PHILOSOPHIAE / LIBER PRIMUS.
Unde per immensos regionum didita tractus
Fulgeat haec species vasti pulcherrima Mundi,
Disjunctaeque locis variae quo foedere partes
Conveniant, quae sint vires per corpora fusae,
Et quam multiplici se volvant omnia motu,
Aggredior suavi diffundens pandere cantu,
Difficilique novas inventa labore per artes,
Hactenus atque adytis doctrinae inclusa severae
Primus ad ingenuos Musarum educere cultus:
Quippe quid humanas praestantius, utiliusque
Illiciat mentes, quam Veri nectare pasci
Largius aeterni, causas dum visere, et ortus
Conamur rerum, et toto discurrimus Orbe?
Quidve magis sacro Vatum sermone feratur
Per gentes hominum varias, memoresque per annos,
Ingens quam quod opus dia ratione peractum est? linegroup
O qui stelliferi flammas succendis Olympi,
Qui mare substratum caelo diffundis, et auras
Mobilitas, terramque sua compage revincis,
Dum memoranda tuae monumenta revolvimus artis,
Infer legiferas nos protinus in Rationes,
Per quas et magni jam primum exordia mundi
Ponebas, cuncta invicto et nunc ordine flectis:
Da Verum effari, aeterna quod Mente latebat
Ante ortus rerum, quod deinde per omnia fusum est,
Immissumque, vigent per Te quaecumque creata:
Da decus, et sacros Musarum inferre lepores,
Quos petit ipsa tuis Majestas indita gestis.
Effice at interea, longos ut SILVIUS annos
Floreat egregius fama, et praestantibus orsis,
Cui vigili haec nitens instauro munera cura.
Hunc licet ILLE sibi moderando adjunxerit orbi,
Quo nihil in terris usquam divinius extat
Legibus, imperio, doctrina, exundat in omnes
Pectore quae sacro populos, lumenque profundit:
Ipse tamen saepe ad Musas deducit ab altis
Consiliis animum, monumentaque docta revolvit,
Rerum etiam arcanas gaudens invisere causas;
Ut post naturae mundique exempla revertat
Protinus ad proprias magis usque industrius artes,
Atque ita nostra diu communia commoda condat
Certius, aeternis transmittens nomina fastis.
Tuque adeo decus Ausoniae, quo pulchra vigere
Sospite gaudemus studia, ingenuosque labores,
Excipe, largiri quae maxima possumus ipsi,
Dona diu vigilata tuis haec, Inclyte, jussis;
Cumque vacat, fessaeque licet brevia otia menti
Reddere, te facilem rationibus adjice veris,
In rerum latebras, et intima Naturaï
Queis adyta irrumpam, longe vestigia servans
Magna Viri, cujus vis ignea discutit omnes,
Ignea vis animi, qua se cumque inferat, umbras:
Scilicet immensas per quem diffusa per oras
Omnem corpoream Gravitas agit undique molem,
Mutuaque in vacuos late sunt edita tractus
Pondera, quae terram, mare, solem, sidera versant:
Per quem etiam vario lux compta colore refulget
Clarior assueto, et patitur sua dia retexi
Lumina. Quid tantis majus, meliusque repertis?
Quid genus humanum propius Dis admovet ipsis?
Ergo parta suo qui talia pectore nobis
Edidit, illustrans praeclaro munere vitam,
Sectari si rite aveo, si maxima rerum
Inventa in longos aetatum immittere cursus,
Huc ades, atque tuum fine saltem haud mollibus ausis
Posse tenere animum, qui semper grandia gestit
Moliri rerum, et praestantes volvere curas.
Praesertim cum Te noster labor auspice primum
Creverit, auctifico veluti Jovis imbre rigatus,
Et ninc auspice Te claram ausit visere lucem;
Si tua jucundi non olli gratia desit
Praesidii, tum se terris ad sidera tollet,
Tum mea Cirrhaea decorabit tempora lauro.
Quapropter vigiles sensus, vacuamque reposco,
Quantum ferre queant at commoda publica, mentem;
Non me difficiles cogent nam absistere coepto,
Implexaeque viae, quin omnia dispiciamus,
Altaque subtili scrutemur viscera lapsu.
Principio quicumque solent inquirere rerum
Naturam, duplici res ipsas nomine signant
Tantum, et sub geminum late genus omnia cogunt;
Namque aut corpora sunt, nostros impellere possunt
Quae sensus, ducunt aut unde exordia sensus,
Vitaque, quodcumque est, quod mens, et spiritus audit.
At quod nec corpus, nec mens sit, cum nequeamus
Scire, quid esse queat, multi nihil esse fatentur;
Hic veluti quiddam prohiberet, tertia constet
Ne natura etiam, aut vario fors ordine plures,
quin praesto nobis sistant se, et nomina poscant.
Sed quoniam, anne aliqua in rebus natura sit ultra,
Prorsus in incerto est, quaerendique irritus omnis
Est labor, idcirco potius nescire fateri
Par erat, in nihilo quam mersam dicere inani,
Atque inter res, quae nequeant extare, referre.
Et jam, quae nobis geminarum est altera rerum,
Spiritus, aut aliquid summum est, primumque, quod uno
A se habet omne, quod est, finisque et originis expers:
Aut quae finito productae tempore mentes
Principium tenuere sui, vitaeque fruuntur
Munere. Nos illud Numenque, Deumque vocamus,
Rem summam utroque hoc dicentes nomine, et unam.
At, quoniam nostros animos impellere primum
In vita incipiunt res, quae sunt cumque creatae,
Notitiamque sui facilem procudere certant
Ante alias; ratio paulatim scandere nostra
Debet ab his summam ad Naturam, unde omnia pendent,
Et, veluti vasti lustratis undique regni
Finibus, ad magni solium nos sistere Regis.
Quapropter nosmet nobis, et corpora circum
Vestiganda prius: pretium, finisque laboris
Illud erit, propius Naturae accedere summae,
Et, quantum fas est mortali, agnoscere Numen,
Aut admirari potius, Dominumque vereri.
At nullam, constare queant quaecumque creatae
In rebus mentes, nisi nostram ex omnibus ipsi
Percipimus, quia nostra intra sentimus eandem,
Corpore quae juncta est cum nostro, animamque vocamus;
Et sentimus item, quid in interiore recessu
Rerum agat: ipsa intus nimirum et cogitat, et vult.
At, qui percipimus peragentem haec intus, an omnem
Perlustrare datum est, et ab omni parte tueri?
An penitus, mentis quae sit natura, videmus?
Inde potestates etiam, viresque quot extent,
Quaque suos solers ratione feratur ad actus,
Qua moveat corpus, quo foedere juncta ligetur?
Non res ulla quidem praesentior, et tamen ulla
Nota minus non est: oculo licet omnia late
Lustremus, caelum, terras, pelagusque profundum,
Tot mutata locis, variis et corpora formis;
Attamen illum ipsum praesentem haud cernere quimus,
Namque suos in se obtutus convertere nunquam
Ipse potest, sibique ex adverso occurrere; clara
E speculo nisi forte sui referatur imago.
Anne opus at speculo est, possit mens unde tueri
Effigiem reflexa suam? Reflectitur in se
Scilicet, in seseque sibi redit obvia semper,
Nec minus obscura sibi se in caligine condit.
Hinc qui nil, nisi rem, quae cogitat, esse, putavit,
Mentem, atque ex isto manare huic omnia fonte,
Prorsus id ille mihi temere arripuisse videtur;
Namque ea si res est, quae cogitat, usque necesse est
Naturam servare suam; proin cogitat omni
Tempore, quo perstat revera in rebus: at istud
Quis ratione queat nobis ostendere certa?
Cum lassata virûm sopor altus membra resolvit,
Atque papavereo conspersit lumina rore,
Dulcia non etiam captare oblivia mentem,
Quis vincat, nunquam et requiem, suaque otia habere?
Quis neget hoc ipsum proin, quod mens cogitat, ejus
Esse facultatem de multis scilicet unam,
Propterea ut possit facile hoc absistere ab usu
Incolumis? veluti quoque corpora saepe moveri
Cernimus, et propriam naturam immota tueri.
At, vel si semper mens cogitet, exteriusne
Non ea vis menti queat advenisse, sed ista
Lege, ut naturam semper comitetur eandem?
Praeterea impressas multarum ab origine prima
Rerum notitias in nostris mentibus altè,
Atque unà genitas, non haustas rebus ab ipsis
Exceptasque, animo sed in interiore repertas
Dicere uti possis, ratio non ulla videtur.
Qui dicunt, illas soli meruere tueri,
Plus aliis animae felices: sic fuit olim
Quidam de numero sapientum, qui meminisset,
In quot praeteritis migrarit corpora saeclis,
Quondam et qui fuerit Trojani tempore belli.
Ast hoc, quod vocitant in nostris mentibus altè
Imprimere, et signare, quid est, nisi forsitan illud
Efficere, ut res se manifesto lumine sistant
Mentibus, et varias hae vertant evigilantes
Se subito ad veri formas, visasque revolvant?
Quod facerent utero clausi, nova germina matris,
Artubus infantes teneris, multaque venirent
Doctrina imbuti ad vitales aeris auras.
Sin nihil esse velint: has formas, notitiasque,
Primitus insculptas quas dicunt mente, nisi ipsam
Vimque, potestatemque videndi plurima rerum;
At cur non etiam sic omnia, scilicet omni
Novimus in vita quaecumque, aut nosse queamus
Mortales? certe est nobiscum haec nata facultas,
Interior nostris nimirum in mentibus alma est
Haec ratio, cujus paulatim possumus usu
Omnia percipere, et veri cognoscere formas,
Rerum notitiis per sensus omnibus haustis.
Quod tibi post paulo quo fiat, dicere, pacto
Conabor, mens omnigena ut ditescat opum vi.
Perspicua in nobis at quaedam notitiarum
Semina forte velis; verba intellecta, notaeque
Nam si sint rerum primarum, victa repente
Mens se dedit, et assensu se flectit ad illas
Non cunctante, velut tum notas non sibi primum,
Sed quas ante diu quoque noverit, et meminisset
Quas nunquam didicisse: velut cum dicimus, esse
Majus parte, quod est totum, vel tempore eodem
Non itidem posse in rebus non esse, quod extat,
Et, genus hoc, alia, obtutu non vera fateri
Mens ipso quae non possit, manifestaque clament
Vel pueri, nunquam quos nutrix blanda, nec ipsi,
Talia uti subito noscant, docuere parentes.
Verùm, quandoquidem nos claro in lumine quaedam
Aspicimus, subitoque eadem percepta probamus,
Cur erit, ut nulla fieri id ratione reamur
Posse, nisi illa eadem nobiscum nata feramus,
Atque inscripta animo sint, atque insculpta potenti
Naturae artificis digito, velut aerea constet,
Aut adamantina mens, quae sic ea signa receptet?
Cur potius non est referendum rebus id ipsis,
Quarum percepta est bene cum natura novarum,
Intellectaque sunt verborum signa, repente
Jam sit opus mentem, quod tum videt, esse fateri?
Sic etiam tenebras a claro lumine solis,
Sic imis montes a vallibus, albaque nigris,
Dura quoque a liquidis, et amara a dulcibus aetas
Infantum tenerae vix matris ab ubere rapta
Quit facile, et subito dignoscere; quodque videbit
Esse homines, esse illud equos, pecudesque negabit.
Atque hominum in nostro sunt, et cum luce tenebrae,
Montesque, vallesque, et dulcia, duraque rerum,
Insinuant, quae per se nostros omnia sensus.
Caetera sit itidem simili ratione putandum
Sciri, atque a nobis pernosci posse sine ullis
Rerum notitiis, quae praecessisse ferantur,
Et latuisse diu: ratio satis una profecto
Si pernoscendis est omnibus, altera porro
Quid faciet? rere hic subito, quod inutile, falsum.
Indita quapropter rerum quia mulla fatemur
Principia in nobis, non est, ut multa videri
Certa minus possint, verumque haud rebus in ullis
Prodat se, caecaque ideo se in nocte recondat;
Fulgurat illud enim, et perfundit lumine claro
Quaedam, cum primum nostrae sunt obvia menti,
Ut rata sint subito, et prorsus constante probentur
Judicio, ut nequeant ulla ratione refelli.
Praeterea ingenitum si quid siet, illud, oportet,
Clarius aspiciant pecora inter inertia vitam
Silvestres homines herbis et glande trahentes,
Imbecillaque sunt quibus, et torpentia corda.
Nam quoniam paucis extra levibusque moventur
Rerum notitiis, neque se mens moribus ullis
Imbuit, aut variis populorum judiciis est
Corrupta, atque virûm doctrinis obsita multis;
Quod fixum interius, debet magis ipsa tueri:
Cernit notitias idcirco, et plurima veri
Principia, illa diu pariter, noctuque revolvit,
Percensetque videns, longùmque moratur in illis.
Talia qui fieri vere putat, ille profecto
Desipit, atque omni procul a ratione recedit.
Haud equidem ante animis genera ipsa, et nomina
Pluribus aptari quae possint rebus, habemus, (quaedam,
Quàm singillatim multas res, unde necesse est,
Notitiae quaedam communes exoriantur:
Scilicet in rebus cum nostri plurima sensus
Exempla ostendant, quae constent ordine quodam
Inter se certo, facile hinc se tollit ab ipsis
Mens sursum exemplis, rebusque abducta locisque
Ordinis illius naturam, vimque recenset,
Ingenitamque putat, quoniam, quo cognita primùm
Tempore sit, nescit, minimo nam parta labore:
Sic palmas primùm aequales cum junximus ambas,
Parve pari folium, nummorum aut orbibus orbes,
Aut pedibusque pedes, et passus passibus aequos,
Congruere inter se quia vidimus, inde recepit
Notitiam hanc animus: quae sunt hoc ordine cunque,
Congruere ut possint, opus esse, aequalia constent.
Ergo per sensus in nostra mente genuntur
Effigies rerum, veluti quae dulcia, dura,
Et varie fucata, sonora, et odora vocamus,
Atque alia e genere hoc, quorum sunt nomina mille,
Non tamen ut possint pene infinita notari
Vocibus, et verbis totidem discrimina quaeque.
Propterea, simili queis nos ratione ciemur,
Sunt eadem fortita vocabula; cogimus illa
Nam quasdam in species, et sub communia signa.
Haud secus ac sumptis miles Romanus in armis,
Undique cum sese sua sub vexilla recepit,
Pluribus e junctis fulgentes aere manipli
Principio exsurgunt, ex istis deinde cohortes,
E multis prodit legio una cohortibus; uni
Si jungas aliam, atque aliam bis, terve, quaterve,
Fit Poenum ausurus tentare exercitus hostem.
Haud frustra vocum haec compendia repperit usus,
Innumerabilibus ne mens oppressa labascat
Tot rerum signis, quot sunt res undique privae,
Et sit opus nova quaeque novis dare nomina rebus.
Communes tamen hinc naturas credere pronum est,
In numero veluti rerum sint, unde creatae
Naturam res quaeque suam decerpere possint;
Protinus errorum seges unde uberrima manat.
Ac mens dum rerum formas a sensibus ortas
Intra se recipit, variaque a parte revolvit
Contemplans, et se varia ratione figurans,
Ipsa sibi occurrit saepe, in se versaque motus
Percipit ipsa suos; atque hac ab origine mille
Exsurgunt etiam species et nomina mille,
Noscere uti, dubitare, et credere, velle, probare,
Spes, et amor, dolor, atque odium, timor, ira, voluptas;
Dicere quaeque foret longum, vel queis data nondum
Nomina sunt, vel quae communi voce fruuntur.
His ergo geminis tantum de fontibus omnes
Notitiae menti, quotquot sunt, suppeditantur:
Scilicet aut ipsis venere a sensibus extra,
Aut post a variis animaï motibus intus.
Tertia nulla via est, qua possint insinuari
In nostros animos, nec ab ulla parte meare.
At quae sic duplici fiunt ope, semper eadem
Non perstant ratione, suis nec finibus haerent.
Mens formarum opifex nectit, disjungit, et auget,
Extendit, minuit, transformat, et undique versat
Omnimodis certo, certo sine fine, sine ordine certo,
Olli ut collibitum est nimirum, aut fors tulit ipsa.
Non tot monstra parit nutrix invisa ferarum
Inter arenosos montes, exustaque saxa
Africa, quot nostro portenta informia surgunt
Saepe animo: pugnant contra, et stabulantur ibidem,
Discordesque novant alieno semine foetus.
Et quoniam, per quos introrsum infertur imago,
Sensus, nempe oculis, atque auribus, atque palato
Qui resident, totisque cientur in artubus extra
Prorsus corporei constant; fateare, necesse est,
Corpus id, in sese quod sensus continet ipsos,
Nexu, nescio quo, junctum cum mente teneri;
Quo nexu fit, uti varios illius ad ictus
Evigilata modis moveatur, percipiatque
Haec variis; contra certis respondeat ipsum
Motibus arbitrio mentis, capiantque, ferantque
Auxilia inter se pariter, veniatque quietis
Alterum in alterius partem, partemque laboris:
Alterum ab alterius proin motu pendet, et inde
Excipit impulsus varios, redditque vicissim:
Scilicet hoc animi nobis mens conscia monstrat.
Praeterea hanc animi vim nostri in corporis artus
Partim exerceri sponte, ingratisve necesse est,
Non id augi ut nequeat, quod agendum: libera partim
Est eadem. Internos quoque saepe extenditur ipsos
In motus animi vis libera; quisque quod intra
Percipit expertus, claraque in luce tuetur.
Nec mihi se contra Ratio hic, quae sufficit, ipsa
Efferat, et mentis moderandae frena receptet.
Multi illam cunctis ponunt fundamina rebus;
Unde etiam Veri in mentem fons defluat almus:
Hac sine quandoquidem nil prorsum existere posse,
Nil fieri a nobis, Divina aut mente, fatentur.
Nonne, ubi Libertas dominatur, multa necesse est
Arbitrio fiant ut nostro, nullaeve constet
Multarum ratio rerum, nisi sola Voluntas?
Ipsa movet se mens, contraque moventibus ire
Quit causis, causis nec quoquam impellitur ullis
Interdum: quid Numen enim, cum conderet orbem,
Impulit, ut spatii solem in regione locaret
Hac ipsa, non qua fulget Cynosura, vel ardens
Sirius, aut in corde furit qua flamma Leonis,
Perstarent tamen hoc tunc ordine ut omnia eodem?
Cur neque, ab exortu rerum numerentur ut anni
Tum plures, voluit, vel contra? quidve coegit,
Ut faceret non pulchra magis, melioraque multo,
Quae fecit? Tantis faciundis summa Potestas
Rebus an exhausta est? majus, meliusque nec ultra est?
At neque se egregiam commendat ob utilitatem
Haec Ratio: facilis non se via, nec nova pandit
Propterea ad verum. Vel, si libet, indita cunctis
Sit rebus Ratio, quae sufficit, illa videri
Idcircone queat nobis, praestoque repente
Esse tenebrosae subeuntibus abdita regna
Naturae; velut Aenean excita Sibylla
Taenariae duxit per opaca silentia noctis?
Scilicet illam ipsam vestigarunt rationem,
Qui causas rerum vestigavere latentes.
Infinita tamen causarum summa profecto est
Haud minus idcirco, quas ignoramus, et ullo
Conatu, aut ullis opibus pertingere non est:
Ipsa latet quoniam rerum Natura tenebris
Obsita, nec, tenuem nobis nisi, protulit, umbram.
Quapropter nostra est, ut dixi, libera prorsus
Mens animi; ratio neque sufficit ulla profecto,
Qualem nos intus sentimus, libera ne sit,
Arbitrioque suo se, quo libet, undique flectat.
Quod superest, quoniam, qua mens ratione receptet,
Notitias, quid et intus agat, quae corpus, et inter,
Ipsam foedera sint, quid de se conscia noscat,
Diximus; idcirco num te cognoscere mentem,
Jactes, qualis ea est? Ignotum num tibi temet
Proin non esse putes? paucis e viribus illis,
Quas docui, speres deprendere funditus omnem
Naturam interius, quaenam sit, quidve sit illud,
Quod facit in nobis, quod nostros sustinet actus,
Eductisque ex se veluti substernitur orsis?
Quod tibi si clara possit ratione patere,
Cur omnes etiam vires, cur munera cuncta,
Ignores, quaecumque illo de fonte capaci
Effluxisse queant, penitus sunt innumerali
Quae numero? Cur sic nequeas manifesta tueri,
Mens alio faceret quid tempore, reque, locoque,
Corpore proque alio, atque aliis quoque sensibus ejus,
Qualis morte obita, quid agat sine corpore sola?
Omnia quae quoniam nos ignorare fatemur,
Ignotam nobis etiam fateamur, oportet,
Multo plus mentis naturam, vimque animaï.
Altera praeterea in rebus quae corporis extat
Natura, an pariter quoque non ignota latescat,
Et penitus caeca sese in caligine verset?
Hujus notitiis per sensus nam via solos
In mentem patefit; prima ergo fronte videtur
Tantum, et nil aliud, nisi quae sunt extima, mostrant
Sensus; non etenim penetrant in viscera rerum.
Propterea tantum pauca, et vix nota profecto
Corporis apparent, quae dicere propria suemus,
Ast hic officia, aut vires, aut munera dicam.
Atque haec unde fluunt, quidque his substernitur intus,
Quaeque alia exsurgunt fors infinita, queuntque
Pro rebus prodire novis, novisse negatum est.
Praeterea nostro sensus in corpore quini
Cum vigeant, totidem nos percipiamus, oportet,
Multa modis: at si notis superadditur unus,
Tum species quaedam nova corporis, atque potestas
Exoritur: si deinde decem, aut adjungere centum
Pergas, aut decies diversos denique centum
Sensus, quàm variae vires, diversaque nostras
Afficient quovis e corpore munera mentes!
Proin plus nota forent generatim corpora quaeque,
Nempe modis totidem: sed adhuc natura lateret
Intima, et officiis superessent plura retectis
Infinitaque, quae fluere illa ab origine possunt,
Quorum notities in mentem nulla venirent.
Haud aliter quàm quos oculorum lumine cassos
Ex utero miserans mater profudit in auras,
Illi non lucem, perfusaque corpora luce
Agnoscunt: datur haud ullas formare colorum
Effigies animo: nec res succendere possunt
Ignotae desiderium; haud se proinde carentes
Credunt, nec nimium, si credant forte, molestum est.
Sed si oculis ars deinde Medentum accesserit aegris,
Suffusasque acies purgaverit; ecce repente
Cum sensu nova cuncta novo, nova corpora circum
Mirantur, circumque novas cum luce figuras,
Et cum sole diem, et cum multo sidere noctem,
Et mare diffusum late terrasque patentes,
Urbes, conventus hominum, spectacula, pompas,
Translatosque novum subito se rentur in orbem.
Post rebus caruisse bonis, caecosve fuisse
Agnoscunt, et quàm fuerit tum parva supellex
Notitiarum animi, detracto non magis uno
Quàm sensu: quid erit, si centum, aut mille repente
Auxilium menti tota cum merce venirent?
Forsitan et multis tam vasti in partibus orbis,
Tanta ubi viventum saeclis spectacula praebet
tot variis uber rebus natura, modisque,
Multiplex genus est animantum, quod potiatur
Aut aliis longe, quam nosmet, sensibus, ipsis
Pluribus aut multo, diversoque ordine nexis:
atque hi non rerum, quae nos, simulacra receptant
Corporearum animo, sed nulla fors ratione
Conveniant nostris quae prorsus, at undique distent,
Debeat ut, diversa, eadem natura videri,.
Adde, quod hi, queis non pollemus sensibus, aucti
Si qua ter crescant, deciesve, vel amplius arte,
Ostendant aliis circumdata corpora formis:
Ut cum transpicimus vitro pertenue tumenti
Corpus ad apricam sole illabente fenestram;
Quae fusci fuit ante coloris, opacaque visa,
Jam tum parte nitens omni pellucet arena,
Parvaque proceris surgit se montibus aequans,
Ut velut impositam mireris Pelio Ossam,
Frondosumque etiam super Ossam insurgere Olympum.
Posse datum nempe est nostris nil sensibus ultra,
Quam quod conveniat servandae ad commoda vitae:
Ut si vividior decies, iterumque, iterumque
Sit decies, gemina qui sensus in aure locatur,
Aestivae lenis Zephyrorum sibilus aurae,
Aut per saxa strepens muscoso margine rivus,
Aut rari tenuis rumor per compita vulgi,
Obruat immani strepitu aures haud minus, ac si
A gelido Boreas truculentas sidere pennas
Concutiat, qualis, cum sustulit Orithyam:
Aut si Nilus aquas spumoso gurgite labens
Protinus Aethiopum de verticibus praeruptis
Omnes praecipitet deorsum, aut tonitralia caeli
Atra ruant iracundo Iove templa superne.
Ergo iterum atque iterum sensus non posse fatendum est
Corpoream nobis naturam ostendere rerum:
Plurima quin etiam, quovis quae in corpore inesse
Monstrant, frigus uti nivis est, aut est calor ignis,
Aut odor, aut verni florum per prata colores,
Aut rerum varius sapor est per texta palati,
Lanae mollities, ferri rigor, asperitasque,
Atque alia e genere hoc, in nullo corpore constant
Revera, sed sunt species in mente coortae
Per sensus, agitant variis quos corpora plagis.
vis in materis proin tantùm est, atque potestas
Harum, quas memoro, vel de genere hoc aliarum
Rerum notitias in nostra mente ciendi;
Quas mens ipsa quidem per sese, experta nisi esset,
Efficere haud ullo pacto, et formare valeret;
Nam neque cyanei qui sint, rufique colores,
Et veneti, seu vecta procul quo mala sapore,
Novimus, aut ullo mentis pertingere quimus
Conatu, nisi viderimus, quae corpora fucis
Illita sint illis, vel nostro admota palato
Mala prius fuerint: tum nullis talia quimus
Exprimere, ut possint alii cognoscere, signis,
Ni per se, similis queis sensus inesse videtur.
Has neque notitias non intus habere valemus,
Cum res poscit, uti cum sensus afficiuntur,
Aut mutare aliis; nec, cum dolor urget, eundum est
Non sentire potis mens, aut laetarier inde.
Quare in materia sensus, animumque movendi
Vires esse quidem has cognoscimus: at quid eadem
Sint, aut unde fluant, prorsum ignorare fatendum est.
Hos igitur sensus si non largita fuisset
Natura, an vires istas constare putares,
Tantùm respiciunt quae sensus? proinde queamus
Corporis officia haec cujusque, eventa vocare.
Altera praeterea quoque sunt, quae munera dicas
Conjuncta: haec etenim junguntur semper, et haerent
Corporibus; proin et sejungi, seque gregari
Materiae sine discidio non posse putantur.
Pauca tamen nobis ea demum cognita constant
E numero ingenti: plura, at non cuncta daretur
Nosse eadem porro, si vis pollentior esset
Nostra animi; norunt et queis sublimior, atque
Mentibus est aliis potior natura, vigorque:
Namque alias ultra nos mentes esse, iterumque
Atque alias iterum: et sic semper crescere longo
Ordine, queis tanto plura ac majora patescant,
Haud dubitem; ut contra descendere saecla animantum
Cernimus, et parvo inter se discrimine tantùm
Differre, ut tenuem vix servent ultima vitam.
Corporibus proprium scimus quapropter inesse
Munus, uti multas extendant undique partes
Per loca multa, queant ut eadem ne penetrari
Partes, et plures una in statione teneri,
Motibus omnigenis etiam esse, atque apta figuris:
Inquires porro quae tutemet omnia mecum.
Adde his praeterea gravia esse, et inertia cuncta
Corpora: quod nuper certa ratione repertum est,
Et quod perspicuum tibi post faciemus, ubi ante
Constiterit, quae vis hoc nomine subsit utroque.
Nec jam ultra prodire datum est: quis prendere possit
Corpoream quantùm ad naturam percipiendam
Restet adhuc? quantùm in medio quantùmque relictum?
Nempe hic immenso distenditur aequore pontus,
Et non tranando densantur gurgite fluctus.
Nos levibus cimbis sat erit, si littora propter
Currimus, et tutis legimus conchylia ripis;
Ne nimium avectos pelago nox occupet horrens
Nimborum, et magnum mare fluctibus obruat atris.
Non est propterea tamen, ut natura sagaci
Vestigari oculo non debeat, ingenioque;
Quamquam etenim illius secretos visere lucos,
Abductamque domum, fontes et adire repostos
Non datur, Hesperidum vigili ut servata dracone
Poma; ast huc illuc obeundo, qua datur, atque
Omnia tentando est aliquid decerpere semper.
Ille decus, nomenque refert, ille anteit omnes,
Jam notis aliquid qui adjecit, pluraque vidit
Officia, et vires, quae cunctis rebus inhaerent,
Atque ita majorem convexit mentis opum vim,
Amplior ut cumulus, numerusque sit auctior ejus
Notitiis: age sis exemplo haec percipe vero.
Cum fuit inventum primo mortalibus aurum,
Fulva putabatur tantùm, rutilique coloris
Res, siquidem prius est oculis, quam cognita tactu.
Quae dein et manibus tractata, gravissima multo est
Deprensa ante alias, sed non ita dura; sub ictu
Nam potuit valido ferri in quascumque figuras
Deduci facile, et flexu quocumque plicari.
Tempore post aliquo paulatim his addita quaedam:
Nam labefactari, validisque liquescere flammis
Conspectum est aurum, si quando incendia longa
Ferret, et in flavas corruptum solvier undas:
Quin etiam, flammis cum fusum est, atque liquescens,
Ipsum in particulas tenues fumosque vaporum
A se nulla vi divelli, ut plurima, posse,
Post flammas et idem pondus servare rapaces:
Quin etiam nulla purum rubigine tingi,
Sordibus et nullis nativam offundere lucem.
Praeterea, quoniam his inventis tempore longo
Nil fuit adjectum, nihil addi posse putatum est.
Tot variis auri tentata per omnia demum
Cum fuerit natura modis (ut scilicet omnes
Semper erant avidi mortales divitiarum)
Extudit hoc tum sera dies, candente receptum
Ut lympha, Regis quam pulchro nomine dicunt,
Aurum solvatur paulatim, oculisque, manuque
Mixtum ab ea nequeat secerni: immiseris at si
Forte salem, magno se pulveris agmine deorsum
Praecipitat subito, vinclisque tenacibus exit.
Ergo quandoquidem naturae nunc mage multo,
Quam quondam, fulvi noscendae accedimus auri,
Et mage fors aliis detectis progrediemur
Post labente die, atque aliis ditabimur usque
Officiis, ejus licet in penetralia nunquam
Admissi; sic et generatim corporis ipsam
Naturam per certa sequi nos munera viresque
Est opus, et praesto quae sunt, subjectaque nostris
Sensibus, aut quae se vario discrimine produnt,
Scrutari, et semper majores ducere praedas,
Quaeque juvent animum, spoliis ditescere captis
Paulatim, et fines impune accedere ad ipsos;
Non inferre gradus intro, regnoque potiri
Audendam tamen: est nulli expugnabile regnum:
Illudunt variae species, simulacraque rerum
Pro rebus captantur inania, fictaque monstra,
Fictae arces, vani referuntur deinde triumphi,
Structaque Thessalico veluti stant omnia cantu.
Jam praeter, supera quae corporis enumeravi
Conjuncta (huic siquidem junguntur semper, et haerent)
Munera, sunt itidem, simili ratione vocare
Quae conjuncta queas, natura ut Temporis, atque
Est Spatii; quoniam corpus constare profecto
Non queat ullius spatii, vel temporis expers.
Quare operae pretium est naturam inquirere utramque
Temporis, et spatii, atque aliis conjungere rebus.
Atque ea quisque sibi quamquam manifesta reatur
Esse; at si verbis aliis rem pendere tentet,
Haeret in ambiguo, et fraudum videt omnia plena;
Temporis, et spatii donec ratione resolvat
Notitiam gemina, et distinguat nomina rerum:
Censeri siquidem natura haec utraque partim
a nobis poterit, velut in se est, veraque, rebus
Scilicet a cunctis secreta, abductaque: partim
Ipsa eadem possit spectari, in rebus ut extat,
Afficit et nostros sensus, et credita vulgo est.
Et primò veram, velut in se est, si tueare
Naturam spatii, distare a corpore noscas;
Non etenim solidum est, et non penetrabile; namque
Rem prohibere nequit per se transire meantem;
Ast, ut corpus, habet partes, sed tempore nullo
Mutua quae possint a se disjungi, et abire
Diversùm, et seriem disrumpere continuatam;
Proinde sui simile est, immobile, continuumque,
Quodcumque est, spatium: pariter quoque, corpus ut omne,
Extensum est, usquam at nullo se limite finit,
Immensumque plagas sese protendit in omnes.
Per se igitur spatium quadam ratione videri
Esse queat nobis, nam vel sine corpore constat.
Tempus item per se quadam ratione videri
Cur non esse queat? non velox, atque remissum est,
Sed sibi par semper, semper pede labitur aequo.
Propterea nullis unquam est variabile rebus.
Et quamvis nequeant partes simul esse, sed uni
Altera perpetua serie succedat, earum
Omnis uti constet summa infinita; necesse est,
Infinitum, et perpetuum, aeternumque sit illud;
Et partes habeat pars quaelibet infinitas
Ejus, ut et spatii, semper sine fine minores.
Et velut immensi spatii sint, vel possint esse, videmus;
Temporis immensi finitas sic quoque partes
Haud male cunctarum dicemus nos loca quaedam,
Quae durant, rerum, vel queis durare daretur.
At quoniam hae partes, nisi tantùm mente, videri
Temporis, et spatii nequeunt, neque sensibus ullis
Discerni inter se, et nostris non sensibus uti
Difficile est nobis, et non impellier inde;
Propterea a veris longe confingimus ipsi
Diversas partes, et quas sentire queamus.
Et primò spatium vulgo, spatiique vocamus
Partem aliquam, ejusdem certam, quae mobilis extat,
Mensuram, certosque situs quae servat ad ipsa
Corpora, queis nostros per sensus jungitur apta:
Hac, quantùm geminae distant, inquirimus, urbes,
Quantùm et terraï patet intra viscera hiatus,
Nubilaque ipsa super tolluntur, et ardua caeli
Sidera, et a laevis quid partibus, oppositisque,
Quid super, atque infra, quid et ante retroque locari est.
Quantumvis spatio spatii mensura, locique
Congruat; at non est eadem res semper utrumque:
Quandoquidem, tellus caelo si nostra vagatur,
Aëris hoc lati spatium, quo cingimur omnes
Nunquam perstat idem; sed parte ipsius ab una
Inque aliam, inque aliam cum terra, et tenuibus auris
Commigramus; at est nihilo minus una eademque
Mensura; et quae late per jugera centum
Ante extendebant, vel passus mille, pedesve
Aequabant totidem, aut lapidis, jactumve sagittae,
Post eadem servant etiam intervalla, situsque,
Finibus atque îsdem perstant, et limite eodem.
Hinc facile est, quoniam mensura refertur, et haeret
Corporibus, spatii naturam, et corporis unam
Credere, et unam rem signari hoc nomine utroque:
Illusitque virûm hic doctis quoque mentibus error
Saepe, etiam qui nil tribuebant sensibus ipsis,
Ferre et notitias veri rebantur ab ortu;
Non minus ad sensus referebant se tamen ipsos,
Ad suspecta sibi et loca fraudum plena relapsi.
Usque adeo rarum est nostris non sensibus uti
Rerum in judiciis, mentemque haud inde moveri.
Percipimus porro Tempus, sentimus ubi intus
Notitias aliis alias succedere semper
Mentis notitiis, seque inter nectier omnes
Continua serie, et constanti denique fluxu.
Propterea quid erit nobis durare, nisi ipsa
Nostrarum inter se distantia notitiarum,
Nimirum sibi quae succedunt ordine quodam?
Significatur ab hoc nobis existere nosmet
Continuò, res et nobiscum existere multas,
Notitiis quas cum nostris simul esse tuemur,
Aëra nimirum, terras, atque aequora ponti,
Et nemora, et montes, et flumina multa, lacusque,
Urbes, et late populis florentia regna.
Si quando tamen haec specierum abrumpitur ipsa
Mentibus in nostris series, ut nulla priorem
Excipiat demum; quod fit plerumque, sopore
Cum lassata jacent alto, resolutaque membra,
Nec mentem vanis illudunt somnia formis;
Tum subitò nobis tempus cessare videtur,
Ut nosmet durare ne ipsos percipiamus;
Nox neque momento longissima longior uno est,
Horaque sopitis citius non praeterit anno;
Temporis et puncto, quo primum humentibus alis
Incubuit somnus, punctum illud continuatur,
Quo demum se mens expergefacta recepit.
Tum quoque qui obtutus animi re fixit in una,
Ac succedentum saepe adventumque, fugamque
Formarum intra se ut nequeat convertere eosdem,
Ire putat solito citiorem horamque, diemque, et
Solis equos breviore viam tum carpere gyro
Per caelum, et stimulis queritur flagrantibus ictos.
Otia sic multi naturae indagine fallunt,
Aut aliis rerum studiis, quae sponte sequuntur:
Et cui foemineo est adstrictum cor in amore,
Nocte sedens, carique adspectans oris honorem,
Aurorae subitas nimium indignatur habenas;
Et placuere quibus ludi, spectacula, plausus,
Omnia praetereunt celeri haec sublapsa volatu:
Nam cum res aliqua pectus dulcedine tangunt,
Interea species multo quanquam agmine densae
Praetereant animo, numerus perceptus earum
Non erit: afficiet, sed inobservata latebit
Vis ea; nam retinet mentem, abducitque voluptas.
Qui contra morbo lateris tentantur acuto,
Curarum aut saevis aegrescunt morsibus intus
Insomnes, tristique agitantur pectora motu;
Illis tarda dies, sol caelo figitur alto
Torpens, vixque mora evolventur tempora multa.
Nam tum quosque vigil crebros mens percipit ictus.
Jam non ipsa diu mens unam continet unquam
Notitiam intra se, quin protinus altera surgat,
Protinus atque animo vigili dein exoriatur
Altera perpetuis vicibus (licet ille profecto
Obtutum non saepe vices convertat ad istas
Unam rem versans aliquam): nos dicimus illud
Momentum, species quo scilicet una videtur
Tantùm animo, nec adhuc decesserit advenienti,
Momentum, quo non pars temporis ulla videri
Esse minor queat, et breviori transvolet ictu;
Apparet mora nulla, et puncto sistit in uno:
Quamvis revera minimas has temporis infra
Particulas aliae quoque sint sine fine minores,
Atque aliae, non ut minima ulla, vel ultima constet.
Succedunt igitur sibi certo tempore mentis
Notitiae, quo non multo mora possit earum
Tardior, aut citior nobis vigilantibus esse.
At varios rerum quia motus cernimus extra,
Atque ex hoc opus est specierum continuatam
Prodire nobis seriem (quae temporis ipsa
Notitia est), fit, uti referamus motibus illam,
Et tantùm a rebus motis haurire putemus:
Nos veluti, starent si res, non temporis ullam
Intus haberemus speciem, cum tempora nobis
Significent ipsae species, rerumque figurae,
Et parili duret res mota, quietaque pacto.
Ducimur huc etiam nostris a sensibus, atque hinc
Conjungi haud aliis nisi motis tempora rebus
Credimus: atque ideo metimur tempora motu:
Inde diem solis cursu finimus, et annum,
Temporis atque alios stellis labentibus orbes.
At non est tibi tuta vel ipsa haec semita Phoebi,
Qui non aequales nobis annosque, diesque
Partitur; modo nam citior, modo segnior idem est.
Jam quid erit, si solis iter, si semita caeli
Illa ingens cursu certe haud contunditur aequo,
Ullis, jam quid erit, quod nos in motibus usquam
Ducier aequali noscamus denique lapsu,
Prendere possimus mensurâ ut tempora certâ?
Tardior esse potest nam motus, et ocyor omnis,
Temporis ast eadem est semper fuga; nec mage durant
Nec minus omnes res, at perstant esse profecto,
Seu nulli existant motus, tardive, citive.
Rebus ab his, spatium quibus hactenus, eque volutum
Tempus item est nobis, facilisque brevisque propinquam
Transitus ad motus naturam perspiciendam est.
Quare age, per sensus itidem cognoscere veros,
Non erit, ut possis motus, et prendere mente;
Nam quoniam motus fit, ubi transmigrat ab uno
Corpus quodque loco, atque alia se parte receptat
Immensi spatii; has ipsas cum cernere partes,
Aut loca non possint oculi, quod diximus ante;
Est opus, ut nequeant quoque motus, hoc genus, omnes,
Mutatos regione situs et cernere inani.
Vulgò at corporibus motum perhibemus inesse,
Mutari inter se cum cernimus ipsa vicissim;
In summa contra sed credimus esse quiete,
Cum servare situs tuimur sese inter eosdem.
Haud secus ac abies cum fertur adunca lacunas
Lapsa per aequoreas remis velove tumente,
Dum sedet ad clavum vigilans in puppe magister,
Creditur a nautis per transtra vagantibus unâ
In regione loci stare, immotusque manere,
Qui loca cum navi permutat non minus ipsâ,
Vel quoque cum terra, tellus si nostra movetur,
Et circa solem sese, et terrestria transfert.
Proinde sedens Tiphys puppi, aut Palinurus in alta
Motu corripitur gemino, et quo rapta per aequor
It ratis, et tellus quo sese immota volutat
Per spatia; at nautis quoque terius additur, illi
Dum peragunt jussa, et nigra per tabulata vagantur.
Cunctis verus ab his oritur tum denique motus
Motibus, atque aliis, si in summa hac forsitan extant,
Quos neque nos oculis, nec noscere mente queamus.
Ergo gubernaclum qui torquet, dicere possis
Expertem motus simul, expertemque quietis,
Ipsum si puppis referas ad ligna cavatae,
Et simul ad terram, spatiumque immobile quod sit.
Fallitur idcirco, si solo talia sensu
Aestimat, et motus ab eo mens colligit omnes.
Propterea valeas certa contendere contra
Num ratione, ea revera, quae corpora confers
Corporibus, visisve locis, immotaque cernis,
Esse immota, et prorsus ab omni parte quieta?
Quandoquidem immoti spatii quoque tum loca possunt
Mutari vera; ante oculos aut illa moveri,
Ista quiescere cum cernis, quis spondeat auctor,
Accidere haec prorsus non contra, haec nempe moveri,
Illa quiescere, et immoti statione tenere
Unâ se spatii? Quapropter ne tibi motum
Tum fieri tantùm statuas, cum a corpore corpus
Vicino, quod forte quietum fingis, abire
Aspicies, aliique accedere deinde, quietum
Quod pariter spectes: neque enim spectare quieta
Illa sat est; ast in vera est opus esse quiete.
Sic igitur quasvis cum nostro corpore partes,
Sic moto nucleum cum cortice, cum rate malum,
Aëra cum tellure, opus est, fateare moveri.
At veri qui sunt motus, existere primùm
Unde queant, porro mutarier unde, nisi ipsas
Per vires, quae tum praesentes corpora turbant,
Deque sui ratione status decedere cogunt?
Ergo qui motus nullis sunt viribus orti,
Apparent tantùm, nec re, sed nomine constant.
Scilicet impressae vires in corpora multa
Interdum efficiunt, aliud referatur ad illa
Si tum corpus, uti queat apparere moveri,
Stet licet, ut nautis montesque, urbesque recedunt,
Aut tardove, citove magis transire meatu.
Non igitur veros referendo noscere motus,
Nam non apparent, qua sunt ratione, valemus.
Pluribus exemplis manifestum reddere possim
Hoc tibi, quae constant quoque non incognita vulgo;
Certius at reliquis unum tamen accipe, quodque
Clarius ipsam rem, quam conor vincere, firmet.
E longo patulum vas pendeat, effice, fune,
Contortus validis qui viribus usque rigescat,
Quemque relaxari revolutos ante per orbes
Ne sine, quam medium, vel, si libet, amplius, undà
Vas super infusâ puer impleat; ilicet illum
Oppositos age per motus, spirasque revolve;
Quae faciant, aliquo cieatur tempore labrum.
Principio, velut ante, manebit plana superne
Undaï facies, licet et latera aerea propter
Raptentur, circumque ruant, immota quiescet:
Labri circuitu sed porro continuato
Paulatim incipient in gyrum vertier undae;
Donec conversis cum labri deproperare
Parjetibus possint haerentes semper ibidem.
Tum ratione sitùs aeris latera omnia eâdem
Respectant circum, motu omni proinde videri
Expertes possint, ea si referantur ad aera:
Et tamen e medio fugientes undique lymphae
In cumulum assurgent latera ad retinentia circum;
Quandoquidem in gyrum correpta recedere longe
Corpora nituntur, quod post tibi pluribus edam.
Primùm at cum vires nondum unde receperat ullas,
Tum neque non laterum diversas tangere partes
Perpetuò, neque non diversas aeris et oras
Respicere, in veraque situs mutare quiete.
Quapropter non hic conatus pendet ab undae
Respectu vario ad circumsita corpora, non hac
Propterea verus manavit origine motus.
Unicus hic certe est in moto corpore quovis,
At diversa sitùs ratio extat corpora semper
Ad varia, et varii proin uno in corpore motus
apparent, tamen effoeti et sine viribus ullis.
Quare quae varia possunt ratione referri,
Non ipsae, quarum praemonstrant nomina, res sunt,
At quaedam, sensu quae percipiuntur, earum
Mensurae rerum, verae, errantesve, sed víum
Ob longum in populo firmatae: scilicet ille
Veris saepe quidem rebus permutat inanes.
Propterea veros rerum cognoscere nobis
Difficile est, atque a visis dignoscere motus;
At non naturae variam callentibus artem
Ingeniis id semper ab omni parte negatum est:
Partim per motus, quos possis subdere sensu,
Partim et per causas, effectaque, scilicet ipsas
Per vires, veros ad motus progrediuntur,
Atque ita, quos nequeant unquam sentire, docentur.
Verum quod superest, varios distinguere motus
Non tam difficile est generatim mutuà, seque
Inter conferre, et metiri, et cernere seorsum.
Et primò motus quidam sunt, qui sibi constant
Aequales, properantque pari lapsuque, fugaque:
Lenti at sunt alii magis usque, magisve citati.
Aequales tum sunt illi, spatia aequa locorum
Aequis temporibus cum prorsus corripiuntur.
Protinus exoritur mensura hinc mobilitatis;
Si loca nimirum referas ad tempora, sic ut
Quo fuerit spatium productius, et vice tempus
Mutata fuerit contractius, hoc tibi constet
Major mobilitas; producto a tempore contra
Illa remissior existat, spatioque minuto.
Propterea breviore viam qui tempore eandem,
Aut mage quae longa est, in eodem tempore carpunt,
Prae reliquis laudantur equi, palmamque reportant
Cursores: animos spectantum a plausibus acres
Exacuunt, quatiuntque jubam, insultantque superbi,
Dum per Olympiacos resonat victoria campos.
Ocyor at motus fiet, seu tardior idem,
Cum tibi perpetuò majora minorave semper
Tranantur spatia aequali pro tempore; proinde
Mobilitas crescat, vel diminuatur, oportet.
At metimur eam minimo tum in tempore quovis
Correpto spatio, minimo nam tempore lapsum
Augeri nihil, aut minui finxisse licebit;
Temporis ad primum minimi si scilicet ortum,
Auctum quidquid erit, referamus, quidquid ademptum.
Denique se celerans aequaliter, atque retardans
Motus erit, paria aequali si tempore quovis
Incrementa fugae, vel detrimenta noventur,
Imparia ast eadem si sint, erit ille profecto
Motus inaequali pede se accelerans, tardansve.
Hìc opus est puncti nobis distinguere motum
(Puncti, quod pars est, vel fingier ultima possit
Corporis) a motu totius corporis ipso.
Excipe sed prius hoc animo memor, omnibus unà
Materiae e punctis, quae sunt conjuncta vicissim
Inter se, quodvis unum coalescere corpus;
Proin quo punctorum numerus majorve, minorve est,
Hoc sit corpus item quodvis majusve, minusve.
Corporis at moles et puncta receptat, et inter
Quantum puncta patet, quod inane est, quodve repletum
Est alienigenis rebus, quod denique cumque
Corporis externam faciem concluditur intra.
Protinus a numero punctorum, et corporis auctu
Percipies, quid sit densum; quod debet haberi,
Omnia si moli confers in corpore puncta:
Densior illa tibi nimirum materies est,
Cui plus punctorum, contra minus augminis insit.
Ergo viae spatio puncti cujusque peracto
Metimur motum; quoniam sed pendet ab ipsa
Temporis id spatium mensura, et mobilitate,
Si tamen haec eadem constet sibi. Tum quia confit
Pluribus e punctis corpus; jam motus in ipso
Corpore tantus erit, quantus de motibus exit
(Sed sibi qui constent aequales scilicet) ejus,
Queis se puncta cient nimirum, corporis unam
Omnibus in summam conjunctis: proinde movetur
Cum corpus; genus hoc, motùs mensura profecto est,
Si toties repetas, quot sunt in corpore puncta,
Temporis illius mensuram, et mobilitatis.
Demum ad tempus idem quoniam plerumque: vel aequum
Respicimus, motus cum ad motus aequiparamus;
Propterea non hìc tempus plerumque putamus;
Dicimus atque illum prodire in corpore motum,
Quem gignat toties repetita, in corpore puncta
Quot sunt, mobilitas, nimirum tantus is extat,
Quanto materies respondet, mobilitasque.
Has tibi dum rerum primas mea Musa recenset
Notitias, quales non intus habere necesse est,
Ne quae per sensus nostros, per nomina rerum
Irrepant fraudes animo, verumque recondant;
Praesertim tibi, quid constent, quibus omnia fiunt,
Dum memoro, quaecumque cluent, loca, tempora, motus,
Ne nimium nostris in versibus esse querare
Asperitatis, et illecebris, cultuque carere
Carmina, non aliis nisi mentibus apta severis:
Nam si non vernae rident per amoena vireta
Hìc florum species, si non et flumina currunt
Lactea, nec tenerae ludunt per prata puellae;
Ast aliquis tamen et rebus decor esse severis
Creditur, et proprii manet ingens gloria cultus;
Primùm vera tibi si pandimus, atque ea deinde
Ordine quaeque suo manifesta in luce locamus.
Haud etenim haec nimio poscunt perfusa videri
Ornatu, qui vim rerum, et nativa retundit
Lumina: sunt proprii nempe, ingenuique lepores,
Quod canimus, Veri, verbisque his addere magnum
Pondus, et his possunt numeris decus: ipse severis
Proin assuesce modis, qui te per nubila raptent,
Astraque, sub terras etiam, pelagusque profundum
Omnia rimantem naturae claustra latentis
Suavius, ac melius, quam si contingere tentes
Mollia, Pegaseis Permessi culmina pennis.
Quod superest, exin ad caetera deveniendum est
Munera materiae nobis, quaecumque valemus
Detegere in rebus, ratio invisendaque legum
Naturae, queis cuncta vigent: sed ne tua rebus
Arripiat quid in his mens, quo male tuta labascat,
Ante erit hìc nobis, quaerendi quae via veri,
Firmandum: quippe hoc vertuntur cardine cuncta;
Errandi vites hac scilicet arte pericla,
Quae non effugere Viri, scrutarier ista
Tempore qui a veteri tentârunt; proinde ruinam
Fecere in rebus naturae perspiciendis.
Nam multi prius ad causas, et semina, et ortus
Prolapsi, quam vidissent, quid constet; id ipsi
Seu facerent tum decepti, seu saepe volentes
Decipere (interdum ut vana sublimia corda
Ambitione rapi, et fastu turbare videmus
Doctrinam), tantùm velabant omnia doctis,
Queis ignara solent captari pectora, verbis.
Has alii fraudes pertaesi, et nomina vana,
Totque educentes latitantia monstra sub auras
(Herculea veluti constrictus colla catena
Cerberus ad superos, exosae et clara diei
Lumina cum venit; facies tres, oraque terna
Ante timor, porro fuerant ludibria vulgi,
Ausus et ex illo est latratus edere nullos)
Tentavere novos in rerum indagine cursus.
Scilicet in rebus servantes multa, tamen quae
Tantae haud sufficerent noscendae denique moli,
Multaque propterea rerum temere arripientes,
Mente sua magnum subito procudere mundum
Ardebant, et opus naturae educere fictum;
Saepe recudebant quod porro, fictaque fictis
Addebant nova, cum pugnantia prima viderent
Rebus, quae caeli sunt, terraeque per oras,
Nequidquam, quoniam veris conficta valebant
Aptari nulla ratione, ut cuncta necesse
Tum fuerit cadere, et subverti victa ruinâ,
Tantaque dissolvi facili molimina casu.
Non fortuna potest, ut dites, sic sapientes
Efficere, et clausi thesauros pandere veri.
Nimirum causas rerum cum noscere primas
Non sit opis nostrae, varios sed cernere tantùm
Motus, qui valeant diversis pluribus omnes
A causis, quarum numerum comprendere non est,
Idem prodire, atque eadem facere omnia vulgò,
Quae fiunt; quis erit tam sidere cretus amico,
Ut quae prima suae menti forte indicat et quae
Conveniat tantum perpaucis, nec bene, rebus,
Illa sit e cunctis una, et certissima causis;
Cum valeant hoc Omne capaci prendere gyro
Hae melius, quàm cui praeferrier obtigit uni.
Non igitur fas est nosmet contendere primas
Ad rerum causas, mortales, atque minutis
Ingeniis natos, neque menti fidere tantùm
infirmae, tenebris quae, ut caeco in carcere, septa est.
Scilicet hoc regnum Naturae grande potentis
Haud male possimus regnis componere nostris,
Omnis res hominum queis recte publica constat;
Prae multis veterum fuit olim quale Laconum,
Quale tuum seu Roma, Numa regnante, vel Anco,
Expulsisve recens quoque Regibus, ante subactus
Quam Dominam te servitio corruperit Orbis.
Ergo si quis in has longe trans aequora, montesque
Adveniat terras hospes, longùmque morari
Destinet; extemplo sanctas ibi discere leges
Ipse velit, sciat ut communi vivere jure,
Si non e tabulis, quas non percurrere cuique est,
At populi a certo vivendi more, ratisque
Usibus, in variis servari quos probe rebus
Aspicit, illatis toties dum crimina poenis
Comparat, et pulchrae noscit data praemia laudi:
Nec nimium, si non, quis legum, noverit, auctor,
Quaeque ferendarum ratio, et quae tempora, refert;
dum liceat multas deprendere praecipuasque,
Quas servare opus est, offendat ne quid in illo
Foedere, neve paret sibi vitae incommoda multa.
Quod si adeo antiqua fluxisse ab origine noscat,
Ut nulla exortus harum monumenta supersint;
Desiperet, si tum nihilo minus ipse, quis esset,
Quaereret, exortus, quis earum sator, et auctor.
Sic itidem nobis semper versantibus ampla
Naturae in ditione, et mundi in grande receptis
Hospitium, rerum ad causas pertingere primas
Cum nullis animi liceat conatibus unquam,
Nec vidisse, recens qua mundus origine, et unde
Fluxissent, per quos consistunt omnia, motus;
Nec nimium vitae haec intersint instituendae,
Ut bene, quodcumque est, queat hoc traducier aevi;
In rebus sat erit nobis inquirere, quid sit
Tantùm, et quid fiat, quasdam possimus ut inde
Eruere, haec constet queis mundi machina, leges;
Quae quamvis non sint Naturae a fonte petitae,
Sejungi ut nequeant ab eadem, seque gregari,
Non minus at rerum varias dant noscere causas,
Etsi non primas, neque summas; at quibus ipsa
Naturae facies aliqua de parte patescat,
Atque ars sese aliquà nobis tenus abdita prodat.
Praecipue cautis tamen his in rebus oportet
Nobis esse, aliquid ne forsitan accidat, illi
Quod plerumque solet diversa in gente moranti,
Praecipitem cum fert bene nondum ad cognita mentem.
Post breve si namque hospitium, cum pauca profecto
Viderit, et varios nec adhuc adverterit usus,
Protinus illius leges comprendere gentis
Speret, et ad populi scita, ad consulta Senatus
A rebus, sibi quae visae, procurrere cuncta,
Et temere ex illis, licitum, vetitumque quid extet,
Praescribat, fierique sine ulla denique noxa
Quid queat; invertat facile omnia, et omnia turbet,
Fictaque constituens ignoret vera, necesse est.
Ergo ut noscendo, quo res stat publica, jure,
Sic opus est etiam Naturae in legibus ipsis
Firmandis (ne mens ruiturum fabricet orbem),
Multa diu servâsse, manuque oculisque per omnes
Isse, licet tenues etiam res, atque minutas,
Notitias et ab his in nostros undique multas
Convectare animos, amplas ut in horrea messes.
Inter se porro, quae sunt collecta, necesse est
Conferre, atque, alii simile est quodcumque, videre,
Quaeque etiam rerum discrimina, quantaque constent;
Demum a servatis animum deferre sagacem ad
Plurima, quae inventis videantur legibus apta:
Atque ea si rebus noscamus deinde retectis
Consentire, ratae leges sint, firmaque jura;
Sin collata novis rebus lex claudicet hilum,
Restitue adjungens, qua deficit, excidensque,
Qua nimia est, et multa notans exempla reforma.
Scilicet exemplis a pluribus undique lectis
Mens similes facili ratione inducitur ad res:
At quia per flexus sic pergimus, atque coacti
Conjicere interdum sumus, haec tutissima non est
Ad verum via semper, et omni a fraude remota.
Propterea ipsas res iterumque, iterumque necesse est
Inspectare animo, partique revolvere ab omni,
Et nova servatis adnectere, perque polire
Usque novis, atque ad tentamina saepe reverti;
Nam plus consequimur longos cunctante per usus
Consilio, et se mente diu versante per omnes
Undique res circum, quàm si intus ferveat acre
Ingenium, et celeri pertranseat omnia motu.
His adhibere aliquam sed rebus proderit artem,
Et quasdam verum quaerendi noscere normas.
Et primò quaecumque eadem constare videmus
In rebus semper, si stant paria omnia circum,
Omnibus, ut nil fiat, ubi deprendier illa
Non eadem possint, et quod connectier ipsis
Perfacile, et nunquam cernas pugnare vicissim;
illa quidem legum in numerum censumque repone
Naturae, quae non possint dissolvier unquam.
Munera quandoquidem, quae nos communia toti
Semper materiae sensuque et mente tuemur,
Quaeque nec intendi valeant, nec deinde remitti,
Ut calor, aut frigus, sed perstant una, eademque,
Munera materiae generatim ea totius esse
(Quo mundi sit cumque loco, terrave sub ima,
Vel cum sideribus per magnum consita caelum)
Credere nil obstat semper debere, neque ullas
Errorum fraudes, si credimus, inde timendum.
Praeterea res cum recta ratione geratur
Publica Naturae, multis non ipsa redundat
Legibus; at paucis, quibus ipsam et oporteat uti,
Utitur, has uno servans per cuncta tenore:
Publica nam res est vulgo corruptior omnis,
Cum nimiae leges. Ergo quibus una gerendis
Lex sat erit rebus, plures confingere inane est.
Hinc ut luxuriem foliorum falce recidit
Agricola, et nimias hinc illinc decutit umbras,
Deficiat teneris almus ne fructibus humor;
Sic nobis, quodcumque superfluit, est resecandum
Legibus in nostris, effecta ut singula privas
Non habeant causas; sed quae sunt unius illa
Ordinis aut generis, causa peragantur ab una,
Ni plures nova fors ratio, manifestaque poscat.
Simplex propterea causa est, animalia vulgò
Omnia vitalem qua reddunt, atque reducunt
Aëra, nimirum qua nos, hac caetera quaeque.
Simplex cur etiam tibi non erit, unaque prorsus,
Qua cadit in terram deorsum demissus ab alto
Hic lapis ad colles septem, et Tyberina fluenta,
Quàm Thamesin propter, vel Nili, et ad ostia Gangis,
Aut regna Oceani pelago divisa sonanti?
Non tamen haec ita certa putes, ita tuta profecto
Esse, ut non possint veluti per lubrica labi
Interdum gressus, constructaque sidere moles.
Nam veluti turpi pro furti crimine cum quos
Damnatos capitis longinqua viderit hospes
Dum trahit urbe moras; alios si funere deinde
Sublatos simili, et pendentes gutture fracto
Dicat idem patrâsse scelus, furesque fuisse,
Fallitur interdum; letho quia plectier ipso,
Si quis perjurus quoque sit, vel si quis adulter,
Possit, et innocuum qui civem occiderit, et qui
Prodere tentarit patriam, aut incendere templa,
Contemptor Superûm, justique eversor, et aequi.
Diversae diversa queunt nam crimina leges
Supplicio ulcisci, nocuamque extinguere vitam.
Sic in natura simili ratione videmus
Quae peragi, valeant non causa existere ab una;
Idem possit enim varia vi motus oriri
Corporis, aut parti nimirum corpus ab una
Quae trahat, opposita vel idem quae parte repellat.
Ergo licet multis sat causa sit unica rebus
Saepe, tamen quoniam nos inde excludere clara
Propterea ratione alias non possumus omnes,
Per quas multa geri quoque eorum posse tuemur,
Non clara ratione illa unica certa videtur.
Non ita nam quidquam naturae in rebus apertum
Constat, ut in claro contra se lumine pandunt
Mensurae, et numeri, verum sine nube ubi fulget:
Non tamen idcirco est, quaerendi his fidere normis
Ut nequeant animi; praesertim accesserit acri
Si tum non facilis falli experientia menti.
Tum siquidem, quantùm patitur res ipsa, doceri,
Multaque ab incertis diversa agnosse valemus.
Sic fidunt duce nocturna, spumantia nautae
Marmora dum scindunt, Cynosura; quae licet ipso
Non infixa polo mundi stet, et orbibus orbes
Implicet assiduos; minimo tamen et quia gyro
Se volvit, parvaque polo, notaque recedit
Et quia mensura, et caelo quia denique nullum
Certius hac fulget nautis errantibus astrum;
Proinde regunt cursus ista sub luce marinos
Audaces, vitant scopulos, irasque tumentes
Undarum, fluctusque atros, ventosque lacessunt.
Contigit ut primùm tibi, Laji infausta Propago,
Solvere crudelis Thebana oracula monstri;
Conscius objectas verborum dissoluisse
Ambages, quanquam injusto Sphinx saeva sederet
Judicio, nullos morsus in viva timebas
Viscera confidens: dirum implacabile monstrum
Se contra rupe infrendens projecit ab alta,
Quippe suas non detectas contendere contra
Artes non potuit; cur non at pluribus aeque
Illa etiam aptari rebus verba abdita possent,
Praesertim cum conjiciens dissolveret illa
Oedipus, occulta quae Sphinx involverat arte?
Accidere hoc rarò, vel vix queat, ut bene cuncta
Qui vertisset, in id, quod verum est, scilicet idem
Tum non inciderit; praesertim plurima verbis
Si lateant aliis, quae debet nectere in unum,
Proposita, et noscat bene quae constare soluta:
Quo plures etenim, quas ipsa oracula claudunt,
Implexae partes unà sint, inque volutae,
Hoc mage difficile est non invenisse quod optas,
Conveniant rebus si partes quaeque repertis:
Tum mage quandoquidem rarescunt, partibus illis
Caetera sensa queant quae jungier omnibus apta.
Sic itidem, quae consulimus, responsa latentis
Naturae, prorsum innumeras sunt undique partes
Complexa, et nodis variantibus indupeditas;
Una potest quarum tibi quaeque evertere nostram,
quam struimus conjectantes, interque pretantes,
Cunctarum rerum rationem, haud vera profecto
Si sit, et instabili nitentem prodere arena.
Proin cum quaeque tuae rationi ex omnibus una
Pars bene consentit, vulgo nihil ut sit eorum,
In mundo peragi quaecumque ubicumque videmus,
Quod non conveniat positis cum legibus, atque
Non fluere ex illis videatur; nonne necesse est
Veras propterea leges has esse fateri,
Atque ea vera itidem, quae tum deducimus illinc,
Ambigere ut prorsum nequeas, fraudemque timere?
Nunc age, quandoquidem nobis constrata viaï
Sunt loca, jam stadio discurrere tempus aperto est,
Et cupide spectantum oculos, animosque tenere.
Principio proprium generatim, ut diximus ante,
Materiae officium est, ut non penetrarier ulla
Parte queat, corpus neque corpore possit adiri,
Ut duo tunc unâ simul in statione locentur:
Omni quod nosmet nimirum ediscimus a re.
Nostris, cum gradimur, pedibus proin terra resistit;
Vel si mollis, ut a splendenti prodit aratro, est,
Cedit mota loco, et vestigia pressa receptat.
Moenia trans arcis, quam fortibus obsidet armis,
Num valeat miles, nisi sint infracta, meare?
Num clausas transire fores, et ahenea septa?
Nostris officiunt quin plurima corpora saepe
Corporibus: veluti populo stipante per aedes
Cum premimur; vel cum validi percellitur ictu
Verberis indocilis puer, et resonante flagello,
Ut dolor excutiat lacrymas, suspiriaque aegra;
Quandoquidem nequeat penetrari a corpore corpus.
Quod si mixta videns, confusaque plurima, credas
Corporis idcirco penetrari a corpore posse
Materiem, sunt ut lymphae, vinique liquores;
Erras; namque manent rebus spatia aequa locatis
Tum simul, ante sitis ea seorsum quanta fuere.
At pertransit aquas, et vitri corpora lumen,
Et radii inter se multi plectuntur in unum,
Et lux mille viis spatio discurrit eodem,
Itque reditque, nec una alii pars officit hilum.
Omnia tu potes haec facili cognoscere pacto,
Ut non propterea penetrari corpora credas;
Si lucem perquàm subtili corporis auctu
Esse, nec admixtum cunctis non rebus inane
Percipias; atque in vitro, atque humore latere
Tam varios flexus, queis permeat illa, viarum.
Spongia nam lympha veluti repletur, aperta
Per, quae sunt oculis, tot rara foramina, nostris;
Sic et caetera item, sic saxum, et lignea texta,
(Intervalla licet non possint ista videri)
Saepe metalla etiam penetrant intrinsecùs undae,
Vitraque sic tenuis lux, et perlabitur undas.
Ergo, quandoquidem nihil est, quo vincere possis,
Ipsa inter sese penetrari corpora; legem
Par erit hanc etiam generatim ad corpora quaeque,
Quo sint cumque loci, distendere, quaeque nec unquam
Vidimus, a nobis nec longe abducta valemus
Cernere, quae supra nubes, super astra locantur,
Ultra anni, solisque vias, stellasque minores,
Scilicet, ut nunquam penetrari mutuà possint.
Praeterea ratione pari quia corpora constant
Omnia, quae circum nos tangimus, atque videmus,
Extensa; extendi, quae sunt, opus esse fatendum est,
Cuncta alia in rebus, spatiisque excurrere multis.
Extenduntur item, quia non penetrarier ipsae
Cum valeant partes, ut diximus, et simul uno
Stare loco plures, aliquo diffundere debent
Se spatio, quod eas velut aequo in vase receptet.
Hinc quia quodque suo finitur limite corpus
A variis opus est extra, omnigenisque figuris
Ut queat includi, semperque obeatur ab una,
Utque triquetra eadem, aut quadrata, rotundave constet,
Conum, aut pyramidem, rhombum, teretemve columnam,
Aut quamcumque aliam referat multangula formam.
Atque hìc scire licet de multis, quae tibi certa
Mensores facili possint ostendere pacto,
Molem nempe parem, vel eandem posse figuris
Saepe sub imparibus circum variisque teneri;
Cera velut digitis tractata, subactaque ad ignem
Se facile in facies convertit, et induit omnes,
Quae facies variis extra se extendere pergunt
Mensuris pro natura cujusque, modoque:
Quas inter, quae sit tornatae more pilaï
Parte rotunda omni, reliqui praestantior extat;
Nam praeter quam quod ductu siet undique flexa
Aequali similisque sui, in seseque voluta,
Hoc habet, aequâ aliis ut si sit fronte, recondat
Plus spatii; spatium sin circum contegat aequum
Intra se, reliquis constet minor omnibus ina,
Omni nempe capax ut sit magis una figurâ.
Nec tibi praeteream, similes quaecumque figurae
Si crescunt, vel si major collata minori est,
Crescere plus ipsa facie molemque, locumque,
Majoremque magis multo distendier intra;
Nam facies tantùm, quà longa est, lataque, crescit
Mensura duplici; debetur terna sed ipsi
Moli, quandoquidem pariter procurrit in altum.
Propterea si sint simili constructa figurâ
Horrea nostra tuis, sed parjete quae magis alto
Claudantur decies; centum frons undique major
Partibus excurret; centum at non partibus istis
Ditior ipse ego sim, decies sed denique centum,
Si duro agrestum placata labore, boumque
Alma Ceres flavis compleverit horrea donis.
Omnia praeterea cunctis sunt motibus apta
Corpora; nam nostris non sensibus objicit ullum
Se corpus, vastum quamvis, durumque moveri
Quod nequeat, variosque situs mutare locorum.
Novimus a motu in proprias quin corpora partes
Disjungi; inter se partes nam saepe videmus
Corporis unius motu variante cieri;
Ocyor aut meat haec, aut tardior illa, meatu
Sive alio longe latera in diversa feruntur;
Atque ita discedunt a sese, disque trahuntur
Mutuà, ut hinc proprias revera corpora findi
Scire sit in partes, atque omnia posse retexi.
Et licet hae facili semper ratione revelli
Non possint, sic interdum stipata cohaeret
Materies; tamen haud, manibus quod prendere possis,
Quidquam erit, ut nulla valeat vi, aut arte resolvi,
Imminuique, suis divulsis partibus a se.
Quatenus, at quis erit, quantoque labore secari
Materies queat, ut noscat? quae tenuibus extat
Partibus, at fors finitis, et denique primis,
Quae sint invicta pollentes simplicitate,
Inde sinat nunquam quidquam natura revelli.
Nam si eadem non sint semper primordia, rebus
Natura in cunctis faciem haud servaret eandem,
Et sese species, dum res sit quaeque, novaret,
Perpetuòque omnis mundi hic se verteret ordo.
Non minus ast ideo in quovis ita corpore magna est
Ubertas elementorum, numerusque, ita moles
Subtilis, tenuisque, ut finem tangere nostra
Mens valeat nunquam, quamvis intendat acutas
Saepe acies, partesque iterumque iterumque resolvat,
Nequidquam, quoniam quantavis arte secando
In rebus nunquam minimum, primumque relinquit.
Atque ea corpora sint quàm parvula principiorum,
Dat variam specimen quoddam Natura per artem
In multis, mihi quae sat erit memorâsse, vel ipsis
Quae pueris (dubitemne, tibi?) notissima constant,
Omnibus e genere hoc conscriptaque lectaque chartis:
Scilicet exiguum cum lata extenditur aurum
In folia, aut flavo producti cortice filum
Contegit argenti, perparvo tincta virenti
Cum sale se in viridem multa induit unda colorem,
Cum vel amaracini late sparguntur odores
Exigua de mole diu; quid membra, quid illas
Commemorem fibras animantum, quae, quia nostros
Infra sunt oculos, tantùm trans vitra tuemur?
Denique quid lucem, quae saxa adamantina parte
Permeat ex omni, neque sese occursibus usquam
Impedit ipsa suis? reputans haec omnia possis
Tutemet haud ullis finem per te ipse videre
In rebus nostra pertingi a mente, nec ipsa
Sisti ad semina nos pedetentim progredientes.
Semina quae si sint, inquam, et res limite constant,
Magno opus est menti, transmittat ut omnia, saltu,
Et subito (sine fraude tamen transcurrere tantum
Num liceat?) rerum ad primos se sistere fontes
Possit: more Ducum, vires, et idonea bello
Qui terere in parvis renuentes tempora rebus,
Extemplo fines transgressi, et flumina magna,
Arcibus et validis urbem post terga relictis,
Primam urbem, regni caput ardent impetere ipsum:
Sed nimium audacis saepe illos poenitet hujus
Demum consilii, nec amica, nec sibi nota,
Inclusos terra; grassantur viribus hostes,
Atque dolis, coguntque pedem haud sine caede referre.
Maxima tum laus est, alieno abscedere si quà
Possint armati regno, et non omnia perdant.
Et quoniam, clara ratione, patentia quae sint
Munera materiae, et nullis non cognita saeclis,
Jam docui; nunc, quod superest, tu caetera mecum
Contemplare, virûm praestantibus edita nuper
Scilicet ingeniis, et magno inventa labore,
Haud minus undique materiam diffusa per omnem
Officia, et nexu semper conjuncta tenaci.
Horum est de numero cunctis vis indita quaedam
Corporibus, qua posse videntur inertia dici:
Scilicet in quo sunt, per se conantur eundem
Illa vi servare statum, si nempe quiescant,
Haud mutata quiescere, et haud mutata moveri,
Si moveantur: et aequali lapsusque, viaeque
Ire tenore, nisi adveniat vis extera turbans,
Quae mutet quacumque statum ratione receptum
Corporis invertens, ut mota exinde quiescant,
Quaeque quieta manent, moveantur; motibus illis
Vel demat motus, alios addatve recentes,
Aut alia transire via, et procurrere cogat.
Jamque hinc ipse potes per te cognoscere, jungi
Haud frustra cum vi tam distans nomen inertis;
Nimirum, quoniam a nisu vim dicimus ipso,
Corpora quo servare statum conantur; inertem
Addimus idcirco, per se discedere eodem
Quod nequeant, veluti torpentia, fixaque in uno,
Et transire per hunc modo versaque deinde per illum,
Induere atque alium porro irrequieta recentem;
Mutandique odium videantur inertia ob istud.
Inspice quod volvunt herbaram molle per aequor
Ludentes pueri, per florea prata rotundum
Aut ebur, aut lignum; recta fugit, et sua, vernas
Quà fugit, inclinans frondes, vestigia linquit,
Nec deflectit in hoc coepta a regione, nec illud
In latus; a recta medius nisi forte lapillus
Cogat abire via, aut secti pars edita trunci.
Atque ea quo saxis, quo sit magis aspera glebis
Planities, motum hoc citius tum sistier illum
Est opus: ast idem laevi licet aequoro pergat,
Aequatoque solo, et diuturno tempore, demum
Sistitur haud alia de causa, quam quia motum
Paulatim abradat, quantumvis laevis, et aequa,
Tollere non possis quam funditus, asperitate
Terra aliqua, proscissa resistat et aëris aura.
Utraque causa suo cum motum extinguere possit
Tempore, non aliam quaerendum est corpore in ipso,
Ne causis causas alias addamus inanes.
Ipsum igitur per se non ullo tempore corpus
Quit mutare suos, aut prorsus tollere motus.
Ergo est illud iners, et semper fungitur hac vi.
Proinde globum quoque si magno jaculeris eundem
Nisu per liquidum projectans aëra, vel cum
Tormentis lapides a grandibus excutiuntur,
Non alia regione vise deflectere cernas,
Quàm deorsum, sua quo gravitas, et pondera cogunt:
Nec ratione alia servant per saecula longa
Astra suos circa solem labentia motus;
Quae, si praeterea vic nulla alicunde veniret,
Perpetuò vim propter inertem deproperarent
Aequali magnum rectoque per aethera lapsu,
Aequaeque conficerent spatia aequo tempore semper.
Has quaecumque suo discedere corpora cogunt
Saepe statu, vires ipsi vocitamus agentes;
Dicimus et duplex harum genus esse; videntur
Quippe aliae valido certam dare mobilitatem
Ictu corporibus, momento temporis uno;
Sumunt proinde sui mensuram a motibus ipsis,
Quos genuere: aliae conatibus exerceri
Continuis, et nil in puncto tempore quovis,
Ni tantùm premere; his ergo mora certa, necesse est,
Temporis ut tribuatur, uti per corpora certos
Possint cudentes moderatim educere motus.
Diversae, genus hoc, quoque vires tempore agentes
Aequali motus progignunt non alios, quam
His ipsis possint qui respondere; sed uni
Tempora cuique dabis si non aequalia, motus
Non nisi temporibus respondeat ipse, necesse est,
Quisque suis, quibus exoritur. Vis quaelibet ergo
Tanto major erit, quanto et, qui gignitur, ipse
Auctior est motus, contractior et mora contra
Temporis. Et veluti gemina re dicimus omnes
Confieri motus, nimirum mobilitate,
Materiaque; ita vis eadem pro tempore certo,
Quanto est materies majorve, minorve, minorem
Contra, et majorem tanto edet mobilitatem.
Pondera sic aeque validis impulsa lacertis,
Qualia jactari spartani saxea disci
Saepe solent, quo materia compacta minori,
Hoc mage pernices longo dant tramite saltus.
Porro habet a motu nomen vis ipsa, movensque,
Quam genitum referas ad motum scilicet, audit;
At si eadem ad solam referatur mobilitatem,
Inde trahens, veluti mutato munere, nomen
Audiet accelerens; tantoque haec auctior extat,
Auctior illa movens quanto vis; praetereaque
Quanto materies minor est in corpore moto.
Compositos motus at dicimus esse, recentes
Scilicet adduntur cum motibus ante receptis.
Metiri facile hos possis quoque; nam vel eadem
A tergo pellit vis corpora, qua prius ibant,
Rapta via; spatium spatiis percurritur aequum
Tum geminis, quorum primis a motibus alterum,
Alterum ab adjunctis tranandum tempore seorsum
Esset in aequali: vel vis nova motibus obstans
Corpus in oppositas partes agit, atque repellit;
Parte illa tibi sunt tanti breviora fugaï
Intervalla, nova quantus vi debet oriri
Motus; et idcirco si sit minor iste priore,
Tum corpus, tantò sed tardius, ibit easdem,
In quas ante, plagas; sin par sit uterque, necesse est,
Sistat idem se; navis uti, quam statibus aequis
Hinc Boreas protrudit, et illinc aestifer Auster;
Illa immota fero stans vortice paret utrique.
Denique posterior si vincat motus, oportet,
Retro corpus idem sua se in vestigia flectat.
Nonne vides turris de vertice cum lapis alto
Labitur, ut lapsum celeret, motusque receptet
Usque novos; gravitatis enim novus additur ictus
Continuò ad terram? contra projecta superne
Spicula cretensi in nubes et sidera cornu,
Quo mage conscedunt, mage tarda feruntur; ita omnem
Ipsa minutatim gravitas, quae desuper urget,
Decutiens motum, telum altis nubibus arcet.
Corpus ab obliquo nova si vis urgeat ictu
In latus impellens, atque aequo verbere pulset
Illi, quo fuerat pulsum, vi nempe priore;
Ibit idem media prorsum regione viaï
Inter utrumque latus, simul et parebit utrique:
Sin impar nova sit, neque motus proferat aequos;
Non medium per iter compulsum corpus agetur;
Sed lateri accedet magis illi, major in ipsum
Exeritur quo vis, ictusque valentior urget.
Haud aliter, quam cum lymphis torrentibus auctum
Vere novo flumen validis ratis incita remis
Trajicit, oppositamque, brevissima quo via ducit,
Ad ripam recto convertit tramite proram;
Interea tumidis devexi fluctibus alvei
Raptatur, deorsumque secundo labitur amne,
Atque ita conjunctis tonsarum impulsibus, et vi
Undarum obliqua excurrit, seseque cupitae
Denique non ripae, quo cursum obversa tenebat,
Applicat, at tanto, quia rapta est, inferiori,
Quanto fluctisonae pernicior impetus undae.
Sic quoque dum validos Juvenis de nocte lacertos
Hellespontiacis agitaret fortiter undis
Luce regens notos ab Abydi littore cursus,
Illa luce regens, quam summa Sextias arce
Pendens, expectansque madentia brachia collo,
Et teneris commixta amplexibus oscula salsa,
Sidus uti, monstrabat et extollebat, amicum;
Saepe illum veniens properantior aequore deorsum
Fluctus ab Euxino, ventisque tumentior unda,
Et fluviis rapiebat, et abducebat amato
Littore, nequidquam luctantem, aegreque ferentem,
Atque moras omnes, et tempora longa perosum.
Denique cujusvis post lapsum temporis illud
In regione loci reperitur corpus eadem,
Qua foret, egisset si causa in id utraque per se
Altera post aliam, atque aequali tempore seorsum
Quaeque suo. Pariterque plagas si pluribus uno
Momento a causis in multas corpus agatur,
Corpus idem variis tot raptum motibus unà
Conjunctis cernes quovis post tempore eodem
Esse loco, quo, vis si quaeque cieret earum,
Aequis temporibus totidem, seorsumque, videres.
Nec minus idcirco a diversis viribus actum
Mobilitate pari semper, rectaque feretur.
Hinc facile agnosces, diversae ita pellere corpus
Si pergant causae, haud conjunctim, at temporis aequi
Perpetuo sibi quae succedant ordine, seorsum
Quaeque sua varie pro mensuraque, plagaque,
Directos ut post tot motus, atque viarum
Post totidem flexus corpus, quo abscesserat, illud
Ad spatii redeat punctum, atque locetur ibidem,
Agnosces, inquam, si tunc agere undique easdem
Concipias vires simul a regionibus isdem,
Hinc fore, pestet uti nihilo minus illud ibidem,
Et quanquam impulsum, tamen omni a parte quiescat;
Quandoquidem simul impellentes, sive trahentes
Inter se hinc illinc librantur mutuà vires,
Oppositis certant et motibus, officiuntque,
Nullaque pars victrix illo sit, victaque bello.
Corpus sin spatii non, quo discesserat ante,
Ad punctum redeat, diversa at parte locetur,
Fiet, uti, simul e conjunctis viribus illis
Omnibus, haec tantùm vis denique prodeat una,
Illud quae recto possit transferre meatu
Semitae ad extremas a primis sinibus oras.
Quapropter vires multae uno tempore agentes
Momine jam pollent aequali, ac una, queat quae
Omnibus ex illis vis texier; oppositoque
Ordine confingi poterit vis quaelibet una
Non aliter, quam si de viribus exoriatur,
Quot libeat, multis; sed enim sit ut aequa potestas
Cunctarum, illius, quae nempe est una, vigori.
Proin quibus est vires rerum metirier usus,
De multis unam ut componunt, sic quoque multas
Ex una faciunt, detexuntque, atque resolvunt,
Quarum quaeque plagam in diversam tendat agendo,
Ut pro re fuerit. quam tunc inquirere pergunt,
Scilicet ut melius possint, citiusque latentem
Prendere naturam: sic quae librata tenetur
Viribus obliquis moles, atque aëre pendet;
Pendebit pariter librata, immotaque, si sit
Sustentata minori, at non obliquà trahente
Pondere: sic aequo pinus per caerula cursu
Provehitur, lenis si a puppi spiritus Euri
Incitet, aut Aquilo simul hinc, simul et Notus illinc,
Et quatiat funes, illisaque sibilet aura.
Percipe praeterea, projectum dum loca tranat
Corpus, in exigui cujusvis temporis ortu
A latere impelli repetitis ictibus ipsum
Interea, et coepto cogi decedere cursu;
Innumeris fractum tum flexibus, et distortum
Illud iter videas, corpusque meatibus esse
Tot signaturum variam inflexamque figuram,
Constantem rectis tot nempe meatibus, ipsa
Tempora jam quot erunt, quae longe parvula fingis.
Interrupta loco at si corpus vis ea turbet
Haud ullo, et quae propterea sit tempore in omni
Continuata, viam semper curvabit eundo
Illud, et inflectet: sed flexus noscere nullos
Ut possis usquam, et procursus prendere rectos;
Nam simul incoeptat via recta, et desinit esse
Omnibus in punctis, momento in temporis omni,
Principioque suo finem confundit, et unà
Advenit, atque fugit, simul exoriturque, peritque,
Tentat et in rebus dum se esse ostendere, non est.
Et veluti, dum fit repetitis tempore plagis
Saepe brevi constans multis multangula rectis
Semita tramitibus; tum protinus illa recentes
Si regione aliqua vis addere desinat ictus;
Qua regione viae reperitur, pergat eadem
Corpus continua, et directa proinde, necesse est,
Quo tantùm vis raptat iners, ut diximus ante;
Sic quoque continuos dum fit via curva per ictus,
Extera si subito cesset vis, et sibi corpus
Linquat iners, quod iter jam tum tentabat, eodem
Insistet recto, neque parti flectet ab ulla.
Quare, unde egressa est, puncto continget in uno
Curvatam via recta viam; commune nec ultra
Quidquam est; discurrunt diverso caeterà tractu;
Atque ita continget, non possit ut altera puncto
Quaelibet ex illo nasci, et procurrere longe;
Illà intro de parte aliqua illabente, meatus
Quin subito incurvi, et rursum elabente, secentur.
Haec via de privo proin simplex, unaque puncto est.
Ergo ad directum cum flexo transit ab arcu
Corpus iter (veluti de fundae emissus habena
Cum lapis est); vel cum projectum est tramite recto,
Quod dein extrorsum veniens vis flectit in arcum,
(Ut de tormentis cum pondera projiciuntur,
Perpetuis gravitas torquet quae nisibus urgens)
Atque ita fit tangens arcum via; libera tantùm,
Solaque per sese tum corpus inertia transfert,
ET facit, ut cursu spatiis meet omnibus aequo.
At quae conveniunt extrorsum, et tramite vires
Cogunt, ut docui, a directo corpus abire
Pulsibus assiduis; varient ut saepe recepti,
Efficiunt, cursus; nam tangens semita cum se
Arctius ad tractus, queis extera dirigitur vis,
Inclinarit, uti spatium, quod clauditur intus,
Mucronis sese in speciem conformet acuti;
Ocyor in partem fit cursus corporis illam,
Partem in quam geminae contendunt mutuà vires;
Tardior, in partes alias si tendat, ubi harum
Amplius est spatium, flexusque obtusior exit;
Officiens uni nam detrahit altera semper.
Denique si recta regione secentur utrinque,
Par sibi cursus erit, lapsuque feretur eodem
Corpus, et aequato fient spatia omnia motu.
Haec solet interdum vis extera tendere punctum
Ad medium quoddam, et connitier undique in unum;
Tum, quod iter circum signabitur, aequore eodem,
Quo punctum, prior et projecti quo via perstat
Corporis, illo, opus est, sit in aequore, planitiemque
Immotam servet, positu et prospectet easdem
Aequo oras semper, neque partes nutet in ullas.
Nunc ratione tibi qua tentem efferre, quod instat?
Et quibus effari verbis, quo claudere versu
possim, quae signis, quàm verbis, plus agitur, rem?
Scribuntur cana variis ea signa papyro
Ductibus, ut flexus omnes, cursusque, viasque
Subjiciant sensu, et spatia ipsa, et tempora monstrent,
Atque ea cum sonitu careant, solisque patescant
Signa oculis, vocali efferre in carmine nobis
Difficile est; tentare tamen dum conor, et ante
Invia dum Musis, teneroque asperrima gressu
Dum peragro loca, solerti, nimiumque sagaci
Mecum ades o animo, partemque fer ipse laboris,
Nam partim haec tibi erunt audita, repertaque partim.
Quare opus est, crescunt ut tempora, corpore quosvis
Quae nempe enumeres circumlabente per arcus,
Crescere sic credas etiam illa, inclusa sub îsdem
Fingere quae possis spatia arcubus, a radiisque
Comprensa e medio puncto venientibus oras
Arcuum ad extremas; quae scilicet area prodit,
Hoc genus, a filo, quod tensum a corpore possis
Ducere ad immotum punctum, ut cum corpore latum,
Quo latum sit cumque, sui vestigia linquat;
Area temporibus respondeat ista, necesse est,
Exeat ut duplex in duplice, ternaque terno,
Cumque illo ratione pari paria augmina sumat.
Certaque nec ratio non horum, claraque constat,
Praesertim quibus est mensurâ exercita rerum
Mens, artisque patent templa ad sublimia diae
Primi aditus, queis ignari posuere profanas
Exuvias animi, et Veri micuere profusam
Ad lucem; velut in spinis cum lubrica serpens
Deposuit vestem, ad solem nitidissima fulget.
Principio geminas in partes divide tempus,
Quo, per divisos quoque tractus, insita corpus
Vis feret; ex illo tenta hinc producere puncto,
Ad quod directae contendunt undique vires,
Tres radios tres ad regiones tramitis hujus,
Scilicet extremas, mediamque, ubi temporis aeque
Partiti tibi sunt confinia; bina videbis
Tum spatia ex illo ante oculos nascentia ductu,
Tres laterum costas, ternos et habentia flexus,
Quae, quia communis veniunt de vertice puncti,
Atque pede insistunt super aequo, aequalia debent
Esse, et mensuras quoque distenduntur in aequas.
In media medio corpus regione viaï
Tempore cum fuerit, facito, vis extera pellat
In punctum; via tunc oriens deflectet ab illa
Rectae parte viae subitò, interiusque meabit
A gemina corpus vi raptum; hoc tempore tum fit
Dimidio quod iter, pariter finire memento
Eductis radiis, spatium et signare triforme:
Hoc subitò agnosces geminorum aequare secundum
Illorum (quoniam et lateri nituntur utrumque
Communi, radio nimirum, qui situs inter
Jam prius eductos medius; tolluntur et aeque
Summi utriusque apices, et quo vi corpus inerte
Nempe advenisset sola, et vis extera quo nunc
Demittit; quae cum medium se dirigat illum
Per radium, radio non ipsi cogere debet
Corpus ut accedat, contra nec ut inde recedat);
Par quapropter erit primo quoque. Tempore corpus,
Fac, nova deinde pari immotum vis urgeat illud,
Ut prius, in punctum; formae par area rursus
Tertia prodibit triquetrae: sic duplice duplex,
Ternaque sic terno nascetur tempore; eadem
Sic ratione aliae, crescunt ut tempora, crescent,
Progressusque pares spatia ista, et tempora habebunt.
Sin pro temporibus momenta brevissima sumas
Temporis, externasque putes crebescere vires
Ictibus assiduis, ut tramite corpus agatur
Incurvo; quoque tum manifestum id constet, oportet,
Quod doceo, curvos quanquam est via flexa per arcus.
Ambigua nec item per te ratione tueri
Tutemet ipse queas, quod scilicet ordine verum,
Hoc genus, inverso patefit, si dicta retexas;
Invenies siquidem, curvo si tramite pergat
Corpus, quaeque suis ut respondentia semper
Temporibus, fili aut radii vestigia constent,
Esse illas vires extrinsecùs advenientes
Directas ad idem punctum debere, nec omnes
Non omni de parte simul concurrere in unum.
Invenies pariter, punctum quod corpore obitur,
Si motu quocumque itidem moveatur, et aequis,
Queis punctum, pellatur idem quoque viribus, atque,
In mundi partem directis corpus eandem;
Tum fore, temporibus respondeat area quaevis,
Area, quae punctum peragrante a corpore confit.
Hanc etiam prorsus rationem invertere possis;
Nam si conveniant et tempus, et area, praeter
Corporis in punctum vires, quoque inesse videbis
Aequales alias illis, queis mobile punctum
Corripitur, pariterque eadem loca respicientes.
Contemplator item, si vis, quam tendere nuper
Diximus in punctum, versa vice tentet ab illo
Diffugere usque procul; cogatque recedere corpus
Assidue, fieri paria omnia prorsus, ut ante,
Nempe omnes motus plano peragentur eodem
In spatio, quod per punctum transire necesse est,
Areaque ipsa suo pariter cum tempore crescet:
Tantùm erit, ut punctum tergo convexa tumenti
Semita respiciat, quod concava respiciebat,
Interiusque sinu proprio includebat oberrans.
At vis sive petens punctum sit, sive recedat
Aversata; locis variis metirier ipsam
Corporis evaleas abrepti mobilitatem;
Tanto est mobilitas major, quanto magis ipsa
Semita contingens, quà corpus labitur, arcum,
Puncto, unde exurgunt vires, vicina meabit;
At minor est spatio hoc puncti crescente, viaeque.
O utinam non tam speciem praebentia rerum
Magnam et mirandam, commentaque inania vates
In sua nativâ, quàm verum, inducere formâ
Carmina tentâssent, numeris et dulcibus ipsos
Certâssent numeros contradere, et ordine certo
Verborum, certo rerum quod in ordine constat,
Multaque tam pulchri vulgare exempla per orbem
Cantus, gauderet quo Juppiter ipse, recenset
Dum vires et mensuras, et pondera rerum,
Disponitque suo, quem condidit, omnia mundo;
Non ita difficili Cirrhaea ad culmina gressu
Rumperem iter, neque rebus in his mihi multa profecto
Esset opus, ne displiceam, intentata relinqui,
Neu, dum cantu aveo trahere, et mulcere, labore
Immodico lassem mea post vestigia euntes,
Aversosque via videam decedere coepta.
Haud minus insistam tamen, et quae posse videntur
Musarum ingenuo tractari carmine, dicam;
Multaque praeteream, quorum minor usus, opusque est,
Quaeque nec includi numeris nimis aspera possunt,
Quaeque etiam verbis vix sunt adeunda solutis.
Quare, quod superest, dum curvos ire per arcus
Percipimus corpus, nos quaedam hic nomina, quae res
Vel signant varias, vel easdem, saepe cavendum,
Ut noscamus, et ut discrimina quaeque notemus.
Et nisus primò, aut conatus corporis ille,
Quo tendit per iter frustra procurrere rectum,
Atque viâ, flexos arcus quae tangit, abire,
Illa eadem certe est, quae dicitur insita, inersque
Vis; nisi quod species est nominis amplior hujus,
Et servat quemvis generatim in corpore constans
Cumque statum; verùm ille statum jam non nisi servat
Inductum, in quo corpus eo pro tempore constat.
Nos hunc tangenti debemus tramite tantùm
Metiri nisum, transcurri tempore certo
Qui tum deberet, si nil obsisteret extra.
Dicere at externam quam vim, vel fuemus agentem,
Quae medium, ut docui, quoddam petit undique punctum,
Quanta sit, ex illo quisque aestimet intervallo,
Quo distant extrema viae tangentis, et arcùs,
Tempore qui minimo quovis percurritur arcus,
Tempore quaeque itidem via signaretur eodem
Tangens, extera vis si non deduceret intro;
Namque hanc tantundem corpus deducitur a vi,
Quae trahit in medium, quaecumque sit, extima punctum:
Quae si absit, quoniam per idem removeret ab arcu
Tum spatium sola impellens vis insita corpus,
Corporis a curvo foret et fuga tanta meatu;
Scilicet a puncto fugientem vim quoque quandam
Percipimus simul esse, a vi quae prodit inerte,
Quarum non eadem, neque par (licet utraque cogat
Effugere) est mensura; via metimur inertem
Nam vim tangenti; metimur at intervallo
Alteram eodem illo, quo extrema arcùsque, viaeque
Tangentis distant; idem, quapropter oportet,
Extet uti nisus fugientis, visque petentis,
Oppositus tamen adversis se frontibus inter.
Propterea multi has fieri implacabile bellum
Concipiunt inter vires, pugnasque moveri
Ancipites, vel ab hac potiores parte, vel illâ:
Inde pari si concurrant conamine utrinque
Libratae, medium nec posse accedere corpus
Ad punctum, contra nec posse recedere dicunt,
Aequatum sed deferri debere per orbem:
At mage si fugiens vis polleat, ilicet illa
De parti captare fugam; sin altera vincat
Fortior, in medium tantundem accedere corpus,
Circuitusque ita translatum non conficere aequos.
At vel si pugnet, genus hoc, vis utraque contra
Inter se, imparibus non hic concurritur armis,
Ut mage propterea nunc hac, nunc debeat illac
Raptari corpus, vincentis praeda; perempti
Corpus ut ob Patrocli quondam atrox sanguinolentum
Inter pugna diu fuit Hectora Grajugenasque
Littore in Iliaco Trojae sub moenibus altis.
Scilicet aequales vis exerit utraque nisus,
Ut docui, spatioque pari metimur utramque.
Sin aliena novis aptant haec nomina rebus,
Ut melius, quod fit, nota sub imagine monstrent,
Non ego pugnârim; per me licet, hac ratione
Puncti nunc odio ferri, nunc illud amore
Dicatur corpus, si res ferat ipsa, metumve,
Spemve inter, positum simul avertique, rapique;
Nec dubitem interdum nostris in versibus ipse
Aut his, aut, genus hoc, aliis quoque vocibus uti.
At si his nominibus se veram exponere credant
Rem, neque non propriam verborum, cum fugientem
Vim dicunt, pugnas, librari, vincere, vinci,
Esse potestatem, longe illi errare videntur.
Nam quid erit fugiens vis haec, nisi rebus in ipsis,
Quae tum contingunt nimirum, istius inertis
Vis ratio quaedam? hac ipsa ratione referre
Quippe illam ad vires, quas non perhibemus agentes,
Collibuit; verùm non per se pugnat, et obstat
Viribus insita vis aliis venientibus extra,
Invitisque aliis ea non contendit eundem
Materiae servare statum, sed sola sine illis;
Quae cum adsunt, socias sibi jungit, et efficit, omnes
Secum ut se certo componant foedere in unum;
Quidquid et hinc exit queiscumque a viribus, illa
Non minus est servare tenax, et juncta tenere
Effectis aliena suis, nec respuit ulla,
Queiscumque adveniant laterum de partibus unquam.
Non igitur pugnant, non vinci, aut vincere possunt;
Cumque repulsantis, cumque impellentis eandem
Vis, modo uti docui, mensuram dicimus esse,
Sub verbone aliud latet hoc, nisi, quae loca corpus,
Extera adest cum vis, tum trajicit, ipsa fuisset
Si tum absens, eadem non transmittenda fuisse?
Proin quod non fieret tum, nos fore protinus illud
Oppositam in partem faciendum fingimus ipsi,
Oppositamque etiam causam confingimus ejus.
Tibure sic Romam qui rheda vectus equove
Advenit, totidem lapides pertransiit, ipsa
Quot lapides Româ numerantur Tibur eunti.
Sed Tiburtinis si tempore collibus illo
Mansisset, quis erit, qui credere possit, eundem
Propterea, quod iter tum non confecerit, ipsum id
Oppositis carpsisse plagis, et ab Urbe Sibyllae
Venisse ad fanum? quamvis id fingere possit,
Si libeat; quoniam non tum minus ille videbit
Spumantes Anienis aquas de vertice summo
Labier, et terrae sorberi faucibus imae.
Jam superà a dictis facili deducere pacto
Ipse potes, curvos cum debeat ire per arcus
Incipere obliquis impulsum viribus illis
Corpus, uti docui, quarum altera, qua semel illud
Est ictum, recto decurrere tramite cogat,
Altera perpetuis impulsibus urgeat usque
In medium quoddam, quo tenditur undique, punctum;
Perpetuos itidem ferri debere per arcus
Corpus idem, flexoque haud unquam exire meatu
Posse; et praeterea quaecumque feruntur in arcus
Corpora vel longis sese volventia saeclis,
Obliquis pelli debere a viribus illis.
At cur usque novos haec jungens ictibus ictus
Altera vis, semperque potentior auxiliari
Adventu demum non vincat, corpus et ipsi
Admoveat puncto, ut varios post denique flexus
Perpetuo breviore, atque interiore volutos
Circuitu jam puncto immotum id sistat eodem?
Hanc tibi ut ambigua fraudem de mente repellam,
Percipe principio (vel cum vis tendere punctum
Pergens ad medium non est obliqua viaï,
Corpore projecto quae fiat, ut omnibus extat
Revera curvis in motibus, obstat at illi,
Officit et prorsus contraria, semper ut inde
Abradat quiddam, et semper decerpere tentet)
Protinus haud cuiquam manifestum posse videri,
Ut quae perpetuo decrescunt tempore, demum
Omnia vel prorsus desistant esse, vel ultra
Quasvis finiti vanescant limitis oras.
Multa etenim finita vides fieri usque minora,
Nimirum certis si legibus imminuantur,
Funditus at nunquam minui, penitusque perire.
Ut si quis tibi forte talentum debeat unum,
Incipiensque, die jam semper dimidium ejus
Quaque repraesentet tibi, quod superabit, ita omnes
Quin etiam in menses, omnes ita pergat in annos,
Lustraque, saeculaque, atque aeterna in tempora pergat,
Haud unquam finem optatum contingere speret,
Quin aliqua sit parte talenti obnoxius idem,
Usque nec ulterius non solvere debeat: at si
Nummum credideris non unum, at quinque, decemve,
Atque ille unius partem tibi reddere, ut ante,
Dimidiam incipiat, nec reddere desinat unquam
Dimidiae reliquae partis; sic detrahet unum
An nummum e summa quantovis tempore? semper
Quin plus quàm quatuor superesse, novemve videbis.
Sic et materiae nullum quandoque movendi
Sese posse dari finem quis perneget; illa
Persaepe in partes licet ipsis tendere pergat
Viribus oppositas, quae contra proinde trahentes
Ad sese celeremque fugam, lapsumque retardent
Paulatim, ast omnem non unquam extinguere possint?
Id magis apposita valeam ratione probare
Sed tibi; proin pellens in quoddam corpora punctum
Vis tali constet naturae praedita more,
Multo plus ut agat brevioribus intervallis
A puncto; quam cum loca sunt intersita plura,
Tanto plus, quanto foret ipse capacior orbis
Clausus in hic circum spatiis, quam clausus in illis;
Illam praeterea quoque concipe mobilitatem,
E quocumque loco delapsum corpus (eandem
At vim semper habens) quam puncto acquireret ipso
In medio: nunc hac si mobilitate repente
Illo nempe loco projectum corpus in oras
Sit superas; cursus semper minuetur, ut a quo
Extera partem aliquam vis tempore detrahit omni;
Non erit ast, aliquid non semper ut ipsa relinquat,
Quod carpat, minus atque minus sine fine, modoque;
Nec queat id facere, ut prorsus cessare putetur;
Semper ut e nummo dixi superesse quid uno.
Major proposito sin impetus impete constet,
Non tantùm oppositis valeat non ipse perire
Viribus; ast illud finitum, quod superabit,
Semper erit, neque plus minuendum limite certo:
Pluribus exemplum tibi, quod genus, edere nuper
In nummis volui, cum dixi quinque, decemve
Deberi; ad quatuor pertingi haud posse, novemve.
Nam tibi rebus ab his, queis vita assuescimus omni,
Et queis in varios mentem traducimus usus,
Non tam difficile est ad res non sensibus ante
Subjectas ullis induci, animoque volutas,
Proin novitate sua ne nos percellere possint.
Praeterea quavis in curvi parte meatus
Vis ea nil aliud peraget, nisi tramite corpus
Tantùm a tangenti deducet, tramitis ejus
Limes ab extremo quantùm arcus limite distat;
Proin opus, ut curvo semper servetur in arcu
Corpus idem; neque propterea, si tempore longo
Vis spatium opposito a cursu decerpere longum,
Atque infinitum infinito tempore possit,
Fiet, ut in punctum corpus cadat; infiniti
Flexus quandoquidem non tum minus efficiuntur.
Adde, quod interdum, quamvis vis extera vincat,
Interdum vincetur, ut inter se magis ipsae,
Aut minus hinc illinc obliquae sunt regiones,
Tangentisque viae, et punctum pergentis ad illud.
Tum sua si ductus redit in vestigia circum
Orbis, et inceptus proprios cum finibus aptat
Conjungens, semper cujusque in fine; necesse est,
Circuitus illa ut pugnae discrimina cessent;
Nam quodcumque oritur vi qualibet, illud oportet,
In quas vis directa, plagas servetur in illas;
At cum omnes toto positus mutantur in orbe,
Mutantur quoque proinde plagae; qua propter ab una
Parte quod exortum est, paulatim disperit orbis
Illius ex alia, redeuntque eadem omnia, ut ante,
Cum primum incepit se in gyrum volvere corpus.
Denique jam quid opus rationes reddere multas,
Cur nunquam in medio, in quod pellitur usque, quiescat
Puncto, ubi cepit agi semel illos corpus in orbes,
Cum, qui per numeros, per certas ire figuras
Scilicet incurvos ductus quoscumque viarum
Posse a corporibus signari quodlibet actis
in punctum? Quin si punctum, certique meatus
Noscere, vis, ipsum qua in punctum corpus agatur:
Et se in propositos circumferat usque meatus.
Quod superest, par rebus ab his advertere mentem
Huc etiam tibi, uti videas, ipsa extera si vis,
In medium quoddam posui quam tendere punctum,
Ordine mutato contraria prorsus ab illo
Diffugiat, quid tum fiat. Certe omnia fiunt
Opposita, atque in re prorsus pugnantia quaque;
Nam praeter quam quod puncto haud, quae concava,
Obvertet via curva, sinuque ambibit amico, (frontem
At contra tergo, fugientem more, tumenti,
Ut docui, et parti convexa videbitur illa;
Quae fuerat vis ante trahens, nunc facta repellens,
Quamque repellentem nos ante vocavimus, ipsam
Nunc contra nobis vocitare necesse trahentem est;
Rectaque contingens arcus quoque semita versos
Vertetur pariter, nec, ut ante, recedere corpus
A puncto per eam, sed contra accedere possit,
Quandoquidem a puncto tum ipse remotius arcus
Finitur quicumque, viae tangentis eundem
Quam quod erit nempe extremum, limesque repertus.
Jam quoniam hoc longo produximus ordine rerum
Carmen, et ingenii languescunt denique motus,
Lassaque suppeditat mens aegre rem, numerosque,
Verbaque, me paulùm contractis condere velis
Est opus in portu, et requiem captare laborum
Tantorum; quamquam non sponte avellor opella,
Verum invitus ab hac, subitoque ingrata futura est
Ipsa queis, notique placent, retinentque labores.
Scilicet in nostris vis est quoque mentibus illi
Fors similis, qua materiam perhibemus inertem.
Hinc non ipsa juvant nos tantùm expertia motus
Otia, non requies semper jucunda laborum est;
At servare statum, quo tum sumus, illus et ipsum,
Quod facimus, tantùm facere, assuetisque teneri,
Et quibus in rebus, studiisque moramur, obire
Plus eadem, quam quae diversa in forte probantur.
Bellum miles amat, Mavortis et impiger artem
Insequitur; pacis piger idem ad munera contra est:
Navita cum ventis contendere, perque tumentes
Ire audax fluctus, vix siccam tangit arenam,
Oscitat extemplo, atque invitus littore oberrat:
Invitusque urbis versatur per fora magnae
Agricola, appensumque domi suspirat aratrum:
Causidici causas agere, et connectere lites
Litibus, et nodos ardent dissolvere legum.
Denique quisque suas exercet strenuus artes,
Idem alias contra plerumque ignavus ad omnes:
Nam studiis volupe est ipsis haerescere mentem
Cuique suis, quodam et jucundo exinde tenetur
Mens sensu, neque se patitur divellier a re,
Quam gerit, atque, ultro quo fungitur ipsa, labore.
Praeterea exortos, nos intra, saepe tumultus,
Saeviter infestant qui pectora nostra, videmus
Secum animum rapere, atque involvere sponte sequentem,
Vix valido nisu saepe ut mitescere possint;
Si velit, ipse etenim queat in contraria niti.
Irati vel habere velint, vel fingere causas
Irarum, cupiunt et motibus ire secundis,
Frena truci laxant odio, exstimulantque furores:
At Mater, dulcem cui mors metit invida natum,
Insomnes ducit noctes, saevoque tenetur
Sponte amens luctu, quaerit loca sola dolori,
Mixta levant lacrymis animum suspiria tristem;
Quippe dolor juvat, et quaedam venit inde voluptas.
Plurima sic itidem petere ipse exempla valebis
Pluribus a rebus, nostros ut constet inertes
Esse, statuque animos in eodem velle teneri,
Exterius nisi tum veniat vis, causaque turbans,
Excitet in nostra quae taedia mente, molestamque
Angoris speciem, tristisque incommoda sensus,
Ut sit nulla queis intus: tum cogimur illo
Cedere velle statu, proin suppeditare novas res
Continuò menti, sensu quibus ipsa molesto
Exsolvi queat, et turbatam acquirere pacem.
Tum varias in res votis flagrantibus instat,
Et desiderio semper configitur acri.
Mens tamen ardescens quo plus desiderat, expers
Hoc mage tranquillâ est, longeque remota quiete,
Et cruciante magis torquetur, et uritur aestu.
Proin desiderio plerosque, recedere primo
Forte statu quos tum violentam cernimus ob vim,
Haud secus ac morbo quodam, languere putamus.
Quapropter qui nil desiderat, ille, necesse est,
Securus laeta, et tranquilla mente fruatur,
Contentusque sui degat, nil quaerat et ultra.
Nec quodcumque bonum, potiusve quod esse bonorum
De genere apparet, nos nostro dimovet ad se
Alliciens praesente statu, nisi suscitet intus
Ante sui desiderium, et fastidia quaedam
In nobis, dum, quae cupimus bona, suppeditentur.
Propterea vitae feliciter instituendae
Cum videant multi, quam virtus utilis extet,
Et quam grande suis decus afferat; haud tamen illam
Sectari, ut par est, porro mirabere raros;
Divitiarum etenim, vel fortior ambitionis
Tunc illos saepe ex transverso corripit aestus
Praecipites, magis aut stimulis agitantur amoris.
Nimirum molli cui flexa cupidine corda
Jamdudum, videt interdum rem funditus omnem
Labi, atque absumi vires, fanaeque parari
Dedecus, aeternosque obita quoque morte dolores,
Nequitiaeque suae fors poenitet, oppositoque
Fors tum jurat item vitam traducere more;
At post cum vultus redeunt simulacra decori,
Verbaque, risusque, et communia gaudia menti,
Surgit amarum aliquid sub corde, et taedia surgunt,
Assuetaque voluptate, illecebrisque carere
Displicet; inde, quod angit, ut id deponere possit
Ex animo, Veneris se sub juga mittit, ut ante,
Quaeque mala esse videt, sequitur, quaeque improbat ipse;
Nam violentius his, quae sunt praesentia circum,
Mens quatitur, sensus quaeque illabuntur in ipsos;
Et dolor expertem praesens est esse quiete:
Quippe, carere illo praesente, atque excruciante,
Hoc primum est certe, quod connitamur; hic extat
Princeps nempe gradus vitaï, fonsque beatae.
Multaque propterea quae sunt bona, cernimus ipsi
Immoti, et stimulis exinde haud angimur ullis,
Queis sine praesertim felicem condere vitam,
Atque alibi reperire, quod instat, posse videmur.
Pluribus in vita jam cum uno tempore saepe
Experiamur agi stimulis torquentibus intus,
Est opus, exsurgat medium quid ab omnibus, atque a
Compositis silum incertum se proferat extra
In nobis desiderium, huc quod raptet, et illuc,
Et velut incurvo mores sine lege meatu
Inflectat nostros, nec rem convertat in unam:
Unde tamen premimur magis, atque valentior unde
Impulsus venit, in rem plus contendimus illam.
Proinde aliis major raptat nos saepe cupido,
Exoritur nostris quaecumque a moribus, alte
Queis sumus imbuti, variis et ab usibus, atque
Exemplis, demum ex ipsis affectibus intus,
Qui magno quatiunt animum plerumque tumultu,
Impelluntque, leves ut jactant per mare venti
Aut puppim, aut vacuo pendentia nubila caelo.
Hinc nobis adeo divisis, disque sipatis
Undique multiplici votorum tot ratione,
Magnarum, quaeque aeterno sunt pondere, rerum
Et minor, et nulla est interdum cura, quietis
Hic tantùm, intentis ad caetera, sollicitisque.
Quare opus est nosmet, summum, aeternumque quod extat,
Saepe volutando nostra sub mente, nec omni
Non de prospectu, non omni a parte tuendo,
Ejus uti, quae sit, naturam perspiciamus,
Quam praestans ea sit, praeclaraque, magnaque longe;
Praesentemque velut tueamur conspicuamque
Haud unquam immemores; nam protinus irrequieto
Cor poterit desiderio configere nostrum,
Tranquillaeque statu mentem deducere pacis.
Res aliae nequeant exiles, atque fugaces,
Atque leves, animi tunc ad se vertere motus
Contendentis eo, conatu, quo potis, omni,
Atque male esse sibi, curaque urgerier acri
Experientis, ubi meta procul errat ab illa.
Felix, quem capiunt, quae summa, aeternaque constant,
Illa fames quem vexat, et expectata voluptas
Suscitat; haud illum nitor auri, purpureoque
Lumine collucens ostrum regale movebit,
Famaque diversum rapiet, nec blanda voluptas
Illiciet dulci perfusum fonte leporum.
Immotus res humanas versabitur inter,
Subjiciensque sibi mortalia quaeque feretur
Altius atque, caput sublimibus inferet astris,
Quo neque ventorum tempestas, nigraque gliscunt
Nubila, nec tonitru, nec fulmine concutitur mens,
Perpetuùm at caelo ridet lux alma sereno.