In CroALa inventa

PHILOSOPHIAE / RECENTIORIS / VERSIBUS TRADITAE A / BENEDICTO STAY LIBRI DECEM. ROMAE / IN TYPOGRAPHIO PALEARINIANO MDCCXCII. PRAESIDUM FACULTATE

MONITUM.

Quadragesimus jam annus est, ex quo Opus hoc decem constans libris Auctor absolverat. Primum Volumen libros tres continens cum adnotationibus, et supplementis Rogerij Boscovichij, Anno 1755 editum Romae fuit, Anno vero 1760 Volumen alterum. Reliqua Volumina duo continenti Typographi opera erant in lucem proditura, nisi in mora fuisset Boscovichius, qui quas in se susceperat partes, explere tum non potuit, varijs per Europam itineribus, et publice etiam sibi commissis distentus studiis, Lutetioeque Parisiorum multos porro per annos subsistens. Postremo in Italiam reversus cum attulisset reliquas quatuor Librorum adnotationes, animum statim ad perficienda pariter supplementa traduxerat. Verum intervenit mors, inchoatum jam opus intercepit. At tum plane omissa supplementorum, quae deerant, cogitatione, visum est illos quatuor cum suis adnotationibus Libros uno justo volumine comprehensos in lucem emittere. Prodeunt illi hoc ipso tempore Palearinianis, quibus primi erant, Typis impressi, omnesque etsi longo post intervallo tandem consociati in integrum Philosophiae corpus coalescunt. Eodem tempore, quo postrema pars editur, visum itidem est decem eos Carminum Libros ab adnotationibus, et supplementis sejungere, omnesque simul hoc uno Volumine concludere, ut nonnullis gereretur mos, et iis scilicet, qui minus moleste ferant in aliquam interdum obscuritatem incurrere, quam tam crebro versuum lectionem inspiciendis Commentarijs interrumpere, et iis, qui in philosophicis rationibus multum exercitati nullis indigeant ad quaeque vel difficiliora intelligenda explicationibus. Utrique Volumini tam illi, quod cum adnotationibus Boscovichianis, quam huic alteri, quod sine iisdem nunc prodit, in fine adjunctus est Dialogus Christophori Stay de Poesi Didascalica, quo in perscribendo ad hoc maxime Fratris opus ille animum intenderat. Hic praeterea subjiciendum est Benevolo Lectori, ne ex Titulo Philosophiae Recentioris in animum inducat; his in libris contineri, quaecumque hactenus in eo doctrinae genere reperta sunt. Ea primum huic Operi praefixa fuit inscriptio, ut idem distingui posset ab alio Opere, quod aliquot ante annis Auctor ipse Cartesianam secutus Rationem vulgaverat: ac tum dici vere potuit ex recentioribus selectiora Auctorem suis exponere versibus voluisse. At in nova hac Editione cum idem retinendus sit Titulus, ne nimirum ipso mutato diversum esse hoc Opus appareat, rogandus est Lector, ut hunc Titulum ad ea referat tempora, quibus decem hi Libri ab Auctore scripti sunt, neque hic alia requirat, quam quae inter potiora erant Philosophorum ad illam usque diem inventa. In illa nempe, quae tum erat, satis certe ampla atque illustri Philosophicarum rerum copia consistendum sibi esse Auctor decreverat; neque enim ipsi, vel si libuisset nova quaeque porro persequi ac superioribus adjungere, vacuum jam suppetebat tempus, cum ad potiores esset gravioresque subeundas curas evocatus. Siquidem Anno 1762 delatum ipsi munus fuit, quod ab Epistolis Latinis vocant: quo tanquam gradu septem post annos ad conscribendas Pontificias ad Principes Viros Litteras conscendit. Hoc munere etiamnum fungitur, ac septimus ac decimus jam in exitu est annus, ex quo PIO VI Pont. Max. suam hanc navat operam, atque ita navat, ut nihil sibi potius, atque honorificentius esse ducat, quam ut doctissimo satisfaciat Principi, cujus immortalia sunt in omni laudum, meritorumque genere monumenta; ut omnino existimandum sit Divino plane consilio ipsius Pontificatum in ea reservatum fuisse tempora, quibus Ecclesia maximis undique jactata fluctibus, summa Moderatoris, ac Magistri sui virtute, sapientia, atque animi magnitudine indigeret.

CHRISTOPHORI STAY / AD / BENEDICTUM FRATREM / EPISTOLA.

Redditus est Liber mihi tuus, in quo Philosophiam, eam praesertim, quae a Newtono traditur, versibus complexus es; quem quidem et cupidissime excepi, et semel atque iterum maxima cum voluptate perlegi. Quid enim mihi gratius esse potest, quam cura jam omni , ac diuturni laboris molestia te esse perfunctum; aut quid me magis delectet, quam ea tibi feliciter, atque ex animo processisse, quae ut susciperes, auctor ego tibi praecipuus fuissem? Nam eam quidem video additam esse rebus omnium elegantiam, atque ornatum, quem a te, cujus mihi in scribendo facultas satis est cognita, exoptare maxime potuissem. Huc accedit, quod omnem hanc Philosophiae pertractationem uberiorem profecto, quam aut ego expectabam, aut ipse receperas, praestitisti; remissius enim acturum te putabam, neque ea tam facile traditurum, quae nimia septa essent explicandi difficultate. Nunc omnia fuse, copioseque persequutum esse te video, nihil ut fere in summa rerum obscuritate aut sit praetermissum, aut a carminum cultu, atque humanitate detractum. Ain vero? Pergin tu Musas, omnino ut sapiant, adigere? miror equidem illas tantopere morigeras esse factas, atque a risu, ac joco, ad tantam severitatem traductas. Sed opportune actum est a te, qui leniore primi de Cartesiana Philosophia operis argumento, quo facilius obsequi vellent, cum semel induxeris, freno velut jam recepto, quocumque libuerit, impellis, ac moves. Quapropter tibi ego plurimum, ac fere aeque mihimetipsi gratulor. Nosti enim quamdiu a te flagitarim, ut, cum in tradendis illius doctrinae rationibus, quae a Cartesio est instituta, non mediocrem legentium comprobationem esses consequutus, eo loci minime consisteres, animumque ad Newtonianam etiam Philosophiam versibus exornandam adjungeres. Tametsi enim superioris operis non inelegantem scribendi rationem, venustatemque satis agnoscerem, desiderabam tamen probatioris disciplinae delectum, ne cum te ad scribendum contulisses, videreris sententias sequutus esse hujusmodi, quae Musarum ingenio magis essent accommodatae, quam veritati, judicioque Naturae. Neque vero magnopere me movebat summa rerum difficultas, ac magnitudo: sperabam enim, quaecumque a communi carminum consuetudine remota, aut aliena etiam viderentur, te diuturno jam usu paratiorem facile assequuturum. Itaque cum rem aggressus esses, experiendi magis, ut ipse ajebas, voluntate, quam perficiendi spe, putabam nos, si non omnem solidam, atque expressam, at hujusmodi certe habituros illius doctrinae formam, quae et rebus, et versibus conveniret. Verum hoc minime inficior, me nunquam arbitratum esse, in his etiam versari ut velles, quae in Geometriae involucris, atque in tanta rerum obscuritate delitescerent. Nam neque tuae, neque cujusquam facultatis esse existimabam, ut universam motuum doctrinam, quam Mechanicam vocant, Keplerianas leges, tam varios ac tam impeditos Lunae cursus, atque alia hujusmodi, quae a Gravitatis vi promanant, illa item quae lucis, et colorum naturam continent, enunciare, ac versibus expolire valeat. Quae cum omnia perfecta jam a te, atque absoluta esse videam, possumne illud tibi ominari, quod in scribendo propositum nobis habere minime quidem debemus, tamen si consequamur, libenti animo excipere ne Sapientes quidem vetant, ut quantum operae ac vigiliae tam diuturnus labor attulit, tantum legentium secunda comprobatio afferat jucunditatis. Si enim eorum, quae mandantur litteris, ab ipsa difficultate aliqua repetenda est laus, affirmare profecto ausim, ex quo Poetarum artificia extiterunt, a nemine unquam difficilioris rei pertractandae curam esse susceptam. Verum quae hominum est, sive in aliorum expendendis laboribus iniquitas, sive in judiciis ferendis varietas, facile accidet, ut, quae mihi ad commendationem valere plurimum videantur, eadem plerique arripiant ad reprehendendum. Erunt enim fortasse nonnulli, qui tam accurate res tam difficiles versibus pertractandas esse non arbitrentur, moremque Neoptolemi in hoc scribendi genere servari potissimum oportere dicant, ut moderatius, ac levius sit philosophandum: tenuiorem esse Musarum habitum, quam ut valentioris doctrinae vim sustinere possint: praescripta enim esse vocabula, et quasdam veluti disciplinae formulas, quae rerum vim, potestatemque duntaxat declarare valeant: has autem arcendas esse a carminibus, ac prorsus repudiandas, propterea quod quae a venustate, ac numeris omnino abhorreant: ita si persequi illa etiam velimus, quae ab intima philosophia hauriri solent, cum eadem per se satis aspera sint, atque impedita posse ea quidem quasi mollitie enervari carminum, illustrari autem non posse. At qui ita sentiunt, nimium angustis terminis amplissima Poetarum studia definiunt. Quae enim erit tanta artis hujus inopia, atque infirmitas, si primos tantummodo possit aditus, ac summa rerum vestigia persequi, majoribus autem doctrinis, ac gravioribus enunciandis nulla sit facultas, atque copia? Sed hujus quidem judicii iniquitas redarguenda re ipsa est a te potius, quam verbis a me refellenda. Quamquam enim tua cum legerem, et exornari numeris res a te agnoverim, atque ipso splendore, ac varietate carminis in claritate, ac luce collocari, idque ut confirmarem, pluribus e locis repetere exempla possem, tamen ne gratiae aliquid tribuere videar, nihil quidem de te ipse amplius, at de universo potius hoc scribendi genere ea dicam, quae sentio. Ac primum hoc facile concesserim Musas profecto delicatioris cujusdam esse fastidii atque offensionis, ut solemnes quasdam disciplinae formulas respuant; quis enim ferat, ut in carminibus duplicatas rationes, ac triplicatas, areas temporibus proportionales, atque alia hujusmodi usurpemus? Verum quae suis enunciare nominibus ob minus elegantem dicendi modum minime audemus, an eadem ut aliter efferamus, omnis interclusus est locus? Nullane alia erit ratio, qua haec verborum asperitas leniri, ac moderari possit? Quaeque ob inamoeniorem quandam speciem conjungi eum numerorum venustate nequeant, nullo pacto eadem illuminare, ac distinguere valeamus? Atqui scimus Poetis suum esse loquendi morem, quo ipsi omnia et comiter, et jucunde, clare item, et dilucide exhibent; pollere enim illos formis quibusdam, ac simulacris, quibus res ita conveniant, atque illustrent, ut easdem pene contrectare manibus, atque usurpare oculis videamur. Neque vero haec simulandi, efformandique ratio tantummodo in grandioribus argumentis, velut in motibus animi metu, ac terrore concitandis, adhibenda est, ut cum in fabulis Orestem inducunt agitatum furiarum taedis ardentibus, aut Philoctetem, ac Prometheum vi doloris misere ejulantem, aliaque hujusmodi flexanima, atque ad aegritudinem, ac moerorem declarandum aptissima. Latius patet haec effingendarum imaginum ratio, atque ad res etiam, quae nullam habent animi perturbationem, exprimendas aeque convenire potest. Quid enim est tantopere a sensibus, vitaeque consuetudine abductum, quid tam asperum, tam impeditum, quod simulacra ejusmodi minime recipiat? Quare si hunc similitudinum, ac specierum usum ad severiores etiam doctrinas traducimus, si res quasque colorare, effingere, animare, oculis subjicere possumus, quae, malum, est ista judicii perversitas, ut tenebras claritati ac luci anteponamus? Nonne enim tum excitatur animus, ac movetur acrius, et signorum hujusmodi praesidio, quae obscuriora sunt, etiam videt, ac percipit clarius, quam si solemnibus vocabulis, usitatoque loquendi more indicarentur? Nam si aliquam a Philosophia accersitam, sive ex ipsa Geometria sententiam proponere mihi velis, quae quidem usitatis verbis horridius dici solet, ut si solida similia in ratione triplicata laterum homologorum esse dicas, num idem minus intelligam, si liberalius hisce tuis versibus exponatur?
Nec tibi praeteream, similes quaecumque figurae
Si crescunt, vel si major collata minori est,
Crescere plus ipsa facie molemque, locumque,
Majoremque magis multo distendier intra;
Nam facies tantum, qua longa est, lataque crescit
Mensura duplici; debetur terna sed ipsi
Moli, quandoquidem pariter procurrit in altum.
Propterea si sint simili constructa figura
Horrea nostra tuis, sed parjete quae magis alto
Claudantur decies; centum frons undique major
Partibus excurret; centum at non partibus istis
Ditior ipse ego sim, decies sed denique centum,
Si duro agrestum placata labore, boumque
Alma Ceres flavis compleverit horrea donis.

Aut si velocitatem esse, ut spatium divisum per tempus, in hunc modum exprimas?
exoritur mensura hinc mobilitatis,
Si loca nimirum referas ad tempora, sic ut
Quo fuerit spatium productius, et vice tempus
Mutata fuerit contractius, hoc tibi constet
Major mobilitas; producto a tempore contra
Illa remissior existat, spatioque minuto;
Propterea breviore viam qui tempore eandem,
Aut, mage quae longa est, in eodem tempore carpunt,
Prae reliquis laudantur equi, palmamque reportant
Cursores: animos spectantum a plausibus acres
Exacuunt, quatiuntque jubam, insultantque superbi,
Dum per Olympiacos resonat victoria campos.

Quae quidem cum lego, praeter quam quod argumentum plane assequor, libentius etiam assequor; dum enim splendidiora haec adjumenta ad obscuritatem amovendam comparantur, rebus etiam accedit hilaritas quaedam, ac lepos, quo fit, ut aspera nitide, jejuna plene, pervulgata novo, ac minus usitato more dicantur. Illud tamen in hisce exprimendis simulacris praecipue animadverti oportere arbitror, ut moderatior quaedam retineatur ratio, atque ad doctrinae severitatem accommodetur, ne dum graviores disciplinas persequimur, dissolutiorem, quam rerum gravitas postulet, effingendi, atque ornandi licentiam consectemur. Neque enim ingenii luminibus, atque amoeniore cultu distinguenda sunt omnia, sed, qui res deceat, servandus est modus. Quemadmodum enim in hominum vita venustas quaedam, atque jucunditas morum pro sua cujusque natura, institutoque inest, ut non eadem, quae juvenes deceat, senioribus etiam consentanea sit, quaeque in solutiore vitae genere convenire possit, eadem in graviore adhibeatur; sic in carminum artificiis suus est rebus quibusque cultus, nec qui levioribus studiis aptus esse possit lepos, atque urbanitas, idem etiam severioribus doctrinis rite adjungatur. Atque idcirco varia dicendi genera sunt a Poetis instituta, ut de majoribus rebus locupletior sit oratio, atque ornatior, de tenuioribus autem pressior, ac subtilior. Hinc res publice gestas, bellique varios casus epico versu illustrare illos, ac distinguere videmus: cum autem instituere nos, ac docere velint, venustum quidem servant, at candidum, et moderatum loquendi genus; atque in hac eadem tenuiori instituendi ratione cum in faciliore argumento versantur, nonne alium sibi proponunt, quem sequantur, modum, alium, cum in obscuriore? neque enim quo pacto de rebus rusticis, ac de agrorum cultu dicunt, eodem etiam difficiliores Philosophiae partes pertractare possint. At dolemus profecto multa atque eximia tradendae carminibus Philosophiae exempla, sive hominum, sive temporum injuria periisse; unum tantummodo reliquum est, idem tamen locupletissimum specimen, Lucretii Poema, quem mihi quidem non tam ipse potissimum imitari velle, atque exprimere videris, quam ab ipsa rerum similitudine deferri, ac pene rapi ad imitationem dicendi. Quid enim convenientius est, atque aptius, quam ut sermo rebus consentiat, aut quid magis alienum, quam, cum obscuriores sententias tractamus, orationem adhibere inaniter ita exultantem, ut legentium animi ab intelligendi contentione ad nimiam ornatus hilaritatem delabantur? Abunde enim satisfactum hic nobis censemus, si apte omnia, si composite, si ad rem accommodate exponantur. Reliquum est, ut eorum etiam reprehensionibus occurramus, qui paucos difficilioribus Philosophiae studiis teneri putant, atque idcirco carminum jucunditatem, quae ad omnium permovendos animos est instituta, negant adhibendam esse hujusmodi rebus, quae ad sapientium usum, atque intelligentiam sint accommodatae; nam neque hos ea fortasse curaturos, quae ex ipsis fontibus haurire malint, neque indoctos, qui intelligere non possint. Ego autem non tam inimicos alienae industriae eos dixerim, qui nos a scribendo abducant, quam hujus aetatis gloriae invidos, qui paucorum cognitione optimas artes in hac litterarum luce finiant. Quando enim unquam Philosophia aut a tot summis ingeniis exculta, aut majori hominum frequentia celebrata tantopere floruit? M. quidem Antonius is, qui cum L. Crasso maximam eloquentiae gloriam est consequutus, pecudis esse existimare se ajebat, non hominis, cum Graeci tantas res susciperent, profiterentur, agerent, seseque videndi res obscurissimas rationem hominibus daturos pollicerentur, non admovere aurem, et, quid narrarent, attendere. Nonne hoc magis nostris esset temporibus affirmandum, cum Regum ipsorum, populorumque opibus Philosophiam proferri, atque extendi videmus, et hisce praesidiis eo usque perductam esse, ut plura nobis in inquirenda natura sint cognita, quam omnium superiorum temporum diuturnitas viderit? Verum si, quae optima sunt, eadem a paucis conquirantur, an idcirco etiam erunt a Musarum cognitione removenda? Quasi vero ea tantummodo, quae ludicra, ac leviora sint, venustiore hoc scribendi genere pertractari oporteat, aut eos, qui severioribus studiis sese dediderunt, bene, ac gnaviter ab omni humanitate alienos esse censeamus. Num enim, quia aliunde doctrinas petere ipsi possint, idcirco haec urbaniora contemnet; imo vero eo libentius ad haec confluent, ut unde antea aegritudinem animo contraxerant, inde humanissime recreentur. Quapropter quid est, quod illos a liberaliori hac jucunditate prohibeamus, nisi forte imitari velimus L. Lucilium, qui ea, quae scriberet, a doctissimis legi recusabat. Nam facete ille quidem, qui neque ab indoctis, quos omnino contemneret, neque a doctissimis sua legi vellet, cum ea scriberet, in quibus summa profecto esset urbanitas, sed doctrina mediocris. Sed ad hujusmodi res si Musarum elegantiam traducamus, quae et gravissimae sint, et ad Sapientium usum aptissimae, quid causae est, cur pauciorum, id est doctissimorum hominum oculos atque ora fugiamus? imo si nobis eorum, qui nostra legant, eligendi detur optio, cur non eos praecipue quaeramus, quorum judicio, atque auctoritate, quae tradimus litteris, comprobentur? Malo enim praestantiam, quam multitudinem legentium. Bene Euripides, qui in tragoediis recitandis Platonem concioni praetulit; quod multo etiam magis nobis est quaerendum in rebus gravissimis, atque a populi judicio, et consuetudine omnino abhorrentibus; philosophia enim vulgi testimoniis minime ducitur, neque imperitorum conventus, ac plausus consectatur, sed paucis contenta judicibus in sapientiorum duntaxat comprobatione conquiescit. Sapientes autem viros non modo libenter excepturos arbitror, sed haud levem nobis etiam gratiam habituros, cum quae ipsi cogitant, quaeque in doctrinae quasi penetralibus delitescunt, aliena industria ornatiora, ac meliora in lucem proferri videant. Plurima hoc loco et veterum, et recentiorum Philosophorum judicia colligere possem. Sed cum Leibnitium et scribendis versibus dedisse operam sciam, et Philosophiae numeris explicandae rationem, consiliumque laudasse, alium neminem nostrae sententiae auctorem, laudatoremque desidero. Est illius ad Drieschium epistola, in qua cum Poligniacii elegantissimum Poema laudat plurimum, tum vehementer se cupere ait, ut Poetarum studia magis, quam hactenus fieri soleret, ad utilitatem convertantur. Sapienter ille quidem; sed fortasse rationi philosophandi suae lenocinabatur. Nos quidem tantum doctissimi viri de illustranda Philosophiae genere seligendo veritatis ipsius, atque omnium consensu, quam tacito unius suffragio moveamur. An erat nobis diu ambigendum, quem potissimum sequeremur, cum Newtoni unius summam laudem, atque eorum, quae ab illo sunt inventa, incredibilem magnitudinem, ac praestantiam consideraremus? Quod Socrati accidisse accepimus, ut Graeciae universae testimonio sapientissimus judicaretur; idem profecto summo viro contigit, ut vivus etiam, ac videns prope Princeps, ac Parens Philosophiae merito sit nuncupatus. Nonne enim in hac naturae obscuritate peregrinantes antea, errantesque tanquam hospites diu, multumque pluribus in rebus versabamur, cum praeclara potissimum nos illius instituta ab erroris pravitate ad germanam, diuque intermissam veri quaerendi viam restitutos quasi in veritatis domicilium deduxerunt? Quare Ennianum illud Pythii Apollinis ipsi suo jure usurpandum opinor, ut sese eum esse profiteatur, unde qui naturae investigandae studio teneatur, consilium expetant,
Rerum incerti, quos ego ex
Incertis certos, compotesque consili
Dimitto, ut ne res temere tractent turbidas.

Magna sane pollicebantur Veteres, et qui deinceps subsequuti sunt, alii Philosophi, cum rerum sese omnium causas edituros reciperent, sed et propter ingenii tenuitatem, et propter viarum aut ignorationem, aut immensam longinquitatem, quae magnifice pollicebantur, praestare, eoque ipsi pertingere non poterant. Magna est enim naturae amplitudo, infinitus pene rerum numerus, quorum aliae sui vastitate, atque immensis spatiorum distantiis, aliae parvitate ipsa sese nobis abdiderunt; hujusmodi autem tum ingentibus, tum exiguis corporibus suus est ordo singulis, sua vis, motus unumquodque suos perficit, suis muneribus, officiisque fungitur; quorum omnium nobis est comparanda cognitio, si naturae causarumque scientiam comprehendere, complectique animo velimus. Sed ubi tantae cognitionis comparandae instrumenta atque praesidia? sunt corporis sensus, sed breves illi quidem, atque angusti, quibus ea tantummodo usurpare possumus, quae prope nos sunt posita, atque ad eorundem sensuum usum perceptionemque accommodata. Ulla igitur spes erat, ut quispiam universam naturae descriptionem absolveret, quando et rei ipsius summa esset obscuritas, nobis autem adjumenta rerum cognoscendarum omnino deessent? Nam si ingenio, et cogitatione ea persequi velimus, quae sub sensus minime cadunt, commenta magis nostra, quam res ipsas describemus. Sed plerique vel ingenii aestu, vel gloriae cupiditate abrepti, cum omnem rerum formam, atque ordinem tenere sese, ac perspicere jactarent, ad illa, quae omnino ignorarent, delabi maluerunt, quam ea quaerere, quae in sensus ipsos facile incurrerent. Illi igitur dum initia, primasque causas aequo cupidius consectabantur, a rebus ipsis, quae cognosci quidem poterant, si veri inquirendi viis institissent, longe aberrabant. Tametsi enim imbecilla nostra sint nimisque angusta ingenia, ut causas omnes continere possint, datus est tamen aliquis nobis permultis in rebus veri cognoscendi locus. Antiquior enim est, quam fortasse verior querela illa Democriti in profundo veritatem esse demersam, atque omnia tenebris aeque circumfusa. Sed permagni interest, quem in causis investigandis cursum instituamus, ut primum si gradum recte fecerimus, ad maximarum rerum cognitionem pervenire possimus, sin minus, turpiter labamur. Praecipua est nobis in eorum, quibus instructi sumus, sensuum usu, atque experientia rerum percipiendarum sita ratio, primus hic contemplandae Naturae quasi patefactus est aditus, hinc suscipiendus, atque inchoandus est labor. Diu, multumque rerum est habitus, ac facies pervidenda, servandus ordo, conversiones, mutationesque omnes investigandae, quid pro diverso corporum, ac locorum situ oriatur, inspiciendum, quid constans in rebus, quid varium sit, inquirendum. Tum omnis animi contentio eo potissimum est convertenda, ut videamus, quid aptum inter se, conveniens sit, aut quid quamque rem rite consequatur, ut eorum praesidio, quae probe nobis explorata sint, ad eorum etiam, quae ignorabamus, scientiam perveniamus. Quibus quasi fundamentis positis, nequaquam nobis erit expetendum, ut et subito intelligamus, quibus e naturae legibus rerum omnium efflorescat ordo, ac ipsa rerum initia, summosque ortus aperiamus. Praeclare nobiscum agetur, si tot, tantisque adjumentis ad proximiores tantummodo assequendas causas inducamur. Est enim longissima quaedam continuatio, causarumque series, ut aliae propius res ipsas attingant, ac gignant, eaedem ex aliis superioribus emanent, illae autem ex iis, quae proxime antecedunt, atque ita aliae ex aliis, tanquam ramorum aliorum ex aliis erumpentium propagines, consequantur, donec perventum sit ad prima rerum initia, summasque causas, velut altissimas stirpes, unde reliquarum omnium series procreantur ac fluunt. Quapropter nequaquam nobis continuo ad remotissima rerum principia deveniendum est, ut per inferiorum deinde, ac succedentium causarum ordines ad ultimos rerum effectus perspiciendos descendamus; sed a rebus ipsis paulatim pedetentimque ad propinquiores primo causas movendus est cursus, deinde ad alias, quae propiores iis sunt, gradus faciendus, atque ita ad remotiorum etiam seriem, colligationemque progrediendum, quoad ingenii nostri imbecillitas admirabilem tanti ordinis magnitudinem sustinere possit. Aequo enim animo consistendum est, ubi ad reliqua persequenda interclusus est aditus, inopia praesidiorum. Neque erit, cur nostra spes infringatur, aut languescat industria, si minus omnem causarum colligationem perspicere possimus, atque ad ipsa rerum capita, primosque ortus pertingere, cum magis contentos nos esse oporteat, ut aliquantulum progrediamur, modo nulla in quaerendo sit temeritas, nullus error, quam ut longa aberratione defatigati nil processisse animadvertamus. Atque utinam hujusmodi vestigiis institissent, quicumque Philosophiae excolendae operam hactenus dederunt: uberiorem sane rerum pulcherrimarum scientiam haberemus. Nam si aliquando cognitus hic fuit optimus philosophandi usus, saepe tamen, ac diu intermissus fuit, aut omnino neglectus. Baconem de Verulamio doctrinarum omnium ducem, ac magistrum hujusmodi artis, atque ineundae viae demonstratorem quidem fuisse scimus, minime tamen hanc laudem rerum etiam inventarum gloria cumulasse. Eundem investigandi modum Galileus, immortale illud Italiae lumen, cum tenuisset, praeclarissimis etiam inventis exornavit; adscivit enim Geometriam Philosophiae praesidium alterum pernecessarium. Sed fere interciderat aliquandiu praeclara haec Naturae inquirendae ratio iterum ad comminiscendi delapsa licentiam, donec a Newtono restituta est, atque in ampliorem formam reddita, quam unquam antea obtinuisset. Incredibilem enim ille vim, ac praestantiam addidit istiusmodi investigandi artibus, cum illam etiam adjunxisset, cujus ipse fuisset auctor, atque inventor, Infinitorum disciplinam, qua nihil ad res cognoscendas opportunius. Quapropter mihi quidem non ille tantummodo exquirendae naturae commonstrare viam caeteris, verum etiam expugnandae quodammodo comparare instrumenta atque admovere machinas videri solet. Hinc minime mirum, si eo usque progressum vidimus, quo omnes simul omnium conatus nunquam antea pertinuerunt. Quamvis enim ille potius partem aliquam Naturae attigerit, non universam perlustrarit; tamen ab illo mirifice, ac singulariter auctam naturae cognitionem, et nostra, et quaecumque consequetur aetas, sentiet, atque fatebitur. Quanta enim subito lux, verique species enituit, cum eam corporum omnium conjunctionem esse declararet, qua ita sese vicissim omnia pertraherent, ut gravitatis viribus haec Mundi universitas contineretur. Quam ingens inde, ac mirificus earum rerum ordo emanavit, cum errantium siderum motus, veris atque autumni antecessiones, accedentis, ac recedentis oceani aestus, telluris ipsius figuram ac conformationem ex una eademque causa proficisci videremus? Quantam vero mentis vim, ingeniique aciem, quantam perspiciendi eam esse celeritatem oportuit, quantam in geometria, atque illa infinitorum doctrina solertiam, quae difficillimas hujusmodi, atque obscurissimas corporum vires, quas abdiderat ac tenebris Natura obduxerat, quae aliorum corporis cognoscendorum munerum fuit ratio, eadem etiam indagandae, ac eruendae gravitatis par esse potuit. Quae enim eximia excitanda animadversio est, ut extensa intelligamus esse corpora, dividi eadem, et moveri, ac minime penetrari posse, atque alia ejusdem generis complura? Unjuscujusque mehercule corporis usu, et quotidiana oculorum consuetudine ad haec cognoscenda inducimur. Sed Gravitatem ut universis insidere corporibus cognosceremus, quantus erat rerum ordo perlustrandus, quantus in superandis, amovendisque impedimentis, sustinendus labor? Permulta quidem exempla repeti poterant, ab eorum corporum experimentis, quae totius terrae ambitu continerentur; sed illa minime quidem fatis esse poterant, ut rem omnem conficerent. Aliae erant perlustrandae regiones, ubi amplioribus spatiis corpora excurrerent, caeli conversiones, atque astrorum cursus diligentissime considerandi, ut ex tot ingentibus, variisque motibus gravitatis mores perspicerentur, tantique muneris fides eluceret. Quae ille cum diu multumque intellexisset, cum constare omnia cerneret, singularumque rerum exemplis, ac testimoniis comprobari, tum vero ad caetera corporum officia gravitatis accessionem fieri oportere minime dubitavit, ejusdem legibus, tanquam vinculis teneri omnia, et coalescere. Quantus vero hic subito rerum omnium consensus, confirmatioque extitit, cum tot ignoti antea caeli motus, Lunae, et Cometarum incerti omnino, ac varii cursus clarissime patuissent, cumque easdem, quas ipse praescripsisset, germanas esse Naturae leges declararent! Atque hoc quidem ille in conversionibus siderum, atque ingentibus hisce mundi corporibus praestitit. Quid autem? Num leviora illa, ac minora esse censemus, quae in tenuissimis radiorum particulis perfecit? Nam quid corpore illo, quae lux dicitur, nobis erat obscurius? Nam autem postea, quam haec quoque est ab illo pertractata naturae pars, quid nobis in ea penitus cogniscenda claritatis omnino defuit? Subtilissimum, ac tenuissimum lucis radium dividimus, ac dispertimur, singulis quibusque partibus quae ratio, quae vis insit, novimus, e quorum admixtione quae colorum discrimina oriantur, quoque e corporum contextu qui redeat color, definimus. Quid denique est in minimis his rebus, atque a sensuum usu remotissimis, quod non optime sit nobis cognitum, atque perspectum? Quibus in omnibus illud mihi mirabilius videri solet, hasce res tantas, quae plurimarum aetatum, et hominum gloriam cumulare, atque exornare potuissent, ab uno eodemque Newtono et inventas, et perfectas esse. Nam illud quidem cum in omnibus, tam in praestantioribus rebus quibusque usuvenire maxime videmus, ut paulatim suos quaeque gradus faciant, priusquam absolutam praestantiam, maturitatemque consequantur: atque hinc cum ab aliis primordia, incrementa ab aliis obtinuerint, vix a quopiam, aut fero certe perficiantur. Sed incredibilis, atque inusitata quaedam ingenii magnitudo iisdem, quibus caeteri, finibus minime contineri potuit. Quod quidem cum considero, sic mecum ipse existimo: duos ab omni hominum memoria omnino singulares extitisse Viros, alterum hunc ipsum Newtonum, Poetarum principem Homerum alterum, quos quidem in dissimillimis artibus simillima laude dignos arbitror. Ante Homerum si qui fuerunt poetae, hujusmodi certe fuerunt, quales ille in Phaeacum, ac Procorum epulis adhibuit. Verum quae Poematis vis esset, ac virtus, quod illustrium virorum res gestas contineret, ornamentisque omnibus illustraret, a nemine quidem antea erat intellectum. Exortus est ille, qui fabulam cum invenisset, idem ita perfecit, ut legitimi carminis tum primum sit ars constituta. Cujus egregium exemplum cum omnes intuerentur, sibique ad imitandum proponerent, is optimi Poetae laudem est adeptus, qui propius ab illo abfuisset. Nam si quispiam peculiares aliquas Poematis partes expolisse accuratius, ac ulterius protulisse videri potest, quis tamen aut illum in praecipuis carminis laudibus superavit, aut hanc ipsam expoliendi, ac exornandi Poematis gloriam siquis est assequutus, non ab illo repetat, atque accersat? Quid hoc similius esse potest, atque ad exprimenda Newtoni in Philosophiam merita aptius? Cujusnam enim ea laus esse potest, ut eorum, quae ab illo sunt prodita, aut inveniendi laudem occuparit, aut perficiendi gloriam sibi vindicet? Nam si qui gravitatis vires, aut colorum causas ab aliis quoque saltem conjectura indicatas velint, iis ego, ut multum tribuam, hujusmodi conjiciendi operam Phaeacum carminibus comparo. Quid autem aut in rerum ordine statuendo, aut in cognoscendis viribus, aut in legibus confirmandis inchoavit quispiam, aut vel conjecit quidem? Cum vero praeclare inventa ab uno eodemque Newtono perfecta, atque absoluta dicam, nequaquam aliorum gloriae detractum velim. Quamquam enim plerique etiam, qui illum subsequuti sunt, eas Philosophiae partes praeclare excoluerint, ornarit, auxerint; tamen quidnam est tam eximie ab iis adjectum, cujus non ipse antea quodammodo semina jecerit, aut vestigia apertissime commonstrarit? Is enim in Philosophia architectus, molitor, effector dicendus est, qui, quae summa, ac praecipua erant, invenit, atque absolvit, caetera item, quae tenuiora essent, adumbravit, ac aliis excolenda reliquit, atque ita idem omnia et inchoasse, et perfecisse videri possit. Atque utinam ab his, qui deinde ad has disciplinas excolendas sese conferunt, ampla quaedam, atque insignia rebus hisce, ac rationibus incrementa adjungantur. Sed nescio, quo pacto accidit in artibus fere omnibus, ac doctrinis, ut cum aliquem excellentem gradum attigerint, eo loci consistant, et non modo non ulterius proferantur, sed retro plerumque referri soleant. Ita fit, ut quemadmodum Homero bene constitutae fabulae laudem tot saeculorum comprobatione confirmatam tribuimus, sic prospiciamus animo fortasse omnium consequentium aetatum judicio gloriam perfectae atque absolutae Philosophiae Newtono tribuendam. Et mihi quidem praestantior videtur hominis commendatio, qui non leviora quaedam ornamenta, sed Naturae ipsius vim, atque artificium perspexerit, nobisque declararit. Qua quidem in re, illud nobis praecipue propositum debet esse, ut ex hac magnificentia, ac pulcherrimarum rerum cognitione facile intelligamus tanti operis effectorem, ac moderatorem Deum. Nam bene, ac sapienter est a Bacone de Verulamio traditum, eum, qui minime hunc rerum ordinem intelligeret, ignorare fortasse posse Rectorem, ac Mundi Gubernatorem Deum esse; qui vero in rerum contemplatione omnino esset versatus, qui hunc ornatum praeclare nosceret, qui tantam in rebus omnibus convenientiam, consensionemque videret, eum praeesse mundo Dominum dubitare non posse. Atque hinc quidem accepimus Newtonum, qui unus omnium naturae opificium eximie, ac singulariter pervidisset, tantam animo imbibisse summi Artificis speciem, ut commoveri se illius praesenti numine, eumque colere, ac vereri palam praeseferret: felicior quidem futurus, si, ut vim religionis, ita etiam illius castitatem intellexisset. Hoc quidem certum exploratumque est naturae contemplationem religionis, pietatisque magistram, ac ducem semper fuisse habitam. Qui enim possumus cogitatione complecti praecellentem illam, ac praestantem naturam, cujus dominatu teneri omnia, ac rebus humanis provideri videamus, qui caste pieque colendam, atque officiis omnibus demerendam arbitremur; ut hinc (qui praestantissimus est Philosophiae fructus) virtutum omnia origo repetenda sit, unde excitamur ad constantiam, ad animi magnitudinem, atque omnem vitae laudem, honestatemque persequendam? Sed rerum pulchritudo jam longius me abripuit, quam provideram. Ea enim est hujusmodi admirabilis Philosophiae ratio, ut, cum in ipsa expendenda semel animum defixeris, modum tenere non possis; posteaquam vero eadem a te latinis versibus est reddita, nescio quomodo jucundior est, atque gratior; domesticam enim quandam laudem continere videtur. Vale.

ARGUMENTUM / LIBRI PRIMI.

Totius operis de natura rerum argumentum proponit Auctor, mundique Conditorem, et moderatorem Deum invocat: orat pro incolumitate Silvii Cardinalis Valentii, cui haec nuncupat; tum eundem alloquens ait, se philosophiae inhaesurum Newtoni, quem laudat; demum faventem, intentumque his perlegendis animum exposcit. A vers. 79 Initium facit a rerum in mentes, et corpora divisione, cum, an alia quaepiam natura existat, ignoremus. A vers. 95 ad vers. 114 Inter mentes, vel summam Mentem, nempe Deum, vel mentes creatas esse, ait; nobis primo vestigandam esse naturam nostrae mentis, et corporum, inde ad Dei naturam cognoscendam gradum faciendum. Nos mentis nostrae existentiam cognoscere, ejus tamen natura ignorare, cognitationem non esse, nisi unam ex ejus proprietatibus. A versu 158 non esse innatas in animis nostris ullarum rerum ideas, at rationis vi nos vera a falsis plerumque distinguere posse ad vers. 250. Nos a singularum rerum ideis universales efformare; illas vero acquiri vel per sensus, vel per reflexionem ad vers. 318. Tum agit de conjunctione mentis cum corpore, de libertate hominis, de sufficienti Leibnitii ratione, quam refellit. A vers. 379 nos animae, praeter paucas proprietates, innumerabiles alias, naturamque ipsam, cui innitantur, nescire affirmat, item et corporis; sensus enim, quibus corporum notitias haurimus, ad naturam non pertingunt, et pauci sunt, et imbecilles, ad vers. 480. In corporibus esse vim quandam excitandi in nobis ideas, ut caloris, frigoris, etc. quae rebus ipsis similes non sunt, esse alias item eorundem proprietates, quas essentiales dicimus, sed harum perpaucas a nobis cognosci, quae hic enumerantur. Ad vers. 548. Quamvis corporis naturam cognoscere non possimus, investigationem tamen earum proprietatum nobis non ommitendum. Tum a vers. 607. de tempore, et spatio agit: utrumque dividit in absolutum et relativum: primo spatium absolutum considerat, deinde tempus absolutum, tum spatium relativum, postremo tempus item relativum. A vers. 783 ad motum transit, pariter tam absolutum, quam relativum: absolutum, quem et verum appellat, aestimari per vires impressas, ait, ad vers. 901. Motus distinguit in aequabiles, acceleratos, et retardatos, et explicat. Distinguit item motum corporis a motu puncti. Numerus punctorum massam corporis, seu quantitatem materiae constituit; at moles est spatium externa superficie conclusum. Ex idea massae, et molis oritur densitatis idea. A vers. 952. nos vero motus corporis per massam multiplicatam in spatium, seu in velocitatem, et tempus, vel demum, posito eodem, vel aequali tempore, in solam velocitatem ad vers. 972. Qua ratione, et quibus regulis proprietates corporum, et naturae leges, sint inquirendae, quidque ab aliis Philosophis veccatum sit in causis rerum investigandis: quia a nobis primae rerum causae cognosci non possunt, ab effectibus et phaenomenis naturae ejus leges esse inquirendas: tum quonam pacto ex phaenomenis illae cognoscantur, et qua ratione inductio adhibenda, quantoque haec hujusmodi rebus usui sit: praecipue tamen tres in naturae investigatione regulas prae oculis habendas: primam esse; eas qualitates corporum universales esse, quas omnibus convenire experimur: secundam; causas rerum non plures ponendas esse, quam quae Naturae phaenomenis explicandis sufficiant: tertiam; effectuum ejusdem generis easdem causas esse. His rite servatis, quamvis certi in statuendis causis esse non possimus, ab errandi tamen periculo plurimum nos abesse. Haec omnia ad versum 1260 exponit. Tum ad proprietates corporum delabitur, easque inductione probat, nempe, impenetrabilia, extensa esse, ad figuras omnes, motusque recipiendos idonea, atque in immensum divisibilia. Deinde a vers. 1420 proprietatem a Recentioribus detectam explicat, nimirum vim inertiae quae corpus conservat in eodem statu quietis, vel motus uniformis in directum, nisi aliqua vis externa cogat eum statum immutare: exponit hujusmodi vires statum immutantes, quae et agentes vocantur, dividit, ac metitur, ad versum 1515. Tum virium, ac motuum compositionem aggreditur tam directam, quam obliquam, ac eorundem resolutionem. Porro a vers. 1690 de viribus centralibus agit, per quas descripta curva linea jacet semper in eodem plano, quod transit per rectam, per quam corpus projicitur, et per centrum virium ; et fiunt areae, seu sectores illius curvae temporibus proportionales. A vers. 1828 significationes quarundam vocum, quae huc pertinent, declarantur; in quo vis tangentialis differat a vi inertia, et a vi, quam centripetam appellamus, unde vis certifugae nomen, et quid sit. Nullam esse pugnam inter centripetas, et centrifugas vires, ait, ut quidam opinantur, eosque refellit, ad vers. 1932. Corpus, quod a vi activa ad centrum semper urgetur, in eadem curva, quam describit, semper perseverat, neque tum poterit ob continuos impulsus in centrum cadere, in eoque sisti. Demum a vers. 2050 ad vers. 2069 animadvertendum hoc esse ait, si corpus vi repellente impulsum a centro fugiet, figuram, quae describetur, convexitatem centro obversuram. Concludit postremo, ut corporibus, sic mentibus suam videri esse vim quandam inertiae, qua eundem, in quo sunt, statum animi conservare nituntur, nisi extrinsecus quibusdam viribus dimoveantur, velut variis motibus, ac affectibus, qui tranquillitati nostra obsunt plurimum, ac pacatam vitae rationem perturbare consuerunt, eoque, quo maxime nobis opus est, ad summas nimirum, perennesque res assidua meditatione dirigendi.

LIBRI SECUNDI

A Studiorum in Europa praesertim mutationibus incipiens, nostram aetatem caeteris praefert, et quia in posterum futurum sit, conjicit. A vers. 108 actioni contrariam semper, et aequalem esse reactionem demonstrat inductione ad vers. 208. Nulla re melius hanc legem evinci ait, quam collisione corporum, de qua hic agit: primo distinguit tria corporum genera, dura, mollia, et elastica. Nullum corpus perfecte aut durum, aut molle, aut elasticum existit. Tum quid debeat accidere in collisione corporum perfecte mollium, quid in perfecte elasticorum, considerat, demum ad imperfecte elastica, qualia revera sunt corpora, devenit, ad versum 679. Hic refellit quaedam, quae aequalitati actionis, et reactionis repugnare videri possint. A vers. 727 postremam generalem materiae proprietatem aggreditur, mutuam nimirum Gravitatem, a Newtono primum detectam. In gravitate generali continetur haec nostra terrestris gravitas, cujus a Galileo leges proditae; ad vers. 816. Gravitas continuis impulsibus corpora deorsum pellit, unde tempori proportionalem velocitatem ea cadendo acquirunt; et sparium, quod dato tempore percurrunt, est dimidium spatii, quod conficerent cum velocitate constanti in fine descensus acquisita. A vers. 879, spatia labendo aequalibus temporibus percursa crescunt, ut numeri impares, unde deducit, ea esse in ratione duplicata temporum, vel velocitatum, quibus percurruntur ad v. 981. Si corpus sursum projiciatur, ejus motus continuo retardari debet, et spatia percursa usque ad finem sunt item,ut quadrata temporum, vel celeritatum. Hic occasionem arripit de viribus vivis agendi, quas multi post Leibnizium putant proportionales esse massae corporis in velocitatis quadratum ductae, multi contra negant, aestimantque massa, et velocitate simplici conjunctim. Litem hanc penitus tolli debere ait, ut inutilem, cum omnia phaenomena a sola vi inertia et actionibus potentiarum pendeant. A vers. 1232 corpus ab aliqua vi oblique projiciente, et simul a gravitate impulsum curvam lineam descripturum esse, ait, quam Parabolam dicimus, quae est una e conicis Sectionibus, qua occasione coni originem, et conicas Sectiones explicat a vers. 1252, Ellipsim nempe, Parabolam, et Hyperbolam, variosque usus earum commemorat ad vers. 1509, inter quos et eum refert, nempe corpora oblique projecta Parabolam suo cursu designare, ex quo artem emittendi globos e tormentis bellicis breviter deducit. Haec omnia vera sunt, si motus fiat in spatio non resistente; at offensio aeris impedimento est, ne projectum corpus describat parabolam, sed potius ad hyperbolam accedat. A vers. 1523 transit ad motum per plana inclinata: hic statim resolvit vim gravitatis in duas, alteram perpendicularem plano, alteram parallelam; illa eliditur; haec constans corpus deorsum fert cum iis eisdem legibus, quae in libero descensu expositae; hoc tantum discrimen hic agnoscendum, quod ea vis descensum obliquum sollicitans est ad totam gravitatem, ut est altitudo plani ad longitudinem; unde duo infert; primum pertinet ad altitudines variatas data longitudine, alterum ad longitudines data altitudine. Infert item a vers. 1571, quod ubi altitudo planorum inaequalium fuerit aequalis, velocitas in fine erit semper eadem, tempus autem, ut longitudo ipsa plani. Effert porro illud Galilei theorema temporis aequalis in descensu per diametrum verticalem globi, et per chordam ejus quamcumque ductam vel ab infima, vel a summa diametri ipsius extremitate, ad vers. 1617. Jam ut sibi viam sternat ad oscillationes pendulorum, in descensum per lineas curvas inquirit, quam ad rem considerandam Galileus olim casu inciderat. A vers. 1668 igitur demonstrat, descensum per arcus exiguos circuli, sed inaequales, non esse accurate aequidiuturnum, ut falso multi crediderunt, atque hujus erroris originem aperit, et quid animadvertendum sit, docet ad vers. 1731. Ut vero exponat, quae ratio sit temporum descensus per chordas et per arcus, incipit a descensu gravium per plura plana inclinata, et inde ad descensum per arcus transit, in quos illa plana infinite minuta desinere concipiuntur; unde demonstrat in descensu obliquo per curvam corpus in fine acquirere eandem velocitatem, quam acquireret in libero descensu ex eadem altitudine. Porro a vers. 1851 duas methodos attingit determinandi leges motus curvilinei, et deducit, in exiguis arcubus vim corpora oblique deferentem esse proportionalem arcubus residuis usque ad infimum punctum, in quo casu descensus eodem tempore omnes conficiuntur ad vers. 1978. Jam ipsum tempus metitur, quo per exiguum arcum fit descensus, et probat esse tempus descensus hujusmodi ad tempus descensus per chordam, ut est quadrans circumferentiae ad diametrum, quod de majoribus arcubus verum non est, in quibus discrimen istud minuitur, ad vers. 2041. Demum impares esse versus, imo et ipsam prope Veterum Geometriam, ad haec determinanda, et analysi infinitorum opus esse, ait, quam in calculum differentialem, et integralem dividit, eorumque rationem quam brevissime exponit, quantumque per eas profectum sit, quaeque cavere debeamus, ne in errorem inducamur, innuit.

LIBRI TERTII.

Mundi Gubernationem, et certissimas Naturae leges humanis legibus, et variis rerum publicarum constitutionibus, quas describit, longe anteponi debere, in iisque vestigandis unice conquiescendum nobis esse affirmat ad vers. 171. Hactenus lineam rectam, circulum, parabolam, in motu gravium inspexit; nunc infinita, ait, esse alia curvarum genera, quas in classes distribuit; aliae Geometricae sunt, aliae Transcendentes; ex his unam eligit, quam consideret, Cycloidem, his nimirum rebus pernecessariam. Igitur a vers. 266. Cycloidis genesim explicat, quae describitur motu puncti in circumferentia circuli revoluti super rectam lineam. Tum paulum ad ea, quae ad Cycloidis historiam pertinent, delabitur, et ad aliquas ejus proprietates ad vers. 313. Hae tamen inter alias praecipuae ejus proprietates sunt, scilicet grave corpus per eam cadens, quantumvis arcus inaequales sint, eodem semper descendit tempore, quod ipsum tempus hic determinatur: et per eam fit corporis descensus brevissimus. Tum addit et hoc, corpus scilicet per ipsam descendens aequaliter ubique ejus arcum premit. Quae omnia vera sunt in hypothesi gravitatis constantis, et seclusa quavis resistentia. A versu 420. ad versum 454, si, ut dictum in ascensu rectilineo, corpus cum acquisita in fine arcus velocitate per eumdem arcum impellatur, ad eandem ascendet altitudinem, a qua descenderat, et si continuetur ille arcus ex alia parte, idem prorsus accidet. His expositis transit ad oscillationes pendulorum, in quarum singulis vix ullae resistentiae percipiuntur. Tempus unius oscillationis in arcu minimo est ad casum per duplum fili altitudinem, ut circuli semicircumferentia ad diametrum, et bina inter se pendula comparando, quadrata temporum sunt, ut longitudines pendulorum: at velocitas pendet ab altitudine initii arcus supra imum punctum. A vers. 542., quae ad centrum oscillationes pertinent, attingit, quo centro praesertim opus est, ubi quantum spatii corpora libere descendendo, dato tempore percurrant, inquiritur, et ubi transmittendae ad posteros mensurae longitudinum sunt, ad vers. 626. Inquirit porro, quo artificio pondus filo appensum oscillare possit in quavis curva proposita, ut in cycloide, quod obtinetur, per curvarum evolutiones, quos brevissime explicat. Cycloidem se ipsam in evolutione generare, docet; unde facilis constructio pendulorum in cycloide oscillationes suas, proinde aequidiuturnas, absolventium manavit, et eorumdem ad horologia applicatio ad temporis aequalitatem habendam, ad versum 775. Per hujusmodi pendula ingentem spem conceptam fuisse, ait, inveniendi longitudines locorum, in quarum varias rationes digreditur, ad vers. 893; sed successus non respondit propter agitationem penduli in navi, et propter mutationes longitudinis penduli, ob caloris, et frigoris vices, cui rei tamen non simplex adhiberi remedium potuit. Deinde ad gravitatem redit, et quaerit, an ipsa in omnibus corporibus aequalis sit, a vers. 934; eam revera esse in omnibus materiae particulis aequalem probat ex eo, quod corpora omnia in medio non resistente aeque velociter descendant, ad vers. 1089. Haec tamen aequalitas in aere ob ejus resistentiam turbatur, ubi de fluidorum disserit resistentia, quae pendet a superficie corporis, ab ejus celeritate, a fluidi densitate, et tenacitate: sed difficile est tot causarum effectus accurate definire. Corpora per fluidum translata, quo densiora sunt, hoc minus retardantur, a vers. 1172. Cur lapis in aqua citissime fundum petat, idem in pulverem comminutus vix longo tempore descendat, ad vers. 1222. Nunc resistentiam medii ob ipsius medii gravitatem considerat, ubi de gravitate specifica breviter agendi occasionem arripit, attingitque quaestionem de corporis figura, utrum ea ad innatationem quidquam conferre possit, an sola partium fluidi tenacitas in causa sit. Tum a vers. 1336. redit ad corpora inaequaliter per aerem descendentia, et inde massas, et densitates aestimat, et inter se comparat ad vers. 1386. Definit porro quid sit centrum gravitatis, et aequilibrii leges exponit, ac ad simplicium machinarum genera delabitur, vectem nempe, et stateram, cuneum, cochleam, axem in peritrochio, trochlras, et rotas dentatas. Turbari tamen eas aequilibrii leges a funium resistentia, et ab attritu docet a versu 1500 ad versum 1582. Jam persequitur praecipuas centri gravitatis proprietates, quomodo inveniri possit hujusmodi centrum pluribus corporibus commune, tum quaedam utilissima de eodem theoremata proponit, et demonstrat. Nunc a vers. 1727. comparat inter se gravitates, quae sunt in diversis terrae locis; earum directionem non esse ubique parallelam ait; ubi terrae figuram ad globi formam accedere demonstrat, et cur difficile invenire, an gravitas inaequalis constet in diversis terrae locis. Qua id ratione per pendulorum vibrationes observatum sit, quaeque porro difficultates objectae, et quomodo sublatae ad versum 1962. Inaequalitatem gravitatis Hugenius et Newtonus non ex observationibus, sed ex theoria ipsa determinarunt. Ille hanc inaequalitatem a vi centrifuga ob diurnum Terrae motum deduxit; Newtonus vero ad eam accuratius determinandam gravitatis generalis mutuae vires praeterea consideravit. Demum a vers. 2064 digreditur usque ad finem ad varias humanarum mentium inaequalitates, atque inclinationes, quae ortum ducunt a diversis lorum, morum, exemplorum, judiciorum, affectuum conditionibus, iis tamen, ait, Sapientem non moveri, sed naturae vi dumtaxat duci, ac recta rationi obtemperare.

LIBRI QUARTI.

De caelestium corporum gravitate acturus Caeli prae Terra magnitudinem considerat, Naturaeque in eo majestatem admiratur; omnesque, qui ratione utuntur, tanquam Mundi Cives, leges ejusdem ait tantummodo observare debere, mutare vero non posse. Tum ad Newtoni laudes delabitur, in iisque ad vers. 100. insistit. Ordinem, quem sibi proponit servandum, exemplo astronomicarum dimensionum explicat, atque a vers. 134. Lunam aggreditur attingens ejus motus, ac vestigans distantiam, unde gravitatem ejusdem in terram deducit, eamque esse in ratione reciproca duplicata distantiarum probat, exemploque confirmat ad vers. 308. Ad hanc deinde progreditur distantiarum legem in caeteris quoque Planetis stabiliendam; quod ut praestet, Caeli descriptionem praemittit, fixas primo stellas definiens, tum quas errantes vocant, harumque a Sole distantias, motus, et conversionum tempore subjicit, quibus adjungit et Cometes. Cur diu vera caelestium corporum dispositio latuerit, exposita variis veterum, nec non et recentiorum Astronomorum erroribus, declarat, receptumque jam inter Planetas statuit, tresque proponit Keplerianas leges, ad quas intelligendas ea, quae in Ellipsi scitu necessaria sunt, breviter persequitur. A vers. 514 prima Kepleri lex Solem in altero locat e binis Ellipseos focis, qua in Curva quivis Planeta orbem percurrit suum. Per secundam legem areae orbium Planetariorum sunt temporibus proportionales. Tertia demum lex quadrata temporum periodicorum facit esse, ut mediarum distantiarum cubos. Hae leges, ut in Planetis primariis circa Solem, ita et in secundariis, seu Satellitibus circa primarios suos servantur; iis tamen Luna aliquantulum repugnare videtur ob varias ejusdem inaequalitates. Haec ad vers. 635. Maris deinde aestus cum Sole et Luna conjunctus, aberrationes Jovis, et Saturni, eorumque Satellitum, cum illi propius inter se distant,

astronomicarum tabularum post aliquod tempus corrigendarum necessitas, forma Planetarum globosa, nonnullorumque circa proprium axem observata revolutio, aequinoctiorum demum praecessio in hoc apparatu non desunt. Quorum omnium causas redditurus a vers. 687 ex tertia Kepleri lege deducit Planetas omnes primarios in Solem, omnesque secundarios in suos primarios illa gravitatis vi tendere, quae in ratione sit reciproca duplicata distantiarum, ea videlicet ipsa, quae inventa est in gravitate Lunae cum gravitate nostrorum corporum comparata. Qua in ratione explicanda, et confirmanda ad vers. 822 immoratur. Ex quibus infert gravitatem nostrorum corporum in Terram ejusdem esse, ac eam generis, quae primarios Planetas in Solem, secundarios in primarios trahit; propterea diffusam undique per totum Planetarum hoc ingens spatium esse, nec jam soli, ut hactenus creditum, Terrae tribuendam. A vers. 851 descendit ad problemata quaedam motus corporum projectorum, quae ejusmodi vi solicitentur, definitque, quid corpora, ut in ellipsi ferantur, aut in parabola, determinet. Expositurus porro Cometas quoque eadem, qua Planetas, teneri gravitatis in solem vi, eas primum describit, quales observari solent, a sideribus ceteris distinguens; nihil mortalibus, ait, funesti ab iis significari, cum vulgo jampridem timori essent, neque Telluri proximas perstare, neque ab ejusdem Telluris illos, ut nec a Planetarum, aut Solis exhalationibus exoriri posse: esse igitur Cometas corpora mundo coaeva motu semper constante per caelum labentia. Post Cartei, Bernoullii, et Cassini propositas de Cometis, rejectasque sententias ad Newtonianam transit, vique gravitatis in Solem eorum explicat motus, quos in Ellipsi maxime longa et procurrente fieri probat; pro qua Newtoniana theoria Cometarum multas affert observationes; unde evincit ad vers. 1266, confirmatque generalem illam in Solem gravitatem revera existere. Eam veteres Pythagoricos agnovisse ex illa caelesti eorum harmonia quidam suspicantur, quae tamen conjectura solido argumento non innititur. A vers. 1350 gravitatem hanc esse mutuam inter omnes materiae particulas docet, proinde et mutuam esse inter Solem, et primarios Planetas, et secundarios, eamque generatim ad omnem, ubicumque sit, materiem extendi: exinde a vers. 1446 consequitur, si binae massae utcumque inaequales in bina puncta per compenetrationem, ut ajunt, constringantur, totam vim prioris in secundam massam fore aequalem toti vi secundae in primam. Quid, si massae non sint in puncta constricta? Porro praecipua quaedam inferuntur a vers. 1518, scilicet si punctum materiae situm intra crustam sphaericam sit, ibi punctum idem nulla moveri vi, quod etiam in orbe elliptico contingit; moveri tamen, si materia ejus crusta aeque dens non sit: id punctum extra positum attrahi in sphaerae centrum; unde fieri, si duo globi se mutuo trahant, idem ipsis accidere, quod duobus se mutuo trahentibus punctis. Duorum punctorum super duobus globis collocatorum vires sunt, ut horum diametri; cujus rei ratio ad omnes figuras solidas similes extenditur. Excurrit inde ad dissolvendum illud, quod contra gravitatem objici solet, cur decidentes lapides a parietibus trahi non videantur, ac in deviationes ut vocant, pendulorum in magnum aliquem montem sit transitus, ratioque eas deviationes investigandi indicatur ad vers. 1768. Superioribus hoc elegantissimum Newtoni inventum additur, descendendo in sphaera, vel in sphaeroide elliptica a superficie ad centrum gravitatem decrescere in ratione directa simplici distantiarum; hinc determinatur et ratio, qua gravitas decrescit aequatorem pergentibus a polo, quae res cum Telluris figura connexa est, multoque expeditius invenitur, quam datis Ellipsoidis axibus gravitas tota, sive ipsius ad haec sua incrementa ratio. Tunc quaedam a Newtono inventa theoremata innuit ad hoc argumentum spectantia, quem tamen non demonstrasse ait figuram sphaeroidis Ellipticae indui debere a fluido homogeneo circa proprium axem gyrante, cujus particulae se in ratione reciproca duplicata trahunt, idque primum a Mac. Laurino ostensum accuratissime, ut absoluta jam videri possit investigatio Telluris figurae ex aequilibrio, nisi obstet aliquid ipsius partium inaequalis textus, et fors varia ejusdem interior usque ad medium constitutio. Concludit idcirco a vers. 1995 non constare nobis veram Terrae figuram, si a solo aequilibrio repetatur; ad verae tamen proximam conjectura nos duci. Quaerit deinde vim generaliter in corpus figura quavis praeditum, exponitque ad vers. 2089 rationem in totius Terrae densitatem mediam inquirendi. Demum ex intimo terrestrium partium textu capta occasione episodium concinnat enumerando multorum de constitutione Terrae, ipsiusque ortu sententias, postque Poetarum somnia, Cartesiique, Burnetii, ac Wistoni commenta, multa ex Taliamedis libro affert tanquam in exemplum labentis in praeceps plerumque rationis humanae, cum finium a Natura sibi positorum oblita temere procurrit.

LIBRI QUINTI.

Primum homines necessitas effecit industrios ad artes, quibus vitae subvenirent, inveniendas, quae deinde ad delicias, ad fastum, ambitionemque traductae sunt; quod pluribus illustratur exemplis; illud praecipue exquiritur, unde homines a naturali inter se aequalitate ad inaequalitatem transierint, et ad rerum dominia, ac terrarum pro cujusque jure divisiones, qua ex re agros dimetiendi profluxit ars, praesertim in Aegypto, exundante Nilo, quae deinde mirum aucta in modum sub Geometria nomine transiit ad universae Telluris magnitudinem, figuramque deprehendendam, et ad distantias, ac moles siderum. Haec praefatus de magnitudine, et figura Telluris per observationes investigata agere aggreditur, expositoque totius libri quinti argumento a vers. 124. varia innuit artificia, quibus id olim consequi Heratostenes, et Posidonius tentarunt, quidque Arabes hoc in genere multis post saeculis peregerint, explicat ad vers. 270, a quo transit ad recentiorum Fernelii, et Ricciolii conatus, quorum omnium methodi aut nobis parum notae, aut intutae imperfectaeque sunt. Accuratior demum investigationis ratio reperta est, qua primi Piccartus et Cassinus Terrae gradus mensuris suis comprehenderunt, quos subsequuti sunt alii multo diligentiores, illi praesertim Parisienses Academici, polum versus alteri, alteri sub aequatorem dimissi. Horum caeterorumque labores, antequam describat a vers. 367. methodum docet unum in Terrae superficie metiendi gradum, quaeque in Caelo peragendae observationes, quaeque in Tellure triangulorum series instituendae, adhibendaeque animadversiones, fuse ad vers. 580 persequitur. Tum ad Piccartum in Boreali Gallia gradus dimetientem, et ad Cassinum in Australi redit. Cassinique inde errorem in definienda Terrae figura arguit; quo nihilominus errore detecto, Terrae figura ex observationibus deducta eidem ex aequilibrio reperta non congruebat. Exorta igitur cupiditate accuratius rem cognoscendi praesertim in maxime distantibus Terrae intervallis, ut facilius evitari possint errores, missae sunt illae duae Academicorum turmae, altera in Americam, in Laponiam altera sub ducibus Godinio, et Maupertuisio, quae quid, quam diu egerint, quantaque cura, laboribus et periculis, refertur ad vers. 865. aliaeque referuntur in Gallia tunc temporis initiae graduum dimensiones, quaeque postmodum ad Promontorium Bonae Spei, atque in Italia peractae sunt. Ex quibus omnibus deducitur Terram esse ad polos compressam; quatenus autem, adhuc incertum esse, cum omnia graduum dimensorum discrimina uni tantummodo formae consentire non possint. Qua occasione inquirit, quaenam ea Terrae forma sit, quae per graduum mensuras revera investigatur, ipsamque, ait, ob inaequalem textum in Terrae partibus praesertim prope superficiem, inaequalem aliquantulum esse, atque undantem quodammodo, eo nempe discrimine, quod a nobis ob ignotam Terrae partium constitutionem ignoratur, tantoque magis graduum dimensiones ubique tentandas, ut ad eam ipsam inaequalitatem per observationes semper magis detegendam accedatur. Pergit a vers. 1065. ad terrestrem atmosphaeram, cujus quoque exteriorem formam a gravitate pendere necesse est; aer enim, ut caetera corpora, gravis est, proinde inferior a superiore comprimitur eo usque, dum ejus elasticitas cum ipso pondere aequilibretur. Exponit porro legem, qua aeris attenuatio progreditur in ascensu, quaque densitate in altitudine quavis sit ille praeditus, et cur hic plerumque observationes a theoria dissentiant. Eum non longe a Terra protendi, finirique debere ait ab ingenti Solis atmosphaera repetit, quam a vers. 1250 probat illa praesertim luce, quam zodiacalem appellant, cujus speciem describit, ortumque ab ipsa Solis atmosphaera repetit, a qua boreales quoque Auroras deducit, de quibus agit a vers. 1360 praecipua exponens earum phaenomena, phaenomenorumque rationem reddit Mairanii, rejectis aliis, inhaerens sententia ad vers. 1580: redit unde ad terrestris atmosphaerae terminum definiendum, progressione ejusdem raritatis non in immensum excurrente, sed turbata ipsius atmosphaerae Solaris occursu. Quaedam porro sono docet, quem in vibratione particularum aeris consistere asserit, celeritatemque propagationis ejus investigat. Tum a vers. 1602 ab atmosphaera terrestri tanquam gradu facto Caelum conscendit ipsa ducente gravitate, agitque de massis et densitatibus quorundam Planetarum, gravitatisque ratione in singularum superficiebus. Transit deinde ad commune gravitatis Planetarum omnium, Cometarumque centrum, unde infert nullum totius Solaris Systematis corpus unquam quiescere posse, neque revera in Ellipsi circa Solem moveri, sed alias curvas vias circa commune illud centrum longe implexus, quanquam non longe ab Ellipsi distantes debere describere, idque ad vers. 1855. Eas invenire Curvas, ac determinare veras planetarum cum primariorum, tum secundariorum orbitas humani ingenii his saltem, quae nunc habemus, praesidiis muniti vires exsuperat. Ipsum quoque trium corporum se mutuo trahentium systema inextricabile videtur, quod mitescit tamen, si unum corpus sit longe maximum, reliqua vero duo minora, et ad ingentem locata distantiam, cujusmodi esse Solem, Terram, ac Lunam, cum inter se comparantur, scimus. Hinc a vers. 1920 ad motuum Luna theoriam delabitur, a gravitate mutua in Terram ac Solem repetitum, omniumque ejus mutationum, praesertim celeritatis, distantiae, orbitae inclinationis, apsidum lineae, nodorumque rationem reddit ad versum 2341. Hanc Lunae in suis motibus varietatem, atque inconstantiam hominibus ait causam fuisse, ut ejus sideri omnia hic apud nos mutationibus obnoxia tribuerent, ac animorum quoque nostrorum vitia, ac furorem, quo nostra plerumque culpa vexamur, inde deducerent; ex hoc humani generis communem insaniam fabella quadam perstringit, ac tranquillitatis animi, sapientiae, atque virtutis vim breviter in ipso libri fine demonstrat.

LIBRI SEXTI.

Praemissis quibusdam de quietis ac laborum vicissitudine in hominum vitae a Natura instituta, quam et ipse in studiis experitur suis, primo sexti libri argumentum proponit, tum a vers. 93 ad vers. 264 in librarionis Lunae causam inquirit, eandemque exinde librationem ad Jovis et Saturni Satellites per conjecturam transfert, carentibus eadem Planetis primariis. Ea porro, qua dicta sunt de nodis lunaris orbitae, transfert ad Saturni annulum, atque ad aequinoctiorum praecessionem explicandam, quam a vers. 376 ad vers. 449 pertractat. Tum locum ait esse ad evolvendos maris aestus delabi, quorum primo phaenomena omnia, quae in diurna, menstrua, atque annua dividuntur, describit, praeterea et singularia, quaedam pro certo regionum situ indicat, tum quaeque causis attribuit suis, quae generatim in mutua Terrae in Lunam ac Solem gravitate continentur; qua occasione post fluminum quorumdam ac puteroum aestuationes, maris alios quoque motus considerat, et qui prope polos fieri observati sunt, et qui a ventis et fluminibus, atque ab ipsius Terrae exhalationibus excitantur. Quae omnia fuse ad vers. 1002 persequitur. Inde et in terrestri atmosphaera aestum quendam haberi docet similem marino aestui, a quo tamen ventos exoriri posse, quod quidam suspicati sunt, negat; neque a causa aestus gignente ullam ait in barometris, quam percipiamus, mutationem effici. Eos porro aestus, qui in Jove, ac Saturno, illo quatuor, hoc quinque circumferente Lunas, fieri debent, considerat, ubi et de Jovis fasciis agit, quae possunt et a nubibus circa Jovem ipsum exortis nostrarum similibus provenire. Ex hoc ad caelestium corporum atmosphaeras gradum facit, quarum quoddam est in Venere observatum indicium. A vers. 1122 Lunae atmosphaera sitne, qualisque, ad vers. 1179 conjicit. Cometarum deinde, quae certissime existunt, atmosphaeras aggreditur, in earumque inquirit usus, quos a nostro deducit aere, cujus prae caeteris officium est lucem, caloremque dividere ita, ut et illam ab uno loco in alium transferat, et hunc in aliud et tempus et locum; quod profecto animantium vitae ducendae tuendaeque perneccesarium est. Is atmosphaerae usus in Cometis maximus est ob ipsorum recessus a Sole, ad Solemque accessus discrimen maximum. Ex hoc tanto discrimine caudarum quoque in cometis ortus deducitur, quae in Planetis, quibus parva est distantiarum a Sole mutatio, ne exoriri quidem, nedum conservari possunt. Ob diversam hujusmodi caudarum speciem, Cometae alii caudati, criniti alii, alii appellantur barbati, licet eum tractum nebulosum semper in partem Soli contrariam distendat, in quo etiam deflexus cujusdam, ac curvaturae ratio redditur; tempusque definitur, a quo avulsus a Cometae corpore tanquam quidam fumus ascendat in caudam, quae fumi conscensio ab impulsu lucis a Sole incurrentis gigni non potest. Cur quidam nigrantes sulci observentur in caudis, exquiritur, qui possint esse nobis indicio, Cometas etiam circa proprium axem converti. Demum vapores Cometae caudas efformantes dissipari perpetuo, mutarique demonstrat. Quae omnia ad vers. 1555 expediuntur. Refelluntur exinde nonnullae de Cometarum caudis, Cometisque ipsis falsae sententiae, repetentes scilicet antiquum illud totius orbis Terrae diluvium a cauda Cometae cujuspiam prope Terram ipsam transeuntis, contraque praesagientes ab ipso Cometa ob Solis inflammato viciniam, Terrae totius illud olim, quod credimus, exoriturum incendium. Cometarum corporibus enutriri Solem ad reparandam sui luminis juncturam non posse; posse vero Cometam nimis prope Terram transire, nostroque tunc aeri insinuare, vel lethalia, vel vitalia potius quaedam semina, posse mutua gravitate et ipsius et suum motum varie perturbare, posse suo in Terram incursu ipsam confringere, externamque faciem, axisque, super quo diurnus motus peragitur, situm immutare: at haec ipsa metuere insipientium esse, provido siquidem sapientissimi Conditoris consilio est nobis in Mundi gubernatione acquiescendum. Posteaquam ut Terra, ita Caelo quoque vigere gravitatis vim fuse, accurateque evictum est, nunc a vers. 1696 ea dissolvit, quae contra eandem gravitatem a plerisque objici solent, praecipue, cur stellae fixae ad se invicem, atque ad Solem accedere non videantur, cur ipsius gravitatis naturae ignoratio nihil efficiat, quin ea possit existere, cur demum aetheris resistentia caelestes motus a gravitate ortos non perturbet, ubi et spatium materia ubique stipatum ac plenum a Natura prorsus excluditur; unde ad vortices Cartesianos a vers. 1891 fit transitus, eosque neque existere, neque, si existere, perdurare, neque, si perdurarent, leges caelestium motuum servire posse ad vers. 2147 probatur. Collapso igitur vorticum systemati successit gravitas, qua tot undique in Mundo rerum distinctam perspicuamque reddimus rationem, numerisque subjecta singula singillatim solvimus, atque expedimus; eam quapropter commendans transit ad aliam quandam generaliorem celebrandam vim gravitati analogam, cujus ipsa gravitas sit quidam veluti ramus, non ejusdem tamen generis, neque moli corporeae necessario affixam, sed quae in animantes etiam agat quibusdam adhuc ignotis legibus, qua in re per variae discurrens exempla usque ad libri finem immoratur.

LIBRI SEPTIMI.

Aggressurus de luce, et rebus opticis agere, multo diversas a gravitate valere vires hic asserit, neque leges in magnis corporibus deprehensas ad parva transferri posse; quod variis exemplis probat usque ad vers. 69. Laudato Newtono, qui luminis et colorum naturam primus detexit, expositaque partitione totius operis a vers. 93. lumen recta propagari via affirmat, probatque cum observationibus, tum ratione; unde consequitur propagata lucis densitatem progrediendo minui eo nimirum modo, quo crescunt quadrata distantiarum: Ad vers. 173. Consequitur item ab illapsis per exiguum foramen radiis in opposito clausi cubiculi pariete suis expressas coloribus pingi rerum externarum imagines, de quibus agit usque ad v. 264. Inde umbras corporum considerat, ac Perspectivae, quam vocant, artis ortum, Astronomicorum, et Geodeticorum instrumentorum usum, et Gnomonicae rationes attingit. A vers. 302. ad successivam luminis propagationem delabitur, eamque probat et inertiae vi, et satellitum Jovis ecclipsibus, ac demum a vers. 527. ad vers. 706. luminis, quod a stellis fixis ad nos devenit, aberratione. Tum quae lucis celeritas sit, ex utroque hoc argumento deducit; in qua expendenda immoratur usque ad vers. 912. Immensam hinc arguit ipsius lucis tenuitatem, quam multis experimentis confirmat, facileque ab iis, qua objici contra solent, tuetur. Progreditur deinceps ad eam luminis proprietatem, quam reflexionem, et refractionem vocant, quarum leges describens, gradum facit ad diversam radiorum naturam, a qua colorum varietatem deducit; agitque pluribus de celeberrimo illo Newtoni, ac maximarum utilitatum foecundissimo hujus temporis de coloribus invento. A vers. 1435. expositas leges experimentis perspicue comprobaturus, primum, quae in experiendo caveri oporteat, ne in fraudem inducamur, exponit; tum vario tentamine in septem illos colores, quos nominatim declarat, radium quemque tanquam in sua elementa retexit, ac praecipue a vers. 1684. vitreum Prisma describit, ejusque usum explicat in exhibendis, quibus radius componitur, coloribus, atque horum discrimen ac ingenitam, et constantem suam cujusque vim ac naturam exponit. Eorum intervalla sum sonorum intervallis comparat; quid ex aliquibus, quid ex omnibus inter se commixtis coloribus prodeat, docet. Demum a vers. 2126. ad naturalium colorum rationem devenit, easdemque esse proprietates luminis, quod a corporibus reflectitur, quodque in Solis radio continentur, deducit ad vers. 2330. A constanti certaque colorum natura digreditur ad nostrum de eorumdem colorum inconstantia judicium: Aestimari res plerumque a coloribus; quid colorum varietas in mundo praestet: ut inde animorum affectus arguantur: alios aliis coloribus allici: quam varia esse possit in coloris voce significatio: quam falsa ejusdem apud vulgus intelligentia, ac inde tanquam a Natura exemplo inductum inter homines, eorumque officia discrimen.

LIBRI OCTAVI.

Orditurus hunc librum a speculis praemittit Narcisi fabulam non agnoscentis suam vocis a rupe repercussae, vultusque ab aqua reflexi imaginem, illamque transfert ad hominis animum extra se per res varias abeuntem, neque ea quae interius geruntur, contemplantem, qua neglecta sui ipsius cognitione, facile in vitia prolabitur, iisque consuescens naturae suae dignitatem deprimit ac deformat. Quae praefatus, a vers. 108. Speculorum rationem, quae a reflexione lucis provenit, pertractat, ac primo de planis speculis agit, eorumque imagines, quo pacto, quibusque radiis fiant, et quales esse debeant, considerat, usque ad vers. 200. E planis speculis ad sphaerica tam convexa quam cava transit, ac ad ea etiam, quae figuram habent ortam ex conversione cujuspiam sectionis Conicae, earumque imaginum exponit varietates ac discrimina; indeque ad specula, quae vocant, ustoria descendit, et ipsorum vim atque effecta declarat, aliasque etiam speculorum figuras, effigierumque deformationes innuit, ac demum ad specula in aere conformata consurgens, praesertim illinc Parhelii originem deducit. A vers. 326. gradum facit ad asperas corporum scabrasque superficies, ab eaque inaequalitate et copiam luminis reflexi pro varia partium obliquitate, et pro distantiis ejusdem vires determinat ad vers. 419. Ut Planetae reflectunt Solis radios, ita etiam Tellus eosdem remittit, unde quoddam in Luna lumen, quod secundarium vocant, explicatur. Qua occasione ad inaequalitatem luminis in lunari facie, ejusque partibus proceditur, quae tamen in caeterorum Planetarum superficie conspici non potest. A vers. 517. Ad pulcherrimum illum Caeli spectaculum se convertit, ac Iridis naturam, quae a reflectione et refractione radiorum oritur, accurate evolvit, omniaque ad eam spectantia fuse persequitur ad vers. 1086. Hinc ad visum oculorum, qui per refractionem radiorum efficitur, pertractandum pergit, ac primo oculum, ejusdem sensus instrumentum, describit, tum quomodo rerum imago in oculi fundo informetur, quidque ad ejus distinctionem conducat, quaque arte oculis vitio aliquo laborantibus subveniatur, docet, occurritque difficultatibus geminis, altera ab errore figurae sphaericae, altera a diversa refrangibilitate petita; tum et radios in oculo, quos oberrantes dicunt, expendit. A vers. 1268. Aggreditur argumentum de telescopiis, ac primo praemittit ea, quae pertinent ad focos lentium, quibus telescopia constant. Hinc Galileana telescopia describit, duas scilicet lentes, alteram convexam, alteram cavam continentia; quid inde commodi, quidque incommodi consecutum sit, et quomodo deinceps ad duas lentes convexas deventum, demum et ad quatuor, quantumque inde profectum sit, exponit. Quae omnia persequitur usque ad vers. 1716, a quo ad Newtoniana Telescopia progreditur, quae Catadioptrica nuncupantur, cum non solum refractione, sed potissimum reflexione radiorum perficiantur. Fit eorumdem descriptio, commoda inde percepta, atque etiam incommoda, inductaeque idcirco mutationes referuntur; in eoque usque ad vers. 1990. insistitur. Tum varia microscoporum genera attingit, quantumque per ea instrumenta producti sint humanae mentis limites in corporearum particularum tenuitate perspicienda deducit, ultra quos limites adhuc corporum particulae descendunt ad eam tenuitatem, quae nullos lucis radios reflectere possit, nostris propterea sint sensibus impervia, neque adiri a nobis nisi sola cogitatione valeant. Et tamen multo adhuc inferius principia corporum existunt, suntque veluti fundamenta tantorum naturae operum, quae in tam mira subtilitate aeque mirum artificium praeseferunt. Hic nonnulla enumerantur, ac cum eximiis hominum artibus comparantur, quae in ea contentione pretium omne videntur amittere. Cuncta nimirum in natura sunt omni ex parte admiranda, ad quae nulli unquam nostrae mentis conatus possint pertingere.

LIBRI NONI.

Ambitio quae homines plerumque ad dominandum caeteris per fas et nefas impellit, si mortem suum converteret, ac genus ipsum humanum convectis in medium notitiarum opibus, ac subacto quodammodo Naturae regno extollere, et altius collocare niteretur, maximis certe esset verissimisque laudibus exornanda, atque eae laudes omnibus rerum Inventoribus idcirco debent tribui, interque hos potissimum Newtono, cujus in hoc opere egregia inventa exponuntur. Jam a vers. 77. proponit pertractandum in hoc libro argumentum, de nova scilicet luminis proprietate, vicium nimirum facilioris reflexionis, et facilioris transmissus, quas explicat, ac earum mutationis intervalla valde brevia esse declarat. Ea mutatio ab his tribus pendet, a natura nimirum luminis, seu radii colorati, a natura corporis, in quod radius ingreditur, et ab angulo, sub quo ingreditur. A vers. 117. afferuntur leges, juxta quas intervallorum mutatio iis respondet tribus conditionibus ad vers. 156; inde ad eas probandas confirmandasque leges experimenta adhibentur, nempe lentis vitreae positae super plano pariter vitreo et pellucido, ac speculi vitrei cavo-convexi. Quibus explicatis multa adducuntur in medium, quae cum theoria consentiunt; ac a v. 376. unde sint perspicua, unde opaca corpora, declaratur ad vers. 480. Porro ad tot diversorum naturalium colorum causam proceditur, lamellaeque in superficie corporum considerantur varie coloratos radios reflectentes, quaeque illarum crassitudo esse debeat pro quovis colore, decernitur, et experimentis confirmantur ac paulatim a variantibus corporum coloribus transitur ad constantes, eorumque etiam sibi succedentium permutationes, quae omnia variis experimentis, et observationibus comprobantur, ac usque ad vers. 1001. fuse pertractantur. Tum ad proprietatum lucis causas mechanicas descenditur, nempe propagationis rectilineae, reflexionis, refractionis, viciumque facilioris reflexionis et facilioris transmissus. Ac primo Auctor exclusis aliis de propagatione sententiis, tenuissimum ait igneum vaporem semel emissum immani cum velocitate, in directum motu uniformi ob inertiae vim pergere, neque mutationem itineris fieri, nisi tantummodo a viribus, quas in lumen exercent particulae corporum, in aliqua etiam distantia agentibus; quae viam sternunt ad explicandam reflexionis causam a v. 1121. Haec quidem non repetitur ab impulsu luminis in corpus impediens, ut multis ostenditur usque ad vers 1336. (ubi et de corporum raritate agitur), sed a viribus quibusdam, quae flexus in luce varios, et reflexionem, refractionemve inducant; quod a vers. 1549. declaratur. Causam porro vicium, quas diximus, Auctor inquirit, illamque inquisitionem multis difficultatibus obsitam dicens eam demum seligit causam, quam probabilem prae ceteris existimat. Postremo a vers. 1661. aliam quandam in lumine proprietatem esse affirmat, quam diffractionem appellant, radiorum nimirum inflexionem prope corpora quaevis transeuntium, cujus etiam rationem reddit. Varia experimenta affert; agit de fimbriis coloratis, easque multis observationibus illustrat ad vers. 1945. tum paulum in eas hypotheses, quae ex arbitrio effinguntur, invectus, ad singularia quaedam luminis phaenomena exponenda, explicandamque descendit, crystalli nempe Montanae, atque Islandicae, quam describit. A vers. 2105. attingit alias lucis proprietates. Earumque causas, ac ipsum sensum, qui in nobis per illam excitatur, expendit. Qua occasione nonnulla affert de colorum harmonia, deque irrita spe jucundi inde sensus, ut e sonitu, orituri. Quaerit, quare e binis coloribus ad idem punctum in fundo oculi delatis gignatur in nobis sensus cujusdam medii coloris simplicis: quare viridis color est omnium gratissimum: quare interdum oriatur coloris sensus sine ullo lucis in oculum impulsu: quare lux calorem, ac ubi majori collecta est copia, ignem flammasque progignat: quid ignis sit, quid efficiat, in quae agat, quaeque dissolvat, quanta vi polleat: Nemorum ac Urbium incendia describit, unde ad Vesuvii eruptiones transgreditur, obrutosque igneo emisso torrente campos, et magnas olim obtectas Urbes, quarum quaedam nunc in Campania, ut Herculanum et Pompeja, casu deprehensae e tenebris eruuntur, ac aliqua saltem ex parte in lucem prolatae in eruditorum hominum animis antiquitatis agnoscendae cupiditatem non tam explent, quam magis adhuc irritant atque inflammant.

LIBRI DECIMI.

Aggredi se profitetur Auctor argumentum minus, quam superiora, certum, de primis nimirum corporum elementis, ducemque sibi in hac etiam parte potissimum assumit Newtonum, ejusque in laudes excurrit. A vers. 81. incipit ab attractione mutua particularum in exiguis distantiis, ac ejusdem affert exempla in ebullitione, fermentatione, dissolutione, praecipitatione, caeterisque hujusmodi chemicis experimentis, ac primo agit de attrahentibus salis Tartari viribus, tum olei vitrioli, ac item salis nitri et sulphuris: unde exhalationum variarum e terra ortus, effectusque deducitur, ac aquae tam fortis, quam regiae natura, partiumque fixarum, et volatilium et acidarum, alcalinarumque discrimen, caeteraque hujusmodi plurima, ac generatim salium ipsorum compositio, et figura expenditur ad vers. 484. Inde naturalium corporum origo ac forma, ut lapidum, crystallorum, gemmarum, arborum, animalium, explicatur, ex quibus omnibus attractio minimarum in brevibus intervallis partium magis magisque adseritur, a qua et cohaesio oritur, per eamque tuborum capillarium phaenomena, similiaque alia declarantur. A vers. 699. viam sibi sternit ad vim repulsivam in minore spatio, attractivae succedentem, asserendam, eamque exemplis multis explicat, ac ob oculos ponit usque ad vers. 839., a quo concludit, ad motum conservandum, per quem omnia fiunt in natura, requiri vires quasdam, quae deprehenduntur et in gravitate, et in chemicis experimentis, a quibus praesertim constat mutua partium pro variatis distantiis et attractio et repulsio. Inde a vers. 913. delabitur ad inquirenda corporum elementa, ac primo de iis exponit Leibnitianorum sententiam, inter se dissimilia esse statuentium, quam refellit, observarique evincit naturam semper ad similitudinem quandam consequendam, simplicitatemque propendere, eamque per se, nisi extra impediatur, attingere. Tum a v. 1033. paucis legibus indigere naturam probat ad ea omnia peragenda, quae tantam varietatem praeseferunt, easque posse ad vim nempe gravitatis, fermentationis, et cohaesionis reduci, sed hae postremae, qua ratione vigeant, nequaquam satis deprehensum, praesertim, in quo consistat partium cohaesio, cum dubitari jure possit, quod vulgo de illa existimatur, a praejudicatis opinionibus proficisci. Innuit hic, quantum hae, ab infantia hausta decipere non valeant, quamque, quod de contactu, de continua corporum extensione, ac impenetrabilitate sentimus, temere perceptum, falsumque esse posse videatur. Quae omnia usque ad v. 1329 pertractat. Ac tum, ut viam sibi paret ad certiora simplicioraque corporum principia, legem continuitatis, ut vocant, a natura ubique servatae considerat, quae in eo posita est, ut nihil ab una magnitudine ad aliam transire possit, quin per omnes alias, quae in medio sunt, magnitudines transeat, ita ut nusquam ulla sit interruptio, aut saltus ullus. Quod variis exemplis probat, per inductionem scilicet, sed illis praesertim, quae loca Geometrica appellantur; quaeque objici possunt, dissolvit, concluditque, quascumque etiam improvisas velocitatis mutationes confici perquam exiguo, verum continuo tempore; ut spatium enim, ita et tempus suas habet partes, quae in infinitum imminuantur. Evicta continuitatis lege jam a v. 1485. expendit duo corpora penitus dura, quorum unum in alterum incurrat; eo incursu debere fieri velocitatis mutationes per saltum in ipso contactu videt, quod etiam in mollium corporum superficie contingere debet; quare ne continuitatis lex infringatur, is contactus excludendus omnino esse videtur, ac incipere velocitatis mutatio fieri in parva corporum accedentium distantia, per vim quandam repellentem, et contactum ipsum impedientem, proinde in spatiis infinite minutis haec esse infinita ad v. 1600. Quare cum in magnis distantiis vigeat vis attractiva, seu gravitas, necessario debet alicubi haberi transitus a repulsione ad attractionem, ubi quidam erit velut limes contrariarum hujusmodi virium. Sed nec unus hic erit limes, cum saepe transiri possit a repulsivis viribus ad attractivas, quod ex variis naturae effectis deducetur. Quapropter admittenda quaedam est tanquam generalis materiae proprietas hujusmodi invicem sibi succedentium pro auctis distantiis virium nunc repellentium, nunc attrahentium cum intersitis limitibus; quae proprietas, ut Geometris est in usu, exprimitur ope cujusdam curvae lineae ad axem relatae per rectas nimirum lineas ab ipsa ad axem perpendiculariter ductas ad v.1719. Ab ejus lineae curvae, quae ab auctoris sui nomine Boscovichiana dici debet, natura, quomodo corporum proprietates deriventur, exponitur, ac primo agitur de extensione, ubi prima corporum elementa debere esse simplicia, ac nullis constantia partibus, tanquam puncta, ostenditur, tum de impenetrabilitate, de divisibilitate, de densitate, ac raritate, mobilitate, ac demum de primorum elementorum immutabilitate. A v. 2065. fit transitus ad considerandas peculiares etiam corporum formas, earumque discrimina, ubi de vi magnetica, de soliditate, ac fluiditate etc. Usque ad v. 2540. Inde deducitur per illam Boscovichianam curvam facile omnia explicari, quae per quascumque vires in natura fiunt, variis elementorum inter se junctorum ordinibus constitutis. Ex quibus omnibus a v. 2570. consequitur, nullam omnino haberi in natura quietem, multaeque subjiciuntur de ipsius naturae foecunditate, varietate, ordine, nexuque considerationes. Demum a v. 2630. ad omnium investigationum fructum percipiendum deducimur, ad magis magisque agnoscendum Potentissimum et Sapientissimum Conditorem et Conservatorem Deum, qui manifesto omnibus suis in operibus se prodit, in quae universim excurritur, neque magis a totius orbis consideratione, quam a singularibus ejus partibus, ac parvis etiam animantibus, nostroque praesertim, ut vocari solet,microcosmo, illius ubique praesens infinitae potestatis ac intelligentiae vis declaratur. Postremo ad ipsum naturae universae Auctorem ac Parentem extollitur, ac justa quadam admiratione correptus animus, unicam illam rerum Causam invocat, eidem se submittit, ac movendum, ducendum, illustrandumque tradit, suasque illi facultates omnes, animi affectus, cogitationes, spes, vota debere, referre, dicare profitetur.

APPROBATIO.

Poema hoc pulcherrimum ac plane admirandum, quo amplissimus praesul Benedictus Stay Scriptor eximius, summus idem Poeta et summus Philosophus, universam Newtonianam philosophiam suavissimis, ac planis doctrinae versibus illustravit, jam in lucem editum una cum interpretationibus et supplementis doctissimi Boscovichii, ac dispertitum in tria volumina, putamus non inopportunum, omissis illustrationibus viri clarissimi, ipsum etiam per sese uno volumine conclusum in lucem edi separatim, quo facilius parari, atque expeditius legi, haberi, quo libeat, deferri possit. Id ita fieri placet, si modo annuerit, Reverendissimus Pater Th. M. Mamachius S .P. A. Magister; cui quidem confirmamus nihil esse in hoc praeclaro opere non consentaneum religioni ac bonis moribus.

Raimundus Cunich Rhetoricae et linguae Graecae in Collegio Romano professor. Jacobus Bonfiglioli Secretariae Brevium ad Principes Substitutus.

IMPRIMATUR

Si videbitur Reveren. P. Mag. Sac. Pal. Apost.

F. X. Passeri Arch. Larissen. Vicesg.

IMPRIMATUR

Fr. Th. M. Mamachius Or. Praed. S. P. A. Mag.

Gelsomini Lectori / De Stayo Poeta / Philosopho Docto Lucretii Imitatore / atquestura / Probe Repellente Carmina. / Loquitur Auctor.
Avia Pieridum peragro loca, nullius ante
Trita solo; juvat integros accedere fontes/is
Atque haurire; juvatque novos decerpere Flores
Insignemque Mea Capiti petere inde Coronam
Unde prius nulli velarint tempora Musae.
Primus/m, quod magnis doceo de rebus et, arctis/artis
Religionum animos nodis involvere curo
Queis Musa hos cari felix exolvere tentat.
Deinde, quod obscura de Re tam lucida pango
Carmina, Museo contingens cuncta Lepore.

Ex Lucretio
puta naturale, Mosaicas/m, Christianas/m, quae una ???????

In Autorem

Interea se Pierides comitantur; in altos
Iam de Parnassi potis hinc attollere Lucos.

Ad Lectorem / Monitum, Praeceptumque.
Iamque adeo in primis ne te non carminis unus/m
Praetereat genus esse; licet celebranda reperti
Ad sacra sint Tantum versus, Laudesve Deorum
Dicendas, ne Relligio sine honore jaceret;
Nam traxere etiam paulatim ad Caelum Musas,
Versibus et variis cecinerunt omnia (a) vates.
Sed nullum e numero carmen praestantius omne
Quam quo post Divos Naturae facta recensent.

Animadversio. Ex ??????

To Musa, scientias omnes, artesque, quae ad humanitas/m pertinent,
spectat; nam Musa ab ????? ma???; sonat enim inquisitionem, in
vestigationemque, queis verum ???????, patetque intelligentibus, et inquirentibus. Ergo Musa veri investigatio est, dum carmine gaudet, et
minus carmine delectat, eisque prodesse ma???? vult.
Gelsomini