Stay, Benedikt (1714-1801) [1755, Rim]: Philosophiae recentioris versibus traditae, versio electronica, 24209 versus (24170 epici), verborum 184044, ed. Neven Jovanovic [genus: poesis - epica; poesis - epigramma; prosa oratio - dialogus] [numerus verborum] [stay-b-phil-rec.xml].
Si vis in lexico quaerere, verbum elige et clavem 'd' in claviatura preme.
Magna sane pollicebantur Veteres, et qui deinceps subsequuti sunt, alii
Philosophi, cum rerum sese omnium causas edituros reciperent, sed et propter
ingenii tenuitatem, et propter viarum aut ignorationem, aut immensam
longinquitatem, quae magnifice pollicebantur, praestare, eoque ipsi pertingere
non poterant. Magna est enim naturae amplitudo, infinitus pene rerum numerus,
quorum aliae sui vastitate, atque immensis spatiorum distantiis, aliae parvitate
ipsa sese nobis abdiderunt; hujusmodi autem tum ingentibus, tum exiguis
corporibus suus est ordo singulis, sua vis, motus unumquodque suos perficit,
suis muneribus, officiisque fungitur; quorum omnium nobis est comparanda
cognitio, si naturae causarumque scientiam comprehendere, complectique animo
velimus. Sed ubi tantae cognitionis comparandae instrumenta atque praesidia?
sunt corporis sensus, sed breves illi quidem, atque angusti, quibus ea
tantummodo usurpare possumus, quae prope nos sunt posita, atque ad eorundem
sensuum usum perceptionemque accommodata. Ulla igitur spes erat, ut quispiam
universam naturae descriptionem absolveret, quando et rei ipsius summa esset
obscuritas, nobis autem adjumenta rerum cognoscendarum omnino deessent? Nam si
ingenio, et cogitatione ea persequi velimus, quae sub sensus minime cadunt,
commenta magis nostra, quam res ipsas describemus. Sed plerique vel ingenii
aestu, vel gloriae cupiditate abrepti, cum omnem rerum formam, atque ordinem
tenere sese, ac perspicere jactarent, ad illa, quae omnino ignorarent, delabi
maluerunt, quam ea quaerere, quae in sensus ipsos facile incurrerent. Illi
igitur dum initia, primasque causas aequo cupidius consectabantur, a rebus
ipsis, quae cognosci quidem poterant, si veri inquirendi viis institissent,
longe aberrabant. Tametsi enim imbecilla nostra sint nimisque angusta ingenia,
ut causas omnes continere possint, datus est tamen aliquis nobis permultis in
rebus veri cognoscendi locus. Antiquior enim est, quam fortasse verior querela
illa Democriti in profundo veritatem esse demersam, atque omnia tenebris aeque
circumfusa. Sed permagni interest, quem in causis investigandis cursum
instituamus, ut primum si gradum recte fecerimus, ad maximarum rerum cognitionem
pervenire possimus, sin minus, turpiter labamur. Praecipua est nobis in eorum,
quibus instructi sumus, sensuum usu, atque experientia rerum percipiendarum sita
ratio, primus hic contemplandae Naturae quasi patefactus est aditus, hinc
suscipiendus, atque inchoandus est labor. Diu, multumque rerum est habitus, ac
facies pervidenda, servandus ordo, conversiones, mutationesque omnes
investigandae, quid pro diverso corporum, ac locorum situ oriatur, inspiciendum,
quid constans in rebus, quid varium sit, inquirendum. Tum omnis animi contentio
eo potissimum est convertenda, ut videamus, quid aptum inter se, conveniens sit,
aut quid quamque rem rite consequatur, ut eorum praesidio, quae probe nobis
explorata sint, ad eorum etiam, quae ignorabamus, scientiam perveniamus. Quibus
quasi fundamentis positis, nequaquam nobis erit expetendum, ut et subito
intelligamus, quibus e naturae legibus rerum omnium efflorescat ordo, ac ipsa
rerum initia, summosque ortus aperiamus. Praeclare nobiscum agetur, si tot,
tantisque adjumentis ad proximiores tantummodo assequendas causas inducamur. Est
enim longissima quaedam continuatio, causarumque series, ut aliae propius res
ipsas attingant, ac gignant, eaedem ex aliis superioribus emanent, illae autem
ex iis, quae proxime antecedunt, atque ita aliae ex aliis, tanquam ramorum
aliorum ex aliis erumpentium propagines, consequantur, donec perventum sit ad
prima rerum initia, summasque causas, velut altissimas stirpes, unde reliquarum
omnium series procreantur ac fluunt. Quapropter nequaquam nobis continuo ad
remotissima rerum principia deveniendum est, ut per inferiorum deinde, ac
succedentium causarum ordines ad ultimos rerum effectus perspiciendos
descendamus; sed a rebus ipsis paulatim pedetentimque ad propinquiores primo
causas movendus est cursus, deinde ad alias, quae propiores iis sunt, gradus
faciendus, atque ita ad remotiorum etiam seriem, colligationemque progrediendum,
quoad ingenii nostri imbecillitas admirabilem tanti ordinis magnitudinem
sustinere possit. Aequo enim animo consistendum est, ubi ad reliqua
persequenda interclusus est aditus, inopia praesidiorum. Neque erit, cur nostra
spes infringatur, aut languescat industria, si minus omnem causarum
colligationem perspicere possimus, atque ad ipsa rerum capita, primosque ortus
pertingere, cum magis contentos nos esse oporteat, ut aliquantulum progrediamur,
modo nulla in quaerendo sit temeritas, nullus error, quam ut longa aberratione
defatigati nil processisse animadvertamus. Atque utinam hujusmodi vestigiis
institissent, quicumque Philosophiae excolendae operam hactenus dederunt:
uberiorem sane rerum pulcherrimarum scientiam haberemus. Nam si aliquando
cognitus hic fuit optimus philosophandi usus, saepe tamen, ac diu intermissus
fuit, aut omnino neglectus. Baconem de Verulamio doctrinarum omnium ducem, ac
magistrum hujusmodi artis, atque ineundae viae demonstratorem quidem fuisse
scimus, minime tamen hanc laudem rerum etiam inventarum gloria cumulasse. Eundem
investigandi modum Galileus, immortale illud Italiae lumen, cum tenuisset,
praeclarissimis etiam inventis exornavit; adscivit enim Geometriam Philosophiae
praesidium alterum pernecessarium. Sed fere interciderat aliquandiu praeclara
haec Naturae inquirendae ratio iterum ad comminiscendi delapsa licentiam, donec
a Newtono restituta est, atque in ampliorem formam reddita, quam unquam antea
obtinuisset. Incredibilem enim ille vim, ac praestantiam addidit istiusmodi
investigandi artibus, cum illam etiam adjunxisset, cujus ipse fuisset auctor,
atque inventor, Infinitorum disciplinam, qua nihil ad res cognoscendas
opportunius. Quapropter mihi quidem non ille tantummodo exquirendae naturae
commonstrare viam caeteris, verum etiam expugnandae quodammodo comparare
instrumenta atque admovere machinas videri solet. Hinc minime mirum, si eo usque
progressum vidimus, quo omnes simul omnium conatus nunquam antea pertinuerunt.
Quamvis enim ille potius partem aliquam Naturae attigerit, non universam
perlustrarit; tamen ab illo mirifice, ac singulariter auctam naturae
cognitionem, et nostra, et quaecumque consequetur aetas, sentiet, atque
fatebitur. Quanta enim subito lux, verique species enituit, cum eam corporum
omnium conjunctionem esse declararet, qua ita sese vicissim omnia pertraherent,
ut gravitatis viribus haec Mundi universitas contineretur. Quam ingens inde, ac
mirificus earum rerum ordo emanavit, cum errantium siderum motus, veris atque
autumni antecessiones, accedentis, ac recedentis oceani aestus, telluris ipsius
figuram ac conformationem ex una eademque causa proficisci videremus? Quantam
vero mentis vim, ingeniique aciem, quantam perspiciendi eam esse celeritatem
oportuit, quantam in geometria, atque illa infinitorum doctrina solertiam, quae
difficillimas hujusmodi, atque obscurissimas corporum vires, quas abdiderat ac
tenebris Natura obduxerat, quae aliorum corporis cognoscendorum munerum fuit
ratio, eadem etiam indagandae, ac eruendae gravitatis par esse potuit. Quae enim
eximia excitanda animadversio est, ut extensa intelligamus esse corpora, dividi
eadem, et moveri, ac minime penetrari posse, atque alia ejusdem generis
complura? Unjuscujusque mehercule corporis usu, et quotidiana oculorum
consuetudine ad haec cognoscenda inducimur. Sed Gravitatem ut universis insidere
corporibus cognosceremus, quantus erat rerum ordo perlustrandus, quantus in
superandis, amovendisque impedimentis, sustinendus labor? Permulta quidem
exempla repeti poterant, ab eorum corporum experimentis, quae totius terrae
ambitu continerentur; sed illa minime quidem fatis esse poterant, ut rem omnem
conficerent. Aliae erant perlustrandae regiones, ubi amplioribus spatiis corpora
excurrerent, caeli conversiones, atque astrorum cursus diligentissime
considerandi, ut ex tot ingentibus, variisque motibus gravitatis mores
perspicerentur, tantique muneris fides eluceret. Quae ille cum diu multumque
intellexisset, cum constare omnia cerneret, singularumque rerum exemplis, ac
testimoniis comprobari, tum vero ad caetera corporum officia gravitatis
accessionem fieri oportere minime dubitavit, ejusdem legibus, tanquam vinculis
teneri omnia, et coalescere. Quantus vero hic subito rerum omnium consensus,
confirmatioque extitit, cum tot ignoti antea caeli motus, Lunae, et Cometarum
incerti omnino, ac varii cursus clarissime patuissent, cumque easdem, quas ipse
praescripsisset, germanas esse Naturae leges declararent! Atque hoc quidem ille
in conversionibus siderum, atque ingentibus hisce mundi corporibus praestitit.
Quid autem? Num leviora illa, ac minora esse censemus, quae in tenuissimis
radiorum particulis perfecit? Nam quid corpore illo, quae lux dicitur, nobis
erat obscurius? Nam autem postea, quam haec quoque est ab illo pertractata
naturae pars, quid nobis in ea penitus cogniscenda claritatis omnino
defuit? Subtilissimum, ac tenuissimum lucis radium dividimus, ac dispertimur,
singulis quibusque partibus quae ratio, quae vis insit, novimus, e quorum
admixtione quae colorum discrimina oriantur, quoque e corporum contextu qui
redeat color, definimus. Quid denique est in minimis his rebus, atque a sensuum
usu remotissimis, quod non optime sit nobis cognitum, atque perspectum? Quibus
in omnibus illud mihi mirabilius videri solet, hasce res tantas, quae plurimarum
aetatum, et hominum gloriam cumulare, atque exornare potuissent, ab uno eodemque
Newtono et inventas, et perfectas esse. Nam illud quidem cum in omnibus, tam in
praestantioribus rebus quibusque usuvenire maxime videmus, ut paulatim suos
quaeque gradus faciant, priusquam absolutam praestantiam, maturitatemque
consequantur: atque hinc cum ab aliis primordia, incrementa ab aliis
obtinuerint, vix a quopiam, aut fero certe perficiantur. Sed incredibilis, atque
inusitata quaedam ingenii magnitudo iisdem, quibus caeteri, finibus minime
contineri potuit. Quod quidem cum considero, sic mecum ipse existimo: duos ab
omni hominum memoria omnino singulares extitisse Viros, alterum hunc ipsum
Newtonum, Poetarum principem Homerum alterum, quos quidem in dissimillimis
artibus simillima laude dignos arbitror. Ante Homerum si qui fuerunt poetae,
hujusmodi certe fuerunt, quales ille in Phaeacum, ac Procorum epulis adhibuit.
Verum quae Poematis vis esset, ac virtus, quod illustrium virorum res gestas
contineret, ornamentisque omnibus illustraret, a nemine quidem antea erat
intellectum. Exortus est ille, qui fabulam cum invenisset, idem ita perfecit, ut
legitimi carminis tum primum sit ars constituta. Cujus egregium exemplum cum
omnes intuerentur, sibique ad imitandum proponerent, is optimi Poetae laudem est
adeptus, qui propius ab illo abfuisset. Nam si quispiam peculiares aliquas
Poematis partes expolisse accuratius, ac ulterius protulisse videri potest, quis
tamen aut illum in praecipuis carminis laudibus superavit, aut hanc ipsam
expoliendi, ac exornandi Poematis gloriam siquis est assequutus, non ab illo
repetat, atque accersat? Quid hoc similius esse potest, atque ad exprimenda
Newtoni in Philosophiam merita aptius? Cujusnam enim ea laus esse potest, ut
eorum, quae ab illo sunt prodita, aut inveniendi laudem occuparit, aut
perficiendi gloriam sibi vindicet? Nam si qui gravitatis vires, aut colorum
causas ab aliis quoque saltem conjectura indicatas velint, iis ego, ut multum
tribuam, hujusmodi conjiciendi operam Phaeacum carminibus comparo. Quid autem
aut in rerum ordine statuendo, aut in cognoscendis viribus, aut in legibus
confirmandis inchoavit quispiam, aut vel conjecit quidem? Cum vero praeclare
inventa ab uno eodemque Newtono perfecta, atque absoluta dicam, nequaquam
aliorum gloriae detractum velim. Quamquam enim plerique etiam, qui illum
subsequuti sunt, eas Philosophiae partes praeclare excoluerint, ornarit,
auxerint; tamen quidnam est tam eximie ab iis adjectum, cujus non ipse antea
quodammodo semina jecerit, aut vestigia apertissime commonstrarit? Is enim in
Philosophia architectus, molitor, effector dicendus est, qui, quae summa, ac
praecipua erant, invenit, atque absolvit, caetera item, quae tenuiora essent,
adumbravit, ac aliis excolenda reliquit, atque ita idem omnia et inchoasse, et
perfecisse videri possit. Atque utinam ab his, qui deinde ad has disciplinas
excolendas sese conferunt, ampla quaedam, atque insignia rebus hisce, ac
rationibus incrementa adjungantur. Sed nescio, quo pacto accidit in artibus fere
omnibus, ac doctrinis, ut cum aliquem excellentem gradum attigerint, eo loci
consistant, et non modo non ulterius proferantur, sed retro plerumque referri
soleant. Ita fit, ut quemadmodum Homero bene constitutae fabulae laudem tot
saeculorum comprobatione confirmatam tribuimus, sic prospiciamus animo fortasse
omnium consequentium aetatum judicio gloriam perfectae atque absolutae
Philosophiae Newtono tribuendam. Et mihi quidem praestantior videtur hominis
commendatio, qui non leviora quaedam ornamenta, sed Naturae ipsius vim, atque
artificium perspexerit, nobisque declararit. Qua quidem in re, illud nobis
praecipue propositum debet esse, ut ex hac magnificentia, ac pulcherrimarum
rerum cognitione facile intelligamus tanti operis effectorem, ac moderatorem
Deum. Nam bene, ac sapienter est a Bacone de Verulamio traditum, eum, qui minime
hunc rerum ordinem intelligeret, ignorare fortasse posse Rectorem, ac Mundi
Gubernatorem Deum esse; qui vero in rerum contemplatione omnino esset versatus,
qui hunc ornatum praeclare nosceret, qui tantam in rebus omnibus convenientiam,
consensionemque videret, eum praeesse mundo Dominum dubitare non
posse. Atque hinc quidem accepimus Newtonum, qui unus omnium naturae opificium
eximie, ac singulariter pervidisset, tantam animo imbibisse summi Artificis
speciem, ut commoveri se illius praesenti numine, eumque colere, ac vereri palam
praeseferret: felicior quidem futurus, si, ut vim religionis, ita etiam illius
castitatem intellexisset. Hoc quidem certum exploratumque est naturae
contemplationem religionis, pietatisque magistram, ac ducem semper fuisse
habitam. Qui enim possumus cogitatione complecti praecellentem illam, ac
praestantem naturam, cujus dominatu teneri omnia, ac rebus humanis provideri
videamus, qui caste pieque colendam, atque officiis omnibus demerendam
arbitremur; ut hinc (qui praestantissimus est Philosophiae fructus) virtutum
omnia origo repetenda sit, unde excitamur ad constantiam, ad animi magnitudinem,
atque omnem vitae laudem, honestatemque persequendam? Sed rerum pulchritudo jam
longius me abripuit, quam provideram. Ea enim est hujusmodi admirabilis
Philosophiae ratio, ut, cum in ipsa expendenda semel animum defixeris, modum
tenere non possis; posteaquam vero eadem a te latinis versibus est reddita,
nescio quomodo jucundior est, atque gratior; domesticam enim quandam laudem
continere videtur. Vale.
|