Croatiae auctores Latini: inventa  
   domum |  quaere alia! |  qui sumus? |  index auctorum |  schola et auxilia |  scribe nobis, si corrigenda inveneris!  
Stay, Benedikt (1714-1801) [1755, Rim]: Philosophiae recentioris versibus traditae, versio electronica, 24209 versus (24170 epici), verborum 184044, ed. Neven Jovanovic [genus: poesis - epica; poesis - epigramma; prosa oratio - dialogus] [numerus verborum] [stay-b-phil-rec.xml].
Si vis in lexico quaerere, verbum elige et clavem 'd' in claviatura preme.

Vade retro

Vade porro

LIBER TERTIUS
Naturae variam cupidus dum persequor artem,
Et leges Mundi, et rationes, Inclyte SILVI,
Per quas conditus hic summaï fulgurat ordo,
Perculsam veluti tam grandibus, attonitamque
Rebus, ad humanas interdum vertere mentem,
Quae mage conspicuae nos inter, magnificaeque,
Res libuit; queis se flectant, quae publica constant,
Nempe modis, et quae coëant in foedera gentes,
Qualisque in populos sit late invecta potestas;
Atque ita res rebus componens, aequiparansque,
Protinus has illis longe distare fateri
Cogor, et immenso prorsus decedere tractu,
Utpote divinis humanas: scilicet illae
Invictae, stabiles, pacatae, aequaeque, bonaeque:
Turbatae haec contra, incertaeque, levesque, videri,
Semperque inter se variae, et plerumque nocentes.
Quo mihi nunc paulum tecum discurrere aventi,
Summatim et multas regnandi attingere formas,
Perfacile est, quoniam per te quoque plura valebis
Sufficere ipse tibi; queis enim te certius ipso
Noverit haec, usu qui tractas publica longo,
Diversasque olim qui non privatus adisti
Sidere mutato regiones, quique per aevum
Anteactum, atque alias discurris mente per oras?
Rebus ab oppositis ut conspicienda nitebit
Naturae species tum clarior, illicietque
Plus animos, quidquid quam magnum ubicumque videtur!
Ergo ades, atque hominum haec praeclara negotia lustra.
Quid magis intersit, quam jungi foedere velle
Inter se populos uno, quaeque optima constant,
Jura sequi? Quae non contra diversa probari
Aspicis? Imperio quantum discrimen in omni est?
Unius hìc flecti moderamine publica rerum
Cernimus, ast illic multorum. Subditur uni
Quae gens, ire putat melius plerumque sibi res,
Hunc praefert aliis dominatum, nosque doceri
Hunc a Natura putat ipsa, quae jubet uno
Semine progenitos uni parere parenti,
Monstrat et in mundo simili res ordine ferri,
Unus cum moveat totum, qui condidit, Orbem.
Propterea sanctos exemplo, et jure superno
Institui Reges, terrestria numina, Divum
Esse genus, vix non aris, et thure colendos.
Num tamen idcirco est hoc regni nomine in uno
Vis eadem in variis ditionibus? Est, ubi tantùm
Arbitrio Rex cuncta suo movet, et super ipsas
Supremum leges caput extulit, omnia vertens
Ut lubet: est contra, antiquis ubi legibus ipsa
Innixa est ratio regnandi; Rex ubi mutis
Scilicet addit vim, recipitque a legibus, atque
Utraque se media sic temperat arte Potestas.
Illic, Regnantum qua flectit cuncta libido,
Instans incumbit timor in mortalia corda,
Atque animos premit horrifica vel nominis umbra,
Immixtumque bibunt infantes lacte timorem,
Inque timore levis puerorum educitur aetas:
Regna per Aurorae populos sic omnia constant.
Exulat et virtus, et honor de mentibus illis;
At gerit ipse vices timor, atque impellit ad orsa
Pulchra viros, et magnanimos facit, et generosos
Saepe videri; etenim nil praeter grande verentes
Induperatoris nomen, facile omnia temnunt,
Hostemque, lethumque; hinc vires suppeditantur,
Hinc furor, et vitae mens prodiga, projiciuntque
Sic illaudatas animas, virtute carentes.
Si tamen unde venit timor ille, haud usque minaci
Praeque potenti etiam sit majestate Tyrannus
Obsitus, insultat contra, interdumque furores
Vertit in Auctorem, et solio deturbat ab alto
Imbelles, mitesque, et proterit, et sibi quaerit,
Quo plus possit ali: proin saevam, praevalidamque
Usque potestatem super impendere necesse est,
Ut scelera, et fraudes, errorem ita plectere, fortisque
Adversae eventus ulcisci, diraque semper
Imperia exercere, suique augere timorem.
Ast ubi nil patrias in leges juris habere
Rex valet, indecores non subdunt corda timores.
Hic Honor est, humana potens qui pectora flectit;
Hoc magnum, hoc pulchrum, porro hoc laudabile,
suadet Honos, aurum pro quo, vitamque pacisci (quidquid
Sponte velint; non dat meritis Rex praemia magnis
Hoc potiora, nec est poena invidiosior ulla,
Esse putant quam quod sibi dedecus. Et quia regno
Quod prodest, Regique, peramplo rentur honori
Esse sibi, nomenque parare, et nobilitatem,
Contendunt facere id. Tractantes munera belli,
Ut Leo Marmaricis gaudet generosus arenis
Irruere objecti lata in venabula ferri,
In caedes, in fata ruunt: seges ampla cupiti
Semper honoris ibi est, vel pulchro hanc funere quaerunt.
Si possent Reges speciem hanc adjungere honoris,
Queis libeat, rebus, proprioque ita flectere mentes
Arbitrio, quam tuta foret, quam magna potestas!
Obstant saepe tamen mores, exemplaque nota
Majorum, et tenerae quoque patrum tradita quaedam
Judicia aetati, penitusque infixa medullis,
Unde queant variis haerere in rebus honorem
Percipere, oppositis at contra dedecus esse.
Lex vetet, an jubeat: mox ingens poena sequetur:
Extorres fient patria, longeque fugati:
Evertenda domus, carcer, tum funus acerbum:
Quid refert? agitat mentes Honor; ille vel acri
Impulit interdum patriam convellere bello,
Civilique ferox foedavit sanguine dextras,
Impiaque extimulavit in ipsum pectora Regem.
Per multos ubi res agitur sed publica Cives,
Degendum solis mortalibus esse beate
Creditur, aequato inter se qui jure fruuntur,
Haud secus, ac fratres totoidem, quibus aequa potestas.
Esse bonos siquidem perrarò, qui sibi subdunt
Omnia sublimes, fieri plerumque tyrannos,
Concutere ob luxum plebem, et vexare tributis,
Cuncta libidinibus complere, injustaque bellis
Nectere bella, suosque suorum sanguine fines
Velle extendere, et humanum proin depopulari
Saepe genus, nihili pendentes, prae ambitione,
Haud secus ac animas alia de stirpe creatas.
Ergo nomina ibi regni, atque invisa Potentum:
Proinde agitat non corda timor, sibine esse timori
Ipsi nempe queant? Nec nomen honoris inane
Sollicitat; sed amor patriae, sed civica regnat
Libertas: nullo discrimine pollet in omnes
Aequum jus; absunt procul otia, luxus, opesque, et
Quidquid frugalem possit dissolvere vitam;
Privatos quoniam mediocres condere census
Est opus, ut magnum, quidquid commune, sit unum,
Pro quo quisque, velut proprio, depugnet in hostem,
Propterea haud nimium laudem, aut stipendia poscens
Prae Patria incolumi; pro qua profundere vitam
Dulce sit: a veteri non quidquam more remittat
Majorum, priscisque novos a rebus ad usus
Non abeat: delent paulatim nam nova priscam
Virtutem ex animis; vicibus consuescere pravum est.
Quae tum non videas praeclara ac fortia bello,
Quae fieri non recta domi, non inclyta ubique?
Tum grandes animae, Bruto ducente, Camilli,
Fabricii, Curiique aderunt, et sponte revertens
Regulus ad Poenos, Fabii, rigidique Catones,
Claraque Scipiadum devicto nomina ab Orbe.
Haud tamen hoc hominum possunt mortalia corda
Culmine stare diu: virtutis imagine fallit
Saepe furor, mentesque rapit pro tempore flecti
Indociles, geminasque facit discordia partes;
Et vitiis morum rigor ille obtunditur acer,
Luxus, et ambitio simul incubuere; labascunt
Tum priscae leges, consurgunt usque recentes,
Nequidquam; arbitrio versantur cuncta Potentum;
Quoque libet, plebem impellunt mercede redemptam.
Illi inter sese contendere, paulatimque
Cedere amor patriae cum libertate, procaxque
Tum demum in populo per cuncta licentia ferri.
Sic quodque a pulchro devolvitur ordine saepe
Imperium ad turbas, faecemque, et perdita rerum:
Destruit et cito se, facies niqua altera surgat
Ordinis, ipsa etiam mox decessura recenti,
Mutandaeque itidem: sic rerum hic vertitur ordo.
incertis non tam vastum mare volvitur undis,
Ventorumque vices agitatum percipit omnes,
Quam vario rerum mutantur publica motu.
Haec ubi cognôris, multaque revolveris ipse
Parte vigil, si tum te ad foedera Naturaï
Certa, ratasque feras ad leges, haec quibus omnis
Summa stat, ad tutos e tempestatibus atris
Nonne tibi portus demum videaris, et almae
Venisse a tenebris ad lumina clara diei,
Protinus unde queas hominum cognoscere curas,
Quantum sollicitas, tantum rationis inanes;
Proptereaque unum praeclarum, et grande, quod extat,
Et spectabile opus cupide hoc invisere Mundi?
Quo magis inceptum pergam contexere versu.
Hactenus in varias dum nos gravitatis adimus
Leges, non alios deduximus inde meatus,
Quam rectos, curvosque etiam, quos diximus aequi
Esse arcus orbis, quique hoc simul orbe, viaque
A recta tenuere ortus, orbique propinquant
Plus aliis, plus et communi foedere gaudent.
Sed quam praeterea series immensa viarum
Esse videretur, si vertimus undique mentem
omnem in naturam, varia infinitaque prorsus!
Quin genera ipsa forent etiam infinita profecto:
Immensusque itidem quam late est usus earum!
Quamlibet inspicias si frondem, haec est quoque, dicas,
Cui sua debetur curvi natura meatus
Una uni; nil revera nam constat, ut ipsa est:
Scilicet haud alia est quam qua ratione requirit
Illa loci regio, tellusque, illa arbor, et ille
Ramus, et ille aër, et quae sunt caetera circum
Omnia. Si, genus hoc, mens singula cernere possit
Omnibus in rebus, cunctosque ediscere motus,
Quique queant varii signari exinde meatus,
Naturam prorsus pariter cognosceret omnem,
Atqeu videret, ab hac quid in omni possit oriri
Tempore, quid nequeat, res et praediceret omnes,
Quae fierent, quocumque loco, quo tempore cumque.
Nostra sed est arcto nimium mens limite septa,
Et finita, nec extendit nisi per breve vires
Intervallum, et vix, ut constant, pauca tuetur.
Perspicit officium rectae, clarèque tuetur
Ipsa viae, quo nimirum pars quaelibet ejus
Parti cuique super poni queat, aptarique:
Illud in orbe videt munus quoque, quo fit, ut arcus
Arcum alium ex uno possit latere integere omnem.
Ex his, res aptas mensuris comparat omnes
Inter se, et rerum mensuras percipit ipsas,
Usa velut primis his mensurarum elementis,
Scilicet, aequales, quas congruere aspicit, esse
Res inter se, ititdemque pares remanere, pares si
Tum paribus partes addas, demasve vicissim.
Hinc recta ante alias via simplex esse videtur:
Post orbis: subeunt vario tunc ordine cuncti,
Hos ut contuleris notis, primisque, meatus.
Hinc velut in classes varias disjungimus illos;
Dum varium numerum punctorum cernimus esse,
Quae scindens via recta facit. Dum mutuà rectae
Occurunt geminae, puncto scinduntur in uno:
In geminis sed quos secuit via recta meatus
Punctis, hos generis nos ponimus ordine primi:
Alterius generis sunt, quos via recta ter ausit
Trajicere: occurrat quibus at quater, his tribuendus
Tertius est ordo: sic esse ex ordine quarto
Cognosces, quinus per quos est transitus olli:
Perque alias pariter possis te ferre viarum
Non alio formas pacto, genera omnia lustrans,
Nimirum totidem, quot jam constare necesse
Est numeros, omni proin semper fine carentes.
Sunt tamen et numeros, evectae quae super, omnes
Transcendant; quoniam sunt infinita profecto
Puncta, quibus recto possint a tramite findi.
Qui prima, ut docui, consistunt sede meatus,
Ipsi sunt orbes, proscissoque exoriuntur
Quae species tres de cono: qui deinde secundo
Ordine sunt, crescunt numero: quos tertius ordo
At recipit, longe plus crescunt, classibus isti
Discerni variis ut possint; jamque videmus
Discretos. Hic ingeniis prope terminus haerens;
Nam qui praeterea sunt, sublimique locantur
in genere, immani numero concrescere debent
Longe, et naturas sortiri discrepitantes
Usque adeo inter se, ut, quaedam communia praeter
Munera, quae nobis generatim cognita constant,
Humanam exsuperent mentem, longeque recedant;
Obruitur siquidem, propius si tangere tentet.
Sed qui transcendunt numerorum denique fines,
Illis esse magis multo natura putatur
Abdita, difficilisque: tamen sunt inter eosdem,
Qui, quia naturam respectant cominus orbis,
Directaeque viae, mitescunt denique nobis
Tractati, facilesque etiam, clarique videntur,
Et sua conspicienda animis pulcherrima praebent
Munera, per varios quae dehinc deducimus usus.
Non meus hic labor est; alienis surgit in arvis
Haec messis nempe, atque aliam resecanda per artem.
Ast aequi quoniam per et arcus ivimus orbis,
Et triplices coni per formas; dicere porro
Unum, nempe ipso qui gignitur orbe, meatum
De tantis, quorum claudi natura repugnat
Intra ullos (quoniam transcendunt omnia) fines,
Usus erit, pulchrosque ab eo cognoscere mores
Nostrae, quam excolimus, gravitatis, quamque doceri
Tma cupidi sumus hìc; praesertim si quid in illo
Sit, quod in aequando commoti tempore prosit
Corporis, it currens quod scilicet, atque recurrens;
Ut referunt, quibus haec tentata, retectaque primis.
Nonne operae pretium est igitur cognoscere, quali
Constet natura, quos et referatur ad ortus?
Motum propterea currùs expende per urbem
Constratam lapide, aequati vel per sola campi:
Dum graditur, mentem revolutae, oculosque rotaï
Fige super puncto, quod summo in margine perstet,
Clavus ut est ferri, qui lato vertice supra est.
Hic modo tangit humum, subitoque relinquit equorum
Progrediente jugo, et paulatim tollitur alte
Evolvente rota sese, obliquumque per auras
Tranat iter surgens, agilis dum culmina tranet
Summa rotae; quae praeteriens descendere parte
Incipit ex alia, et curvato pergere tractu
Illi consimili, quem scandens egerat ante,
Donec sese humilis demittat ad oscula terrae:
Interea quam longus erit, se tramite recto
Totus humi protendet aheneus ambitus orbis.
Ergo sui si tum vestigia clara relinquat
Ille roate liquidis excurrens clavus in auris,
in speciem via cujusdam sinuabitur arcùs,
Rectà nixus humi qui dorso sidera spectat
Convexo, terramque sinu, sublimis et alto
Vertice consurgit tantum, quantum editus orbis,
Qui genuit, fuit ille rotae, tantumque patescit,
In latera amplus, ut aequet aheni marginis oras
Orbem includentes, atque inter crura receptet.
Cui fuerit natura viae patefacta priori,
Ingens pugna fuit jamdudum, at sanguinis expers,
Qualis, cum verbis contenditur inter inermes,
Esse solet: laudem simul Ausonis arripiebat,
Gallicaque ora simul: siquidem praeclara reperta
Ista videbantur; quantumvis pauca fuissent
Cognita, nec magnos, ut nunc, traducta per usus.
Haec quoque Tyrrheni, suetus quo vincere multa,
ingenio tentata Viri; quod claudit in illo,
Nam cupiens, via curva sinu, cognoscere, quantum
Majus sit spatium spatio, qui protulit, orbis;
in spatium formabat et hoc, formabat et illud,
Assimiles circumcidens, laevesque papyros,
Ponderaque imponens lance explorabat earum.
Ter quater intentis oculis, manibusque retractans
Id repetebat, uti quid ab illo denique certi
Conjiceret: verum lanx terque, quaterque fefellit.
Scilicet audenti vultum hìc fortuna retorsit.
Esse sed id porro pondus, spatiumque repertum
Est triplum, atque itidemcurvati marginis oras
Hujus nempe viae distendi posse quaternos
In tractus, medium secet horum ut quilibet orbem,
Orbem illum, quo flexa via est exorta voluto.
Nunc convertere situs; quod erat super, effice, ut ima
Innitatur homo deorsum, et spectentur hianti
Astra sinu, latique pedes in nubila tendant:
Tum grave pondus erit, (magnos id sive per arcus,
Sive per exiguos punctum volvatur ad imum)
Semper ut aequali contingat tempore metam;
Tales esse loco quoniam quocumque necesse est
Flexus id per iter, motum ut quae sola secundat
Corporis a tergo gravitas, minuatur eadem,
Qua ratione arcus etiam minuuntur, eunte
Corpore qui punctoque intercipiuntur ab imo;
Propterea ut non esse alio diuturnior alter
Descensus queat, ascensusque, sit, ut libet, impar:
Ut non esse mihi jam multis ante probatum est.
Majus erit tempus deorsum per quemlibet arcum
Tempore, quo toto descenderet axe rotaï
Seu revoluti orbis, grave corpus, major ut axe
Ipso dimidius nimirum est ambitus orbis.
Atque id propterea prope duplex tempus, oportet,
Temporis illius constet, quo lapsus in arcu
Exiguo fieret foecundi scilicet orbis
Illius, ut super a dictis deducere possis.
Hujus praeterea prae cunctis una viaï
Optima dos; per eam quod puncta celerrimus extet
Trajectus gemina inter, ubi unum celsius, alterum
Est depressius, obliqua et regione vicissim
Consita: namque loca haec quae recta brevissima nectit
Tum via, tranatur cunctis non ocyus; aequi
Orbis quippe cadunt arcu, quam pondera chorda,
Ocyus: exoriens siquidem fuga major ibidem est
Ob mage praecipitem flexum; pensare ruentem
Nec jam ut possit iter paulo productius illam.
At si alii ductus aequo curventur ab orbe
Diversi, diversa cadet per tempora pondus:
Crescet mobilitas, si primo pendeat ortu
Inclinata magis via: sed nimis illa deorsum
Inclinatur ubi in praeceps, distenditur amplum
Tum spatium, quod sit tranandum, temporis addens
Tantum, ut jam constent majora impendia lucris.
Quapropter debent esse et declivia tanta
Principio, et dein tanta viae spatia, utraque nexa
Ut simul efficiant breviori tempore lapsum.
Fors hunc edocuit volucres natura meatum,
Cum celsa de rupe, vel altae e vertice pini
Collem alium, nemorisve imum latus alite penna,
Conspectave petunt praeda, sociave jugali;
Illae non liquidi directis tramitis oris
Decurrunt; sed devexa regione feruntur
Principio, tranantque loca inferiora petitis,
Inflectuntque viam, clivosa ut valle, cavatam;
Quippe ita demissas post impetus evehit ipse
Ocyor apricum ad collem, frondentis ad umbras
Aut nemoris: tremit improviso oppressa columba
Ungue super; gaudetve suo consorte recepto
Protinus, et teneros meditari coeptat amores.
At nos huc ratio natura certior ipsa
Induxit nuper, qua suemus in omnia, quae sunt
Abdita cumque animis, felici irrumpere nisu.
Hoc oculis etiam, non tantùm mente, tueri
Possis, si ducas lignove, vel aere canalem
Haud aliter flexum, quam qua ratione reposcit
Istud iter, rectumque itidem, et quoscumque libebit
Diversis alios se ductibus insinuantes;
Tantùm ut communis sit apex, e terminus ollis.
Uno deinde globos si emittas tempore, ductu
Quemque suo; metam ante alios contingere cernes,
Qui ruet exortos revoluto ex orbe per arcus.
Praeterea quoque scire licet, cum decidit alte
Per, genus hoc, arcus grave corpus, in omnibus aeque id
Punctis usque viam premere hanc; vi namque prementi
Respondere fugam celerem reperimus; eoque,
Quolibet exiguo vis sit quo major in arcu
Ista premens, contra hoc minor est mora desuper urgens.
Nunc, quod opus, possimus uti res nectere rebus
Carmine vulgatis alio, reminiscere, quae sunt
Illic de vario descensu, sive per arcus,
Prodita, seu recto; illa aliis neque vera putato
Esse locis, urget nisi qua regione locorum
Res gravitas, aequos adjungens ictibus ictus,
Constans; ut terram circum diffunditur omnem,
Atque ubi nilve, parumve meantibus officiatur
Corporibus. Verum vigeat si legibus illa
Diversis, infinitos confingere quarum,
Si sit opus, libeatque, modos, praescriptaque possis,
Si quoque particulis variis loca consita, per quae
Trajicitur, varia ratione morentur, et obstent;
Experiuntur uti restantes aëris auras,
Vimque novam venti, suspenso corpora fune
Qui vibrant teneris immixti saepe puellis
Ludentes Juvenes, cum festo tempore gaudent
Per nemus effundi latum, per florea prata,
Et laetos ineunt coetus, risusque, jocosque;
Omnia mutari varia ratione, modisque
Tum par est; alio descensus ordine sese
Inter erunt, alio quoque tempora, dissimilique
Natura, queis tunc erit usus, opusque, meatus.
Haec via difficilis tamen est, obductaque multis
Sentibus, illaeso vix ut pede transeat illuc
Ipsa novis pollens numeris ars; multiplicesque
Non magnae res interdum confundere possunt
Omnia, et ex oculis veri secludere lumen.
Sic ubi pulvereos transmittunt agmina campos,
Quadrupedumque leves insultant undique turmae,
Ilicet in nubes sese globus evehit ater
Pertenui quamquam, at condensa spissus arena,
Involvitque diem, mediumque offundere solem
Audet, nocturnasque oculis inferre tenebras.
Deinde opus est, cum jam patefactum pluribus extet,
Corpora curvatos ut eant demissa per arcùs,
Hoc quoque nosse, ubi jam prolapsum corpus ad imum
Venerit aequi orbis, vel ab aequo cujus origo est,
Quem tibi nimirum nuper signavimus, arcùs,
Aut flexi alterius cujusviscumque meatus,
Si convertere iter sursum cogatur eadem
Protinus impulsum, qua se tum denique agebat,
Mobilitate, viam releget, saliensque meabit,
Sed magis, atque magis tardatum, prorsus eadem,
Qua ratione prius celerabat, dones ad illud
Deveniat, labi jam coeperat unde, cacumen;
Nimirum veluti de recto diximus ante
Descensu, ascensuque, viae ratione reflexa.
At si non cogatur iter convertere sursum
Corpus, ubi flexipars cursùs tangitur ima,
Praeteriens ast aequalem similemque per arcum
Ulterius possit procurrere, parte subibit
Protinus ex alia, qua venit mobilitate,
In clivum, sursumque citis conscendere perget
Gressibus, adversos donec gravitatis ob ictus
Omnis paulatim sursum fuga decutiatur,
Non tamen ante, locum quam denique scandat ad illum,
Qui sit, ut alter erat, lapsus quo coeperat, altus;
Deinde viam retro legit, acceleratque ruendo,
Ut prius, et partem jam pernix transvolat imam,
Tardatoque iterum gressu loca prima revisit,
Atque iterum descendit, et insilit, itque, reditque,
Nec mora, nec requies forte unquam, perpetuùmque
Sisyphio veluti clivo lapis ille, mearet,
Officerret nisi quid fluidus, dum scinditur, aër.
Propterea fiunt procursus usque minores,
Et loca paulatim minus edita, denique motus
Ut neque sentiri, neque jam queat esse profecto.
Nunc age de filo, seu pendula corpora virgâ
Mente, oculisque suos sese vibrantia in arcus
Consequere, et mecum, quid prodeat inde, revolve.
Concipe propterea suspenso in corpore quidquid
Ponderis est, puncto compressum cogier uno,
Expertemque omni virgam gravitate relinqui,
Demissum aut filum. Punctum se flectet in arcus
Haud alia ratione means, salietque, cadetque,
Ductibus ac si îsdem solido foret aere cavatum,
Laevi aut marmore iter, corpusque volubile sese
In sectos huc, atque illuc provolveret arcus.
Quae vires hic namque premunt sola desuper, illic
Distendunt filum deorsum, virgamve trahentes,
Objicibusque vel his se elidunt proinde, vel illis.
Ast aliae, quae tum superant, atque a latere urgent,
Atque hìc, atque illic sese sunt inter eaedem.
Hic aequis spatiis, atque aequo tempore, ut illic,
Perpetui pariter procursus conficerentur,
Ni proscissa viam sublimem contrahat aura,
Et filum, flecti dum pugnat, virgave restans.
Verum cum minuunt, genus hoc, obstantia motum
Ponderis haud parvi praesertim, in quolibet illo
Excursu, nequeas, turbatum in tempore quid sit,
Percipere; atque ideo cum sint paria arcubus orbis
Tempora in exiguis, ut diximus ante, necesse est,
Non mutata via contractâ tempora constent,
Proscissis contracta auris, filove rigente.
nec minus et tempus pariter conferre valebis
Omnis itus reditusve, illo cum tempore, quo se
Per duplex rectà devolvere corpora possent
Fili intervallum (quod totum aequaliter orbem
Finderet a summo nimirum culmine ad imum,
Orbis cujus erunt arcus pars). Vincitur ergo
Illi hoc collatum tempus, cujuslibet orbis
Orà iu dimidia transversus vincitur axis:
Nimirum, quoniam parvo descensu in arcu
Solus (itus qui dimidius sit nempe) ea poscit
Tempora, quae talem rationem ad tempora servent
Altera, confit iter toto quibus axe deorsum,
Inter se qualem servant in quolibet orbe
Quarta orae circum ductae pars, axis et ipse.
Si duo propterea sint corpora pendula filis
Tractu non aequo productis, quilibet illis
Temporibus fient procursus, quae, repetantur
Si semel in sese, respectant mutuà eodem
Se pacto, quo se respectant fila vicissim;
Proptereaque quater si filum longius extet,
Filo alio, fiet procursus tempore duplo
Quilibet; hoc etenim repetitum protinus in se
Si foret, alterius bis duplum temporis esset,
Qua ratione inter se constant fila, necesse est.
Quandoquidem quoque si descendant recta per axes
Corpora; percursis respondent axibus ipsis,
Si repetita semel sint in se, tempora quaeque.
Quapropter motus breviore reciprocus ille
Crebrior in filo est, si tempore fiat eodem;
Nimirum numerus, semel in se quem repetiti
Efficerent motus, numero foret auctior illo,
Qui semel in se itidem repetitis prodit in auras
Motibus alterius fili, productius illo
Hoc filum quanto est; ratio par constat utrinque.
Proinde, quater filum quod longius, unius horae
Tempore tot faciet procursus, ut brevioris
Sint plures duplo: hi, si in se repetantur, abibunt
Tunc in bis duplices; et proin quater exuperabunt
Illos; id quanto filum produtius extat.
Porro mobilitas, qua lapsu corpus in imo
Effugit, a solis fili non tractibus orta est
Distensi, solis ampli neque tractibus arcùs;
A solis verum spatiis sublimibus illis,
A quibus incepit descensus, quae tamen ipsa
A filis pendent longis, et ab arcubus amplis:
Mobilitas quoniam est eadem, velut ante probavi,
Ac si se rectà corpus demitteret illinc.
Proin simul et fili protensi, arcùsque patentis
Si noscas tractum; poteris quoque noscere, quae sit
Maxima mobilitas, extremoque ultima fundo.
Proin poteris, geminis vl plumbea pondera filis
Si prope suspendas, vel eburnea mole rotunda,
Vel quaecumque velis, facili ratione cadentum
Pertentare omnes ictus, et noscere leges
Corporum in impulsu;superà quae carmine longo
Omnia te docui, et vera ratione probavi:
Scilicet unam ad rem non uno tramite tantùm
Pervenisse queas: aditus patet undique rerum,
Si tamen insistas rectâ regione; neque extat,
Quod nequeas et ab ha, et ab illa parte tueri,
Et quod perceptum non longe plurima prodat.
Quod superest, rigida si jam duo corpora eadem
Innectas virga, verùm disjuncta vicissim,
Hoc sit uti propius, punctoque remotius illud,
A quo suspensa est: nec itum jam posse videbis
Tam celerem fieri, quantùm, vicina, reposcit,
Quod loca consedit, neque tantas ducere lentum
Tardatumque moras, quantis distantius iret
Corpus: at in medio punctum est, quo, si utraque starent
Unum juncta simul facientia pondera corpus,
Virga impulsa pari vibraret tempore sese,
Quo nunc se vibrat, cum sic disjuncta recedunt.
Hoc igitur puncto confingimus esse recepta
Corpora, et hoc finem vibranti ponere virgae.
At quoque si corpus tantùm suspenditur unum,
Attamen ut filum grave sit, seu virga; locatae,
Corporis, et filif partes, virgaeve rigentis
In regione sitùs varia, varieque remotae
A clavo retinente super, diversa requirent
Tempora; propterea punctum id commune necesse est
Omnibus esse, simul collectae ut scilicet illo,
Non alio facerent, quam quo nunc, tempore cursus.
Hoc labor ante fuit medium perquirere punctum
Irritus, incerta longùm regione latebat:
Vera patet numeris sed denique perveniendi
Huc ratio nobis; jam punctum ostendere certo
Possumus indicio, jamque, hìc est, dicere, tota
Ponderis insita vis: fili virgaeve tenacis
Verus limes hic est: mensura hinc incipit omnis.
At non hos nobis numeros tentare licebit:
Scilicet ingredimur pedibus vada proxima arenae
Littoreae, nostrosque profundius in mare gressus
Paulatim inferimus, donec magis altus hiatus,
Quam valeant Musae consistere, gurgitis extet:
Prospexisse juvat tum immotos, atque aliorum
Consectari oculis vestigia magna; vel aequo
Quae sunt dextra solo tantùm vada, laevaque inire.
Hoc animadvertant punctum, qui tempore certo
Quantum intervalli percurrant, libera deorsum
Corpora cum properant, penitus novisse laborant:
Nam tuimur cum forte cadentia; non fuga praeceps
Illa sinit subitum nos motum posse putare
Servantes quamvis animo vigilante, oculisque:
Exposcit mens nostra moras, oculique notantes;
Exiguusque, et qui nequeat vitarier error
Temporis in lapsu, subito discrimina magna
Efficiet spatiorum, et eam grandescere fraudem.
Tempora sin capias nimium non parva, sed ipsa
Paulo majora, ut speres sentire, quod optas;
Tum loca deberi nimium sublimia, lapsus
Unde oritur, fateare, necesse est; proptereaque
Praecipiti lapsu magnam quoque mobilitatem,
Dimotis magnos obices et gignier auris,
Quae faciant, certum ne possis prendere tempus.
At contra exiguos agitur cum pondus in arcus
Pendens, offensus patitur vix aëris ullos:
proin ita si multas facis ire, redire per horas,
Invenies, quanto respondent tempora filo
Certa, quibus quivis absolvi debeat ille
Procursus; nam si post totam denique summam
Parvus, in excursu supremo nempe, sit error,
Vanescit privos hic dispertitus in omnes,
Prorsus uti nequeat sentiri, pene nec esse.
Hac ubi quapropter tuta ratione repertum
Constiterit, filum quam longum debeat esse,
Ut decies senos procursus qualibet horae
Conficiat decies in sexta parte; videbis,
Transcurri geminum possit quo tempore rectà
Fili intervallum deorsum; proin quantaque rectae
intervalla viae casus tunc ille reposcat
Tempore perdurans, decies pars sexta quod extet
Partis item decies quoque sextae simplicis horae.
Quantum est id spatii, quod corripit iste volatus?
Esse prope agnosces, pedibus ter quinque quod aptes,
Non aliis, non jam quacumque a gente petitis,
Queis at habere suum dedit ampla Lutetia nomen.
Ipsaque pauxillo ternos protenditur ultra
Virga pedes, genus hoc, quae se illo tempore vibrat.
Hac semel inventa mensura, protinus omnes
Mensuras per eam possis transmittere rerum
Ad seros nimium disjuncta aetate nepotes.
Non mutata etenim, vicibusque obnoxia nullis
Illa manet, dum solis iter, quo tempora nobis
Currunt, dum gravitas, descensus ponderis unde est,
Invicta proprium servârint lege tenorem.
Nunc velut illa etiam, quae non inducta canali,
Suspensa e tenui sed tantùm pondera filo
Inflectunt aequi varios iter orbis in arcus;
Sic aliqua pariter fiet ratione profecto,
Scilicet ut filum vibrans inflectere sese
Sic queat, appensum ut deducat pondus in arcus
Illos, qui non sint aequi pars orbis, ab orbe
At qui gignuntur converso, proque voluto.
Quod tibi ut expediam, procurrere posse meatus
Incurvos, sursumque cavos quoscumque docendum est,
Quae suspensa moves de longo corpora filo.
Nec mihi festivos, facilesque his praecipe cantus
Scilicet in rebus, quarum praeclara, severae est
Plena tamen laudis, multique ars plena laboris.
Ut patrio aequoreas cum solvit littore longe
Pinus itura vias, peregrina aut merce laborans
Ingreditur notos cum post discrimina portus,
Laeta coronatis pergit Dîs, atque secundos
Pandit vexilla ad vetos: latera omnia fulgent,
Et sonitus iterum dant aera, iterumque coruscos:
Discurrunt laeti interea, atque ad nubila nautae
Clamorem extollunt, sociisque hortatibus instant,
Dum primos subeunt maris, extremosque labores:
Respondent vicina loca, et perculsa resultant
Littora: eunt ipsi ad spectacula nautica cives.
At cum jam pelago, terra procul, itur in alto,
Ornamenta viae deponit inania prorsus,
Artis et instrumenta exercet idonea durae
Navita, quodque opus est, quod et utile, spectat, agitque
Tantùm, et cum ventis luctatur saepe, marique,
Et scopulos servat, nocturnaque sidera solers.
Rebus ab his pulchrae assequitur dein praemia laudis
Scilicet, et facilem vitam, placidamque senectam.
Sic me, cum longi vel finis carminis instat,
Ordior aut alios iterum post otia cursus,
Pulchra juvat praeferre animis spectacula, et artem,
Qua facilis, vulgo plaudenti ostendere nostram,
Ludentesque velut, quo tum rapit aura, volamus
Parnassi vario redimentes tempora flore.
Non ita, cum longe provecti, cumque videmus
Nigrantes veluti fluctus advolvier, atramque
Undique nativis tenebris incumbere noctem,
Difficilemque viam, et multis vada plena periclis.
Tunc animi vires, artemque educere multam
Nitimur, et magno contendimus usque labore,
Duraque neglecto tractamus munia fastu;
Unde decus, nomenque aliquod, laudemque petamus.
Quare age, dum terra procul omni avectus in aequor
Durum iter insisto, sequere, atque audentia lauda
Pectora, conatus si forte videbitur impar.
Quapropter su cujusvis convexa secundùm
Curvae terga viae se circumflectere tensum
Efficias filum, jungique amplexibus arctis
Usque novis, latisque magis: dein inde referri
Avulsum filum, et de parte evolvier una;
Illius extremi progignet limitis ora,
Dum redit, in vacuo designans aëre curvum
Quoddam iter. Hoc porro plerumque orietur ab illo,
Quod generat, longe diversa, dissimilique
Natura prorsusque alia. Quodcumque sed ante
Propositum sit iter tibi, perspectumque, per artem
Nosse queas, quod ab hoc, si evolvas, prodeat oras
Curvum iter in claras; vel si exoriatur id ipsum,
A quo aiio adveniat, distensoque, eque voluto.
Quapropter si forte velis, ut pondus in arcus
Propositos quoscumque feratur; oportet, ut illud
Invenias iter, unde, quod optas, possit oriri
Alterum iter: super hoc flectatur lamina porro;
Flexile tum excurrens circum amplectatur eandem
Filum, a quo pondus parti dependeat ima:
Sic etenim efficies, ut dum it, redit istud, in arcus
Non alios, quam propositos eat, atque cupito
Tramite se flectat. Verùm sic lamina debet
Aptari, et puncto deorsum deflectier alto,
Ut, quod opus filum est evolvier ob gravitatem
Ponderis, id tantùm a convexa respiciatur
Parte, et propterea via sit nova concava sursum.
Ergo ingens, genus hoc, rerum Monstrator, et Auctor,
Ortam ex orbe viam cum mente revolveret aequo,
Ejus et hoc in natura latitare receptum
Vidit, et arripuit praeclarum ante omnia munus:
Nempe iter ipsum se producere, seque parentem
Esse sui simul et sobolem, a seseque creari
Distenso, similique ab origine prorsus oriri.
Sic propriam proles non unquam vera parentem
Ulla referre potest, non guttam gutta, nec alta
In sylva glandem glans, aut frons altera frondem.
Quae prior extiterit via, quaeque sit edita porro,
Ambigeres, aliamque alii praeferre nequires,
Proque alia sine fraude aliam proponere posses,
Ni positu tantùm distarent; namque orientis
Qui situs est medius, supremas respicit oras
Alterius, per cuncta vices et caetera versae
Sic loca sunt, et ubique situs contrarius extat.
Quapropter duplex, fac, lamina fiat in hujus
Partem flexa viae, quam primam protulit orbis
Partem, postremamve volutus; ut utraque tantùm
Sublimi se tangat origine, deinde per oras
Obversis abeat diversas mutuà dorsis.
Inter utramque tamen medium cum pondere filum
Communi a puncto pendens intersere, prima
Distendi medias quod possit origine ad oras
Ortae ex orbe viae, seu quod queat ipsius orbis,
Qui genuit, tractu longo exaequare bis axem.
Commotum ut fuerit, medioque recedere filum
Coeperit hoc, subito lamellis oscula binis
Nunc huic, nunc illi feret, excurretque revolvens,
Se super, evolvensque vicissim, iterumque revolvens
Evolvensque iterum: properabit pondus in arcus
Propterea, in quales duplex se lamina flectit,
Qualesque ultra se provolvens, gigneret orbis.
Hos parvos, magnosque velis, et quamlibet esse
Senper inaequales, percurri tempore prorsus
Est opus aequali, nec cursu non erit ullo
Illud prorsus idem tempus, quod diximus ante.
Utilis heac ratio longe est, labentis habere
Si veram prorsus mensuram temporis optes.
Machina construitur, nobis quae tempora signet;
Additum ibi, efficimus, pondus, contortave ferri
Lamina det motum: verum horae aequaliter istis
Nin ibant, et erant momenta coërcita lapsu
Impare: non vires aequaliter usque movebant:
Machina nec motum probe dispertibat eundem.
Propterea caeli in servandis ignibus ipsis
Inde fuit saepe orta errorum plurima causa,
Quos qui vitarent, nova porro incommoda adibant;
Nunc bene cauta tamen, cum molibus addita virga est,
In tres praesertim quae se lentissima vibret
Ducta pedes, ortos revoluto ex orbe per arcus.
Haec nova labentis cum temporis edita primùm
Instrimenta, sumus correctum his protinus ipsum
Solem admirati; nam Solem errare necesse est.
Dum fert ille dies, lapsu non labitur aequo
Per caelum, paribus nec anhelos urget habenis
Alipedes, et proinde dies non efficit aequos:
Exiguum tamen est discrimen, prendere vulgus
Quod nequeat sensu, aut ulla ratione videre.
Nam cum quemque diem divisum cernat in horas
Esse quater fenas, nec parvula prorsus earum
Percipiat momenta, quibus distare necesse est,
Divisi quia sunt aequaliter, autumat aequos.
Quid vulgus tamen id discrimen tenue moretur,
Utpote nil faciens ducendae ad commoda vitae,
Queis capitur tantùm, quae tantùm quaerit, et optat?
At nimium vigilens terrae, caelique morantur
Mensores, quos naturae spectacula ducunt,
Qui vitae conferre etiam hoc ad commoda nôrunt.
Inde aequare dies facile, et, quae caetera constant,
Exigere ad veras mensuras tempora possunt.
Utilitatem aliam potiorem ast inde referre
Spes erat, oceano cum fertur adunca patenti
Nigrantes inter fluctus ratis, actaque ventis
Huc illuc variis, sinuoso et concita cursu est,
Spes erat, ut possint vexati per mare nautae
Scire, ubi sint, et qua mundi regione locentur
Continuò, instabilisque viae qua parte peracta
Quae superet, terrae spatiumque, plagamque petitae.
Spes rata si nautis tentantibus illa fuisset,
Num foret inventum majus, num pulchrius isto,
Num generi utilius nostro, aut divinius usquam?
Proin vitae ingentes optatum est semper ad usus,
Servaturum et opes multorum, et denique vitam.
Plurima propterea fulvi promissa metalli
Pondera sunt variis a gentibus, ire marinos
Queis opus est fluctus, ut mentis suscitet ignes
Spes lucri mage laude potens, et quaerere cogat.
Haud minus idcirco tentantibus ardua semper
Obstiterunt, id ne Mortales assequeremur
Hos etiam pendentis itus post denique virgae,
Et reditus, ut sunt, certa ratione repertos.
Namque ubi sint, longas possint ut per mare nautae
Noctes, atque dies jactati agnoscere, oportet
Invenisse prius, quo jam sit cumque locorum
Forte ratis, quantum terraï distet ab axe
Extremo, et quanto nascenti, sive cadenti
Sit propior soli, quam quae illis cognita terrae
Est regio; exiguum nam tum quo magna refertur
Cum regnis haec terra suis, lacubusque, marique,
Fluminibusque, et cum sylvis, et montibus altis,
Inspexisse globum tentantes, quis suus, illis
Inveniunt, locus, et picto super orbe docentur,
Tantundem qui distet ab axe, oriensque, cadensve
Sol pariter, sibi visus ut est, queat unde videri.
Et jam principio cognoscere cardinis oras
Sol facit, aut caelo sidus quodcumque sereno;
Quam procul a nostro, si serves, transeat astrum
Vertice, quamque polo mundi procul ardeat ipsum,
Si noscas alicunde; quod a caelestibus ante
Consultis tabulis facili potes arte doceri,
Illis, queis certum superà est quodcumque, notamus:
Exin namque scies, quantùm sublime recedat
Verticis, a mundi propiori cardine, punctum,
Quantùm et propterea locus ipso a cardine terrae.
Quod superest, quanto Solis quis distet ab ortu,
Occasuve magis, regio quam cognita quaevis,
Noscere difficile est. Qui terrae cardinis oras
Circum aeque spectant, ipsis oriuntur, et altum
Caeli consurgunt ad culmen sidera, eadem,
Et delabuntur ratione, obitusque revisunt.
At discrimen id est, quod proximiore locantur
Qui circum regione ipsorum exortibus, îdem
Accidere illa prius, quae diximus, omnia cernunt.
Quare ubi sex horis praecurrere cuncta videntur,
Quartâ est terraï promotior ora sub ortus
Parte; quater senis circum omnem, non simul, horis
Terram, nempe prius vicinis, deinde remotis
Sole ferente diem populis; proin temporis istud
Discrimen geminas inter cognoscere siqua
Arte queas terrae regiones, queis tamen aeque
Tollatur polus, una propinquior exorienti
Quanto sit Soli, distantior altera, nosces.
At qui non aeque consurgere cardinis oras
Aspiciunt loca terraï diversa colentes;
Quo prius alterutris noctis, mediumve diei
Continget momentum, illi hoc orientis in oras
Procurrent magis. Id discrimen temporis illas
Horarum moles dare nobis posse putârunt;
Namque sagax patrio si solvens navita portu
Tempora item patrio sese volventia caelo
Signantem secum molem ferat, intereaque
Per mare decurrat ventis variantibus actus,
Post tot inaequales cursus, multosque viarum
Errores, (si nil turbatum in motibus esset
horarum, et virgae, huc illuc quae pendula currit)
ipsum, ubicumque foret, patrias quae illuminat oras,
Lucis momentum mediae, noctisve videret;
Momentumque loco, quo sit, reperire recenti
Posset item lucis mediae, noctisve, vel ipsum
Servando solem, vel suda sidera nocte:
Proin momentorum discrimen nosceret, atque
Per mare labendo, quantùm provecta sub ortum,
Sive sub occasum puppis sua, quoque rotundae
Illa sit in puncto terraï, sciret aperte,
Atque id mole super terram referente notaret.
Nonne videas aequis virgae a procursibus omnem
Pendere hanc penitus rationem, et nitier illis.
Nam quae alia est ratio numerati temporis omne
Pro varia regione locorum percipiendi
Discrimen, veluti cum deficit intercepto
Lumine luna, jovis clarum aut quae sidus oberrant
Astra, nec est facilis, vastum neque tuta per aequor.
Nunquam nauta vigil numeris rem tanget, ut illis
Non aliquis semper, qui turbet multa, sit error.
Vitraque praeterea longorum adhibere tuborum
Difficile est, moto cum fluctuat aequore puppis;
Nec bene tunc oculis, cum jam res incipit esse,
Apparet, sed coepta potest, et facta videri.
Denique vel multi possunt transcurrere menses
Conspecto sine defectu: spectacula non haec,
Quando opus est, fiunt; sumptu non sunt ea nostro
Edita, nec nostros expectant sidera nutus.
Et veluti, lateat si morbi causa Medentes,
Ipse quoque ignotus morbus sit, non minus audent
A signis illi causam, morbumque latentem
Conjicere ambiguis, nunc hunc, nunc protinus illum,
Atque alium, atque alium, et remedî genera omnia mutant,
Omnia pertentant nequidquam: viribus aeger
Vitae labitur absumptis, lethoque propinquat.
Sic alii frustra consulto denique caelo
Ipsum iter undisonum demissis, qua via, filis
Post sese, bene metiri posse, neque omnes
Prendere non flexus contendunt, atque putare.
Verum has inscriptas undis fallacibus audent
Mensuras subito fluctu confundere venti
Humida versantes variantibus aequora flabris,
Jactantesque ratem, et furtivus, qui mare transfert,
Confunditque vias, labentum cursus aquarum.
Sola hanc visa igitur facilicrem pendula pacto
Virga dare, horarum primùm ut fuit addita moli;
Cumque petebantur Minoae littora terrae,
Cumque salo puppis fluitabat in Atlanteo.
Haec tum nempe viam bis visa est prodere moles.
Verùm alios fallax repetitos mille per usus
Deprensum est virgae inventum: vibrata, necesse est,
Si sit longa nimis, placido, immotoque cubili
Ipsa eat in quosvis aequali tempore cursus;
Ast agitata ubi sit, veluti sub puppe cavata,
Tempora turbantur; certis nam motibus extra
Officit incertus motus, nec pellitur aeque
propterea, interdum et procursus desinit omnis.
Est etiam, ut fiat mutato pendula caelo
Longior aut brevior se vibrans virga, caloris
Propter saepe vices, et frigoris; omnia namque
Aestu extenduntur, retrahuntur dura metalla
Frigore: at has etiam in regione subibit eadem
Illa vices, aestumque feret, brumaeque rigorem.
Saepe itidem privas illae vertuntur in horas
Aëre converso, ventis, pluviisque coortis.
Tardior idcirco procursus, et ocyor exit,
Nec, quod opus, peragentur eodem in tempore semper.
Hoc tamen est nobis vitandi certa reperta
Jam ratio; siquidem, argenti cum pondere vivi
Si tubulum inductum se virgae in fine moventis
Suspendas, erit, ut, cum fiet longior aestu
Illa, magis tubulo se mergat, et altius ipsum
Insiluisse liquens argentum cogat, ut inde,
Dispositis bene ponderibus, non longior extet
Revera; minus efficient nam pondera longam,
Cum minus a summo distabunt addita puncto.
Aptior ast et adhuc, et multo est tutior alter
His modus in rebus; neque enim de simplice virga
Suspendunt alii pondus, sed nectere plures
Compactas vario inter se voluere metallo,
Scilicet ut minus hoc, mage distendatur ab aestu,
Quantum opus est, illud; proin, cum distenditur illud,
Fiat, uti pondus, quod item descendere virga
Fixum alia debebat, eo sustollere sese
Possit, uti spatiis aequaliter haeret altis.
Quod superest, demum ad nostros remeare labores,
Et coeptae par est jam reddere nos gravitati,
Unde objectarum hinc, atque illinc plurima rerum
Abduxere: velut qui aggressi longa viarum,
Non possunt recta semper regione meare,
At divertere et huc vario coguntur, et illuc
Hospitio, saepe et celebratas visere terras
Digressi cupiunt, obeuntesque oppida cessant,
Atque illo montes latere, hoc torrentia vitant
Flumina, et hiberno campos late imbre natantes;
Sic mihi fas paulum discurrere, dum gravitatis
Magnum iter insisto, res et convertere mentem
Ad varias, hac se objiciant quae parte, vel illa,
Quaeque viam reddant facilem magis, atque patentem,
Mutatoque levent animum quae saepe labore,
Visier et dignae sint, et sint parte viaï
Non alia nobis tam prono excursu adeundae.
Porro iter ad notum, rectique ad tramitis oras
Sponte remigrandum, et nobis via coepta terenda est.
Et jam, quandoquidem gravitas in corpore solo
Quid faciat, docui; qualis, si corpora confers
Multa, sit, inquiram; cumque ipsa impellat eadem
Semper corpus idem ratione, an pellat eadem
Corpora cuncta etiam semper ratione, videndum.
Hìc subito rerum nobis obstare videntur
Pondera, diverso diversa in corpore quae nos
Sentimus: verùm diversa a pondere constat
Et gravitas, quae vis est punctum quodque repellens
Materiae deorsum; sunt vires pondus at omnes
Unà compositae, quae trudunt omnia puncta,
Quae conjuncta simul simul corpus nectuntur in unum.
propterea a numero punctorum pondera pendent;
Non gravitas. Haec si foret una, eademque per omnem
Materiam, et partes agitaret viribus îsdem
Aequales, tamen esset, ubi plus corporis extat,
Majus pondus adhuc, et plus intendere nervos
Cogeret, idque ab humo tollentem, seu retinentem
Plus quoque lassaret, versantemque aëre dextram.
Proin, quia diversis majora, minoraque constant
pondera corporibus, non est, ut dicere possis
Vim quoque inaequalem gravitatis, dissimilemque
Aequales per materiae se fundere partes.
Hìc opus est igitur scrutarier, atque videre,
Num, quantum numerus punctorum, materiesque
Crescit, crescat item pondus: foret aequa per aequas
Tum gravitas partes divisaque, disque tributa.
Quo tamen id demum possis perquirere pacto,
Atque videre? Sua in primordia solvere corpus,
Ejus et extremas quasvis dignoscere partes,
Innumerasque queas numerare, et cernere seorsum,
Ut noscas, pro materia num pondera constent?
Num praeclusa via est proin, quo contendimus, omnis?
Praetereaque aditus non jam licet ire per ullos?
Materiam gravitas aeque partita per omnem
Si fuerit, quali inter se descendere lapsu
Corpora debebunt, si nil descensibus obstet,
Ponderibus variis quantumvis praedita constent?
Uno nimirum descendere tempore semper
Esset opus per idem spatium, velocia et aeque
Esse, ideoque pares acquirere mobilitates.
Dum par vis fuerit privis in partibus urgens,
Nil refert, an major earum, an paucior extet
Hìc numerus, nam materia crescente movenda,
Qaue movet, increscet vis toto in corpore tota,
Ipse itidem motus, non privas quasque, sed omnes
Plus agitans partes; eadem fuga proinde manebit.
Nil oberit pariter, mage num sint mutuà partes
Vicinaeve minus, nimirum an densus, an sit
Rarius impulsum corpus. Si fingere cera
E molli tentes, aut fictas concipis esse
Aequales bis quinque pilas; aequaliter omnes
Per sese videas seorsum descendere lapsas:
Filo junge novem medio; labentur ut ante,
Nec filo remorante, nec impellente ruentes.
Porro conjunctas molem coalescere in unam
Si facias, quid erit, descensus qui fuit ante,
Nunc idem ut fieri nequeat? Cur mobilitate
Non pars quaeque sua labatur? Denique major
Haec novies pila si retrahat se, vique coarctet
Introrsum, novies ut densior exeat inde
Exaequans decimae molem, tempusne, fugamne
Tum mutet? Ratio mutandi nulla profecto est.
Ut prius idcirco, nempe ut decima ipsa meabit;
Namque eadem in partes gravitas exercita quasque est.
At contra si non gravitas sit materiaï
Insita particulis aeque; reperire queamus
Harum congeriem varianti in corpore talem,
Plus habeant simul ut gravitatis, corpore quam quae
Sunt congestae alio, et majori protinus illas
proinde fuga in praeceps se deorsum ferre tuamur.
Haec via quapropter nobis est pervia sola,
Corpore par gravitas num sit, quaerentibus, omni,
Et pro materia num constent pondera rerum:
Nempe videre, graves sese res inter eodem
Tempore num labantur, inaequalive, cadentes,
Cum paribus spatiis decurrunt, mobilitasque
Incrementa sui pariter conquirat an aequa
Diversis in ponderibus, contrave, ruendo.
Interea magni defensum nominis umbra
Antiquum errorem prorsus dimittere nostro
Ex animo par est: stetit haec sententia quondam,
Scilicet esse citos mage lapsus, pondera constant
Cum majora, fugamque minoribus esse minorem.
Illa abiere quidem jam tempora, cum mortales
Balantum pecudum vivebant more ferino.
Se pedibus cum quaeque suis ferat, atque videre
Quaeque suis oculis cum possit pascua laeta,
Et liquidos fontes; tamen illuc, una prior quo
Vadit, eunt omnes, et prona mente sequuntur
Propterea tantùm, quod eam praecedere cernant,
Innixaeque aliis aliae denso agmine tendunt.
Jamque age, magna cadant non aequaque pondera deorsum,
Haud nimium tamen a sublimi culmine missa,
Aspicies imam prope eodem tempore terram
Percutere: at contra, si sit nimis editus, unde
Sunt demissa, locus, nimium neque pondera magna;
Non ita percipies aequo descendere lapsu:
Advenient citius majora, minoraque paulo
Serius; interdum contra tamen, illa patenti
Sint si fronte nimis, gremio intus sive cavato.
Nempe quis ignoret, nec sensibus usurpârit
Saepe suis, citius plumbum descendere pluma,
Et nivium floccis lapides, et vellere lanae,
Et siccis foliis autumni tempore poma;
Corporaque esse etiam levia, et salientia sursum,
Ut fumos tenues, et, qui dant nubibus ortum
Exhalati undis, vel terra humente, vapores,
Et pingues, qui sunt puerorum lusus, aquaï
Folliculi, qui sustollunt se mollibus auris?
Nimirum liquido nos cingimur aëre circum,
Obsistit cunctis qui motibus; ipse moveri
Debet enim, dum decedit tranantibus ipsum
Se rebus, gravibusque sua gravitate repugnat.
Non aeque tamen hic aër rem quamque moratur,
Verùm pro facie cujusque et mole; neque istae
Tam crescunt, quam materies in corpore crescit.
Propterea nostri turbantur ab aëre lapsus,
Ut, verum quid sit, non inde efferre queamus.
Est opus idcirco nostro a tentamine crassum
Aëra, quantùm ipsum liceat, secludere totum:
Quod, Boyli inventum, longe notissima praestat
Machina: posse datum est ex hac educere tantum
Aëris, ut nequeat, nostros, quodcumque supersit,
Accidere ad sensus ulla ratione ciendos.
Clausa sub hac igitur deprendimus omnia labi
Corpora non alio, quam cursu scilicet aequo,
Miramurque leves procero a culmine plumas,
Et simul emitti magno cum pondere plumbi,
Et clausas simul ire vias, socioque volare
Impete praecipites, simul et sola plangere molis.
Hìc etiam fumos labi, tenuesque vapores
Cernimus, et credit quaecumque levissima vulgus.
Omnia partitam quae monstrent, disque tributam
Esse in materia gravitatem aequaliter omni,
Turbarique pares per restantem aëra lapsus.
Aëris at quoniam hìc restantes dicimus auras,
Offensuque moras isto per corpora gigni,
Ne temere his videar tibi quidquam ponere rebus,
Ignotamque sequi rationem, percipe, quae par
Te nôsse, et rerum generatim hìc multa recense,
Et varias, quantum licet hactenus, inspice causas.
Res igitur gemina tantùm ratione fluentes
Possunt officere, atque obstare meantibus intra
Corporibus: primùm, liquidae quod semper eundo
Finduntur partes, et iter vi rumpitur illud:
Deinde, graves quod labuntur gravia illa per auras,
Aut lymphas, aut materiam quamcumque fluentem.
Pendet causa prior non causa a simplice; namque est
Corporis et facies commoti, mobilitasque,
Ipse fluens etiam liquor, ut densusque, tenaxque est,
Seorsum quaeque potens labenti obsistere causa.
Corporis et primò facies diversa meantis
Efficit, ut motae sit copia materiaï
Diversa, et diversa plaga, in quam impellitur ipsa,
Et spatium, per quod pulsa in latus ire coacta est,
Hospitem ut excipiat violentum, invitaque cedat.
Ipsa movendarum majorem particularum
Major mobilitas numerum pro tempore certo
Destinat, atque ideo majoris munere motùs
Afficiet plures, tantundem et detrahet a se
Corpus agens, tantumque morae patietur eundo.
Plures particulae quoque dimoveantur, oportet,
Si liquor ille fluens sit densior, aurave scissa:
Plus retinent labens corpus, motumque retundunt.
Denique si facias illas magis esse tenaces
Particulas; mage difficili divellier a se
Evaleant ratione, magisque obsistere pergant.
Omnia quae faciunt porro, ut res ardua longe
Scire sit, obstandi in summa quae quantaque vis sit,
Cum causis collata suis, notisque elementis.
Adde, quod implexum mage redditur id quoque multo
Propterea, quod stipantur prae corpore partes,
Conque premuntur, ubi velut aër exsiliente
Pollent vi; ast aliae a tergo tamen exsilienti
Vi quoque pollentes ipsa hac propellere possunt
Vi properans corpus; retrorsumque ilicet illae
Conversae celeri minuant obstantia gyro.
Inde novo at de fonte velut, de mobilitate
Aucta, crescet item vis motibus illa resistens;
Nam neque tam subito retrorsum flectier aër
Ipse queat, neque non antrorsum densior esse.
Si quaedam inspicias, paria et sint caetera circum,
Ipsa obstans rerum fluidarum causa videtur
Congruere in sese repetitae mobilitati,
Scilicet ut bis dupla ex ista duplice fiat,
Ternaque ter, si tantùm auctùs tres ista receptet.
Sin alia inspicias, similem auctum, causaque restans,
Mobilitasque feret, nam dupla a duplice tantùm,
Ternaque de terna nascetur. Denique possit
Illa itidem ex aliqua constans quoque parte videri,
Immutataque: vel potius tribus omnibus illam
Compositam ex istis rationibus esse fatendum.
Haud bene conveniunt verùm cum legibus istis,
Praeque ferunt nullas leges tentamina certas:
Difficile est igitur dissolvere talia posse.
Esset opus motum deprendere, quantus is omnes
Sit per particulas diffusus, perque, fluentes
Ipsas particulas quod continet, atque receptat,
Vas aliquod, sis sit, per totam denique terram,
Cui vas innixum est, circumfusique liquores,
Qui proin partem aliquam motùs transmittere debent
Rebus; ut his, quantum est amissum a corpore, constet.
Illa sed ut fieri possent, constare necesse
Nobis ante foret, quonam stent ordine partes
Inter se fluidae, quas moles, quasque figuras,
Quasque habeant vires. Sed qua ratione patere,
Et quibus haec subici jam sensibus omnia possint?
Illius haec cum sint primordia notitiaï,
Obruere immani numero, ambiguaque fatendum est
Naturâ nostros animos, ne cernere possint,
Quod cupiunt, vanumque profundant proinde laborem.
Tunc equidem, obstructam nobis aperire viam fors
Olim siqua volet, qua sint decernere fronte
Corpora, quae minimos patiuntur mersa liquore
Offensus quocumque, valebimus, atque marinos
Visuris fluctus aptas praescribere formas
Navibus, ut minimo scindant vada salsa labore,
Distendantque sinus simul ampla merce capaces.
Porro particulas tranant cum dura morantes
Corpora, quam sint densa aedem cognôsse necesse est.
Quippe gradu vario varianter densa feruntur,
Quandoquidem mage densa, minus deperdere motus
Debent pro numero, queis constant, particularum.
Inde, leves quas res vocitant, non ejaculari
Posse putant valido motu, et perniciter ire;
Excussus funda veluti lapis, aut grave plumbum
Effugit ingenti per longos impete tractus:
At subito validis quamvis projecta lacertis
Pluma cadit, vix ut geminas procurrat in ulnas;
Aër quandoquidem plumae, lapidique resistens
Aequali vi forte, pari si fronte patescunt,
Pauperat ilicet hanc motu violenter adempto,
Non lapidem, nisi paulatim, furtimque, suis tot
Partibus intextum, multo ut locupletior extet.
At si nulli essent offensus, corpore quanto
Materiae minus esset in uno, projiceretur
Aequali quod vi, tanto velocius iret;
Idem motus enim, quo parvum sit mage corpus,
Est citior, contra in majori tardior exit.
Hinc etiam exoritur ratio, cur, cum grave saxum
Projectum in lymphas fundum petat ilicet imum;
Tritum at si sit idem, dispersumque innatet undis,
Albenti liquidos perturbat pulvere fontes,
Cunctaturque diu descendens tempore longo:
Ventus et aestivis sustollit, et ungula campis
Nubem, quae remanet longum suspensa per auras
Pulveream; at terra lapides non evehit ima.
Nimirum quae de genere uno corpora constant,
Formâque assimili, non, ipsâ ut mole, videbis
Crescere sic facie, quae lata est, longaque tantùm,
Ipsa at praeterea moles est alta; per omnes
Distensa haec triplices mensuras, illaque binas.
Quare, pro facie, majori in corpore, multo
Molis erit plus; nempe, pilae quam transeat axis
Exiguae decies, pila ferrea, cortice totam
Quae faciem sit, ut illa, argenti obducta, vel auri,
Illius decies cohibebit pondera centum,
At non exterius nisi centum excurret in oras,
Auro et centuplici super, argentove tegetur.
Jam simili ratione minori in corpore contra
Multo major erit facies pro mole, magisque
Ipsi multo etiam, cum permeat, officietur:
Vis etenim facie crescit crescente resistens.
Quare cum in tenui tenuissima pulvere moles
Sit, nec tam tenuis, multo at discrimine major,
Olli sit facies, offensus dnique crescent,
Pulveream ut possint retinere per aëra longùm,
Et per aquam nubem; minor et frons, et mora saxis.
Nunc alii qui sit offensus, cum grave corpus
Aurarum it grave per pelagus quoque, sive liquorum,
Dicendum est. cuncta hìc diverso a pondere pendent:
Pondera metimur, sub eadem corpora mole
Mutuà cum referuntur; et hinc graviora vocamus
Esse aliis alia, aut etiam leviora vicissim;
Vel cum diversae aequali sunt pondere moles;
Quod minus, illud enim gravius. Gravitasque per omnes
Aeque particulas cum sit divisa, necesse est,
Ut cum particulis in corpore pondera crescant;
Proin, mage quod densum est, gravius quoque corpus habeto.
Sic ligno plumbum est, sic plumbo densius aurum,
Et gravius; proin par auri pila fortius imam
Nititur ad terram ob gravitatem, quam pila plumbi;
Forius, hoc itidem, quam quod teres undique lignum est.
Nunc in materia corpus grave pone liquenti,
Aequali quae pondus idem sub mole receptet,
Quid faciet? deorsumne cadet? partesque liquentes
In latera ejiciet, superàque exurgere coget?
Aut cur decedent, si par est pondus eisdem,
Vique pari pollent, velut illud, subtus eundi?
Num saliet? quibus impulsum sed viribus, aeque est
Si pollens, ac particulae sub mole liquentes
Aequali? Saliet non ergo, desilietque,
Sed liquidi regione loci quacumque manebit.
At saliet, si fors levius sit, desilietque,
Si gravius, quam materiae pars aequa fluentis,
Ponderis et solo motus discrimine fiet.
Sic presso de crine pilam cum mergis in undas,
Qua sita erit primò, stabit regione, parique
Se librabit aqua: saxa, et genus omne metalli
Ima petent: contra properabunt lignea sursum
Plurima texta, superque undas educta liquentes,
Tanto mersa minus, quanto leviora, natabunt.
Aëre sic etiam tenues consurgere fumos
Cernimus, atque leves sursum volitare vapores,
Scilicet undaï claudentes aëra bullas
Intra se, multo rarum magis atque calentem.
Quare, cum corpus super undas fluctuat, illud
Esse minus debet grave sustentante liquore.
Partim a natura tamen id pendere tenaci
Undarum quoque possit, et ipsa proinde figura
Corporis: argenti sic labrum extare videmus,
Atque super lymphas nitidum fluitare liquentes:
Sed minor hìc gravitas est; ipsum namque metallum
Aëre cum toto, quem continet intus in amplo
Diffusum gremio, minus aequa pendit aquaï
Mole: sed et latam si subtilemque metalli
Desuper imponas lamellam, sustinet unda:
Illa tenetur aquae vim propter nempe tenacem;
Nec secus aggeribus consurgeret unda retentis
Circum, sed tegeret subito diffusa superne.
Cymbula tum veluti fiet; nam lamina fundi,
Undaque fungetur laterum vice; proinde manebit
Lamina, et ipse aër, qui sponda clauditur illa
Lympharum, levior, quam moles aequa liquoris.
Quod si non possit paries attollier undae
Hinc, illinc, ut cum madefacta est lamina circum,
Se super effundet subito liquor, et teget omnem,
Paulatimque gravem faciet petere ima deorsum.
Nonne vides igitur, tunc, corpus ut innatet undis,
Corporis externam frustra non esse figuram,
Nempe tenax adeo cum sit liquor, atque repugnet
Disjungi a sese; quod item quoque saepe videre est
In guttis, si sudantes humore cavernas
Ingrederis; longùm madidis suspensa tenetur
Fornicibus, nec non nisi pondere decidit aucto
Guttatim, liquidis quantumvis partibus unda.
Non igitur satis est, ut majus corporis extet
Pondus, uti queat id mergi, quam pondus aquaï:
Ast opus est, discrimen uti quoque ponderis istud
Scilicet exsuperet vires, quibus unda repugnat
Disjungi, findique tenax; discrimen at ipsum
Si non majus erit vincendis viribus, undis
Immersum corpus stabit quocumque locorum
Ponatur, sursum per se, deorsumque nec ibit.
Ergo velut facies extra diversa figuram
Diversam sequitur, qua comptum est corpus, et illam
Disjungendarum numerus diversus aquaï
Partium; ita et majus discrimen ponderis illud,
Quod dixi, ejusdem sub forma corporis unâ
Esse potest, aliâque minus, quae nempe resistens
Vis undae, ne scindatur; proin saepe figuram
Unam aliquam corpus si praeferat, innatet undis:
Sin ipsam invertat, fundum mergatur ad imum.
Omnis ab his igitur, quas diximus ante, duabus
Obstans vis oritur causis, dum corpus in auris
Aëris est, deorsumque cadit, terraeque propinquat:
Quarum quae prior est, liquidae qua scilicet ipsae
Finduntur partes, quemvis quacumque fluente
Motum in materia generatim tardat; at illum
Praepedit altera, per spatium grave nempe, fluensque
Corpus item grave cum descendit. Prima profecto
Efficit hoc causa, ut celerent ne corpora motu,
Quem super inventae leges exposcere visae;
Nam facit, ut motus paulatim accedat ad aequum;
Aequus uti fiat, tanto si creverit auctu
Mobilitas, par vi gravitatis ut aucta resistens
Vis fit, et eripiat tantum de corpore motùs,
Illa suos semper repetens quantùm adjicit ictus.
Namque pari contra si mobilitate feratur
Tunc aër, corpus grave sustentaret ibidem,
Et retineret: aqua velut exagitante videmus,
Vere renidentes vestros cum visimus hortos,
Fornicibusque juvat frondosis, Tuscula Tempe,
Saepe subire, jocos et Naiadum inspectare,
Musarumque domum; namque hìc habitare Camoenas
Monte volunt bifido super, audirique canentes;
Saepe etiam audiri concham Tritona recurvam
Inflare, et timidas strepitu terrere Napaeas;
Nempe videmus aqua sursum exagitante propulsum
Aëra de tubulis fugere et retinere liquenti
Suspensam regione pilam; gravis illa repente
Jam ruat: aurarum negat impetus ire deorsum.
Officitur varie hìc pro denso corpore, et amplo;
Praecipitans corpus si namque sit amplius unum,
Aeque sed densum, citius labetur in auris,
Nam pro materia facies minor ipsius extat;
Sic etiam, sit idem tantùm si densius: at cum
Inter se fuerint non aeque densa nec ampla
Corpora, quae celerent gravitatis ab ictibus acta;
Accidet interdum, cui moles major, ut illud
Serius ad terram veniat, quia partibus exstat
Compactis raro magis ordine, pondere quamvis
Vincat idem toto; nam multo densius alterum
Est, sentitque ruens offensus proinde minores.
Hoc facile est pacto dissolvere, in aëre quidquid
Ante adversari visum est descensibus aequis,
Aeque et partitae gravitati in materiam omnem;
Machina quod spatio nobis patefecit inani.
Possumus hinc, quovis sub corpore materiaï
Quantum sit, facili prorsus cognoscere pacto;
Olli nam pondus respondeat; hoc tibi nôsse
Proinde sat est. Porro, varie quam densa vicissim
Quaelibet inter se pariter sint corpora, prendes,
Si sub mole pari variantia pondera quaeras;
Nam tum corporibus, mage quae stipantur, oportet,
Pondera concrescant pariter mage. Quin quoque pondus
Aëris aurarum licet explorare liquentum,
Aëra si vitreo prorsus de fornice totum
Educas; quippe explorans gravitatis adempta
Quae sit eo clausi tum pars de fornice vitri,
Invenies, quantum tribuendum cuique profecto
Aëriae pondus moli; de corpore quovis
Quantum et proin furtim decerpat ponderis aër,
Scilicet in mediis cum corpora pendimus auris.
Si quoque corporeas cohibentes pondera moles
Ignores, quantum sint augmina densa fluentum,
Et solidarum inter se, possis prendere, rerum;
Has primùm exterius, post ipso pende liquore
Mergens; quandoquidem quantum illo corpora mersa
Ponderis amittunt, tanto pollere liquorem
Nempe sub aequali comprensum mole, necesse est:
Et quanto minus est, quod erit de pondere toto
Corporis amissum mersi, ipso pondere toto
Nimirum, tanto densum minus esse liquorem,
Corpore perspicies solido: diversa sub uno
Corpora proin mergens, unum quodcumque liquore
Vel sub diverso corpus, variataque, semper
Explorans, ut sint vario in tentamine quoque
Pondera, cognosces qua corpora se ratione
Quaelibet inter se respectent densa vicissim,
Quilibet et densi qua sint ratione liquores:
Unde Syracusiae deprensa ea furta coronae.
Nunc veluti salebris obstantibus eluctati,
Quod facimus, celeremus iter, gravitasque per omnem
Materiam diffusa aeque quo ducit, eamus.
Propterea jam quod gravitatis dicimus esse
Punctum in corporibus medium queiscumque, videndum est
Quale sit, inque situs quos cogat corpora ferri.
Quo cupias tu de puncto suspendere corpus
Sive hac, sive sitùs illa ratione, vel ipsi
Inniti facias, sic ut libretur ab omni
Immotum latere atque aequaliter undique pendat,
Scilicet id medium punctum gravitatis habendum est;
Nam puncto hoc nixum corpus convertier unquam
Per sese nequeat laterum gravitate suorum,
Ni simul et punctum descendat; proinde manere
Est opus immotum corpus, si immobile punctum est,
Scilicet ipsum si delabier impediatur.
Propterea virgam sine pondere concipe longam,
Et rigidam, cujus nectantur finibus ambis
Aequales utrinque globi, suspensaque puncto
Pendeat a medio: pila nititur ire deorsum
Quaelibet, et junctam sibi virgae ducere partem:
Obstat at alterius par nisus, nec queat una
Vel paulum labi, quin tantundem altera surgat.
Quapropter quia nulla pari quit vincere nisu,
Non erit, ut possint descendere, proinde, necesse est,
Immotae stent, librataeque: fac adjiciatur
Ponderis ex una pauxillum parte, repente
Verget eâ pila parte in terram, ast altera scandet:
At non scandet, ubi productam dimoveatur
E medio puncto per virgam, ut tractus ab ista
Crescat item parti, velut illâ pondera crescunt:
Quin descendet, ubi spatium id mage pondere crescet
Adverso. Alterutrum duplici sic concipe tractu
Arceri a medio, duplicem rapietur in arcum,
Si moveatur, eritque duplex proin impetus ipsi,
Nec nisi cum duplici librabit pondere sese
Opposito. Alterutri si tum superaddere tentes
Aut spatii, aut aliquid quoque ponderis, efficies, ut
Pars haec vincat, at illa per auras victa feratur.
Sic igitur quanto corpus vicinius ipsi
Sit puncto, sit idem tanto quoque majus, oportet,
Ut queat immotum consistere, libratumque.
Et jam si plures generatim machina vires
Conjungat variâ inter se regione locatas;
Quaeque magis tanto pollens est, quo simul in se
Fortior est, et per spatium quo majus abiret,
Si victrix, vel victa foret (quod scilicet ipsa
Per spatium rectà vis nititur ire, vel oram
Est quod in oppositam contra). Vigor omnis hic ergo,
Momentumque alio quem dicere nomine suemus,
Quo pugnant vires inter se, confit ab ipsa
Vi simul, et spatio, repetita scilicet a vi
In spatium, quo tum descendunt, insiliuntve.
I nunc per varios, multiplex machina queis est
Structa, modos: perquam possit vis parva tenere
Ingentem vim, ne superet; quin cedere cogat
Interdum ingenti devictam mobilitate.
Hinc est ferrea virga, super qua excurrere posse
Efficimus pondus, medioque accedere puncto,
Sive recedere, uit librari corpore possit
Cum vario ex alia suspenso parte, nec ejus
Non pondus nobis ratione ostendere certa:
Tanto majus erit nam pondus, quo magis alterum
A puncto, moles suspenditur unde, recedet;
Proinde super virga numeris monstrare valemus
Id pondus, quodcumque fuat,, majusque, minusque,
Inscriptis numeris a puncto longius ipso,
Et propius; certum indicium tibi ponderis unde est.
Vincimus hunc etiam per longum pondera vectem
Magna, super nitente manu, quae innixa recedit
Quo magis a fulcro, quam saxa movenda, videbis
Pellier haec tanto leviori versa labore.
Hinc nos et cuneis diffindere dura valemus
Robora; dum penetrant hi multùm in viscera ligni
Ictibus impulsi, tenues panduntur hiatus
A sese paulum dimotis, atque revulsis
Partibus. Hinc nostri compendia magna laboris,
Si longi, crassique parum: sed utroque cavati
Si fuerint cunei latere excurrente, quid illis
Non penetres? quid non findas, vinctumque relaxes?
Propterea laviter rasura novacula crines
Est latere ex utroque, rota currente, cavata.
Sic avibus rostrum, curvosque rapacibus ungues
Exacuit natura, quibus penetrare queant res.
Hinc quoque per cochleas vi multa obstantia quaeque
Comprimimus; peragit dum magnum dextera gyrum,
Quippe movens circum, spira descenditur una
Tantùm; quoque minus lata haec, gyrusque moventis
Amplior est dextrae, magis hoc compendia crescunt
Nostri, majori cum mobilitate, laboris.
Nonne vides. Fabris cum summa in culmina saepe
Tollitur immani praegrandis pondere moles?
Clamosisque ingens cum ducitur anchora nautis?
Nempe trabem certant mediam convertere, ut axem,
Innixi trabibus procul excurrentibus illâ
A trabe praelongis: tum gyro advolvitur omni
Circum ipsam pendens magno cum pondere funis.
Paulatim id trahitur, celeres dum turba moventum
Interea glomerat sua per vestigia cursus.
Denique non trochleas memorem, queis magna movemus,
Sursumque evehimus non magno pondere nisu?
Multiplici ductu supraque, infraque volutus
It funis, multasque immotas trajicit, et se
Pondere cum magno moturas segniter; ipsi
Dum celeres agitant dextras in fune trahendo
Usque viri, facilique simul, longoque labori
Instant: pro numero trochlearum tempora crescunt,
Decrescitque labor: tolli vix pondera saepe
Percipimus sensu; mora prodest scilicet ipsa.
Mille aliis variata modis quoque machina nobis
Plurima conficitur, dentesque adhibere rotarum
Proderit, ut possint augeri mobilitates,
Aut minui; quacumque voles ratione per illas
Ponderibus demes, momentaque viribus addes.
Turbari tamen has aliquid tu percipe vires,
His probe servari nec rebus posse, ubi funes
Flexibus obsistunt, et corpora pressa vicissim
Desuper haud facili possunt procurrere pacto.
Haec si namque forent laevissima, pressa profecto
Obstarent nihil: at quia constant omnia scabra,
Multos exiguos colles, queis prominet unum
Corpus, in exiguas valles opus insinuari est,
Atque opplere cavas, dum supra innititur, illud,
Alterius, ne possit, uti per lubrica, ferri.
Ast, ut possit, erit vis adjicienda, per ipsos
Quae parvos clivos sustollat, at innumerales,
Vel quae rumpat, et hinc partim, et quod prominet illinc.
Quare quo partes durae magis, atque rigentes
Sunt, et majori vis crescit, quae premit, auctu,
Motus difficilis magis hoc erit, inque peditus.
At si dura nimis fuerint ae corpora, partesque
Haud avellantur disruptae, parva sed unum
Procurrens saliat tum per declivia corpus,
Duntaxat vi vis obstans erit aucta premente.
Servatum est etenim, facies, queis corpora sese
Contingunt, seu sint amplae, contrave, prementi
Addere vi nihil in restando, atque officiendo:
Servatumque etiam, quibus est in frontibus ipsis
Nec nimia asperitas, nimium neque parva vicissim
Corporibus, motum gignendum vim, prope triplo
Quae minor, esse satis, vi corpora juncta premente:
Tu quoque servabis, lato super aequore ponens
Marmoreo corpus, cui frons sit laevis, et unde
Excurrat, summoque extantem marmore funis
Trajiciat trochleam, et pondus sustentet in auris.
Omni si marmor prorsum asperitate careret,
Quamlibet exiguum suspensum pondus ad ipsam
Pertraheret corpus trochleam, et percurrere marmor
Cogeret; at nulla est non partibus aspera parvis
Saltem planities; videas proin saepe moveri
Id corpus non posse, trahens nisi pondus adauctum
Sic sit, uti partem, quae est tertia, corporis aequet.
Tum super imposita si corpus mole gravetur,
Illi accedere item molis pars tertia debet.
At non imminui pondus, neque crescere debet,
Ut trahere incipiat, tantùm si forte minuta
Corporis, aut aucta est facies, qua tangitur aequor,
Proin vis, mutata hac, manet haud mutata resistens.
Quamvis laeve igitur corpus quodcumque globosum
Vel paulum declinato non marmore possit
Stare; sed, in sese quia volvitur, ire deorsum
Debeat; at possunt, quae lataque scabraque paulum
Corpora sunt, tantùm nisi flexus marmoris ille
Creverit ad terram, gravitas ut tota retexta
In geminas si sit partes, quarum altera rectà
Insistat clivo, vi dirigat altera eodem,
Scilicet ut partis pars triplex illa sit hujus.
Non tamen haec lex sit tibi firma, immotaque; namque
Diversa asperitas restantem vim quoque possit
Diversam facere; et si partes aequore multùm
Emineant, pariter major descendere flexus
Non faciet positum devexo in marmore corpus,
Multo etiam major, facies hinc si sit, et illinc
Usque tenax adeo, facili haeret ut ratione.
Alti propterea per dorsum est cernere montis
Quosdam pendentes clivos, quos terra ruendo
Multùm inter sese vinclo conjuncta tenaci,
Atque retenta facit; praerupto hinc vertice pendent
Ipsi etiam nimium montes, deorsumque soluti
Praecipitare minantur: at ipsos mutuà partes
Conjunctae retinent. Si nexus longa tenaces
Aetas, solque suo disjungens igne resolvat,
Undave, vel fulmen, declivi plurima tergo
Corpora volvuntur; tum demum in fine, ubi flexus
Est minor, accumulant sese, clivosque priores
Se sternunt super, et stratis hos pluribus augent.
At funes etiam jam diximus esse morantes
Vim, qua convertit pendentes machina moles:
Propterea tamen esset opus, si noscere certas
inde moras cupias, perquirere, quaeque ibi fila
Quotque, quibusque modis intorta, et viribus extent.
Haec certa verùm ratione quis aestimet? usus
Usus erit rerum, et longa experientia, quae, quo
Non possit ratio pertingere, semper agendo
Efficiat: nescit rerum commenta, neque audit;
Sed tantùm ad varias exemplis ducitur artes.
Nonne ope diversa, variisque a partibus unum
Quemque opifex urgere solet Natura laborem?
Quae velut instrumenta suae persaepe retentat
Multa artis, dum quid faciat consistere simplex;
Sic in naturae clarandis rebus oportet
Nos etiam, versamus opus dum quodlibet unum,
Multiplices tentare modos, variisque subire
Partibus, et mutare, et saepe ad nota redire
Instrumenta, quibus consistat summa operaï.
Quapropter quoniam gravitatem ad percipiendam
Multa diu nobis tractata, volutaque multa,
Perque polita diu; pariter gravitatis ad illud
Usus erit punctum medium, quo plurima fiunt,
Plurima per quod agit vario natura labore,
Nunc iterum, quoniam res detulit ipsa, reverti.
Jam superà a dictis punstum gravitatis id esse
Deduces quovis in corpore, per quod agatur
Si quascumque velis mundi protensa sub oras
Planities, partes haec scindere debeat illud
In geminas, parte ex una ut spatia omnia, distant
Puncta a planitie queis singula, sint simul aequa
Omnibus ex alia spatiis sic parte petitis.
Nam punctum cum par gravitas diverberet omne,
Momenta a spatiis simul omnibus omnia pendent.
Proin si suspendas puncto gravitatis ab illo
Conversum, quacumque velis ratione, situque,
Corpus, momentis semper librabitur aequis;
Semper enim spatia hinc illinc determinat aequa
Planities quaecumque, per id quae transit, et altum
Educta in caelum per nostri verticis oras.
Nunc qui per numeros mensurasque omnia nôrunt,
Hoc genus, ut medium punctum gravitatis in omni
Haerens materia vestigent; munus id ejus,
Quam docui, de natura deducere possunt;
Nempe, extra corpus si quaeviscumque locetur,
Planities, fore, ad hanc ducti ut simul omnibus omnes
A punctis tractus, aequales scilicet illi,
Summae tractuum item totidem sint, quae fieret, si
In punctum medium gravitatis puncta coirent
Omnia, et hac una simul in regione manerent;
Nam translata illuc, quantum deperdere parte
Ex una soatii deberent illius, usque
Deberent alia tantundem acquirere parte:
Nempe ibi vim gravitas educti, et exerit omnem.
Sic si plura etiam sint corpora, quae referantur
Mutuà, cunctorum recte confingere possis
Commune esse aliquod, quo puncta coire videntur
Punctum, in quo recipi gravitatis tota queat vis,
Quo suspensa (leve ut filum, atque inflexile nectat)
Undique momentis aequalibus omnia constent.
Quare si duo sint ea tantùm corpora, punctum
Id, commune quod est, punctum inter utrumque jacebit
Amborum medium gravitatis, eo ut magis uni
Accedat puncto, quo majus corpus ibidem est;
At quo materies minor est, plus distet ab illo.
Sed tria deinde tibi referantur corpora si se
Inter, jam quid ages? punctum commune duorum
Scilicet invenies, ibique illa coire putabis,
Unum ut de geminis, duo fingas de tribus esse.
Sic quoque si fuerint quantumvis plurima, primò
Si bina inter se tentes, tum bina referre
Ad bina, atque itidem tum terna ad terna, per omnia
Atque ita si pergas, quotquot sunt, corpora, eorum
Commune attinges gravitatis denique punctum.
Quaedam rebus ab his utens ratione sagaci
Agnosces, isto varius qua defluat humor
Si de fonte velut, rivosque inquirere tentes
Deductos: primùm si corporis omnia puncta
Unius, inter se vel corpora projiciantur
Plurima, uti sola tum vi moveatur inerti
Quodlibet, et quacumque fuga in quamcumque feratur
Forte plagam variam quantumvis, dissimilemque,
Nimirum medium punctum gravitatis eorum
Commune, immotumve sua statione teneri,
Aequalive fuga semper, rectàque meare:
Nam cum quodque sua raptetur mobilitate
Aequali punctum, spatia aequo aequalia curret
Tempore planitiem accedens ad quamlibet unam,
Discedensve ab ea, quo sit sita cumque locorum.
Quare summa etiam spatiorum tota, necesse est,
Aeque temporibus fit ut aucta, minutave in aequis:
Proin itidem spatium puncto gravitatis ab illo
Ductum ad planitiem pariter vel crescet in aequis
Temporibus, vel decrescet: sed tempore bino
Par sibi si constet, par semper idemque manebit.
Quod fieri nequeat, si non aequaliter usque
Rectum tranet iter, vel, ut ante, immobile perstet
Punctum, quo finxi gravia omnia puncta recepta.
Nam quibus in gemino reperitur tempore, bina
Per loca planitiem si ducas quamlibet, illud
Ex hac non poterit partem deflectere in ullam:
Quandoquidem hoc gemino quoque tempore distet, oportet,
Aeque alia tum a planitie, quam fingimus extra
Eductam haud aliter, quam prima est; scilicet îsdem
Distantes spatiis sese inter ut undique constent.
Si modo planities eadem loca bina per illa
Altera ducatur, primam secet ipsa, necesse est,
Quoque secat, rectus communis trames utrique est.
Et quoniam debet punctum per utramque meare
Illud planitiem, hoc communi tramite semper
Pergat, non alio, directo proinde, necesse est.
Ast etiam aequali motu properabit, eo quod
Si quoque concipias aliam, quae recta sit illi,
Planitiem quamcumque, viae, debebit id ipsi
Sive propinquare aequali, aut discedere lapsu
Aequis temporibus, proin usque aequaliter ire.
Praeterea quotvis si puncta, aut corpora cumque
Inter sese et agant, et agantur mutuà, vires
Quantumvis variae fuerint, legesque movendi
(Semper ut existant motus tamen aequalesque,
Oppositique) nihil mutandum his motibus esse
Cognosces illud punctum gravitatis, eadem
Ast, ut nuper erat, prorsus ratione manere.
Namque ubi sunt motus aequales, oppositique,
Non spatia a punctis simul omnibus omnia ducta
Planitiem ad quamcumque queant mutarier; ergo
illius et puncti spatia haud mutata manebunt.
Nam si animo fingas, de punctis omnibus illis,
Quae sunt, materiae, duo sese puncta vicissim
Sola lacessere; erit, quantum unum accedat ut ipsam
Tunc ad planitiem, tantum simul alterum abire
Debeat: idcirco si succedentia fumas
Tempora tot, genus hoc, nimirum sunt quot ibidem
Punctorum paria, ut producat tempore vires
Quodque suo, nequeat spatiorum ex omnibus illam
Summa ad planitiem minui, neque crescere punctis.
Nunc quoniam vires uno sese inter agentes
Tempore se promunt omnes, ut ab omnibus istis
Compositus fiat motus; quodcumque, necesse est,
Illic sit punctum finito hoc tempore, ubi esset
Denique idem, vires si succedentia tantùm
Scilicet egissent per tempora; proinde nec istis
Mutari junctis spatiorum summa valebit.
Denique vel curvo quocumque, vel impare motu
Scilicet illa tibi, quae diximus ante, ferantur
Puncta, aut corpora, uti tamen ille sit ortus inerti
Sola a vi, solis itidem cum viribus illis
Internis, quibus inter agunt se corpora, junctâ;
Id punctum commune suum tum sive quietis,
Seu motùs servare statum, neque flectier inde
Debet; nam internis sine viribus ante probatum est
Sic servare statum, vim solam propter inertem,
Punctum illud medium debere; sed addita nil vis
Mutuà perturbat, neque mutat. Proinde necesse est
Non minus uno ipsum semper perstare tenore.
Quod superest, cum viderimus, gravitate quid ortum
Sit per materiam diffusa aequaliter omnem,
Cum sita nempe locis propellit, et urget in îsdem,
Proptereaque plagas in easdem corpora vertit;
Nunc locus est nota procula a regione vagari
Externasque etiam peragrando visere terras,
Quaeque alibi gravitas nostrae collata, tueri,
Quodque in diversis terrarum partibus orbis
Discrimen gravium rerum sit. Tu mihi mentem
Da vacuam curis, verique cupidine captam,
Gaudebit quoniam perceptis excita rebus.
Principio gravitas disjunctis insita terris
Non aeque inter se distantes corpora defert
Per tractus, quoque hic, non ictus dirigit illic,
Respectes vasti si circum moenia mundi.
Quod nunc ut facili possis cognoscere pacto;
Ad sola telluris, si sint aequata, natantes
Aequoris ut campi, gravitatem percipe deorsum
Corpora directo deferre cadentia lapsu:
Constratum nam si aequor aquarum obliqua ferirent
Pondera, quà flexus brevis est decurreret unda
Protinus ad partes alias, queis latior idem est.
Aequius idcirco est, quam tellus, marmor aquarum;
Fiat inaequalis cum paulum montibus illa,
Vallibus atque cavis; hic surgit, sidit at illic.
At si de terra montes evellier alti
Possent aut omnem tegerent maria undique terram,
Aequor continuum foret, et nil surgeret usquam.
Jam simul undarum facies, terraeque profecto
Non est plana; sed, ut globus ingens, ut pila magna,
In sese redit ipsa, et ab omni parte rotunda est.
Quam notam tibi rem, facilemque ostendere longis
Non opus est dictis; quae sat sint, percipe paucis.
Primos aspiciunt montes, et culmina tantùm,
Qui procul adveniunt terras ex aequore nautae,
Dum tegit ima tumor mediarum littora aquarum:
In caput alta suum paulatim sidera cernit
Surgere fixa polo, media a regione diei
Qui terrae ad gelidas venit oras; quique vicissim
Hinc remeat, sese illa humili demittere caelo:
Quique ortus, obitusve petunt, orientia mundi
Ocyus astra vident, aut serius; ipsaque saepe
Sic peragrata fuit, quam magna est, vastaque, tellus,
Oppositoque viae mirantes tramite, non quo
Decessere viri, ad patrios rediere penates.
Luna magis tamen hanc, cum deficit, indicat esse
Terraï formam; quoniam, qua carpitur, umbram
Flectentem curvos se cernimus orbis in arcus
Omni a parte; an eam tellus non projicit umbram?
Est igitur tellus omni de parte rotunda.
Quapropter gravitas dum curvam pondere terram
Desuper elapso rectà ferit; ipsa profecto
Omnibus usque locis non sese dirigit aeque,
Aeque nec gravium rerum via distat ubique.
Quandoquidem prorsus si tellus nostra globosa est,
Recta via ad terram quaevis signata cadendo,
Est opus, ad medium contendat ut undique punctum,
Axe velut coëunt radii; proin dirigit illuc
Undique se gravitas, atque illuc corpora pellit.
Fiet ab hoc contra, gravitas si pondera terrae
In medium pellit punctum, et se dirigit illuc,
Prorsus ut ex omni tellus sit parte rotunda.
At si jam tellus vero quid distet ab orbe,
Non gravitas punctum terraï tendet in unum:
Haec est nimirum connexaque, conque ligata
Inter se certa ratione, atque ordine certo
Utraque res, ut per numeros, quibus abdita rerum
Quaerimus, ex una reperirier altera possit;
Quod mihi posterius, cum res feret ipsa, docendum est.
Ut, non esse viis aeque distantibus inter
Sese directam gravitatem per loca terrae
Omnia, jam clara, et facili ratione repertum est;
Sic facile haud reperire fuit, num par sit ubique
Vis gravitatis, ut hic tantundem pendat in omni
Europa, opposito quantum quoque pendit in orbe
Corpus idem. Tibi nil Americae ferre sub oras
Proderit id corpus, nostraeque examina lancis,
Et pondus, quicum libratur; namque necesse est,
Corpore si gravitas alibi mutetur in illo,
Haud alio pariter mutari in pondere pacto,
Pondera ut inter se hìc aeque referantur, et illic.
Quodque erat hìc pondo, jam non nisi constet ubique
Pondo; non eadem gravitas licet extet ubique.
Si nos, cum dextra retinemus corpora, vires
Metiri nostras penitus possemus, et harum
Post, ubi opus fuerit, reminisci, mente tenaci;
Has nostras alibi referendo denique vires
Scire liceret, idem sit eodem an corpore pondus
Omnibus in terris, ire in quascumque liberet.
Sed praeter quam quod momenta per omnia nostrae
Mutantur vires (ipsas dubitesne per horas,
Perque dies?), nihil est occultius, atque tenebris
Quod mage se condat, quam nosmet, nostraque nobis.
Sensus confusa nimium ratione per ipsos
Omnia percipimus; tactus tamen omnibus ipse est
Ambiguus magis, ut nequeas discrimina rerum
Parvula metiri, et conatus noscere veros,
Quos tunc exserimus, cum pondera forte tenemus.
Demum in tam duris fors adfuit optima rebus,
Ostenditque viam certam, qua pondera detur
Conferre inter se vario sub sidere nobis:
Quod tibi nunc prima repetens ab origine pandam.
Auspiciis Regis patrio vir littore Gallus
Solverat, et positas procul impiger ibat in oras,
Queis super impendet rectus sol; inde tueri
Certius ut posset vaga sidera, cum super altum
Vertuntur caput, et lucis dimissa per auras
Spicula sunt motu super advenientia recto.
Jamque tuum victor littus Cayenna tenebat
Insula sole calens; jam vertice sidera in alto
Coeperat, et positus caeli servare recentis:
In motus virgam sensit cum serius illam
Ire suos, signans nobis quam tempora praefert
Machina structa rotis, quamque ipse aptaverat ante
Sic patrio longam caelo, ut procurrere seno
Procursu decies huc illuc qualibet horae
Deberet decies in sexta concita parte;
Esse moras virgae majores scilicet illic
Sensit, tamque magis longos constare rotarum
Circuitus, ad quamque diem de partibus horae
Ut decies senis geminas prope, dimidiamque
Addi perciperet; fieri quo tempore nempe
Procursus centum, et decies prope quinque necesse est.
Proin virgae pondus tum paulum sustulit, atque
Contraxit virgam; ut, quantum est opus, ocyor iret.
Hac novitate animum perculsus, protinus ipsam
Esse ibi conjecit gravitatem forte minorem,
Urgerique minori ideo vi corpora deorsum.
Quod tamen ut posset deprendere certius, idem
Huc animum adjecit, quam longum, ut quaereret, esset
Filum ibi, tempore uti fieret procursus in illo,
Quod partis decies sextae foret unius horae
Pars decies quoque sexta. Gravi ergo pondere filum
Tensum, vibratumque oculis vigilantibus usque
Servabat numerans procursus, sideris alti
Nempe a discessu medii de culmine caeli
Ad reditum (tempus quo non aequalius ullum est).
Saepe dies solidos, pernox quoque perstitit urgens
Hoc opus, et repetens, iterumque, iterumque retentans.
Quae tandem deprensa fuit certissima, fili
Protinus aere super mensuram incidit, ut esset,
Quam patrias remeans secum deferret ad oras.
Nec minus id patriis tum demum redditus oris
Pervigili longùm cura tentabat adurgens,
Et repetebat opus: productius usque repertum est
At filum, inciso quam quod super aere notârat:
Constabant decima digiti discrimina parte.
Ille haec vulgavit fundens ignota per orbem
Protinus, et primo commisit pectora bello;
Unde tamen porro coïturae in foedera gentes
Pacatis animis, verumque tuentibus essent.
Nam subito pars magna Virûm, meliorque putârunt,
Esse minus validam mediae telluris in oris,
Pellentemque minus gravitatem; quippe cieret
Haec filum si vi majore, ipsum ocyus iret,
At si forte pari, citius procurreret illud,
Cum brevius; quare si tempore vibret eodem
Se brevius filum, quo longius; illud oportet
Vi gravitatis agi forti minus, atque valente:
Tanto et majori tum crescere debet adauctu
Illa, movet filum quanto productius; atque
Si minor est, illo decrescere diminuique
Ordine, quo filum; sic respondere vicissim,
Augerique pari pacto, aut decrescere debent.
Ast alii infidos illo tentamine sensus,
Servantisque manum culpabant, et referebant,
Si quid erat varium, mutato denique caelo.
Extenduntur uti nam dura metalla calore,
Frigore sic contra retrahuntur; proinde quod aere
Incisum fuerat filum in regione calenti,
Par erat, ut, nostris illatum cum fuit oris,
Aura ubi frigidior, se retro traxerit in se.
Propterea ad flammas dura exposuisse metalla
Saepe, atque aestivi certabant solis ad ictus,
Illaque distendi cernebant sole, vel igne.
Quin fila aequali vibrantia tempore sese
Europae in variis regionibus experientes,
Sequanicas velut ad ripas, Thamesimque remotum,
Atque suam quondam in terris qua condidit urbem
Uranie procul a populo, strepituque reductam.
Omnia servabant tractu protendier aequo.
Non prior illa tamen ratio labefacta ruebat
Propterea, quoniam non tantis, quae loca filum
Aeque monstrabant aequo pro tempore longum,
Distabant spatiis, tellus qua lata patescit,
Ut cadere in sensus discrimina parvula possent.
Deinde urens quae sol, aut sole potentior ignis
Addiderant longum in tractum incrementa metallis,
Non ea tanta quidem, sat ut essent, visa profecto.
Ferri virga pedes in sex distensa rigentem
Per brumam, mox de Cancro, tergoque Leonis
Sole diu radios in eam vibrante, magisne
Increscit, quam pars digiti ter sexta quod extet?
At quae virga pedem se protendebat in unum
Altera, cum glacie circum foret obsita multa,
Dein flammá calefacta, pedi quantum addidit illi?
De digito bis sexta quater pars unica quantum est.
Cum solis fuit ille sub orbe ardente, caloris
Tantas virga vices num passa est? exposuitne
Virgam, aut incisum aes, violenti ad verbera solis?
Non igitur, quidquid varium servaverat illic
In virga, possis uni tribuisse calori.
Dicere inexpertumque etiam, ignarumque fuisse,
Remque oculis, manibusque parum tractâsse peritis
Num possis, hominum numero qui lectus ab omni
Praestantum fuerat, longoque exercitus usu
Rebus in his, nil tum a studio curaque remittens
Pervigili, tentans rem saepe, iterumque retentans?
At, quaecumque fuit, tum denique suspicionem
Hanc animis varias fusi, multasque per oras
Exemere Viri, rem naviter experientes,
Queis non consilium, non ars, cautique timores,
Ingeniosaque sedulitas, non copia deerat
Instrumentorum, quae Daedalus arte Britannus
Ediderat multa: quas vibrat machina longas
Horarum virgas, sic struxerat, ut probe cuncta
Percepisse oculis discrimina parvula posses;
Quid faciant gelidique vices, calidique, notârat,
Aëris, et quantum pro frigore, proque calore
Procursus celeres sint, cunctantesque vicissim.
His armis instructa tuas America calentes
Missa Virûm delecta cohors inviserat oras,
Et referens, caelo quae sunt referenda calenti,
Motus esse minus pernices repperit illic,
Quam prius in patriis Europae viderat oris.
Altera hyperboream glaciem, arctoasque pruinas
Docta cohors adiit; tentans ubi talia, cavit,
Ne quid concretum turbaret frigore caelum.
Et demum virgae cursus magis esse, recursusque
Invenit celeres: proinde et gravitatis ibidem
Vires esse magis, quam sint natalibus oris,
Pollentes, multoque magis, quam sole ubi tellus
Impendente super circum vastissima fervet:
Ut nequeas animi dubius proin esse, sub altis
Cardinibus plus, quam media res pendere terra.
At quod tanta aliis tentamina suppeditârunt,
Vobis ingenium, divinaque prodiderat mens
Primis, o Animae grandes, o pectora fraudum
Nescia, queis major multo pars contigit aurae
Aetheriae, Tibi quo Batavi, flavique Sicambri,
Hugenide, exultant, Tibique o qui pectore fundens
Aurea dicta tuo longe exsuperare videris
Humanum, Newtone, genus, quo Cive Britanni
Plusquam divitiis, plusquam terra ubere plaudunt,
Oceani plus quam sulcantibus aequora late
Classibus, armatâque in bella horrentia pube.
Vobis in patriae complexu, quidquid ubique,
Collustrare datum est, animus peregre ibat, et omnes
Impiger immensas mundi penetrabat ad oras
Ipsis cuncta petens a causis, evolüensque.
Scilicet hinc, et quae se terram fundere circum
Debuerit gravitas, et qua ratione, patebat,
Quasque vices varia regione subire locorum.
Namque alter, super axe suo dum volvier amplam
Perciperet terram, vidit quoque, consita tota
Corpora quae terra circum sunt, omnia nisus
Orbis de medio fugiendi, non tamen aequos,
Edere; nempe locis agitur queis maximus orbis,
Majores aliis conatus esse calenti
Scilicet in terra; breviores ducier orbes
In geminos exinde polos; proin effugiendi
Continuò quoque vim minui, et decrescere, donec
Vis, et circuitus vanescat cardine in ipso.
Vidit item queiscumque locis hanc vim fugientem
Illis oppositas directam semper in oras,
Queis medium cujusque peracti includitur orbis:
Proinde ubi per medium terraï maximus orbis
Transit, ibi est gravitas contraria vi fugienti,
In medium terrae quia tendit, at obstat eidem
Usque minus, quo plus orbes deflectere circum
Diximus in geminam regionem utrinque polorum.
Nam vis quaeque, sui medio dum profugit orbis,
Quo medium hoc medio terrae mage distat ab ipso,
Est obliqua magis gravitati, languidiusque
Officit idcirco; minus et proin carpitur illa;
Maxima quapropter sub cardine, totaque utroque est.
Illinc continuo paulum libata recedit;
Fit minima at, vernus quà recta desuper urens
Pendet sol; tantum e toto nam deficit ipsi,
Pars de tercentum prope partibus unica quanta est.
Atque ex hoc etiam lex est inventa, superstes
Augmina qua capiat gravitas in cardinem utrumque;
Compressamque polis terrae debere figuram,
In mediaque sui paulum regione tumentem, et
Altius elatam perceptum est protinus esse;
Ut liquida hinc, illinc librari pondera possint
Undique, quae longis inclusa canalibus esse
Confingas terrae ad medium tendentia punctum;
Pellat et ut rectà labentia corpora deorsum
In terram gravitas, quae se dum dirigit ejus
Ad medium, semper paulum fugiente sub oras
Diversas a vi turbatur; semper oportet
Non medias ubicumque plagas, punctumque, quod unum est,
Prospectet, verum varias, et plurima puncta
Immoti, mediam uqui terram trajicit, axis:
Propterea ut nequeat prorsus globus esse videri
Terra, sed inflectat varios sua terga per arcus.
Ille modum docuit pariter, quo scire queamus,
Exterior quae sit, qua clauditur ipsa, figura;
Denique curtatum, qua tellus arctior, esse
Non plus, quam septem nimirum millibus, axem.
Hactenus his veluti constructis multa profecto
Contigit, et majora super, potioraque longe
Addere Newtono, summumque imponere culmen.
Scilicet huc ratione sua delatus, et omnem
Prospiciens late in partem, quantum intulit orbi
Notitiarum, et qua mentes ditavit opum vi?
Principio, ratio servatis ut bene rebus
Conveniat, vim non unam satis esse putavit,
Quae cogat fugere; hanc etenim minus edere duplo
Discrimen nobis gravitatis; proinde sagacis
Obtutus animi gravitatem fixit in ipsam;
Cui nil detractum sit nisibus effugiendi,
Plenam, atque illaesam, qualisque est, denique totam.
Hanc ut inaequalem, neque punctum prorsus in unum
Undique directam terrae regione locorum
Pro varia totam gravitatem censuit esse,
Scilicet exortam per vires, a quibus omnis
In se materies trahiturque, trahitque vicissim,
Conservatque ratas leges quae tracta trahendi:
Virium uti summa gravitas coalescat ab omni,
Nimirum a cunctis qua corpora quaeque trahuntur
Corporibus, tellus queis constat tota, vel ultra
Optes si prorsus rem tangere, quidquid ubique est
Materiae, vastum quae se diffundit in orbem.
Proinde hìc esset opus late lustrare trahentem
Materiam, et magno per mundi vasta volatu
Corpora deferri; at melius tentanda supersint
Haec porro, cum jam vires, animique recentes
Aequos sufficient ausus: nunc pondera rerum
Jam vidisse sat est terras non una per omnes,
Diversisque locis urgeri corpora deorsum
Dissimili nisu gravitatis, scilicet illic
Tardius, hìc contra paulo cunctantius ire.
Quin et forte locis îsdem, quod deinde monendum est,
Credere vix possis tempora longa manere
Aequales ictus gravitatis, ponderaque aequa.
I nunc, atque hominum mirare in mentibus ipsis
Nec semper, nec ubique uno res ordine easdem
Constare, et varium atque incertum pondus habere,
Quas non percipere, aut agere, aut quas velle solemus,
Aut illinc quacumque alia ratione moveri.
Haud dubitem humanis in mentibus inseruisse
Quasdam Naturam leges, praescriptaque certa,
Queis, ut ponderibus, declinent, atque ferantur,
Quo sit opus ferri: verum ut quo saepe locati
Ordine nos inter sumus, et sunt undique circum
Qua varia res dispositae ratione, locisque,
Sunt populi ut mores, exemplaque, juraque, quicum
Vivimus, affectus ut nostri, ut tempora, et aetas;
Insita Naturae quae constant pondera, flectunt
Sese alio interdum, minuuntve, aut denique prorsus
Turbata, oppositis devictaque viribus ullos
Vix jam edunt nisus, vix usquam impellere possunt.
Exsurgunt aliae tum prava ab origine vires
Scilicet, et veluti cum nobis exoriantur,
Ortum a Natura simulant duxisse potenti.
Hinc varia exagitant, diversaque pondera mentes
Omnibus in rebus nostras. Quid denique constat?
Jamque age, terram oculos late circumfer in omnem,
Atque hominum lustra genus, et mortalia corda.
Queis non in rebus videas distare, putesque
Diversis animis, diversa mente potiri,
Et genus esse unum, bipedi vestigia tantùm
Quandoquidem signat gressu, pennasque volantum
Non habet, aut motis proscindit caerula pinnis?
Principio ut vario fertur sermone per ora,
Sic habet et variam sortem doctrina per orbem,
Pro regione loci varia terrisque remotis.
Quamque in Naturae clarandis rebus abire
Diversos, ipsisque elementis notitiarum
Cernimus interdum vario sub sidere natos?
Albin qui, Rhenumque bibunt, undisque minorem
Danubium, septemque vident fulgere Triones
Altius, in claro veri radiare nitore
Plurima conspiciunt, manifesta imbutaque luce,
Quae tamen ad Thamesim longe natalibus auris
Vescentes obscura sibi, nec vera videri,
Prorsus et ambigua posita in ratione fatentur;
Posse nec omniparente sua contendere cum vi
Illa, nec indigenis inventis aequiparari;
Quae tamen ipsa aliis quoque rejiciuntur in oris,
Nempe ubi vorticibus locus est, ternisque elementis.
Nimirum quae res eadem sit saepe probari,
Mente, diuque animo circumsonte, atque probetur
A multis, quamque intersit nostra probari,
Fit facilis credi subito, manifestaque prorsus;
Mensque videt, quod saepe fuit conata videre:
Nomina mitescunt, resque assuetudine longa.
Jam nunc pro varia regione, et tempore mores
Mens varios est inspicere; et Natura magistra
Injusti, justique licet sit certior intus
In nobis, quam rerum ullarum forsitan extet;
Non minus ipsius manifestae lumina lucis
Obruere interdum, penitusque extinguere possunt
Mores, judicia, affectus, exemplaque, et usus;
Propterea ut stulte videamur, sive doceri
Nil a Natura nos, seu contraria prorsus.
Nunc quoque, saeva tulit quales Germania quondam,
Sunt variae, rapto quae semper vivere gentes
Assuêrunt, quaeruntque decus crudelibus ausis:
Hae pueris tinctas humano sanguine praedas,
Ut pellem catulis, aut cervi cornua, monstrant;
Et queis mitius est, neque longe immane, feroxque
Ingenium, hos terrae allidunt, mortemque minantur;
Degeneres patria nimium a virtute vocantes.
Ut pennas, dicunt, avibus Natura, volare
Queis possint, dedit, et caudam, ut proscindere lymphas,
Piscibus, et nobis sic ingeniumque, manusque
Ut struere insidias, rapere, et pugnare queamus.
Sunt quibus, ut referunt Laestrygonas ante tulisse
Ausoniam, humanos sit mandere dulcius artus,
Prolui et humano large hausto sanguine, quam quos
Herbarum mites succos mortalibus offert
Natura, aut pecudes, aliud genus: ire per altos
Venatum montes, hominumque cubilia, sylvas
Armati saxis, et multa cuspide gaudent:
Cum capiunt, rediere domum Paeana canentes,
Et fera laudatis celebrant convivia mensis.
Mos apud est Indos natis mactare Parentes
Ob pietatem, annis cum languet vita per artus
Effoetos, sibi sint oneri ne forte, suisque,
Ne subeant durae pertaesi incommoda vitae.
Mos etiam morbo, aut fato quocumque peremptos
Mandere, visceribusque suis tumulare suorum
Viscera: nostrorum quo, dicunt, membra sepulchro
Condere possimus potiori? avellier unquam
Quis ferat artubus a caris? nos reddere pacto,
Quo licet, his vitam cupidi certamus ademptam
Corpora corporibus miscentes mortua vivis,
Et facimus pars sint nostri, in nobisque locamus.
Hunc ubi funereum Grajorum hausere phalanges
Morem oculis illic longinquo Marte merentes,
Obstupuere animis, damnaruntque horrida facta.
Interea insueto tentata vel aëre, longa
Sive via, magnoque armorum attrita labore,
Vulneribusque absumpta exanguia multa suorum
Corpora constructis medio super aggere Graji
Imposuere rogis, admotoque igne cremabant.
Flammae conficiunt artus: it nidor in auras
Fumidus: obstupuit peregrinos incola ritus
Edoctus, tantamque humano in pectore posse
Barbariem innasci vix credidit, in socios ut
Igne velint etiam exanimos saevire cremantes.
Plurima sed, genus hoc, facile excusamus in Indis
Gentibus, atque aliis, quae nobis esse videntur
Incultae; quis, Roma, tuas facta horrida leges
Horrida facta neget leges, moresque tulisse?
Quid memorem humani spectacula grata cruoris,
Quid Gladiatorum pugnas, servosque coactos
In se ursos, tygresque, atque irritare leones,
Plaudente, et furias populo accendente ferarum?
In sobolem ipse ferus pietate potentior usus,
Naturaque fuit: vix primùm in luminis oras
Edita, saepe viis proles deserta jacebat,
Et loca vagitu complebat, parvaque circum
Brachia tendebat non amplexura Parentes,
Vitale auxilium frustra sic indiga poscens.
Quae teneris, quae culpa ingens, ut lege liceret
Ipsos hoc ritu in prolem saevire Parentes?
Tibri Pater, quot eras parvos miseratus alumnos
Ripis saepe tuis visos reptare, memorque
Expositi quondam tenero cum Fratre Quirini
In mare pertuleras forsan parcentibus undis.
Plus ubi quaesitum est de moribus, ipsaque virtus
Cui laudata magis, Grajae telluris alumnis
Quam fuerit, studioque diu affectata severo?
Haud minus hos rigidos tamen, hirsutosque magistros
Fama refert teneram aetatem corrumpere suetos:
Nam pulchra facie pueros, et corpore pulchro
Turpiter, ipsa quod est Venus execrata, peribant:
Ponere naturma motus non posse ferinos,
Nec suavi institui vitae ratione putabant,
Ni pueri prius incipiant mollescere amore,
Contendantque suis jam tum placuisse docenti
Scilicet et factis, et corpore, flexile fiat
Ut sic ingenium, culturaeque artibus aptum:
Blanditiis facile esse animos fregisse feroces.
Crimen adulterium est, et dedecus; est ubi neutrum
Credatur tamen; hospitibus praebere domumque,
Consortemque thori gaudent. Sunt gaudia tantùm
Qui Veneris norûnt incestae, vulgivagaeve.
Carcere ut Acrisii claudunt, multoque tuentur
Exsecto custode alibi genus omne putantes
Foemineum infidum; fluxam muliebribus esse
Nonne fidem hìc norûnt animis? ideone tuentur?
Quin et amicitias colere, et celebrare virorum
Conventus licet, et mixtim spectacula adire,
Et comites sibi habere procos, quocumque libido est,
Et licet, et mos est, et, qui non talia perfert,
Exercet durum imperium, insanire putatur.
Quid Natura magis vita commendat, et atrà
Quid nos morte docet crudelius esse? Tuendam
Haud tamen ad vitam Naturae haec pondera, vimque
Pectora senserunt aliquo obfirmata recepto
Contra judicio, atque diu sub mente voluto:
Ipsi etiam sensere minus, gens tota, Britanni,
Non jam inculta, ut erat quondam, sed quae inclyta floret:
Nempe putant, has cuique fores liquisse patentes
Naturam, ut, taedet cum vitae, erumpere possint.
Ergo, quae subeat praedura incommoda, vitam
Exsolvunt letho, seu ferrum in viscera condunt,
Seu se praecipites in flumen, in aequora mittunt,
Seu potius laqueo innexo suspendere gaudent
Se manibus persaepe suis ante ora Parentum
Nati, atque imbelles, sed iniqua sorte, Puellae.
Incita laudatis exemplis acrius usque
In scelus hoc agitur plebs, atque exempla novantur.
Scilicet unum plebs imitatur multa Catonem.
Mos ferus Europam late olim invaserat omnem,
Insimulatus, uti, fuerat qui crimine quovis,
Diceret orando non coram judice causam,
Verùm igni injiceret dextram, accensove mearet
Saepe rogo, et lymphas ferventes saepe subiret.
Servandum fore credebant, qui justus, et insons,
Justitiam Superis, rectumque probantibus ipsis;
Ut si proinde forent versuri rerum elementa,
Et subitò arbitrio missuri fulmina nostro.
Saepe etiam sumptis pugnabant cominus armis:
Sed rectum, verumque tamen cum viribus esse
Conjunctum, sectamque sequi, quae pollet, et arte est
Consuefacta magis dira, plerumque videbant.
Exinde inter nos etiamnum barbarus iste
Mos viget, ut qui sit factis, verbisque protervis
Exceptus, subito in certamen provocet hostem,
Atque eadem subeat simul ipse pericula vitae
Insons, atque sui cadat hostia saepe furoris:
Ni faciat, non ingenuos erit inter habendus,
Et trahet invisos sine laude, et degener annos.
Nempe animos, verum quod sit, minus incitat, ipsi
Quam quod opinantur mortales, fictaque majus
Plurima pondus habent; fictis stant plurima rebus.
Scilicet ipsa solet varios convertere in usus
Se ratio, et facies, quas tum circumspicit extra,
Induit, ut, quo non paulatim assuescere possit,
Nil adeo incultum constet, dirumque, suamque
Sponte etiam per quod nolit traducere vitam.
Nonne vides solos aevum cum bobus agentes
In morem gregis ire sui, exemploque ferino
Vivere pastores, vix extra agnoscere pauca?
Tota illos ratio tantùm propendet in usus.
Quid genus omne foret nostrum, si viveret altis
In sylvis, aliquas ut dicunt vivere gentes,
Dispersum? Nigris quid tum distaret ab ursis,
Sive lupis, quos nocturnis ululare tenebris
Audiret, saevisque leonibus, atque elephantis?
More oppressa truci ratio fors muta jaceret,
Usus exciperet, quos cerneret, haud meliores:
Difficile est reperire novos, et abire receptis.
Praeterea quid jam repetam, quae, quantaque moti
Momenta affectus in nostris mentibus addant?
Ut mutent, versentque animum, ad diversaque raptent,
Et magico veluti transforment pectora cantu?
Qui timuit, quam nunc irato discrepat a se
Nimirum, a tristi quam gaudens, atque dolente?
Et qui nunc odit, nimium cum nuper amavit?
Quam diversa probat? Quantum fuit inter Achillem,
Cum lectam praeda ex omni Briseida amaret,
Et cum indignatus post ob Briseida raptam
Implacabilis Argivis abscederet armis 176
Secum deducto cum milite Larissaeo,
Grajugenûm spectans alio de littore caedes
Immotus, cytharam et pro ferro saepe retentans;
Cumque suum letho te, Patrocle, fleret ademptum
Noctes, atque dies, et foemineos ululatus
Ederet, et pulchros foedaret pulvere crines;
Mactaretque greges tumulo, puerûmque cruorem
Manibus inferias sacris hauriret ad aras?
Aut cum mox sumptis congressus sterneret armis
Hectora, raptaretque diu deforme cadaver,
Exciperetque senem Priamum, stratumque videret
Ante pedes nati exuvias deposcere regem.
Scilicet his animi vita vertuntur in omni
Perpetuis vicibus; vix idem permanent una
Saepe die tenor in nobis; mutamur in horas
Interdum, rebusque novis quia pellimur usque,
Proinde novis mentes cum motibus usque novantur,
Atque alias subeunt formas, aliaeque videntur.
At non propterea est, Sapiens ut motibus ullis,
Judiciisque ratione Virum popularibus abducatur
Inversa ratione viae; nil rebus in ullis
Admiratur enim nimium, nil aestimat ultra,
Quam par est; tantum, quae nobis indita, sentit
Pondera naturae vigilans, et ducitur illis:
Scilicet huic aequam rationem accommodat uni,
Incertus vita huc, illuc ne fluctuet omni. 177
Vade retro

Vade porro


Stay, Benedikt (1714-1801) [1755, Rim]: Philosophiae recentioris versibus traditae, versio electronica, 24209 versus (24170 epici), verborum 184044, ed. Neven Jovanovic [genus: poesis - epica; poesis - epigramma; prosa oratio - dialogus] [numerus verborum] [stay-b-phil-rec.xml].
Powered by PhiloLogic

Creative Commons License
Zbirka Croatiae auctores Latini, rezultat Znanstvenog projekta "Digitalizacija hrvatskih latinista", dostupna je pod licencom
Creative Commons Imenovanje-Nekomercijalno-Dijeli pod istim uvjetima 3.0 Hrvatska.
Za uporabe koje prelaze okvire ove licence obratite se voditelju projekta.