constans sit, credere certe
Difficile est, quam tum longe tenuabitur aer.
Scilicet obruimur tanta a levitate fluentis.
Fama Repertorem ludi, quem Schachida dicunt,
Monstravisse refert olim, quam protulit artem,
Regnatori Indo; belli simulacra placebant,
Et nigrae, canaeque acies, variataque miro
Praelia consilio, et pugnacis nomina buxi,
Motus, insidiaeque, armorumque usus, et ordo.
Non Rex ingenium infoecunda ornavit, uti mos
Pluribus ets, tantum laude; at, pete, dixit, habebis
Praemia, quae cupias. Voti hic praesetulit esse
Callidus exilis, munusque exposcere visus
Pertenue: optarem, Regnantum maxime, dixit,
Tot cereris mihi grana, quot hac ratione putentur:
Princeps haec unum sedes (albasque, nigrasque 270
Quadratas tabulae sedes monstrabat, ubi ambae
Institunt acies, et noto limite pugnant ),
Altera bina ferat, tum tertia quattuor, octo
Quarta, et sic duplici crescant repetita per omnes
Grana coloratas vice sedes, quolibet octo
Quae sunt in latere, et toto non aequore plures,
Quam decies senis adjunctae quattuor, extant.
Rex inopem ridens animum tam parva petenti
Annuit. Ast inita porro ratione Ministri
Per numeros, adeunt illum, attonitique fatentur:
Non si vel toto dominetur solus in Orbe,
Posse reum exsolvi promissi; haud esse per amplum
Navigia oceanum segeti satis ampla serendae,
Omnia gente procul si conducantur ab omni.
Rex stupet, atque viri magnum admiratus acumen
Regni consiliis ratus est ingentibus aptum;
Proin opibus donatum in publica munera rerum
Detinuit, nunquam et propria dimisit ab aula.
Tanta vi numeri cumulantur progredientes
Ordine vel duplo: quot erunt, si quadrupla constent
Perpetua incrementa, velut consurgere nuper
Per rarescentes dixi auras? Millia si per
Quinque animo subeas sursum, et ter dena, videbis
Mille, hunc quam nostrum, mage partibus aera rarum.
Surge, age, et ulterius; bis millia confice centum,
Et super adde decem, quantus, quantusque repente
Prodibit numerus? non illum efferre valebis
Voce, sed exscribens per signa decemque, novemque
Elicies, Arabum fuerunt quae more notari.
Scilicet haec fiunt, ut paulo finximus ante,
Si gravitas sursum non sit mutata: profecto
Sed mutatur, uti docui, numerisque notantur
Diversis paulo spatia ipsa, minusque repente
Progredieris, at immensum tamen; utpote si tu
Millia sublimi post octingenta volatu
Tum quoque dena quater scandas, tam rarus ibi aer
Fundetur, vix ut decies sub sena reduci
Signa queat: numeris quae nomina reddita tantis?
Verum a servato diversus cernitur ordo 271
Ordine descensus interdum, pondera vivi
Sursum cum ferimus vitreo conclusa cylindro
Argenti, atque alia densarier aura videtur
Tum ratione. Aliquis dum montem scanderet altum
Paulatim, supraque maris consisteret aequor
Sex pedibus decies; quae lympha argentea vitro
Clauditur, ipsa aliquem descensum prodere coepit,
Scilicet hanc digito partem decerpsit ab alto,
Quae de bissenis pars unica partibus extat.
Tantundem dorso conscendere montis eodem
Pergit; et est digiti nondum pars altera visa
Descensu confecta novo; nisi donec et uno
Hos decies supra fenos pede celsior esset;
Conscensisque aliis decies sex, jam duo deerant
Scandendi, digiti rursum ut pars aequa vacaret.
Hoc igitur, quantum valuit tentare, probavit
Ordine depressas argenti mobilis undas
Usque viae magis alta petens; quin credidit istis
Sublimes se posse etiam deprendere tractus,
Evecti queis consistant supra mare montes,
Queis aliusque alio vincatur vertice vertex.
At variantia dicendum haec discrimina posse
Ponderis aurarum producier a calefactis
Hic prope nos auris varia ratione, Calores
Scilicet et terra clausi ( mons plurimus unde
Saepe ignem eructat ), locaque aeris ima vapores
Replentes tepidi, et reflexos multiplicatae
A terra ob radios vires, et densior aura
Suscipere apta magis, captumque fovere clorem,
Efficiunt, magis haec loca celsis ima calescant,
Illic ut nivium sit, durae et grandinis ortus
Tunc etiam, cum nos fervente exurimur aestu.
Propterea esse aer prope nos pro pondere densus
Non queat aggesto, constante nec ordine tractus
Sublimis minui, nec, quae servata, manere
Quoque loco possint, et tempore; tempore quovis
Nam regione calor varie mutatur in omni.
Ast aliquo a terra tractu procul, aequa per auras
Temperies est, quo nequeant hae scandere causae: 272
Ordo propterea et progressus certus ibidem
Rarescentibus est mutato a pondere in auris.
Multi hunc distendo distendunt aere multa
Progressum longe per millia, currere tantis
Quippe volunt spatiis fusum mare mobilis aurae
In coelum, terrae prope sint ut tractibus altis
Dimidiae paria; at nobis propiore videtur
Esse opus aerios constringi limite campos;
Auris quandoquidem Soli circumsitus aer
His levibus occurit, sursumque volentes
Ire aequa retinet vi, nitentesque refrenat,
Inque vicem simul his ipse interrumpitur auris.
Namque quis esse suum magnum neget aera Soli
Praeterea, immensis et fundier aetheris oris?
Indico primum maculae sunt lucida Phoebi
Turpantes ora, et quaedam velut aere in illo
Nubila suspensa, et faciem radentia diam:
Indicio candens porro est lux illa, tenebris
Quae Solem ossusum, et subjecto corpore Lunae
Obstructum penitus nobis, complexa coronat.
Esse sed hunc nobis magis indicat aera vastum
Lumen id, in caelo quod dudum aspeximus alto,
Cassino monstrante, via quod spargitur orbis
Signiferi, eque loco grajum sibi nomen adeptum est.
Hoc sub signifero longum distenditur orbe
Lumen, et occidua de parte, et solis eoa,
In speciem rhombi, pelusiacaeque per alta
Procurrit lentis, quam spectes e latere ipso
Transversam; supremus apex nunc profugit ejus
Centum a Sole procul gradibus, nunc pervenit idem
Vix decies ad quinque; et longa brevisque vicissim
Bellantis veluti comparet lancea Phoebi.
Debile lumen id est, via qualis candida lactis,
Conspicuum nec idem patet omni tempore nobis.
Non igitur lucem hanc cernes, si vespere summo,
Vel nondum rosea Tithoni conjuge cani
Exoriente, eadem non caelo ita perstet in alto,
Ut superet nebulas, fuscantesque ima vapores:
At perstat, superatque umbrantes ima vapores;1275 273
Si procul altus apex a Sole excurrat utrinque
( Aevo quod certo, quod certis accidit annis ),
Et plaga, quam Phoebi currus perlabitur, orbis
Si tum signiferi nostrum minus extet ad aequor
Obliqua, ante suos quam jungere quadrijugos Sol
Incipiat, vel post quam solverit imus anhelos.
Signifer orbis enim diversos efficit ipsam
Terrae ad planitiem flexus; nobisque, borea
Qui regione sumus Mundi, aequantemque videmus
Tempora non paucis distantem tractibus orbem,
Signa quidem, vernum quae circa Vellus utraque
Parte micant, obliqua nimis nascuntur eoo
Littore; non ideo propera eluctantur ab imis
Telluris nebulis, clarumque educere possunt
Non subito jubar in fusca caligne mersum;
Ast eadem occiduis occumbunt recta prope oris.
Contra quae oppositam circumdant lucida Libram,
Obliquant se signa cadentia, at alta oriuntur.
Idcirco e nostris regionibus aeris illa
Non bene conspicimus Phoebei lumina caelo
Edita, ni vernae per suda crepuscula noctis,
Et matutinis Autumni divitis horis.
Omnia in adversi contraria partibus Austri
His, opus est, fiant. Quae vero Aequante sub orbe,
Vel prope sunt gentes, rectus queis signifer orbis
Occumbitque, oriturque, vident hanc tempore lucem
In quovis, dum se distendat cuspide longa.
Hanc vero lucem exortam de parte quis illa
Ambigat aurarum, quae sit mage crassa, potensque
Deorsum occursantes radios convertere pulsos,
Augmine vel proprium majori effundere lumen ?
Ipse suum jam Sol quia circa vertitur axem
( Ejus ut a maculis patefit, quas cernimus omnes
tempore circuitus facere aequo, et volvier uno
axe super, varias quanquam, et sine lege coortas
ex improviso, certa nec lege obeuntes),
atque suum fecum quia pertrahit aera raptans,
ipsum hunc compresssam sese constare necesse est
in lentem, propter majorem particularum 274
Nisum de medio fugiendi limite gyri;
Propterea nobis oblique ut visa sub illa
Debeat, ut docui, rhombi apparere figura.
Corporis utque sui partem quae rapta per orbem
Est latum, ad nos Sol convertit, ita aera quanto
Plus a se projectat agens, accedere nobis
Plus facit, interdum transmittat ut oscula Terrae
Contractu aetherio; quod fit, cum cernimus auras
Eductas gradibus novies ab origine denis.
Si vel adhuc magis excurret, convestitet omnem
Lux ea tellurem circum, quo tempore quidam
Undique dissusus tota de nocte videri
Debebit splendor tenuis: mirantur agentes
Excubias proin interdum, vel longa viarum
Carpentes noctu: cur nox hac suscior illa,
Scilicet haec formas varias distinguere rerum
Cur sinat, illa nigris aeque omnia contegat alis:
Ignorant, id qua possit contingere causa.
Aeris hujus at hic num meta, et terminus haerens,
Ipsum quo monstrant oculi finire? Profecto
Idem et adhuc, nequeant oculi ut pertingere, pergit
Rarior, atque ideo subtili corpore caecus
Aetheris intervalla per ardua continuatur
Edita fors ultra longe Saturnia regna.
Hoc caudata probent ingentibus intervallis
Astra evecta procul, quorum praebentia caudae
Nubila fumantis speciem, sursum aere eodem
Tolli credible est ( ratio tibi vera probari
Quae post efficiet ), quo pacta noster et aer
Nostros scilicet hinc sustollit ad alta vapores.
Sic itidem noster, qui circumfunditur, aer
Altior est multo, quam queis reflectere lucem
Quit spatiis: statuunt hos ipsa crepuscula fines,
Quae Solis lux sunt ad lumina nostra repulsa
Corpore ab aerio: brevia, atque fugacia cum sint
Illa, quater denis non plus quam millibus alte
Posse repulsantes inventum attollier auras,
Quin denis tantum his spatiis, si forte repulsu
Bino ad nos dubiam credas descendere lucem. 275
Aura at quae radios nequeat convertere deorsum,
Officione alio monstret se impervia visu?
Ejus an in vasto pelago non innatet illa
Lux insueta, novo Boreae quam nomine dicunt
Auroram? Re tam tenui se sustinet ardens.
Hic me par etiam peregrinam hanc dicere lucem,
Qualis, et unde suos descendens hauriat ortus,
Queisque magis, Terrae, an Phoebeis debeat auris.
Illa quidem rubeos Tithoni conjugis ortus
Visa polo plerumque refert: solet altivolantis
Principio ad Cauri regionem fumidus ingens
Spectari globus; ejus humo pars conditur ima,
Edita pars sese post paulo lumine tingit,
Et nitet, interdum fuscas, clarasque vicissim
Distincta in zonas; multiplex proditur inde
Formarum ratio scenae variantis ad usum,
Ludicra gaudentis velut in spectacula Caeli.
Funditur in spatium globus ille, locisque recurvus
Rumpitur in variis limbus, lucemque profundit
Eructans, ut si retro incendia volvant
Flammarum: surgunt alternis, intereuntque
Ex improviso radii, rectoque columnas
Stare situ videas, seu paulum forte reclini
Lucentes alte super atro fornice nixas.
Saepe illae educto protensae culmine longe
Contingunt nostri supremas verticis oras,
Et coeunt illic multae et tentoria castris
Formant in speciem, fulgentemve igne coronam.
Et si tum radiis vis insit magna, videbis
Sanguineo aerios tingi fulgore vapores,
Nubilaque, et montes, et sylvas, consitaque arva,
Et pavidas urbes populi inter densa rubere
Murmura, distinguique vias, et moenia laevas
Umbras projicere, et tenebras discedere noctis.
Ista minax species finitur denique luce
Innocua, placidaque, poli sublimis ad axem;
Ut si illinc versa vice rerum nuncia Solis
Prodire, et Mundo roseos ostendere vultus
Diva velit, thalamisque senis frigentibus illas 276
Praeferat iracunda nives, brumalia regna.
Haec multi radiis Solis tribuere, putantes
Esse vel a nivium cumulatis montibus, illis
Sive repercussos a densis aeris auris,
Nequidquam. Quoniam nimis alta conditur ardens
Terra Sol mediae brumali tempore noctis,
Tempore quo septem quoque saepe arsere Triones,
Ut nequeant illuc radii pertingere missi.
Frustra alti accensos evulgavere vapores
Ursas sub gelidas simul undique convenientes;
Nam neque vim tantam cogi illuc posse vaporum
Credendum est, uno ignescant qui tempore in ingens
Distensi caeli spatium, ut de parte videri
Terrai magna possint, nimiumque remota,
Nec tantum educi posse in sublime volantes,
Longe ut praetereant fines, qui sustinet illos,
Aeris: hos fines distendi posse probatum est
Vix ad dena quater nimirum millia, nuper
Ut docui; ast ardens Aurorae tollitur illa
Flammantis species (praesertim totius ingens
Europae populis conversis lumina ad Ursas
Cum micat, et Boreae haud soli videre coruscam
Indigenae) plus quam sexcenta ad millia sursum,
Alteraque interdum his cumulata, atque altera centum
Praeterit; invia sunt quae regna vaporibus imis.
Ergo cum possit tanta ad spectacula Caeli
Terra nec ima ullos, neque suppeditare paratus
Imus et ipse aer; quid summus possit inani
Assimilis, subtili imbellis corpore, inersque?
At fors possit, ubi introrsum quid desuper haurit,
Foecundoque sinu caelestem percepit auram,
Scilicet illam ipsam, phoebeo funditur astro
Quae circum, ut docui, atque apparet saepe sub orbe
Signifero, cujus formam, loca, tempora dixi.
Illius ut pars densa solet protendier ipsam
Ad Terram interdum, procurrere forte vel ultra,
Fiet, uti fines ea transmeet aetheris illos,
Terram in vicinam gravitas quibus incipit esse
Major paulatim in Solem gravitate remotum. 277
Tum subito, si praesertim cumulatior illic
Forte sit, in Terram properat phoebeius aer
Avulsus parte haud modica de corpore magno,
Ut rupes de monte, novique fit incola regni.
Nostra dat aura locum celeri; tum densior obstat,
Innectitque moras sensim, cursumque refraenat:
Aura retenta fremens ferviscit, laesaque tristes
It velut in flammas irarum; saepe sed, ante
Quam coeptet motu interius flammescere diro,
Alterutrum projecta polum petit, ob fugiendi
Vim medio a motus, peragit quem Terra, diurni,
Quae motu hoc languente polum languescit ad ipsum,
Ob calidas itidem, magis et sub Sole tumentes
Auras, inque polum proin ob declivia utrumque.
Dum petit ille polos, interdum concipit aer
Ardorem, interdumque polis procul editus ipsis,
Aut quoque post multo depressior, insinuatus
Auris interius terrestribus, atque deorsum
Descendentibus hoc citius, quia pondus ob auras
Has alienigenas increscit convenientes.
Haec si percipias bene cuncta, resolvere possis,
Quaecumque aspicias, cum septem arsere Triones.
Inter hyperboreas primo, occiduasque videri
Incipit illa plagas ad Caurum fumida nubes,
Nam Mundi pars illa die conversa cadente est
Phoebo, et phoebigenis mage densis aeris auris:
Et globus est, nondum concepto expanditur igne
Quandoquidem, terrae super auras fusa per orbem,
Haud secus ac olei undas gutta tenacis:
Post haec aspicimus lucentes marginis oras
Nigrantis guttae, quia pars magis apta cremari,
Imbuiturque prius quae flammis, altior extat
Ad caelum conversa, aliisque obstructa latescit
Inferioribus, et sistentibus undique visum:
Tantum igitur fili apparet lucentis imago
Circum oras, ubi praeter ea impedientia nigra
Corpora subtiles expansae nant quoque partes.
Tum varios illic fuscos, clarosque videbis
Alternatim orbes, cum decidet altera major 278
Massam massa super, guttam ut super altera gutta:
tum limbum illius brevioris fumida oportet
Hujus pars transcurrat, et illud corpore nigro
Excipiat lucens filum, post proferat igneum
Ipsa suum pariter, qua circum desint, orbem.
Sed raro sit, uti plures sic accumulatae
Usque magis lato distensae coepore guttae
Desuper adveniant; idcirco non erit unquam,
Ni raros, paucosque, queas ut cernere claris
Hos intermixos nigrantes orbibus orbes.
Praeterea caeli non longo tempore prima
Permanent haec species, nam sive absumitur illa
Fumida materies, seu sese distrahit a se
Mutua, divellitque, incendi protinus ardor
Comparet, radiique erumpunt, haud secus, alte
Ac per constratas nubes cum funditur alma
Solis lux imo nigrantum nubium hiatu
Eluctata, vias loca per caligne densa
Distendit longas, et claro tramite signat.
At quae non vasto nimium se corpore deorsum
Praecipitant guttae, varias formae columnas
Dicendum est; siquidem casu producier illo
Debent, nam crassae quae sunt mage, ad ima revolvunt
Se partes loca, subtiles retinentur in altis
Ordine quaeque suo, tenui pro mole, locatae.
Deorsum ipsas nostri si circum verticis oras
Labuntur; graciles magis, apparere necesse est
Altius, et summa inclinare cacumina sese
Inter, ut in medio coeant, formamque coronae
Praetendant, aut fixa altis tentoria stellis.
Sic etiam longo si consita robora cernas
Ordine, vel tristes praecelsa fronte cuperssos
Hinc illinc tractu campis protendier aequo,
Extremae longe quae sunt, conjungere ramos
Inter se apparent nexos, truncisque coire.
Postremo rubeus color ille, et sanguine splendens,
Qui sylvas montesque, paventesque imbuit urbes,
Illa continctis a luce vaporibus ortum
Non referat, caelo obscuro, noctisque per umbras? 279
Sic etiam caelum, multo si foeta vapore est
Aeris aura, rubere videmus, purpureoque
Limine contingi nubes jam Sole sub undas
Aequoreas lapso, fessos solvente jugales.
Nunc, quibus aspicere est ea rubro incendia caelo,
Tempora temporibus conspectas Solis ob auras
Vulgatis quam conveniant, pariterque revertant
Utraque, ne certae possis te opponere causae,
Percipe. Si fastos, rerumque antiqua revolvas,
Aurorae persaepe leges conspecta Borae
Lumina, quaeque metus pavidis expresserat olim,
Nomina non eadem luci sunt indita: caelum
Scilicet aut ardens, pollutum aut sanguine diro,
Forte vel armatas contis, pilisque cohortes
Praelia miscentes dicebant, tristia proinde
Vulgus in attonitum fundebant omina vates.
Mactabant populi pecudes, stratique per aras
Numina placabant votis, donisque Sacerdos
Lenitus meliora Deum spondebat ab Aere;
Haec, inquam, priscis quanquam olim lumina saeclis
Prodita, visaque sunt, non omnibus emicuere;
Nimirum saeclis lucis vestigia nulla
Comparent aliis, ut tum neque visa, neque illa
Nota fuisse putes. Quibus at conspecta fuere
Temporibus, jam non una ratione quotannis
Lumina fulserunt, modo rarave, nullave prorsus
Prodibant, modo creba, suique feracia longe.
Ergo si repetas e prodigialia volvens
Tempora, quam docui, lucis quoque signa notabis
Tunc quaedam per Solis iter conspecta, suasque
Effudisse comas Phoebum magis orbe sub illo.
Praeterea tria sunt, quae propter quolibet anno
Res redeunt faciles luci, adversaeve Boreae:
Nimirum Soli accedens, seu Terra recedens,
Ipsaque hyperboreae regio telluris ad auras
Conversa has Solis densas mage, vel mage raras.
Postremo terrae polus idem, aut obvius auris
Incurrens, sulcansque mare illud ut aerea prora,
Aut retro incursu absistens, velut ultima puppis. 280
Quod primum est, Terrae non aequo pendet ad orbe,
Annua quo Solem cingit: quod deinde secundum,
Obliquo a positu deprendes Solis ab orbem
Terrai magnum; nec enim protenditur aer
Ex omni circum phoebeus parte, sed ipsum
Trajicit obliqua Tellus regione meando,
Bis ternis conversa polum nunc mensibus istum
Ipsius in faciem, totidem nunc mensibus illum.
Demum, quod superest discriminis, axis ab ipso
Exoritur flexu terrestris, quo sect orbem
Annua Terra terens magnum; nempe annuus iste
Si gemina Terrae cursus sit parte retextus,
Una per aequantem pars orbem recta feretur,
Quae celerare facit motum, aut tardare diurnum,
Vimque auget, minuitve illam, quae projecit hinc, atque
Illinc in geminam regionem utinque polorum
Hanc alienigenam phoebeae lampadis auram:
Altera pars cursus Tarram protrudit in illo
Aetherio pelago, per ut undas truditur alnus.
Ergo tempora queis aptae, facilesque per annum
Res, genus hoc, una coeunt, et mutua jungunt
Auxilia, invenies magis illa splendida luce
Sithonia, tantoque magis, quo fortior inde
Advenient causae vis, et numerosior una.
Quae cum conveniant, quantumlibet aucta, minuta,
Et variata modis multis, mutataque rebus,
Vero quis dubitet conjungi ea denique nexu?
Nobis Sequanicis quae prodidit omnia ab oris
Maeranus Sophiae cultor, verique minister,
Ingeniique sui fulgenti lumine claram
Extulit, ut cunctas per gentes nota clueret,
Auroram; cui vix olim nomemque, locusque
Constiterat, nunc est ortus, patefactaque causa,
Nunc nihil ambiguum in rara aut mirabile luce est;
Ille ut proinde queat ( sileat licet invida Fama
Caetera, quae saeclis longe noscenda futuris
Transmisit) censeri inter memoranda Virorum
Nomina, Naturae qui fuerunt pandere claustra
Aerea, nec victi rerum atra nocte recedunt. 281
Hac tibi subjuncta Borealis origine lucis,
Et spatio, quo se tollit celsissima, quo tu
Millia pertingas post septigenta superne
Accumulata; nimis non hos excedere fines
Aera cognosces nostrum, at solaribus auris
Finiri circum, atque inducto ut pariete claudi.
Progressus pariter, quo tenuior usque fit aer
Surgendo, sisti sub eodem limite debet.
Quantum et compressus foret aer hic prope, si nil
Officeret semper sursum ulteriora petenti,
Tantum comprimitur revera, ponderis ejus
Phoebeo supplente vices super adveniente
Aere, et usque magis dilatari impediente.
Sic intra clausum thalami penetrale videmus
Aera compressum nihilo minus esse, superno
Non interrupto quam aere continuetur;
Nam retinet fornix, quantum retineret id ipsum
Aeris aggesti podnus super accumulatum.
Non nostri perstant fines tamen aeris idem
Ad Solem mutante situs tellure, modo ipsa
Nam Soli propior, modo contra abductior extat,
Et nunc densatis magis illius innatat auris,
Nunc mage laxatis; proin et sua densior illic,
Et compressior est, hic contra rarior aura,
Et sublimior est eadem, mutataque semper.
Progressus quin ille prius turbetur in auris
Nonne opus aeris, quam summi limitis oras
Contigerit scandens? nonne impellantur utrinque
Mutua contiguae, diversoque ordine motae,
Semper et extremis pugnent in finibus aurae?
Nam qua non multo est solaris densior aer
Aere terrestri, tardari debet, et a se
Discerpi victus multis in partibus, atque
Commisceri alii, diversaque jura subire,
Telluremque sequi, et leges turbare receptas.
Quod superest, quoniam varie facit aera densum,
Ut docui, gravitas, ab ea quqoue manet, oportet,
Mobilitas, qua se resonans fluida aura propagat.
Ergo auras facili se mobilitate cientes, 282
Seque propagantes fluctu non simplice circum,
Unde suus gemina sensus fit in aure, sequamur
Mente agili, nam non oculis ea pervia vis est.
Aura sonum circum fundit, cum nempe frementi
Concutitur motu, trepidatque reciprocus aer,
Cujus particulae, quibus est vis indita sese
Compressis dilatandi, in spatia arcta premuntur,
Inque vicem saliunt, expanduntruque repulsae,
Et mediis velut unda frequens se suscitat auris.
At solet unda fluens sese ulteriora propagare
In loca, demittens partem, quae se altius ante
Intulerat, tollensque profundam, quaeque quieta
Ante fuit: moti pulsus sic aeris ultra
Extenduntur, ubi constrictae dissiluere
Particulae, in spatiumque breve adduxere patentes,
Immotasque alias prius, exteriusque locatas.
His vicibus, veluti vibratur pendula virga,
Nexibus inter se vibratur particularum
Sic aer variis, et itus, reditusque repente
Multiplices peragit, finesque extendit eundo.
At quae mobilitas vibrantum particularum est?
Quove modo fluit ex ipsa gravitate? Profecto
Pendet mobilitas aurai a corpore denso
Scilicet, et sese dilatandi, exque plicandi
Nisibus assiduis: hoc porro pendet utrumque
Desuper incumbente aurarum a pondere; quare
Mobilitas etiam; proinde a gravitate receptat
Vires ipsa suas. Numeris effere retectam
Hinc liceat; siquidem postquam cognoveris, aer
Quantum densus is est, ejus si aequare frementis
Pondus comperias argenti pondera vivi,
Quod se ad bisdenos digitos, septemque per altum
Eduxit vitri tubulum; prope mille videbis
Ire pedes sonitus aurarum tempore perquam
Exiguo, quod nimirum pars una sit horae
In decies senas partes divisae, iterumque
In decies pariter senas pro qualibet illa.
Atque hoc a vario tentamine constabiliri
Percipies, si fors ire in tentamina rerum, 283
Vel, genus hoc, cognosse aliis tentata libebit.
His a principiis sonitus ad caetera defer
Munera te, cunctosque aurarum conjice motus
Vocales; rapiunt memet majora, viamque
Dfficilem ostendunt: intenta percipe mente
Tu tamen, et durum tecum partire laborem
Me sine, verba cadant ne si irrita, protinus artem
Causeris nostram, nec idonea carmina damnes,
Cum tu non eadem, qua polles, mente sagaci
Excipias, subeasque, animo vigilante, tuaque
Proin pereat culpa nostris vis indita dictis.
Sic pila non dextrae mittentis, at excipientis
Saepe errore cadit, socio transmittere Lusor
Nimirum debet jactu longove, brevive,
Novit ut ille brevi spatio, aut colludere longo,
Excipere atque oculis illic, manibusque cadentem.
At licet audaci jam tum transmittere jactu,
Cum contra expectat facilis manus, exque pedita,
Quaeque repercutiens, quacumque ea parte volarit,
Audaci pariter jactu, longeque remittat.
Expertum sic cum nostris rationibus esse
Te rear, atque agili posse undique mente subire,
Effice, ne prorsus temeraria nostra videri
Ars queat, et vano contendere ad ardua nisu.
Quas pote, majores proin exere pectore vires.
Ergo etiam hic Terris Caelum conscende relictis,
Et nunc haec, desulter uti, nunc illa repente
Mecum sidera adi, praesertim errantia lusta.
Contemplator ibi in multis quid rebus agatur
A gravitate, per aetherias quae funditur oras.
Primo materies fulgenti Solis in astro
Quam sit densa, Jovisque etiam, terraeque videndum in
Corpore, Saturnique, quibus parere videmus
Astra alia inflexis medios obeuntia gyris.
Proin si diversis obeantur corpora circum
Corporibus diversa, opus est cognoscere quaeque
Et spatia a medio, et volventum mobilitates,
Tempora nimirum, quibus unas clauditur orbis;
His etenim a rebus videas constare duabus 284
Vires; a medio nam debent tractibus istae
Respondere suis, repetitis et semel in se
Temporibus, sed quae versa ratione, putentur.
At si aequare velis sese inter mutua tractus,
Tum vires varias, quae volvunt corpora in orbes,
Insuper ad tractus debes expendere, sed qui
Sint, semel in sese repetiti. Proinde necesse est
Tum quoque corporum item circa se versa trahentum
Corpora materies, quae viribus aequiparari
Jam queat ad tractus collatis scilicet aequos,
Materies, inquam, duplici hac ratione putetur,
Quae ratio constet repetitis tractibus in se
Et semel, et rursum repetitis, at semel ipsis
Temporibus, sed quae inverso sint ordine nexa.
Jam cum Solem obeant medium Titania circum
Astra, Jovemque sui Comites, ut Delia Terram,
Saturnumque sui, cumque horum et tempora constent,
Et spatia: ad vires cujuvsis, materiemque
Exin pervenies, et, quae discrimina, nosces.
Tum vero moles astrorum inquire, quod ipsis
A spatiis Terra distantum pendet, et auctu,
Quo nostris extendi oculis servata videntur.
Materie porro percepta, et mole vagantum
Astrorum, invenies, ea tum quam densa vicissim
Constet; materies queis major namque, minorque
Est moles, mage densa aliis sunt, raraque contra
Sunt mage, materies quibus est minor, amplior auctus.
A terra jam si ponas consurgere Solem,
Undecies Terrae quantum axes mille profundae
Metirentur (uti ponunt, qui caetera tentant
Eruere intervalla illinc), hac arte videbis
Majorem mille, et biscentum partibus esse
Materiem Solis prope, quam tibi, magne Deorum.
Juppiter, et plus quam tibi corpore cedere Patrem
Dimidio; tenuis vel ab hoc quam Terra recessit!
Victa quater centum prope partibus. Inde repertis
Molibus, accedes ad corpora densa ; decemque
Quos, genus hoc, numeros Phoebus, prope Juppiter octo,
Sex Saturnus habebit; at his praestare repertum 285
Tellurem, quoniam est decies compacta quaternis.
Illis praeterea possis in quattuor astris
Noscere, quae constet facie in cujusque superna
Quaelibet inter se gravitas collata vicissim;
Namque ea materiae bene congruit, et repetitis
In sese a medio spatiis, ast ordine verso.
Quapropter facie in Solis si vis gravitatis
Mille ferat partes, decies feret in Jove partes
Octonas, decies prope Terra est, hic ubi noster
Afficitur sensus, Telluremque excipit aer.
Ne vereare tibi secreta his prodium,
Viribus et quantis, et quanto corpore constent
Scilicet. Idcirco subeundae num mihi poenae,
Concilio admissus Divum quas garrulus olim
Dicitur in stygiis persolvere Tantalus umbris,
Dum lymphas inhians, et poma fugacia captat
Nequidquam? num propterea ne numine laevo
Aspiciat me Saturnus, neu Juppiter a me
Avertat, placidos quanquam, inclementior ignes,
Formidem? Morer anne tuos rubicunde furores
Marsque, Venusque tuos, polluto qualis amore es?
Vestra etiam jam sigura via ad secreta daretur,
Tentarem vel Lemniacis comprendere vinclis.
Nec clam adeo nobis furtive, Caducifer, ires.
Scilicet illa aliis incerta errantibus astris
Omnia sunt; aditus nondum illuc stant patefacti,
Quippe carent famulis Dominos prodentibus: horum
Deprensae tantum sunt moles, utpote pendent
Quae spatio a servantum, et visae molis ab auctu.
Haud tamen idcirco est, nequeas ut credere, Terrae
Cum nimium ad Solem sit, saturnique, Jovisque
Parvula materies, Veneris, Martisque quoque esse
Fors magis exiguam, multo illis quippe minorum.
Hinc facile efficies, prope librae examine possis
Ut Solem hinc, illinc errantia sidera cuncta
Pendere, non longe secus, ac quae parva movemus
Inter nos facili molimine corpora, eorum
A spatiis inquirentes, et pondere noto, 286
Quo commune loco medium gravitatis inesse
Debeat, et quantum de corpore quoque recedat.
Ergo age, finge animo, quod fors vix accidat unquam,
Cuncta tamen finge astra simul, quaecumque vagantur,
Deflexisse latus phoebeae ad lampadis unum;
Solis tum medio gravitatis ab ipso
Distabit paulum puncto, nam major ibidem
Quanto est materies, tanto hoc vicinus olli est;
Nec turbet quidquam, medium dicantur obire
Quin Solem, in mediumque suis contendere circum
Flexibus errantes intra vacuum aethera stellae.
Tam tenui pariter deprensos mole Cometas
Scire licet, vix ut Solem deducere possint,
Et commune quod est, medium gravitatis ab ipso
Vix distet Solis medio, nisi forsitan horum
Orbis in immensas nimium cum ducitur oras,
Cumque una constat tam multi e parte recessu
Illo in longinquo, simul addita materiai
Materia ut faciat longe discedere punctum
Id, commune quod est, medio de corpore Solis.
Parvula sic quanquam, quae nec lassate ferentes
Forte queant digitos, longe procul addita vecti
Ingentes possint convertere pondera moles
Oppositas, montesque etiam, Terramque movere.
Jam si, quidquid agant immenso sidera tractu
Edita, fixa velut quae caeli in fornice constant,
Negligere ipse velis, nihil inde ut turbet, oportet,
Commune hoc Solisque, Cometarumque, vagantumque
Astrorum punctum, fixum, immotumque vel esse
Constituas semper, vel, si moveatur, eadem
Usque via recta, et cursu sibi labier aequo;
Scilicet ut vera, cum de communis agebam
Puncti natura medii, ratione probavi.
Jam quoniam positus sese inter semper eosdem
Haerentes caelo conservant undique Stellae
In speciem; punctum id dicendum est stare quietum
In speciem; nam si moveatur tramite recto
Perpetuum, caeli nos partem semper ad unam
Accedamus, et hic sentiri saecula post tot 287
Accessus si longa queat, confusa tuamur,
Quae modo fixa, locis inter se sidera versis,
Multa magis, quam sint, vicina, remotaque multa,
Vanescentia multa, nova exorientia multa.
Hoc medium circa punctum commune necesse est
Corpora cuncta, quibus nempe est commune, moveri
Perpetuo, et nullo capere ullam tempore pausam
Posse; etenim vires, sese quibus inter aguntur,
Vel si alio quovis starent expertia motu,
Mutua pulsarent, et in illud cuncta cierent.
Si nunc vel nullos confingimus esse Cometas,
Caetera vel turbare nihil, quia forte tributi
Aeque sunt circum, atque aequali nomine pollent,
Sol minimo motu circa commune feretur
Id medium; circa sed Solem caetera turba
Astrorum, non, ut positum, superaque receptum est,
Signabit primas coni de segmine formas,
Verum longe alias implexas, inque peditas,
Compositasque; etenim quas Sol, et quodlibet astrum
Efficerent singillatim, commune obeundo
Usque sibi punctum, coni de segmine formas,
Perturbant aliae hinc vires, atque hinc aliorum,
Difficilesque alios texunt, variosque meatus.
Hoc certe exiguum est discrimen tempore parvo,
Crescit labente, et diuturno tempore magnum est.
Propterea tabulae, queis Caeli condimus acta,
Et leges servamus, in annos saepe recudi
Exposcunt longos ( aliter non vera profantur );
Illi dum numeris adeantur scilicet orbes
Difficiles, curvaeque viae flectantur, uti sunt,
Corpora quas varie varias projecta per oras
Conficiunt, dum se retrahuntque, trahuntque vicissim.
Verum has scire vias, atque omnes noscere flexus
Tam varios, ortos rerum a gravitate vicissim,
Humanae positum est vim supra mentis, et ultra
Obtutus animi, saltem majoribus ipsi
Auxiliis donec firmentur, ut aucta potestas
Mentis, et inventrix animi vis illa sagaci
Excutiat motu, et modo quae sunt invia, lustret. 288
Jam nunc, quidquid in his est artis opisque, feraci
Obruitur rerum numero, dum viscera tentat
Intima, multiplicique opera, longaque laborat,
Quasque suo nequeat dum res comprendere textu.
Corpora terna etiam, quae se ad se mutua ducunt,
Ducunturque, ubi rem generatim expendere coeptes,
Nodus non simplex et inextricabilis ambit,
Praesertim res ad privas cum veneris inde.
Unum ex his longe si vincat caetera corpus
Mole sua, veluti Terram Sol, et famulantem
Telluri vincit Lunam, venietur ad ipsos
Implexos Lunae motus, solvique tenaces.
Monstrum aliquod Tellus olim cum vasta tulisset,
Arcadiumve suem, Nemeaeve leonis hiatum,
Hydram aut multiplici vallatam peste, biformes
Tauros, Harpyas, Pythonaque, Geryonemque,
Fama est exciri solitos Heroas in arma,
Insuetique ingens belli tentasse periclum,
Ut bene moratli possent de stirpe mereri.
Multos at ferro projecto saepe tulisse
Vix sua membra domum exundantia sanguine multo,
Et laceros artus, disfractaque saeviter ossa:
At contra horrendo, atque informi corpore nulli
Haerebant ictus, discussaque tela cadebant.
Arte nova nova monstra ollis subigenda fuere.
Jam quoniam pugnas post Herculis, Aeacidaeque,
Post armorum, magicis quae fusa caminis
Cyclopum et validis fuerant fabricata lacertis,
Omnia sunt terris late portenta perempta,
Vel vasti tantum montes, terraeque remotae
Hoc terrore scatent, ut nos vitare queamus;
Est alio conversa Virorum illa inclyta virtus,
Et diversus agit flagrantia pectora fervor:
Contendunt mentis nunc viribus, atque procellas,
Ventorumque domos, adeuntque tonantia magni
Regna Jovis, Martemque domant, pennisque fugacem
Mercurium arripiunt, te, Phoebe Sagittifer, alto
Audaces curru spoliant, adimuntque Jugales.
Sola triformis adhuc hominum Dea vincla recusat; 289
Vertit se in formas varias, varioque meatu,
Multiplicique via multorum elabitur arti.
Illi, de capta veluti, persaepe triumphos
Concinuere, sed est tenui sublapsa volatu
Lubrica; cumque novam jactanti voce vocassent
Ad praedam socios, nusquam praeda illa reperta est;
Tantum fixa pedum levium vestigia quaedam;
Illusique recessere. Irritata sed istis
Plus acuit virtus sese, atque audentior urget
Magnum opus. Haud longum fors, auguror, arte latendi,
Obstandique tua laetabere, Diva triformis.
Est qui te nimium latebrosa indagine cinxit,
Arctavitque tuos fines, intraque coegit
Cedere sollicitam, jamjamque extrema timentem.
Ille docet, queis tu possis tum denique vinci
Insidiis, et nuda viris impune videri.
Ille novo obsedit monstrum insuperabile bello,
Scribere quod mi animus festinat, tantaque cinctis
Tot veterum Heroum gestis opponere gesta.
Nil usquam in rebus, nisi Tellus, Lunaque tantum
Si foret, exererentque suas si mutua vires
Pro spatiis in se repetitis usque minutas,
Et si tum oblique a recto nectente meatu
Projiceretur in adversas simul utraque partes,
Protinus excurrens atque haec, atque illa figuras
Signaret circa punctum commune orientes
Coni e segminibus, mediumque immobile staret
Hoc punctum, aut recta motu procederat aequo
Semper, ut a jacto nimirum corpore Terrae,
Et Lunae, suerint qui motus protinus orti,
Inter sese illos aequales, oppositosque,
Sive nec oppositos fingas venisse, nec aequos.
Praeterea oppositus projectus corpora ferret
Si recta a medio, jungit qui corpora, tractu,
Primaque mobilitas si aequaret mobilitatem,
Quam motu sibi quodque aequaliter accelerato
Ob gravitatem illam ex illa regione cadendo
Confectum post dimidium tum denique haberent
Commune ad punctum spatium; aequo verteret orbe 290
Sese, quodque suo, punctum hoc immobile circa,
Majori, cui materies minor, orbe minori
At contra, cui nimirum cumulatior illa est.
Jamque extra positus qui bina haec corpora longe
Spectaret, properans utrumque videret in orbes
Ire suos; at qui supra consisteret horum
Alterutro, haud proprios motus sentiret, at omnes
Qui fiunt, extra corpus transferret in alterum,
Appareret et hoc majori flectier orbe,
Unius ut radius spatio se extenderet omni,
Quod geminum corpus jacet inter, dimidiosque
Amborum simplex aequaret hic orbium hiatus.
Sic geminae tranant cum motibus aequora puppes
Oppositis, aliam citius properare tuetur
Nauta, suos motus nam motibus illius addit.
At si et projectus vis paulum obliqua veniret,
Ipsaque mobilitas esset diversa priore,
Aequi non orbes, paulum sed ab orbibus aequis
Distantes primo coni de segmine formae
Inter se similes fierent, similique locatae
Ordine circa ipsum punctum, commune quod extat,
Quod pariter focus orbis et hujus, et illius esset
Qui tum unum incoleret cornus, se crederet ipsum
Immotum, pariter molem et se cernere volvi
Diceret alterius tantum, velut illius illic
Ipse focum eficeret gyri, qui tempore eodem
Majori, quam sit revera, ducitur arcu.
Porro sic positas moles, sic se inter agentes
Mobilitate pari regionem projice in unam:
Quid fiet? Medium gravitatis progredietur
Illuc aequali lapsu, imter corpora at una
Est ratio, prior et species servabitur omnis,
Et motum circa punctum, at velut ante, ferentur.
Nunc age, finge loco corpus consistere quovis
Exoriens aliud, quod pertrahat, atque trahatur,
Materiaque sua longe quod vincat utramque;
Proin faciat regione sibi constare propinqua,
Quod gravitatis erit punctum inter corpora terna;
Sol collatus ut est ad terrae, et corpora Lunae. 291
Tunc in idem gravitas coget deflectere motu
Punctum a directo, quod erat commune priorum,
Atque viam intorquere, et iter signare recurvum.
Et si quod spatium est inter duo prima, minus sit
Usque adeo spatio, quo distat tertia moles,
Ut prope vanescat collatum, conveniatque
Ut punctum in medium penetrans, in seque retractum;
Hoc ejus spatii punctum commune feretur
Ternorum circa punctum, et flectetur in orbem
Aut aequum, aut ovi similem, si, nempe quod orbis
Ille vel iste petat, puncti ejus jactus habebit.
Qui stet in alterutro geminorum corpore proinde
Prospiciens longe positam, quae tertia, molem,
Credet eam volvi, sese orbis stare focorum
Non aequi alterutro, media regione vel aequi;
Revera tamen interea tum maxima moles
Conteret exiguos circa commune meatus
Ternorum punctum, similes tamen omnia visis.
Reveraque itidem via, quam percurrit utrumque
E geminis, circum undanti sinuabitur arcu
Citra, ultraque orbem, quo corpora juncta mearent,
Commune et ritu paulum fluitabit eodem
Propterea punctum amborum. Sed quid queat ista
Turbare ad sensum serpens via, conque voluta
Omni cum motu circum collata, viaque?
Ille tibi motus, quo corpora bina vicissim
Sese ea respectant, turbabitur, atque meatus,
Quo punctum inter se circa commune volarent,
Invertent formas, seseque novo ordine flectant,
Prendier haec sensu ut variantia possit ab illis,
Desuper alterutro qui vitam corpore ducunt,
De Terra incertos ut Lunae est prendere motus.
Ergo hos incertos, age, motus, nitere, certa
Si ratione quaes, et veris prendere causis.
Ipse tuo certe ingenio confisus, et arte,
Rebus in his longo qua mecum exercitus usu es,
Discutere horrentes adeo caliginis umbras
Connitar, tamque implexos dissolvere nodos.2015
Atque haec me temere aggressum non esse videri, 292
Spero equidem, efficies: duri non parva laboris
Laus est, si nequeant grandes reprendier ausus.
Principio si vis, qua Terra, et Luna trahuntur
In Solem, foret aequa atque aequis per loca distans
Cuncta intervallis, quid eas turbaret euntes?
Quippe fit, ut turbet, quia nec sunt tramite in uno
Semper, ut obliquae nequeant non mutua vires
Esse, nec inter se vario non vergere flexu,
Aeque nec distant a Sole, trahantur ut aeque.
Atque mage ut valeas turbantes noscere vires;
Quae Terram via recta, et Solis lampada nectit,
Illa tibi Terrae gravitatem in lampada Solis,
Fac, referat; fac deinde, in lampada Solis eandem
Quae Lunae est gravitas, referat vis scilicet illac
Ducta, meat qua Solem inter, Lunamque locatus
Trames; at hoc eadem tum sit contractior, et tum
Longior, hic contra trames cum longior, atque
Cum brevior fuerit, quem dixi, tramite ducto
A Sole ad terram : Lunai nam gravitatem
Haec referens debet via respondere viai,
Quae Solem est Terramque intersita (nempe refertur
Qua Terrae gravitas in Solem) scilicet illo
Ordine, quo semel haec in se repetita locato
Respondet spatio claram inter lampada Solis,
Lunaique globum, in sese quoque sed repetito;
Nimirum gravitatis uti natura reposcit.
Hanc porro Lunae gravitatem ita nempe relatam
Dissolve in geminas, quarum directa sit illuc
Altera, dirigitur quo tractus, corpora nectit
Qui Lunae, et Terrae pariter; pars altera at illuc
Contendat, quo Tellurem, Solemque meatus
Conjungens medius. Quae vis est prima, prope aequat,
A Terra spatium est quod Lunae, et turbat eandem,
Atque auget Lunae gravitatem in corpora Terrae:
Altera Telluri partim est communis; at hujus
Discrimen quod erit Terrae a gravitate, venire
Turbantum in partem causarum debet, idemque
Discrimen (facile ut Mensores noscere possunt)
Respondet triplici spatiorum disseritati, 293
Phoebea queis Luna a lampade, terraque distat.
Concipere ut valeas haec pronius, eja age, magnam
Finge globi faciem, quae Terrae transeat altae
Per medium, mediumque sui imo in Sole recondat:
Haec facies prope plana a Terrae transit ad orbem
Luniferum.Tum Luna, sui quacumque sit orbis
In regione, velut directo a Fratre petatur
Teli ictu, faciem pariter quod transmeat illam.
Rectum iter hoc teli, faciem est, Lunamque quod inter,
Discrimen monstrat spatiorum, Luna recedit,
Terraque queis a Sole procul; proin virium et illud
Discrimen, quod jam docui, deprendere possis
Triplo ex hoc inter Lunam, faciemque meatu;
Directumque in eam partem sit, oportet, id ipsum,
Parte in qua Luna ad faciem collata moratur.
Nunc hoc, nunc illud sic in latus aera carinae
Armatae obvertunt, ut ab hoc latere impetit hostis,
Aut illo, saevos et oberrans dirigit ictus.
Omni Lunigeri tractu namque orbis in illo,
Qui jacet a facie partes ad Solis, oportet,
Luna magis vicina trahatur fortius, ipsa
Quam Tellus; proin deserere hanc contendat, et alta
Diffugere a facie ad Fratrem, jungique vicissim.
Orbis at oppositum per tractum Luna recedet,
Quam Tellus, a Sole magis; minus inde trahetur
Propterea, a Terraque relinqui invita videbit
Tantundem, quantum procul ipsa optaret abire,
Viribus exterius si tum raperetur ab aequis.
Idem turbati tum fient denique motus
Quolibet in Terrae pariter, Lunaeque meatu,
Quo circa punctum raptae commune feruntur,
Qui fierent, immota foret si Terra, neque ullus
Fulgeret usquam Sol, neque solas Cynthia vires
Sentiret, spatiis in sese pro repetitis
Quae minuuntur, at et geminas has insuper, unam
Scilicet in Terrae directam corpus, et ipsum,
Crescentem, ut spatium, directamque alteram in oras,
Collata ad notam faciem quas Luna peragrat;
Quamque aeques noto, ut docui, cum triplice tractu. 294
Quae superest, communis erit vis, proptereaque
Non inter sese Lunam, Terramque meantem
Perturbans; Terraeque orbes, Lunaeque vicissim
Caetera turbati simili ratione ferentur,
Ut nihil intersit, soli si denique Lunae
Attribuatur, ab ambarum quod motibus exit.
Turbantes geminas has Solis dicere vires
Possumus, et Luman proprio de tramite agentes:
Quarum praeterea quae est altera, proderit ad res
Non paucas velut in geminos disjungere ramos,
Nempe iterum haud simplex in bina retexere filum.
Una igitur pars est, tractum quae devenit illum
Recta super, Terrae, et Lunae qui corpora jungit;
Altera in hoc ipso tractu est: pars prima propellit
Lunam in circuitum, cum transit scilicet illa,
Quam finxi, a facile ( quo sunt loca, dimidiato
Lumine queis Phoebe hinc, atque illinc clara renidet )
Ad loca, quae constant suprema, atque infima, fulget
Tota quibus, vel caeca silet, conjuncta ubi Terrae
Dicitur; acceleratque ea motum causa, suis ut,
Quam pro temporibus major tunc area fiat,
Et prope quadrijugos pro bigis ut Dea scandat;
ast eadem pars prima retardat circumeuntem,
Ad latus alterutrum cum ex his jungentibus itur:
Altera pars retrahit Terrae de corpore Lunam
Vi primae officiens a fronte, adversaque prorsus.
Altera vis, geminas quam nuper solvimus ipsi
In partes, ea tota locis extinguitur illis,
Fulget dimidia tantum queis Cynthia fronte;
At subito redit in lucem, atque adolescit eunte
Ulterius Luna, loca dum jungentia tangat,
In quibus illa quidem vis fiet tripla prioris,
Sedem ubi nempe velut regni, soliumque locavit;
Et sua crescet item pars prima, per omne sed istud
Non spatium (paulum decedit nata parenti),
At spatium per dimidium, quod totius orbis
Disecti pars octava est, proin dicitur Octans.
Illic maxima fit, propriique in culmine perstat
Imperii tantum; porro decerpitur aequo 295
Descrescens damno, atque ima ad loca summaque nulla est:
Altera pars vero crevit tunc, aeque et illic
Totam vim; contraque minor, minor usque recedit
Ad latera ipsa; quibus vanescens excidit omnis.
Haec, loca proin propter laterum, exsuperetur, oportet,
A prima vi Solis, et unae haec utraque juncta
Pertrahat ad Terram Lunai corpus ibidem:
Inde recedendo tenuari differitatem
Hanc opus est; cumque ad quinos sit denique ventum,
Terque gradus denos, eadem jam desinit omnis;
Exaequatur enim vis prima, atque altera pars, quae
Protinus incipiet jam hoc limite praetergresso
Exsuperare aliam, tanto plus, Cynthia quanto
Illuc accedit, quo fulget tota, latetve.
Atque ita major ibi duplo, quae distrahit, exit
Vis vi, quae Terram contra impellebat ad imam
Illic, dimidiam quo monstrat Delia frontem.
Sic vario hinc illinc fiunt discrimine pugnae,
Multaque sic varia succedunt foedera parte.
Tunc itidem ambarum contra conjuncta potestas
A Terra retrahet Lunam; totumque per orbem
Plus est, quod retrahet, quam quod trahet, et quia major
Est arcus, per quem retrahens agit illa potestas,
Et quia conatus retrahendi fit quoque major.
Sed quid praeterea faciant hae, percipe, vires.
Prima quidem vis, alterius parsque altera, cum sint
Directae ad terram, vel contra, non pote quidquam
Immutare modos, queis area verritur aeque,
Nec celeres Lunae multum turbare meatus;
Quod prior alterius porro pars turbat utrumque:
Ipsa quidem tardat motum a regione silentis
Lunai, donec quarto haec se proferat arcu.
Est tamen extremum minima haec ad limitem utrumque,
Maximaque in medio, veluti stet culmine summo;
Deinde loco a medio simili auget pars ea motum
Lege, prius qua carpebat, dum lumine pleno
Luna micet; rursus minuit, dum rursus aditur
Alter ab adverso medius locus; accelleratque
Rursum itidem, redeat dum ad nota silentia Phoebe. 296
Sic clivo ex alio descendit, et insilit altum
Alterius clivum qui collis, desiliturus
Porro, et dein alio subiturus, it impare gressu,
Descendit celeri, tardo subit, inque pedito.
Proptereaque locis lentissimus ille, necesse est,
Existat motus, contraque celerrimus idem
Pro variis. Verum est, veluti jam diximus ante,
Ad Terram gravitas minor his, et major in illis ;
Vi siquidem gravitas a prima augetur in illis
Vanescente alia, sed in his contraria prorsus,
Triplaque vi primae haec fiet; decrescere triplo
Propterea hic gravitas, plusquam illic crescere debet.
Fiet at hinc (aequum vel si deberet in orbem
Luna sua a gravitate rapi, ob jactumque priorem)
Orbis ut a geminis, quae turbant, iste prematur
Viribus, et speciem sese conformet in ovi,
Nempe locis laterum paulo productior extet,
Inque locis aliis se finibus inferat arctis.
Quandoquidem (rerum paria extent caetera circum)
Mobilitas cum major inest, mediumque petendi
Conatus minor; arcus item, quem mobile signat
Corpus, erit minus incurva ratione reflexus.
Quapropter Lunae flexus minus orbis, oportet,
Illic sit, quo tota latet, vel plena refulget,
Et gracilis magis, et parti compressus utraque;
Nam tum est liberior Lunae fuga: plus fugit ille
Ut duro puer a Domino, qui callibus exit
Obliquis, rectosque capessit, Crescere debet
Haec fuga principio, porro decrescere furtim
Furtim aucta gravitate, et mobilitate minuta,
Ulterius donec tandem fugere impediatur,
Et rursum incipiat Telluri accedere Luna,
Atque sub imperium Dominae fugitiva reverti:
Semper quoque loco laterum qui vertitur ordo.
Primo itidem accessus augentur, tum minuuntur
Furtim mobilitate aucta, et gravitate minuta.
Accessus proin deinde recessibus immitantur;
Hic sit nempe locis, et summo, et transitus imo.
Proinde accedendi queis major causa locis est, 297
Illa magis distant a Terra ; contra ubi major
Causa recedendi, minor est distantia ibidem.
Haec eadem quoque causa facit, cum Lunifer orbis
Debeat a prima non aequus origine gigni,
Sed species fieri coni de segmine princeps,
Continuo ejusdem ut mutetur tempore forma,
Sic tamen, ut si sint rerum paria omnia circum,
Luna silens, vel plena micans minus esse remota
Debeat, in medio secta quam fronte renidens.
Nunc orbis locus a terra sublimior unus
Longe extrans, cur non mundi prospectet easdem
Perpetuo partes, at ad has vertatur, et illas,
Quaerendum est; quin, quo praecesserit inclytus harum
Monstrator rerum, et rationum Inventor, eundum.
Ipse igitur primo discrimen virium earum
Inquirens, fieret per quas immotus, et idem
Mobilis orbis, uti, quem Lunae conterit astrum,
Haud temere esse orbem confingimus, extudit istud
Arte sua, spatiis bis crescere pro repetitis
In sese; porro in numeros, ut vincla coegit
In sua, quas vires addi, demive necesse est,
Orbis ut immotus (sit qui aequo proximus orbi)
Mobilis exoriatur; iter quoque deinde peregit
Oppositum, vertitque vices, et mobilis orbis
Motu ex proposito discrimen venit ad ipsum,
Eduxitque animo relegens, quod corpus in orbem
Pergeret immotum, si in sese pro repetito
Decrescens spatio vis exagitaret, iturum
Jam per mobile iter, si vis non illa maneret,
Verteret et morem, quo se circum undique fundit.
Debet enim jungens vicina, remotaque in orbe
Quae loca sunt, tractus procedere, sive retrorsum
Verti, ut vis agitas mutatur plusve, minusve
Illa, quae immotos deferret corpus in orbes.
Nunc vis illa prior, gravitati qua fit adauctus,
Alteraque alterius pars, qua decerpitur inde,
Cum non mutentur spatiorum more recepto,
Efficiunt, Lunae vis tota ex omnibus una
Conveniens non pro spatiorum illo ordine constet, 298
Proptereaque loci pariter brevis atque remoti
Mutetur plaga, quae secum ipsum deferat orbem.
Utraque juncta simul geminarum effecta, meante
Infra, vel supera Luna, quod diximus ante,
Assueto reddunt gravitatem more minorem,
Majoremve, illa ad latera obverasste vicissim.
Quod tollunt, duplum est, quam restituere quod istic,
Majoremque etiam fiunt ea furta per arcum.
Tum variatur et hic gravitas, variatur et illic
Mensura, quam quae est spatiorum certa, minori.
Nonne vides igitur, quod opus, cum dempseris illic,
Quod tum exit, minus immutari lege recepta;
cumque hic addideris, magis immutarier illa.
Proin loca conjungens vicina remotaque tractus,
Luna illic versante, antrorsum progredietur,
Hic Luna versante, retrorsum deproperabit:
at citior progressus, et est spatiosior. Omni
Ergo circuitu confecto, signa secundum
Signiferi provectus erit sublimior orbis
Mobilis ille locus. Sed erat, quae rodere posset
Viscera Avis reparata ligati ut rupe Promethei,
Caelestum non quod furto decerpserit ignem,
Sed quod adhuc tanti deerat pars ultima furti:
Nimirum motus minor hic discrimine duplo
Prodibat numeris, quam servaretur. Ubique
Tollere pugnatum e medio discrimina tanta.
Conditur in latebris jam frustra his, castaque lucis
Ne nimium fidat Trivia, ur Mortalibus extet
Invia, neu caeco educatur capta recessu;
namque iterum numeros, iterumque, ut retia lata,2280
Praetendut; jamque arte domant, reteguntque latentem,
Deprenduntque vias omnes, fraudesque retexunt.
Nunc geminis haerendum in nodis, Lunifer orbis
Quos facit hinc illinc, secat aequor grande meantis
Dum circum Terrae, partimque extollitur alte,
Conditur atque humilis partim, subterque latescit,
Interea flexu non inclinatus eodem.
Nam vis illa prior cum sese dirigat ipsa
A Luna ad Terram, positus conservat, uti sunt, 299
Orbis Luniferi, neque flexu hunc commovet ullo.
Altera vis non est Lunae distensa per orbem,
At per eum, magno quem signat Terra meatu;
Propterea propria Lunam deducere tentat
Usque a planitie, semperque inferre recentem
Inque aliam, inque aliam; quae iter amplius illud
Terrai magnum secet una, qua prius, ora,
Ipsi nec flexu inclinetur, quo prius, uno,
Ast alio, atque alio pariter, flexuque, locoque.
Si nunc tractum illum tenuem, quem tempore perquam
Exiguo pergit, dum fertur Luna per orbam,
Componas alio cum tractu, tempore eodem
Vis ea quo Lunam ducit, reperire profecto
Tunc erit, et quantum nodus mutetur uterque,
Et quantum varient inter gemina aequora flexus.
Scilcet inventum est illa procedere nodos,
Qua sunt signa, plaga quoties Luna ipsa moratur
Alterutrum e geminis inter latus orbis, ubi ore
Dimidio fulget cum transmeat, inter et ipsum
Nodum, qui alterutro huic lateri vicinior extet;
Et regredi nodos, contraque incurrere signa,
Cum fuerit ratione alia quacumque locata.
Qui laterum jungit loca, sese quique per ambos
Extendit nodos, tractus ratione secant se
In medio obliqua prope semper, conficiuntque
Hinc illinc acie flexus sese inter acuta,
A latere ast alios obtuso culmine hiantes;
Atque ita dividitur non aequas quattuor orbis
Lunifer in partes: cum pars subtilior harum
Lunam haber utralibet, per signa secunda feretur
Nodus; ab his retro contra conversus abibit,
Obtusos intra cum flexus illa vagatur.
Et quonim hos intra mora longior, intervallo
Retrorsum proin nodus eat majore, necesse est.
Nodi, circuitum cum denique Luna peregit,
Apparent retrogressi, denisque quotannis,
Atque novem pergunt gradibus; denisque prope annis
Atque novem toto circum sese orbe revolvunt.
Atque haec per numeros posita retione oriuntur, 300
Haec caelo servantur item; proin vera videtur
Haec ratio, circa Terram qua Luna cietur
Per varios motus ; queis nunquam cum sibi constet,
Ut docui, possit constare an tempore, gyros
Quo peragit circa Tellurem? Nonne necesse est,
Nunc brevius, nunc fiat idem diuturnius, ut sunt
Turbantes circum causae, et sunt caetera circum?
Esse vices etiam diversas adjice cunctas,
Non aequis spatiis ad Terram Sole manente,
Non Terra ad Lunam, non orbis partibus hujus
Solem uno posit, et caeli spectantibus oras.
Omnes sed varios me Lunae evolvere mores
Jam piget, errantemque sequi, vicibusque agitatam
Perpetuis, duroque diu insudare labori.
Ex his jamque potes facili tu noscere pacto,
Unde sit, ut varium consuerit Luna vocari
In caaelo sidus, quo deinde a nomine vulgus
Detulit imperium Triviae, instabilesque potenti
Subjecit Dominae res, assuetaque novari.
Propterea quia quidquid habet mare, terra, vel aer
Naturam praefert variantem, multiplicemque,
Tellurem, pelagus, dixere, atque aera Lunae
Subjectum, quae clausa illo et sunt omnia gyro.
Proinde mari faciles ventos, caelique nitorem
Nauta soluturus patrio de littore longum
Dum sedet expectans, in mensura tempora Lunae
Quattuor inquirit; nam credit quattuor illis
Temporibus Lunam caeli convertere mores,
Non aliis, tunc imbriferas dispellere nubes,
Ventorumque feros compescere posse furores,
Inque aliud differt spes tempore tempus ab uno.
Propterea neque nos fieri quoque tempore credunt
Aegrotos alio, tantum illo solvere morbos
Se, vel adaugere, atque exanguia linquere membra
Expirantem animam: aetates cognoscere Lunae
Mos erat idcirco medicam exercentibus artem,
Opportuna dare ut non laevo pocula possent
Tempore, felicemque horam, aut praedicere tristem.
Non nisi servato mandantur tempore Lunae 301
Semina proscissam in terram, non messis in arva
It flaventia, non ad robora dura bipennem
Admovet agricola, aut fructus ex arbore carpit,
Non herbas, floresque movet missurus in urbem
Villicus ignarus: corrumpi haec omnia credunt
Nam secus, et celeri interitu sublapsa necari,
Et damnum spreta se credulitate manere.
Interius cancri Luna crescente putantur
Crescere, echinorumque genus, conchaeque sub undis,
Ostreaque, et quidquid vestitur cortice duro.
Forsitan id fiat, quia Cynthia praestat amicam
Lumen, uti captare cibum, et pinguescere possint,
Namque die torpent, epulas de nocte requirunt.
Visa movet stomachum plerisque, et molle cerebrum
Luna: vomunt captis cum magno saepe dolore,
Et somnos adimi, desideriumque ciborum
Saepe queruntur; at hoc quaedam conjucta nitori
Illius species a mente apprensa videtur
Efficere, ut visa quosdam nuce concutit horror,
Aut oleo apposito stomachi fastidia surgunt.
Namque hos a claro percussos verbere Lunae,
Si non advertant animum, haud aegrescere cernas.
Creditur ipsa etiam vulgo magica orsa juvare,
Thessalicas et anus splendenti luce potentes
Efficere ut valeant in aves, et in ora ferarum
Converti, et latum deferri nocte per orbem.
Stultita sed nostra sua quia construit artes
Mens magicas, aliquas dum scilicet esse fatetur,
Errorem ex animis tantum haec prudentior aetas
Dispulit, evellens fagis volitantibus alas,
Concilioque sacras nocturno diruit aedes.
Creditur in mentes quoque Lunae extensa potestas,
Nam mentes plerumque etiam variae videmus
Humanas, ipsumque animi versatile nostri
Consilium, ingeniumque volubile prorsus, et exlex.
Praesertim quos incessit vesania jugis,
Aut brevis illa itidem lymphatos, irave torquet
Praecipites, quatit aut incertus pectora moeror,
Dicimus hos Triviae contactos esse flagello; 302
Hinc animos furor omnis inundat, et Evius Evan,
Saevities, et triste odium, et rationis egestas.
In caelum evehimus sic crimina, transferimusque
Nostra, nec, unde ortus ducunt, auctusque, videmus
Illa, neque e medio conamur vellere corde.
Scilicet infontes videamur ut esse, bonique,
Non tamen, ut simus, contendimus: O mala mentis
Libertas! Quidam ignotus nos perculit ardor,
Protinus aetherio percussos credimus oestro,
Nosque Deum monitu velut insanire putamus:
Tunc inimicitiis contendere, ad arma volare,
Et miscere venena, et ficta incessere culpa,
Et consanguineo turpari sanguine saepe
Fas, justumque videtur, et aras vertere Divum.
Talia qui damnant, nimium in contraria sese
Convertunt plerumque, nec agnovere, feroces
Cum videant alios furere, incusentque, furore
Opposito se proinde rapi, pariterque nocenti.
Quin etiam interdum sapientibus esse negatum est;
Scilicet in furias flagrante quiescere Mundo,
Nec flagrare itidem, parilique ardescere motu,
Esse quidem trunco propius, lapidique videtur.
Cecropidem leges mulctabant, si quis in unam
Non partem civis secesserit, arma movente
Hinc illinc populo civilia, spectaritque
Interno patriae lacerari viscera bello
Immotus, tulerit nec opem, quam credidit aptam.
Ac male quam mixtus furibundis, quamque locatus
Difficili statione foret pacatus, inermis,
Et sapiens inter stulta, irrequietaque corda,
Clarus ut noscas, age, percipe, fabula quondam
Quod facile in terris vulgata, et credita profert.
Nimirum prisco sapientes tempore, sudo
Sub Divo vixisse homines, cum lactea forsan
Flumina manabant rivis, et roscida mella
Sudabant sylvae, cum nullo agitante tumultu
Aurea per laetos florebant saecula campos.
Sidera namque ferunt tum quendam, aviumque volatus
Perdoctum vidisse, brevi fore, ut horridus imber 303
Decidat, atque nova quem forte asperserit unda,
Excusso cogat velut insanire cerebro.
Horruit, et mundo vulgavit triste periclum,
Nequidquam, nam nullus erat tum cognitus Augur.
Cavit at ipse sibi, atque illo adventante subivit
Antra die, caecosque aditus, terramque profundam.
Ecce tonante ruit caelo pluvia unda profuso,
Irriguique natant campi, montesque superne
Evolvunt rapido torrentes gurgite lymphas.
Jam mortale genus, latis errabat ut arvis
Securum, subito madefactum est rore, novoque
Correptum pariter morbo; jam protinus omnes
Bacchantes latis homines excurrere campis,
Quassare et capita, et truculentas mittere voces.
At Sapiens terra latitans, ut nubila sensit
Disjecta, et caeli speciem rediisse serenam,
Prossilit in superos, et luci redditur almae.
Spactaclum infelix! Furiis immanibus omnes
Vidit agi; quae tum monstra ac portenta notavit!
Hunc vexare timorem, illum ambitione domari,
Istum et avaritia, et viso impallescere ab auro,
Multos ira, odiis, caecaque libidine multos
Correptos, spes ante oculos, et gaudia vana,
Et dolor, et lacrymae, et tristes nova nomina curae,
Omnia turbarum plena undique, et omnia victa
A ratione repulsa, in eo confusa tumultu.
Dum stupet, et sana se solum mente potiri
Laetatur; laetum sinere illi haud esse: repente
Ad monstrum veluti vis undique circumfusa
Irruit irridens hominum, atque huc pellit, et illuc,
Et vice mutata malesanum hunc incita clamat,
Jamque in dura parat detrudere vincula captum.
Ille malum miserans tantum nunc increpitabat,
Nunc frustra revocabat ad amissam rationem,
Et bona praeteritae repetebat perdita vitae.
Acrius urgebant illi, circumque premebant.
Quid faceret? Vitam intutam sibi ducere durum,
Irrisamque fuit, cunctorum et ferre furores:
Scilicet haud illos proprium cognoscere morbum, 304
Stultitiamque suam caecos perferre libenter.2485
Illic forte lacus pluvia collectus ab unda
Nuper erat; mediam sese projecit in undam,
Involvitque luto turpi; stultissimus unde
Prodiit, atque hilaris nimium ratione relicta,
Stultorumque a concilio plaudente receptus.
Proin Sapiens inter mortalia secla relictus
Nullus erat, prolem semper genuere Parentes
Insani non dissimilem, atque antiqua Nepotes
Semper in humano renovant deliria corde.
Quidnam etenim nostris medium est in rebus, et aequum?
Quae studia inter nos versamus, non ubi multam
Nostra habeat partem vesania consiliorum?
omnibus in rebus virtutem audire, sequique
Semper quis suevit solam, solaque moveri?
Protinus invadit quaedam vis fervida pectus,
Qua rapimur, magnoque obstantia quaeque fragore
Dejicimus, non vitamus, non arte movemus.
Vel fuerit ratio, quae nos commorit, eandem
Cur furor insequitur plerumq., atque omnia turbat?
Ut Leo Marmaricis escam dum quaerit in arvis,
Inserviscit, et ex oculis micat acribus ardor,
Proterit et sata, Pastoremque interficit ipsum,
Dispergitque pecus. Cur non Pax oscula jungit,
Pax bona, praesentum pax munus amabile Divum?
scilicet humanae status optimus est Rationis,2510
Pectore pacato constans, vultuque sereno:
Tunc nihil exagitit rerum, quaecumque quietis
Advenisse queant, solido nil pectore stantes
Concutit: usque procax, fac, turba irrideat; ipsi,
Lantrantis vocem catuli ut bos fortis eundo
Temnit, eo properant, quo lumen ab aethere dium
Extulit, immotis Virtus et fulsit ab astris.
Mors atra horribili semper circumsita luctu
Nil habet, impavidos quo terreat: omnia solvat
Vitae claustra, animi nequeat corrumpere pacem.
Quidquid fata ferant, fatorumque Arbiter, ultro
Excipiunt, aequa subeuntes funera mente,
Et duros vitae, quos jussi cumque, labores. 305