LIBER QUINTUS

Quis potis audaces in Solem tollere vultus,
Arduus evecta lucis cum lampade fulget?
Scilicet ipse suo se lumine condit, ut ejus
Fulgoris nequeant acies vim ferre tuentum.
Haud tamen idcirco non rebus in omnibus ipsum
Cernimus, effusa quas irrigat undique luce
Aetheris ex oris, varioque nitore colorum
Imbuit efficiens, ut possint quaeque videri.
Apparet certis at multo clarior idem
In rebus; muro velut in laevore liquentum
Undarum, aut speculi cum primum ponitur aequor
Sub divo; siquidem radians fulgore corusco
Redditur extemplo spectantibus ejus imago;
Quamvis haec oculos feriat quoque perstringatque.
Non aliter (si fas conferre haec tenuia magnis)
Ingens dum summi longe Natura recessit
Numinis a nobis, et Majestate sua se
Involvit, lucemque habitat, quae impervia menti est;
Non minus ipsa quidem praesentem conspicuamque
Se facit in rebus, quas edidit, atque potenti
Suaviter imperio movet: et quid funditus ima
Conditur in terra, quid in alti gurgite ponti est,
Quid caelo in magno, superaque infraque quid usquam,
Non manifesta palam quod ab omni denique parte
Illius immensi referat vestigia Summi?
Omnia tam variis ast inter praedita formis,
Quidnam majus opus, quidnam sublimius illa,
Undique qua constant cuncta, omniparente profectum
Mente putes, Hominis quam sit natura? videtur
Divinis decorasse hanc dotibus, effigiemque
Hanc finxisse Sui. Quare hinc gradus ultimus extat 218
Summi ad notitiam, atque hinc redditur ejus imago.
Nonne Homines igitur Divûm genus atque utinam omnis
Nostra foret nobis penitus natura retecta!
Multa latent et adhuc ignota atque invia multa;
Paucaque de multis magno quaesita labore
Edita jam tandem patuere, inventaque constant.
Quapropter, quoniam caeli peragravimus oras
Et maris et terrae; post longos denique cursus
Ardet ut in Patriam laetus quoque Nauta reverti;
Rebus ab externis itidem nos visere nostra, et
In nosmet rediise juvat, nostrumque minorem
Mole, tamen longe praestantem caetera, Mundum
Undique lustrantes animo peragrare sagaci.
Quare age, quidnam Hominis natura, quid intus agatur,
Percipe, nec credas istis promittere velle
Me tibi, nec porro me posse exsolvere speres
(Quae neque, si centum linguae sint, edere possim);
Scilicet ut nervos omnes fibrasque minores
Et venas atque ossa Virûm firmantia corpus
Hic tentem numerare; vel, ut digesta per artus
Sint, et quam vario fungantur munere, fari.
Tanta quidem ubertas atque harum copia rerum est,
Ut prope nulla, velis si me tentare, daretur
Finis: item exhorrent peregrina ea nomina Musae,
Quae nostro varias signant in corpore partes.
Illis haec melius, qui ferro incidere gaudent
Praecincti exanimum corpus, peragenda relinquo.
Noster erit labor, in nobis quae multa geruntur,
Dicere, qua fiant ratione, animique ministros
Scrutari sensus, variosque evolvere demum
Affectus, quibus et Corpus percellitur et Mens.
Ante tamen qua sint Hominum mortalia saecla
Edita dicendum ratione, atque unde coorta.
Omnia principio quaecumque animalia terras 219
Concelebrant, genus alituum parvaeque Volantes
Vermesque et pecudes et caetera saecla ferarum
Scire licet certo Naturae e semine oriri,
Foecundique suis erupta excludier ovis.
Nam neque fortuitus congressus particularum,
Nec Solis calor atque imbres, nec putrida rerum
Materies ulli dedit unquam exordia vitae;
Quod falsum ratio, falsum experientia vincit.
Et quis enim certo sine semine nectere partes,
Texereque ullius viventes corporis artus,
Forsne queat? varias valeat diducere venas
Et teretes nervos atque ossa effingere multa
Et cerebrum cordisque globum sensusque creare;
Omnia cum certa ratione atque ordine certo?
Ullo praeterea putri de corpore nunquam
Aspicies subito prognatos fervere vermes
Exortu; nisi quod susceptum alicunde sit horum
Semen, vel parvis tum forte Volantibus illic
Ejectum, liquidas delatum sive per auras
Aëris, aërias nam tenuia multa per auras
Quolibet a ventis passim correpta feruntur.
Quod magis ut noscas, age, frustum include recentis
In phiala carnis, nullae penetrare Volantes
Ut possint, avidaeque super deponere semen;
Vermibus id cernes haud umquam albescere motis.
Ergo etiam atque etiam certo de semine fiunt
Omnia per terras quaecumque animalia vivunt.
Seminaque omnigenûm tibi protinus haec animantum
Condita sunt prima jamdudum ab origine Mundi,
Inclusa in primae nimirum semine matris:
Quod nulla ratione potest pugnare videri;
In non finitas quoniam tibi corpora partes
Ostensum est multis supera jam posse secari.
Quapropter multo genitali semine, adhaeret 220
Adfixum certis, intra quod partibus apte,
Donavit natura genus muliebre, sed illa
Lege quidem, per se nullos ut parvula foetus
Ova queant sterili natura reddere prorsus;
Mascula ni vis et genitalis spiritus aurae
Per Veneris res commôrit, tum protinus ictum
Incipit evolvi, majorique augmine semen
Turgere; ac tandem, matura ut poma, refixum
Excidit ex illis, quibus haesit partibus; arctis
Inde tubis Falopî, ut dicunt, insinuatur:
Post uterum subit: hic veluti radicibus actis
Haeret, et educti nutritur munere succi;
Inque dies majus jam membra informat et artus
Oraque; completo tum demum tempore donec
Reddere se superas tener infans possit in auras.
Scilicet humanae sunt haec exordia vitae.
Quod superest, tibi dico Animam mentemque locatam
In capite, humani velut in regione superna
Corporis: hic etenim Mens cogitat, atque sagaci
Pollet consilio, dominansque hic omnia sentit;
Et solium in molli fixit Regina cerebro;
Unde, velut medio multi de stipite rami,
Ingens copia nervorum prodire videtur;
Perque omnes varie diffundi corporis artus.
Sunt igitur, veluti per malos transtraque navis
Distensi funes, ita nostro in corpore nervi;
Pars fortes crassique fluunt, pars usque minores,
Pars tenues tenuesque magis sunt, mutua multi
Discreti, multi contra majoribus apti
Connexique tenent commercia certa cerebri
Unde fluunt, inter stationem et cor animantis
Et sensus omnes et partes corporis omnes.
Propterea varios, quibus incutiuntur, ad ictus
Rerum nos extra positarum, sive quid intus 221
Mens jubeat, varias subito tendantur, oportet,
In partes; valeant ut certa impellere jusso
Motu membra, suisque agitent impulsibus artus.
Adde, quod et mira referunt raitone cerebro,
Quidquid id est, nostris quod rerum sensibus offert
Se praesto; fidique velut, cita turba, ministri
Efficiunt, de rebus uti bene conscia constet
Mens alienigenis, et quali comta figura
Corpora circumstent et quali praedita motu.
Quoque tibi magis haec pateant, manifestaque constent;
Una de parti nervorum extrema, necesse est,
Concipias nostris finire in sensibus extra
Auribus atque oculis et lingua et naribus ipsis,
Nec non multiplex per iter se in corporis omnes
Insinuare artus, ut demum in tenuia fila
Distracti extremis contingant partibus omnem
Circum caesuram membrorum, seque revolvant
Undique, qua cutis est, et sensus vividus extat.
Utque vides, tensum cum parte adducimus una
Funem per trochleas per tympana celsa volutum
Quantumvis, aliam quoque puncto tempore partem
Consentire vides, inquam, motuque cieri;
Consimili ratione cutem cum tangimus ipsam
Corporis humani nervorum extremaque fila,
Protinus ille idem motus se visque propagat
Incerebrum, mentemque ciet, rerumque suarum
Admonet afficiens; illa omnia persentiscit.
Multi praeterea, quibus haec minus apta movendum
Arridet ratio ad corpus sensusque ciendos,
Concipiunt super in nobis quendam esse vaporem
Naturae perquam tenuis perquamque minutae et
Mobilis egregie, venti est ut caeca potestas,
Illum et sanguineis progignier ex elementis:
Namque ubi multiplices iterumque iterumque cerebri 222
Trajicit anfractus sanguis jam purior, atque
Difficiles init usque vias varieque retortas,
Insinuatque locis arctis sese inque peditis,
Est opus, ut rarus tandem tenuisque citusque
Prodeat auraї vapor ille et spiritus: inde
Omnia mobilitantur, et acri vivida constant
Sensu: namque, velut cursor, quocumque jubetur,
It, redit; et longis excurrens undique nervis
Quoslibet in motum subita vi concitat artus;
Et rerum externis vel molliter exagitatus
A plagis properat regionem praecipitanter
Corporis in summam, et Reginae nuncius adstat,
Nulla mora est, Menti; mollique ea cuncta cerebro
Imprimit, et signis demonstrat singula certis.
Quo confusa minus sunt haec vestigia rerum,
Et majora locis alteque infixa, necesse est,
Clarius ac melius Mens evigilata repente
Percipiat, rebusque magis moveatur ab illis.
Et quia non Homines diversas dissimilesque
Sortiti mentes ulla ratione videri
Possunt, hasque pares, par est, fateare creatas;
Et tamen inter se longe distare tuemur
Moribus ingenio, debent variare videri
Corpore pro vario fibraeque et molle cerebrum
Et vapor aurarum; qui cum de sanguine constet,
Quae poterit nostri naturam causa cruoris
Afficere, ut cibus est atque aër frigus et aestus
Atque alia e genere hoc; simili ratione valebit
Hoc agere in nostros eadem quoque causa vapores.
Subtiles aliis mage sunt et mobiliores
Propterea, ast aliis crassa torpedine pigri.
Quapropter Gentes opus est distare remotas
Tam spatiis terrae, quam moribus ingenioque.
Acris Athenaeis in Gentibus est Hominum Mens, 223
At Lacedaemoniis ea pinguis crassaque terris;
Pinguis item Arctois in finibus atque remotis
Urbibus a pelagi longe pulsantibus undis.
At plerumque tamen vi pollent mentis et acris
Consilii multo loca fervida sole colentes,
Vel loca, qua salso spumant liquida aequora fluctu:
Quandoquidem salis et magni natura caloris
Mobilitat tenues purgati sanguinis auras,
Et facit, usque magis raraeque levesque ferantur
Ast hinc a varia ne quis regione locique
Natura atque ipsis elementis denique tantum
Aestimet ingenia; o quoties quoque Principis artes
Et studia et leges, armorum et Martius usus
Consilia ipsa solent mutare et vertere mentes.
Fertilis Aegyptus praeclaris Grajaque quondam
Floruit ingeniis tellus, ut Barbarus esset,
Qui non cretus ea tantum regione fuisset,
Phoebus quam et Divae Permesides incoluere.
Postquam autem multis Solis redeuntibus annis
Mutata imperia et mores et jura, repente
Barbara non Scythica terra minus utraque facta est.
At nunc ipsa etiam sub sidere frigida tellus
Arctoo passim doctas amplectitur artes;
Excepere foventque olim vix nota Britanni
Nomina: pro! quanto fervore exculta Virorum
Ingenia emicuere antiquis aemula Grajis.
Moles praeterea Pueris crescentibus artus,
Et molles pariter fibrae sunt; progrediente
Ossa tamen nervique simul firmantur ab aevo;
Denique durescunt senio, longeque tenaces
Et rigidi restant; quapropter mollior aetas
Effigies rerum facili ratione receptat;
Et facili pariter, nisi tum vapor egerit aurae
Altius impressas, jactura amititt easdem; 224
Excepit porro cum quae simulacra Virûm mens,
Firma diu perstant, fibrisque manentibus haerent.
Postremo vix ulla Senes vestigia cani
Percepisse queunt rerum nova; proptereaque,
Quandoquidem fibris antiqua tenacibus haerent
Indelebiliter, reminisci praeteritorum
Possunt; hinc toties visa olim et gesta recensent.
Saepe quidem memores simul immemoresque videbis
Desipere usque adeo, Natos ut lumine cassos,
Viventes veluti, vocitent, et abesse querantur,
Obliti functos, memores vixisse, salutent
Exanimes etiam post fata recentia Amicos.
Mens etenim actarum reminiscitur excita rerum
Propterea, quia, cum vestigia plurima servet
Illarum, in facili veluti depicta cerebro;
Excurrat si forte per haec levis halitus aurae,
Et simili moveat fibras ratione, movebant
Ac ea, quae simulacra sui liquere, necesse est,
Mens ratione pari subito commota recurrat
Olim ad gesta memor, quorum vestigia tangit
Auraї vapor excurrens: simul ipse propinquas
Funditur in cerebri sedes, variosque recessus
Ingreditur levis, atque animam per singula ducit.
Sic fit, ut e rebus varias Mens transeat in res
Paulatim, sensu si non percellitur extra;
Atque ita se pascens simulacris tempora fallat.
Corporis in quavis si saepe excurrere partes
Suetus erit perquam subtilis spiritus aurae,
Majoresque vias majora recluserit illo
Intervalla sibi cursu, fateare, necesse est,
Inde fore, ut facili tractentur multa labore.
Organicosne vides per chordas ire sonantes
Mobilibus digitis? num motus dirigat horum
Mens omnes? at Mens alio conversa vagatur. 225
Scilicet aura fluens intus motique vapores
Impellunt digitos certo cum tempore, certa
Cum ratione, velut quoque fuerant ante; sequuntur
Impulsum digiti, chordisque loquentibus errant.
Intermissa diu tamen et desueta per annos
Sint opera, ut sensim non excurrentibus auris
Oclcusumque illis iter obstructique meatus
Reddantur; tunc aut prorsus sublata facultas
Illa erit, aut fiet longe minor inque minuta.
Haud secus ac silvam per densam, ubi plurima late
Virgulta et frutices dumique arbustaque surgunt,
Si fera vel torrens vel acuta falce Viator
Rumpat iter gradiens, partem inclinabit in unam
Obstantes ramos, herbasque rubosque reflectet,
Signabitque viam, facile ut post transeat illac;
Haec intermisso donec deleta meatu
Densatis fuerit longo post tempore ramis.
Nonne vides etiam, quam pernix lingua citatos
Sese agat in motus, ut se pro parte figurent
Labra, foras recto dum verba emittimus ore?
At neque jam numeros nec tempora certa morasque
Daedala perdidicit cum labris lingua, queamus
Ut missam articulis vocem distinguere certis.
Nimirum cum nos pulmonibus aëra plenis
Tracheae ejicimus per ductum (ita nominitatur
Fistula, membrana quae contat et aspera multis
Annellis, magis atque magis quam posse fatendum est
Faucibus arctari summis contraque recludi,
Ut per inaequalem fugiens e pectore ventus
Proinde viam, sonitus non aequos edere possit,
Sed quoscumque libet, majores atque minores),
Protinus ille vapor tenuis per jussa viarum
Intervalla fluens linguam perniciter atque
Labra movet certa ratione, inflectier aër 226
Ut possit fugiens, et reddere verba sonosque
Distinctos numeris varie spatiisque morarum.
Praeterea ratione pari proferre videbis,
Cum volumus, non posse pedes et membra movere
Id faciunt nervi, varie cum desuper alta
Tenduntur, Mens ut jubet, e regione cerebri:
Non secus ac magnam ventosa per aequora tensis
Funibus et clavo stans celsa in puppe Magister
Contorquet, facilique regit molimine navim.
Id quoque item facili potes hoc comprendere pacto:
Nempe Animus ferit extemplo, quae in corpore nostro
Didita vis animae est, patefacta foramina pernix
Protinus illa subit membrorum, et commovet artus:
Nam recipit motum, qui parvo a mure vocatur,
Musculus; ejus enim similem gerit ipse figuram;
Ventre tumet quoniam medio, quem fascibus una
Componunt fibrae congestis; ultima tenuem
Desinere in caudam veluti protensa videntur.
Ergo ubi se medias subitus vapor insinuavit
In fibras illapsus, et auris crassior illis
Intumuit venter; se contrahet ipse repente
Musculus, et motu, quibus haeret, membra plicabit;
Ast ubi diffugient aurae, subito evacuatus
Protendet sese, pariter protendet et artus.
Scilicet haec fieri, cum Mens jubet ipsa, videmus.
Ne tamen hinc credas, quod motus causa Voluntas
Nostra fit in nobis; quanquam illi membra movere
Cum libuit quaecumque, moverier illa videmus.
Novit an ipsa suus qui sit modus artubus auras
Qua cieat plaga, quo dirigat, atque reducat
An numerat nervos, an fibras texuit omnes
Corporis ipsa sui demum primordia quae sint,
An videt et quae sint parti loca cuique quis ordo
Ergone tantarum poterit Mens inscia rerum 227
Tam facile et subito tam certa lege movere,
Cum libuit, corpus? Quapropter oportet, ut Auctor
(Nam nihil est aliud, cui possis ipse referre
Quodcumque est) Auctor rerum, quique unica Causa est,
Ipse det, ipse regat motus, cum membra movere
Mens avet: hoc voluit sancitas poscere leges,
Illius ad nutum cieantur ut ilicet artus.
Nunc qua re vigiles distent somnoque jacentes,
Accipe. Tunc equidem vigilamus, multa vaporum
Copia cum levium perniciter exagitatur,
Et nervos fibrasque rigat tenditque cerebri,
Et facit, externos commercia pervia constent
In sensus, multisque vacet Mens percita rebus.
Firma magis tum membra vigent artusque valentes
Corporaque ad magnos operum magis apta labores.
Debile fit corpus, cum multo humore tenetur
Spiritus hic, vel adhuc vis est ea cruda vaporum,
Multave per liquidas extra dispergitur auras.
Laxaris etenim toto tum corpore fibris
Palpebrae poplitesque cadunt et languida membra.
Quapropter Somnus fit, ubi religatur hic aurae
Spiritus exortis persaepe humoribus, extra
Sive animae vis haec partim dispersa recessit:
Dissolvuntur enim tum demum tenuia fila
Fibrarum, nervique fluunt: nec proinde putandum est,
Mentem alienigenis jam rebus posse moveri
Per sensus; quoniam laxatis undique nervis
Cum cerebri regione manent commercia nulla
Sensibus, ut suetas nequeant transmittere rerum
Illuc effugies, neque fibras mobilitare.
Propterea multo Sopor ille gravissimus extat,
Quem capias magno confectus membra labore,
Herbarumve fatur, quas longa oblivia dicunt
Ferre; quia hae celeres religant retinentque vapores; 228
At labor hos membris expellit, et ejicit extra.
Aspice, fortuita resoluta sub arbore membra
Quam subito facilis Sopor irriget Agricolarum,
Qui durum imperium vertendae vomere terrae
Luce exercebant tota; cum saepe rubenti
Interea insomnes noctem jactentur in ostro,
Latrantesque canes et rarae murmura vocis
Nequidquam culpent Reges rerumque Potentes.
Si perturbatis agitentur motibus aurae,
Irrequietaque vis cerebro discurrat earum,
Lethaea, ut dicunt, nonexorabilis unda
Haud oculos sparget Somnus, vigilesque videbunt
Luciferum redeuntem illi. Vix denique primam
Quod si jactatos sub lucem vinciet artus,
Membraque corripiet leviter Sopor; ecce repente
Dira catervatim conturbant somnia Mentem
Ignotas facies simulacraque mira tuentem.
Somnia enim fiunt, cum incertis motibus aura
Per cerebrum excurrens varie vestigia rerum
Commovet, et multa colludit imaginis umbra:
Nam neque tunc omnes levis iste resolvere Somnus
Quit cerebri fibras, agilem neque saepe tenere
Aurae animam, excurrens varios quin concitet artus.
Propterea multi per Somnum brachia tendunt,
Et jactant cum voce manus; tum saepe loquuntur
Magnis de rebus; proprii quoque saepe dedere
Criminis indicium, celataque facta tulere
In medium: multi de molli membra cubili
Corripiunt subito, atque amentes tecta pererrant;
Donec turbato concussi corporis aestu
Vix ad se redeant: ita concitat aura vaporum.
Dulcibus exactis Somni expergiscitur horis
Denique Mens, in seque redit, de sanguine puro
Suppeditatus ubi est purgatae spiritus aurae 229
Multus, et intendit nervos, fibrasque rigavit,
Et proinde in sensus commercia reddidit omnes.
Tunc hilares ad opus consurgimus, atque receptis
Viribus ad magnos properamus sponte labores.
A perturbato motu horum saepe vaporum
Exoritur capitis morbus, quo cuncta videmus
ante oculos nobis verti, terramque rotari
Sub pedibus, pariterque uno nos turbine ferri:
Tum cadere in terram nullo retinente necesse est.
Sponte vides Pueros facere id plerumque, per orbes
Dum se multiplices vertunt: simul ipsa videtur
Ire domus circum et circum atria versa moveri:
Stare quidem immoti tanta in vertigine rerum
Non possunt, terraeque petunt sola proinde cadentes.
Tum quoque pallenti multos languore videmus
Deficere, exangui cum corpore collabefiunt
Omnia membra, velut mortis prope limen ad ipsum:
Aurarum retinetur enim vis, ejiciturque
Multa foras, membrisque suum torpente vigorem
Suppeditare nequit motu viresque per artus.
Si tum per nares vini sese insinuet flos
Atque odor in mollis penetralia summa cerebri;
Excita vi multa tenuisque agitata repente
Aura animae movet excursu labefacta citato
Membra ruens, redditque valentes corporis artus,
Haud secus ac fuso moriens recreatur olivo
Flamma novo nigram dispergens lumine noctem.
Cui novam vis cerebro vel morbo saepe coorta
Vel causa quavis alia vestigia nota
Turbavit, penitusque braves alteque profundas
Impressit sine lege notas, Vesania fiet.
Protinus insolitis tenduntur viribus artus,
Turgescunt nervi, fervescunt sanguine venae?
Suffusi vigilant oculi, sine mente sonat vox, 230
Membra agitantur, et inconstanter concutiuntur;
Impos Mens animi res volvere cogitur illas,
Quae jam alte in sedere: suorum verba Parentum
Verbaque Amicorum non percipit, omnia turbat,
Respondet quae non illi petiere, profatur,
Quae capiat nemo, quae nulli visa, tuetur,
Seque Deum Regemve putat Puerumve deorum
Aut aliud quid, quod sanam vix forsitan unquam
Incidat in mentem: turbatae vis animaї,
Cum cerebrum mentemque ferit cum corpore, tanta est.
Praeterea, quoniam constamus corpore, motu
Quod facile atteritur, quod multis undique circum
Afflicitur plagis, sua detrimenta, necesse est,
Saepe cibo reparet, vitam ut producere possit.
Proinde cibus capitur; quem primo dente molari
Fractum et contritum simul humentemque saliva
Reddimus aesophago (perhibent hoc nomine Graji):
Hic tubus est, qui se vicibus dilatat, et idem
Contrahit alternis: motu hoc potumque cibumque
In stomachum transfert: humorem ubi ponere multi
Fermentum veluti quoddam voluere, quod omnem
Dissolvat rodens paulatim, et concoquat escam.
Proinde Fames oritur, stomacho cum nulla vacante
Pabula sunt; quoniam membranam vellicat ejus
Tum liquor, et sensu Mentem ciet ille molesto:
Res ea latrantis stomachi acres excitat iras.
At Sitis est, ejus fibris arentibus arent
Cum pariter fauces: penitus quapropter inertes
Languescunt: Animam sensus proin afficit aeger:
Hinc ingens desiderium consurgit aquarum.
Excipere ore velint sitientes flumina aperto.
Ergo, velut doceo, variarum pabula rerum
Immissa in stomachum penetrans liquor undique rodit;
Seque, facit, vertant dissutaque disque soluta 231
Protinus albentem in succum longeque liquori
Consimilem lactis. Quibus id tamen esse videtur
Fermenti genus in nobis merito inficiandum,
A motu repetunt omnem rem, viscera semper
Quo concussa terunt epulas, et mollia reddunt
Pabula, quo pariter lacerantur inania motu:
Inde Famis faciunt sensum; inde alimenta resolvunt
Albentem in succum, qui venas lactis, ut ajunt,
Ingreditur, variis tum ductibus insinuatur
Insiliens, donec rubro cum sanguine mixtus
In Cor, quod medii regione in pectoris haeret,
Perveniat: totos hinc diditur omnis in artus;
Multarum diversa per intervalla viarum
Transmeat, et fibris subtiliter insinuatus
Extremis haerescit, et illas auget inhaerens,
Atque affixus alit partes: sic damna perenni,
Ut vigeat corpus, reparanda perennia succo.
Et quia cum rubro permixtus Sanguine totas
Corporis in partes transfertur succus, oportet,
Perpetuo intra nos motus Cruor usque feratur
Circuitu; fieri uqod ea ratione fatendum.
E Vena, quae dicta Cava est, irrumpit inundans
In Cor, quod medio vibratur pectore, Sanguis;
Tum patefactum illud distenditur, atque recepra
Sanguinis in sese fit multo latius unda:
Contrahitur porro, rubicundumque exprimit ipsos
Rorem in pulmones; ille undique fusus eorum
Per caulas teritur magis, interiusque recenti
Miscetur succo, nimium qui mobilis exit
Illo ex attritu partique subactus in omni.
Inde locum cedit venientibus aëris auris,
Quas velut in folles inducimus ore ruentes
Latius in pectus: patefacti cordis hiatum
Ex alia tum parte subit Cruor, hospitiumque 232
Post breve contracta discedit sede, fugitque
Protinus ejectum. Motus hos Cordis, ut ipsum
Alternis sese dilatat, contrahiturque,
Non intermisso vibrata Arteria pulsu
Significat nobis: siquidem dum Sanguis ab illo
Ejicitur, magnam vi multa complet Aortam,
Ut vocitant; quae truncus uti se corporis omnes
Undique distensis ramis diffundit in artus,
Queis Cruor illapsus partes citus irrigat omnes:
Inde redit tenues per venas, inque Cavam se
Exonerat rursus parti conlectus ab omni,
Ut rivi in fluvium, rursusque revertitur in cor.
Quod superest, Sensus, age, delbamur ad ipsos.
Constituit Sensus Animae Natura ministros,
Custodesque velut pro corporis arce tuenda
Esse dedit, per eos quoniam Mens judicat, extra
Quae sunt in rebus, quae dira inimicaque nobis
Perniciem intentant, ut ferrea cuspis ut ignes
Praecipitesque loci fugiendaque caetera quae sunt.
Novit item per eos contraria, quaeque sequi nos
Possimus, corpusque juvent, et convenienti
Afficiant motu. Non est sed credere non est
Propterea, quales extant, res sensibus ipsis
Agnosci: namque ut variare tuemur eosdem
Interdum; sic res, opus est, varianter easdem
Percipiant Sensus vario pro tempore. Sano
Saepe mihi cibus est suavis; fit amarus at idem,
Aeger si jaceam: quoniam textura palati est
Tum varia in nobis: quin et quod dulce palato
Est aliis, fugiunt multi, velut acre venenum.
Dissimiles ut enim longe distare videmus
Inter sese Homines extrinsecus, oribus ora
Nam si conveniant et partes partibus omnes,
Pro, quam incerta forent confusis omnia formis! 233
Ergo ut dissimiles sumus, inquam, extrinsecus ipsi,
Quare dissimiles pariter non sumus et intra?
Non sit dissimile in nobis ut multa, palatum?
Transfer id ad Sensus alios quoque, transfer ad ipsos,
Quos reliquis praefers, Oculos: distare fatendum est
Ipsa etiam inter se textura lumina; multi
Quandoquidem aspiciunt res longius, inque tuentur
Clarius ac alii: simili ratione colores,
Quos uno pariter vocitamus nomine, ut atros
Aut ferrugineos virides quoque caeruleosque,
Si dicam similes, quos tu te percipis intra
Aspiciens, non esse meis; falsine repente
Arguar, atque errans veluti ignoransque refellar?
Nimirum haec Oculis cum, non videamus eisdem,
Sed qui dissimili textura forsitan intus
Sunt, opus est etiam non una percipiamus.
Quos simul intuimur, rerum ratione colores.
Quin sunt qui videant rubicundam lumine dextro
Corporis unius faciem viridemque sinistro.
Sunt qui uno majora minorave corpora coram,
Quam cernant alio. Quapropter nonne fatendum est
Res etiam a nobis varia fors mole videri?
Quis scit, an hunc montem, quem summis dicimus ambo
Nubila ferre jugis et caeli tangere templa,
Quis scit, an aequali videas tu tollier auctu,
Ac ego? communis nulla est mensura, queamus
Cui conferre; pari siquidem non illa videri
Mole utrique potest, illam cum cernimus ambo.
Quare hunc, si quis inest errorem haud possumus unquam
Detegere, aut ullis manifestum reddere verbis:
Quandoquidem rerum de mole haud judicat ulla
Mens ratione, aliis referens nisi rebus, ut illas
Majores dicat collatis sive minores
Sive pares; neque sic referendo fallimur hilum. 234
Denique non Sensus nobis largita videtur
Natura, ut Veri per Sensus exoriantur
Notitiae, atque fides sit Sensibus omnis habenda;
(Hae sunt Mentis enim partes, ut diximus ante)
Illis sed tantum servando in corpore ut uti
Possemus; quoniam, quidquid noceatque juvetve,
Nos facili ratione monent, Animumque repente
Concutiunt, ut res possit vitare sequive:
Quod ni per Sensus, fieri non posset, opinor.
Nam si ???? Ratio sine Sensu expenderet omnem,
Conveniat nobis an contra; nonne videmus,
Id quam difficile et quam magna non sine noxa
Corporis efficeret? contra cum caeditur ictu,
Aut cum forte manus propiore excutitur igne,
Nonne vides, intus Sensus vis illa molesti
Vivida quam subito Mentem ciet, atque dolore
Admonet esse malam sibi rem: subito excita magnam
Illa adhibet curam, tam diram vitet ut aegri
Corporis aerumnam: fieri num posset id ipsum
Tam facili pacto tam promte, si sine Sensu
Mens sola ratione malum cognosceret intus?
Et licet hic Sensus videatur fallere mentis
Propter opinatus, quos addimus, inde dolorem
Non animae, verum esse manus dum credimus illum;
Attamen hunc ipsum servandi corporis ergo
Protinus errorem nobis juvat insinuari:
Tunc etenim properamus eam, quae caeditur, igne
Sive calet propiore, manum removere perîclo.
Hoc igitur Sensus fungantur munere tantum,
Corporis incolumem servent ut denique molem:
Hac neque re, sani si constent, fallere possunt.
Caetera, si falli renuis, ne quaere per illos:
Ostendunt neque enim res nobis, qualis earum
Natura est; verum ad nos ut referantur eaedem. 235
Sic, cum Nauta ratem scopulosa ad littora vertens
Undas demisso pertentat fune profundas,
Ne puppim ad cautes scopulorum illidat opertas;
Ille quidem, quantum fundum super ipsa carina
Innatet, et coecum, si sit, docet esse perîclum.
Ast ubi se pelago puppis dedit, Oceanique
Sulcat adunca vias; imum contingere fundum
Quamvis interdum demisso pondere funis
Non valeat, quantum nec aquae signare profundae
Sit spatium, tamen a scopulis et syrtibus aequor
Id tutum docet esse, quod unum noscere refert.
Eja age nunc, Sensus quo pacto quisque sua re
Afficiatur, habe. Primo non sedibus unis
Ipse nec in certis Tactus regionibus haeret:
Undique Tactus enim totos in corporis artus
Diditur, et Sensus in se uno continet omnes:
Omnis enim sensus Tactu fit: dicimus illum
Praecipue tamen (atque ista secernimus in re)
Quid calor et frigus, sentire, et mollia quae sint
Duraque, quid siccum quid contra constet et humens,
Atque ubi sit multum laevoris et asperitatis;
Caeteraque e genere hoc per Tactum concita sentit
Mens; et id hac fieri certa ratione probandum.
Extima per totos late diffunditur artus
Texta cutis fibris de tenuibus inque plicatis
Nervorum veluti ramis subtilibus: ergo
Nervorum hos fines si quae res impulit extra,
Protinus ad cerebrum motus defertur, ut illis
Res alienigenas Mens sentiat excita plagis,
Atque ad eas referat partes et membra, moveri
Unde scit. idcirco progigni in partibus illis
Sensus, ut in manibus tergove aut crure videtur.
Partibus at multo magis illis vividus extat
Tactus, plura cutem fibrarum ubi tenuia fila 236
Intexunt; veluti manus est qua concava parti;
Inque pedum plantis simili ratione cientur
Sensiferi motus, cita Mens sentiscat ut illos;
Nec non membranis oculorum in tenuibus: Intus
Obtuso constant at contra viscera sensu
Humida cum madidis pariter pulmonibus; humor
Quandoquidem laxat fibras, ictusque madore
Debilitat; sensus motu languente cietur
Propterea, pertingat uti vix plaga cerebrum.
Hoc etiam in nobis pacto dolor atque voluptas
Gignitur: hic geminus quanquam pugnare videtur
Sensus, ut in mente est, atque in contraria ferri:
Namque dolor Mentem facit aegram, hilaremque voluptas:
Attamen haud prima distant in origine multum
Inter se; prope enim causis oriuntur ab isdem.
Namque cutis tenuis textus cum tangitur extra,
Atque cietur; erit hinc utriusque, doloris
Atque voluptatis: nam si quid molliter ipsam
Contingat, placideque cutem titillet, oriri
Hinc opus est suavem per membra vigentia sensum;
Blandaque perfundet Mentem corpusque voluptas.
Ast ubi quid molles violentius impulit artus,
Impressitque graves ictus, fibrasque retexens
Diffuit, et cerebrum vi motus perculit acri;
Turbatur pariter sensu Mens aegra molesto,
Tristis et ingenti percellitur icta dolore.
Si manus in pugna permixta caede calenti
Abscissa a trunco cui decidat, atque trementes
Jam per humum digitos agitet moribunda; queretur
In digitis tamen atque manu sentire dolorem
Truncatus, parti velut ac foret integer illa
Credere, si nescis rationem, forte recuses;
Crede tamen, quoniam id ratio quoque vincere debet:
Per fibras etenim cerebri e regione fluentes, 237
Queis et trunca manus constabat, fertur ab illo
Vulnere supremas Animaї impressus ad oras
Vehemens motus; uti Mens acri percita sensu
Vim partes ad eas referat dirumque dolorem,
A queis commotae diduntur vulnere fibrae,
Commotae haud aliter, quam si manus adsit: oportet
Quapropter, dolor in digitis videatur et ipsa,
Quae trunco est avulsa, manu, longeque relicta.
Nunc qui fiat, ut hac vita defuncta relictis
Corporis exuviis Animae vis igne cremetur,
Sentiat et dirum misere combusta calorem,
(Supplicia haec etenim saeva atque infanda manere
Credendum est Animas post ultima funera fontes)
Percipe. Nunc veluti, dum Mens cum corpore juncta est,
Immissum haud alia sentit ratione dolorem
Per corpus, quam quod, dum corpus tunditur extra
Aut laceratur, ea ingenti tum protinus intus
Obruta tristitia curis turbetur amaris:
Inter utrumque etenim corpusque Animumque vicissim
Foederis haec lex est sancita, ut diximus ante.
Cur ita non igitur, cum Mens sine corpore constat,
Numinis ultricem quoque disposuisse putemus
Justitiam, ut nigris Erebi damnata cavernis
Mens tristes agitet curas, perquamque molesto
Tartareae ad motum flammaї conficiatur
Infandi sensu veluti combusta doloris?
Gustus item a tactu quoque gignitur, inque palato
Isque fit in lingua, multis quae tota videtur
Composita e fibris contextis inque plicatis
Inter se varie: facili ratione movetur
Propterea, et partem sese contorquet in omnem.
Ergo cum innumera constet propagine lingua
Nervorum e supera cerebri regione fluentum,
Succus ubi variis mandendo expressus ab escis 238
Humida linguaї contingit texta, cietque
Fibras; tum quendam sentimus in ore saporem:
Nam quidam ad cerebrum motus sese inde propagat.
In radice ejus summoque in acumine verum
Vividus hic sensus magis est; nam copia major
Est ibi fibrarum, et contextus densior extat.
Utque cibos opus est varios distare figura
Et motu sese inter et augmine particularum,
Hos ita diverso pacto debere palati
Contrectare vias fibrasque ciere fatendum.
Idcirco exoritur variantia multa saporum.
Si pugnat linguae fibras et vellicet esca,
Fit sapor acer, uti piper est acceptaque mensis
Allia Messorum; salsum, si rodat easdem,
Dicimus esse cibum; dulcem, si leniter atque
Suaviter attingat penetretque foramina succus,
Mellis uti lactisque liquor tractatur in ore
Jucundo sensu: sed contra absynthia tetra
Abstergunt veluti linguam everruntque palati
Contextum tenuem; quapropter amara vocamus.
Deinde cibi sapient calidi magis; exagitabunt
Quandoquidem caulas motu majore palati.
At, quae frigida sunt multaque immota quiete,
Vix tenuem reddunt linguae per texta saporem
Plerumque, et sensu vix percipiuntur ab ipso:
Qui nimio contra persaepe obtunditur usu
Rerum, quae magno percellunt nervea motu
Texta; velut multo qui proluit ora Lyaeo
Nocte dieque madens, et vix non ebrius unquam est;
Tandem ejus sensum vix percipit ille liquoris
Nullaque propterea vini discrimina novit;
Ardet at in florem Bacchi, sapit ille palato
Spiritus, atque epulas tantum, queis succus inhaeret
Acrior, unde agitet fibras violentior ictus, 239
Appetit. Hoc ipsum sensus extende per omnes,
Omnes immodicum nam debilitantur ob usum.
Porro, quo pacto nares contingat Odorum
Vis, ut eum possit sensum progignere, agemus.
At prius illorum quae sit natura, videndum:
Post id nam ratio per se manifesta patebit,
Protinus ut nares vis nota lacessat Odorum.
Sic prius ac rapido plenam torrente Viator
Transiliat fossam, metitur praepete cursu
E longo campum spatio, torrentis ad oram
Ut venientem idem ferat ilicet impetus ultra.
Est Odor haud aliud, late quam missa per aura
Copia multarum de rebus particularum,
Perpetuo ex illis quas fluctu exire putandum est.
Et quia eas motu vario variaque figura
Constare, ut varia quae ex re mittuntur, oportet;
Est opus, ut varii pariter videantur Odores.
Si matutino madeat flos rore, recenti
Vel pluvia, haud ulli vulgo sparguntur Odores:
Particulis quoniam manantibus interceptum
Est iter, et liquida conclusa foramina lympha,
Unde fluunt; quare tectae obstructaeque tenentur.
Ast ubi sublatas radiis consumserit undas,
Reclusisque viis suavem Sol moverit extra
Educens fluctum, redolebunt floribus horti,
Mellificasque trahent halantia prata volucres.
Illud in his porro non est mirabile rebus,
Parva adeo constare minutaque particularum
Corpora, quae volitent faciles distacta per auras,
Perpetuoque fluant fluctu per tempora longa,
Nil ut limatum de corpore constet odoro
Propterea ad speciem, et vix desit ponderis hilum;
Jam super ostensum est quoniam tibi corpora quaevis
In non finitas quoque partes posse secari. 240
Sin tibi adhuc ratio quae posse obstare videtur,
Parvula ne fluere ex ipsis corpuscula rebus
Credas; hanc alio rem, si libet, accipe pacto.
Multa habet, et multis pertusa retortaque formis
Intervalla viasque, quod halat, corpus apertas,
Circumfusa fluens tenuis qua transeat aura
Aëris; ut varios dehinc hoc egressa meatu
Acquirat motus: parvam mutetque figuram;
Possit uti varia pariter ratione ciere
Sensum, quem fieri nostris in naribus ipsis
Percipimus, varios prope cum sentimus odores.
Seu levis aura igitur, seu fluctus particularum
Membranam nostris in naribus interiorem
Concitat et circum fibrarum tenuia fila;
Protinus hinc cerebri pertingit motus ad oras,
Excita quo certos tum Mens sentiscit Odores.
At Sonus auditur, cum nostras concitus aures
Ingreditur, sensumque sua vi percutit aër:
Nam praeter celeres motus fremitusque trementis
Aëris esse nihil Sonitus natura videtur.
Idque palam ut constet, citharae fac ut icta sonantis
Chorda tremat; celeri motam ratione videbis
Atque iterum atque iterum vibrari: in quaque necesse est
Esse ex impulsu valido tum parte tremorem:
Dum tremor est, poteris liquidos haurire sonores
Auribus: illa pari quoniam facit intremat aër
Commotus fremitu: porro compesce manenti
Chordam exultantem digito; tum protinus omnis
Desinet audiri Sonitus, quia sistitur aër.
Propterea magna concurrere corpora plaga
Si videas sub aqua vel clausi fornice vitri
Omnibus exhausto, quantum licet, aëris auris;
Nullum exaudiri propius quoque posse videbis
Murmur; namque carent auris loca: proinde fateri 241
Est opus omnino Sonitus et vocis inesse
Naturam, ut vinco, in commotis aëris auris.
Adde quoque his, circum quod si reboantia diris
Aera tonent bombis, ut cum ferus assidet urbi
Hostis, et ingenti belli quatit alta paratu
Moenia, commotam frangantur septa per urbem
Vitrea, quae clausis transmittunt lumina tectis;
Conturbetur item vini liquor inque citetur.
Omnia quae peragi num qua ratione valerent
Aurarum sine concussu tremuloque sine ictu?
Corpora proinde Sonum tantum sunt apta ciere,
Quae concussa queunt vibrari et contremere ictu,
Et facere aëriae pariter vibrentur ut aurae:
Mollia quapropter vix opportuna tremori
Sunt, et vix Sonitus, ut plumbum lanaque, reddunt.
Et quae densa magis quoque sunt, magis esse sonora
(Si tamen interea constent paria omnia) debent;
Plures quandoquidem partes quatiuntur ab ictu.
Aic quoque vividior defert et densior aër
Majorem Sonitum fremitu majore tremiscens.
Hinc minus auditur vox atque obtusior aestu est,
Quam cum frigida hiems crudescit, et aëra densat;
Perque diem voces non exaudire valemus
Tam facile, ut gelidae taciturno tempore noctis.
Praeterea in partes circum vox diditur omnes;
Unaque missa licet, tamen aures perciet omnes
Omnibus in populo: nam motus ubique propagat
Circum sese aër: veluti si marmora ponti
Strata gravi ludens ferias turbesque lapillo:
Nempe videbis aquam, ut subitos se tollat in orbes
Multiplici circum gyro, mediumque coronet,
Quo primo est commota, locum: pariterne recuses
Credere concussum dextra laevaque moveri
Aëra posse, retroque simul, simul ante propelli 242
Deorsum etiam sursumque et in omnes undique partes?
Interposta tamen si sint loca longius aequo,
Denique per magnum spatium confundier auras
Aëris et minui fremitus missamque necesse est
Turbari, ut nequeas verba internoscere, vocem.
Utque solent pelagi glomeratis orbibus undae
Saepe repulsari objectis a littoris oris,
Et non confusos alia de parte recurvi
Circuitus orbes sinuare retroque referri;
Sic quoque non aliam rationem reddere possis,
Quo pacto formas verborum saxa remittant,
Palantes Socios cum per loca sola vocamus,
Seu resonat fundens silvestrem fistula Musam,
Et labro calamos Pastor percurrit hiantes.
Saepe aliquis, cui dura Venus rejectaque vota,
Solus per silvas et valles inter opacas
Erravit tristi testatus voce querelas,
Contemtos saxis et responsantibus ignes
Ennarrans laesum paulum solatus amorem est.
Namque ferunt Nympham latitare in montibus illis,
Pulchrum quae quondam nequidquam pulchra peribat
Narcissum; spretos moerens tum propter amores
Tabuit, et diri monumentum triste doloris
Facta lapis retinet vocem veteresque querelas.
Vatum sic mendax cecinit Chorus: ipse refello:
Nam solidis adlisa locis retroque priorem
Reddit pulsa Sonum, verborum et imagine ludit
Aura ciens iterum sensus auresque penetrans.
Unam saepe quater loca vidi reddere vocem,
Verbaque certatim colles iterare repulsa
Collibus et tacitae violare silentia noctis.
Scilicet et colles antiquaque moenia et aedes,
Et tacitum positae rupes trans flumen, et umbrae
Silvarum, et multo vestiti cespite campi, 243
Montium et anfractus varii procul, et cava saxa
Et nubes referunt Sonitus et murmura reddunt.
Quanto et nos spatio majore recedimus illinc
Reflexae tantum mora crescit vocis, ut aures
Saepe vel integra vox, vel duplex ternaque pulset.
Verum quo fuerint propiora obstacula contra,
Hoc ad nos citius referetur imago loquentes,
Ultima vocis uti vix saepe audire queamus;
Sed resono turbet sermonem murmure clangor.
Sic cum marmorei vicino e parjete templi,
Audit ubi Orantem Populus, prope tempore eodem
Vox reflexa venit, quo missa loquentis ab ore est,
Multiplici pariter ferit ictu fortius aures:
Non ita, si laxis instrata tapetibus illa
Marmora sint, quoniam voces non inde redibunt;
Obruit has etiam Populi stipata caterva
Vestibus, et quae per suspiria redditur aura.
Si circum effundi nequit, at directus in unam
Est partem resonans aër, intensior exit
Hinc Sonus, ut longo cum vox immissa canali est.
Hinc prodit vis mira Tubae vocalis (ut illam
Appellant), intus si voces ore profundis,
Usque adeo magnos Sonitus extollit et altum
Clamorem, ut penetret nubes et inania caeli
Plus quam Stentoreae vocis vi repleat, atque
Terrificet pavidas strepitu resonante volucres.
Inter namque tubae latera interiora repulsu
Aurarum vires augentur multiplicato:
Non secus atque cavae specubus se nubis et ipsis
Vallibus et silvis tonitru caeleste propagat,
Atque ciet populos strepitu majore timentes.
Fit gravior Sonitus, fremitus cum lentior extat
Aëris undarum; siquidem dum quaeque tremiscit,
Amplis excurrit spatium, finditque loco se 244
Majori non crebra nimis; fit acutior idem,
Protinus auraї cum vis vibrata frequentes
Inque brevi spatio cursus agit atque recursus:
Propterea gravis a majori corpore prodit;
Illum nempe gravem, cum longa est, tibia reddit;
Si contra brevior constet, Sonus exit acutus.
Hinc tibi multarum tot sunt discrimina vocum,
Tot variae species atque intervalla Sonorum;
Nomina certa quibus, sed paucis (quis queat omnes
Prendere?), qui melicas artes docuere, dederunt.
Prima Senis Samii sunt haec inventa, sonantes
Qui numeris certoque coërcuit ordine motus.
Chorda tremens unda nostros si simplice sensus
Impellat, duplici simul altera verbere pulset,
Conflatur Sonus inde tuis gratissimus omnes
Auribus ante alios, sibi nam permixtus uterque
Tempore respondet breviore, et percutit una.
Gratus erit quoque, si geminos det chorda tremores,
Altera dum peragit ternos; aut deinde quaternis
Ictibus undarum ternus si consonet ictus.
Jungere si varios numerorum hoc ordine perges
Inter se Sonitus, deprendes usque minori
Progrediens nostros tangi dulcedine sensus:
Rarius inter se nimirum et non ita parvo
Tempore junguntur discordes caetera pulsus.
Octo discrevere Sonos, signisque notârunt,
Queis amor hic curae est; ollis hic terminus haerens,
Non datur hos transire ultra atque excurrere fines:
Verum iterumque iterumque gradus assurgere pergunt
Deinde per octonos, vel, si libet, ordine verso
Descendunt spatiis, quibus ascendere, remensis:
Ut faciant, nervos aut aerea fila nec aeque
Crassa nec aequali ductu protensa nec aequis
Viribus inter se componunt, concita pulsu 245
Pectinis aut pinnis salientibus ut dare possint
Octono inclusos gyro quocumque Sonores.
Hos ita permiscent, atque ordine convenienti
Tempore quemque suo varioque tenore morisque
Atque intervallis variis novere peritae
Elicere inde manus, ut protinus arte magistra,
Harmoniam Graeci quam dicunt, exoriatur,
Arrectas cupide penetrans quae suaviter aures
Pertentat tacita motum dulcedine pectus.
Scilicet hac animi mira ratione trahuntur;
Illa rapit Mentes alte insinuata, suoque
Evehit extra se mortalia corda lepore.
Praestantes Animae, queis altius insidet intus
Haec Pulchri species haec Ordinis insita forma,
Plus aliis hanc vim captae sensere bibentes
Aure magis cupida, quodcumque illabitur illinc:
Istud namque melos speciem illam munere Divûm
Impressam in nobis, quae saepe obducta lateret,
Suscitat, atque locat manifesta in luce videndam,
Unde rigat Mentes ubertim dia Voluptas.
Objicit hic sese quiddam mirabile nobis:
Namque fac, una cavae testudinis excita pulsu
Chorda tremat, reddatque Sonum; videatur, oportet,
Altera, si par est prope et aeque tensa, moveri
Per sese exultans pariter, similemque Sonorem
Reddere. Non illud, quo fiat, dicere pacto est
Difficile, et veram, si jam cupis, accipe causam.
Aequalis quoniam re prorsus constat in omni
Utraque chorda, pari, cum mota est utraque, oportet
Tempore conficiat cursus, pariterque coruscet
Consimilem reddens una fremitumque sonumque.
Alterutram vero si tantum pectine tangas,
Ut tremat, et tremulo circum queat aëra motu.
Exagitare, suas celerans hic proferet undas 246
Intactam ad digitis eburno pectine chordam;
Pareat illius tunc ictibus illa necesse est.
Tenuiter impulsa est primo, dum chorda secundos
Post redit ad cursus, novus aëris advenit ictus
Vim geminans motus, et, quo via, dirigit illuc;
Post aliusque aliusque supervenit et nova jungit
Verbera conveniens in tempore, quo parat itus
Illa suos; igitur magis usque impulsa cietur,
Ex fremitu donec Sonitum exaudire queamus.
Consimile est altis pendentia turribus aera,
Invenit quorum Campania nomen et usum,
Cum coeptant agitari aut plebem in templa vocatum,
Aut ad Consilium Patres sanctumque Senatum,
Laetitiae aut festis augenda ad signa diebus:
Primo pendentem per funem concita motu
Se tenui vibrant; sed ubi rediere, repente
Additur a validis nova vis transmissa lacertis,
Quae facit ut majus spatium magis icta peragrent;
Urgent deinde novos itus tentantia vires
Usque novae; quare quia tempore quaelibet apto
Impellit, fit, uti momentis denique junctis
Pluribus illarum quatiantur pulsibus aera,
Et Sonitus magnam pervulget protinus urbem
Verum siqua suo non tempore, scilicet aequo
Ocyor, intendat funem vis, inde priori
Motum adversari fateare necesse secundum est
Atque obstare recurrenti: vel deteret ergo
Partem aliquam illius, vel prorsus sistet eundem
Sic quoque si gemini prope distendantur, eodem
Non apti tamen ad vibrandum tempore, nervi,
Alter pulsato nunquam tibi consonat uno;
Namque cito illius motum, quem scilicet ictus
Primus inire facit, contraria sistit iniquo
Tempore post veniens unda, atque ita praepedit omnem. 247
Verum non ita fit, nervus si longior aequis
Partibus extet, uti quaevis queat infremere uno
Tempore, quo vicinus agit se nervus ab ictu.
Nam tum divisae mediis (res mira!) coruscant
Immotis partes punctis, redduntque Sonorem.
Hinc facilis veram ad rationem se via pandit;
Quare, cum quaedam resonant prope corpora, nostri,
Nec mora, inhorrescant artus, atque ossa tremiscant:
Vitra quoque, immittunt quae clausas lumen in aedes
Saepe agitentur, ubi Sonitus quid fundere certos
Auditum: sed non opus haec monstrare videnti est,
Nam modo dicta, tibi cum sint bene cognita, clarant.
Hic equidem a vero non longe absistere quosdam
Credimus, e multis qui partibus aëra dicunt
Constare, ut variae sint vires officiumque,
Et varia illarum natura, nec una potestas;
Proptereaque Sonos sit certos apta ciendi
Illa tremore suo, diversos altera, tantum
Quaeque suos, veluti diviso munere, reddat.
Nec nova res auras naturae haud simplicis esse
Aërias, siquidem foecundant omnia late
Omnibus et vires et vitam suppeditantes;
Nec non e rebus sibi jungunt tenuia quaeque
Abrasa, in varios atque exhalata vapores.
Quare non poterit per partes aëris omnes
Transferri nostras certus Sonus undique ad aures,
Sed quas in certos natura dat ire tremores,
Illis nempe pares, quos consona corpora reddunt;
Nam secus haud valeant diversi tempore eodem
Audiri Sonitus; neque enim bis terque quaterque
Idem vibrari simul aër posse videtur.
Et quoniam motu Sonitus fit, temporis uno
Momento quaevis non ad loca pervenit ille;
Sed vicina prius pertingit, deinde remota; 248
Atque ita temporibus multis natura propagat
Se sonitus, tremulis fieri quem diximus auris.
Praeterea Sonitus aeque celerare videmus
Semper, sint tenues sint magni quamlibet illi:
Scilicet horrendum murmur parvumque tuborum
Tempore idem spatium pariter percurrit eodem;
Pluribus in rebus tentando saepe repertum
Quod fuit, ut ratio non ulla refellere possit.
Idem praeterea vix ventis tardior aures
Percutit adversis Sonitus, citiorque secundis;
Vividus his quanquam procurrat, languidus illis,
Se procul his, illis loca per breviora propaget.
Denique non ejus magnis fuga coepta remittit
Consectis spatiis; verum percursa Sono quae
Sunt loca, temporibus jam respondere notatum est:
Nimirum his aeque crescunt crescentibus aeque:
Propterea Sonitus geminato tempore duplex
Excurrit pariter spatium; sed dimidiato
Illo dimidium spatii quoque transmeat idem.
Hinc si, quod stadiis tempus respondeat octo,
Constet (tot stadiis jam respondere notatum est,
Quino quo vibrat se pulsu arteria, tempus),
Possumus, a nobis quantum loca, noscere, distent.
Nam si praeteriens magno ratis aequore longe
Fulguret, exploso crepitumque det aere; repente
Id numera tempus, crepitum quo scilicet acrem
Praecessit fulgor; cui respondentia noto
Cognosces stadia, ipsa quibus disjuncta recedit
Puppis: et assimili pacto, cum fulgit in altis
Nubibus, et tonitru post Juppiter infremit acri;
Quantum illae nubes tollantur, scire licebit.
His bene firmatis rebus tibi suppositisque,
Accipe, quo patulas pacto Sonus excitat aures.
Principio motus subit aër anteriorem 249
Auris, qui conchae cavus extat more, meatum
(Amplus hic est, circum ut resonantes colligat auras;
Una proinde tubum multi applicuere patentem
Parte, sed angustum, surdae qua jungitur auri):
Inde per anfractus varios spirasque retortas
Pervenit extensae membranae ad tympanum, ut ajunt,
Insinuatus, eamque trementibus incitat auris,
Quae concussa movet semotum in parte reposta
Aëra post sese; labyrinthi hic denique flexus
Concutiens fibras tenues ciet; unde cerebri
Motus hic ad molles per nervum immittitur oras,
Mens ut possit eo voces audire Sonosque.
Quod superest, Visus naturam percipiamus:
Et quia, quae Visum feriat, res luce videntur;
Si bene naturam, quam multo ostendimus ante,
Lucis mente tenes, quid ab illa profluat, audi.
Primo cum radii densatum in corpus aguntur,
Protinus ut nequeant caecas transire recepti
Et penetrare vias omnesque illabier intro,
Reflectuntur, et exiliunt; quod cernere possis,
Cum radius Speculi veniens offendit ad aequor.
Si vero endogredi reclusa foramina possit
Corporis, ut vitrum liquidamque ut permeat undam,
Incidat et recto delabens desuper ictu;
Tramite decurret nusquam deflexus eodem:
Saepe tamen recta, cum desuper incidit idem
Scilicet obliquus, non quit regione viaї
Pergere, in ingressu sed coeptam cogitur ipso
Inflexus mutare viam: si densius extet,
Quod refracta subit radii lux, corpus; ut auris
Aëris a raris liquidas cum transit in undas,
In durum ex undis vel migrat et aëre vitrum;
Se merget magis, et cursu breviore meabit,
Et minus obliquo: sed contra obliquior exit 250
E vitro atque undis in raras aëris oras.
Propterea fit, uti videatur fractus in undis
Remus; quandoquidem radii, quos mersa remittit
Pars ea reflexos, ubi jam venere sub auras,
Franguntur, fractique magis regione feruntur
Obliqua, et se demittunt a tramite coepto.
Quod magis ut noscas, age, labro immitte vacanti
Clarum ex argenti fulgore numisma vel auri;
Deinde recede pedem referens paulisper utrumque,
Illud dum labri latus obtegat, ex oculisque
Eripiat prorsus, tum vas puer impleat unda,
Fac, vacuum; incipiet tibi fulvum protinus aurum
Namque vel argentum nummi (res mira!) videri.
Quod fieri haud alio valeas ostendere pacto;
Quam quia, cum densis radii lux exit ab undis,
Inclinatur, uti multo demissior, ante
Quam fuit, obversos oculorum tangere visus
Possit, et ut paulum sublatum ostendere nummum;
Quem nunquam radio potuisses cernere recto.
Sic quoque, cum caeli spatium permensa revisunt
Astra suos obitus, cum Sol cum Luna videtur
Orbis jam primo pelagus contingere limbo,
Inferiora, magis demissaque, quam videantur,
Sidera, et occiduis Solem Lunamque sub undis
Curribus emeritos credas solvisse jugales;
Quandoquidem attollunt radii sua sidera fracti,
Dum circumpositas terrae illabuntur in auras:
Ante suos contra cernes jubar erigere ortus,
Et tremere igne novo superaque attollier aequor.
Sidera praeterea, quae toto fulgere caelo
Hic illic infixa serena nocte videmus,
Pene infinitis distantia dimoveantur
Cum longe spatiis, per quae loca lucis eorum
Transmissi radii varianter multimodisque 251
Flectuntur; quoniam mediorum Vorticum, oportet,
Multiplex variumque meando iter ingrediantur;
Sidera quis temere in caeli regione manere
Dicat ea, a nobis qua fulgida conspiciuntur?
Et quia franguntur, dum vitrum obliqua cadentes
Transmittunt radii; si forma lentis id extet,
Scilicet a parti cum paulum assurgit utraque
Convexum, radios non recto desuper omnes
Excipere incursu poterit; verum undique fractos
Colliget, et puncto, faciet, jungantur in uno;
Appellant quem proinde Focum; quia protinus illic
Materia admota radiorum viribus ignis
Conjunctis oritur: quod si pars utraque contra
Concava sit vitri, opposita ratione necesse est
Confracti ingressu simul egressuque recedant
A sese radii disjuncti mutua lucis
Huc illuc, vulgoque per aëra dispergantur.
Haec inserta tubis aptare est vitra repertum,
Ut longe positas nobis longeque remotas
Res, quas nunquam oculis possemus cernere nudis,
Ostendant variis radiorum anfractibus intus,
Et late terram et caeli nova sidera monstrent.
Ars facit haec etiam, magno videantur ut auctu
Corpora, quae nostros infra sunt tenuia sensus,
Ut cum detegimus brevium per septa tuborum
Innumera in variis animalia fervere rebus
Tantula, uti totum numero simul innumerali
Cernere non oculis populum possimus eorum,
Ludentisque velut miracula contemplamur
Naturae, majora suae quae denique nusquam,
Rebus quam in minimis, spectacula praebuit artis.
Jam Speculi non posse vias penetrarier intro
A radiis, supera quoque dixi, lucis; at illo
Omnes reflecti offensu, subitoque repelli. 252
Propterea rerum variarum apparet imago
In Speculo; quoniam simulacrum lucis ab ipsis
Cum venit in Speculi laevorem rebus, ab ejus
Planitie redit haud confusa lege situque,
Sed certa ratione sed ordine partium eodem,
Ad Speculum offendit veniens quo lucis imago.
At super his quoque scire licet, quod, rectus in aequor
Si Speculi radius super incidat, exilit idem
A Speculi laevore via quoque rectus eadem;
Sin cadat obliqua veniens regione viaї,
Ex alia obliquus pariter se parte reflectet:
Haud secus, ex aliqua quam si pila parte superne
Jacta pavimentum feriat, resilire videbis
Protinus opposita sursum regione repulsam.
Percipe praeterea, quare videatur imago
Tantum ultra Speculum, quantum res ipsa locata est
Citra; quod genus est, sub terris impete tanto
Cum caelum in Speculo cum caeli nubila subter
Despicimus, quantum supera patet altus hiatus.
Haud alia visum radii ratione lacessunt
Reflexi, recta quam si regione venirent:
Illaque propterea visas referamus, oportet,
In loca res, radiis quae respondere videntur,
Nostra licet fracti detergant lumina, rectis.
Non tamen a Speculis, quae constant aequore laevi,
Transferri res haec ratioque valebit ad illa,
Extima queis facies convexa aut concava constat:
Concava namque augent pariter removentque figuras;
At longe tenui propiores augmine contra
Reddere res oculis, quae sunt convexa, videbis.
Quapropter Speculum, facies cui plana nitensque est,
Unum prae reliquis mendax non esse videtur:
Fidum hinc exposcunt ornantes ora Puellae
Consilium, Juvenum aspectus cum fallere ficta 253
Vultus saepe student forma Veneresque videri.
At neque rura suis etiam, neque rustica Pubes
Nuptarum Speculis unquam caruere: quietae
Nam conlectus aquae saepe inter saxa viarum,
Ora coronatos et lecto flore capillos
Reddidit, ut Pueri laudarent Agricolarum;
Nec sum adeo informis, nuper me in littore vidi,
Pastor ait, tenero perculsus vulnere corda.
Hinc etiam omnigenos gigni fateare Colores
Est opus in rebus: namque ut reflexa videri
Lumina res faciunt radiorum, ita corpora reddunt.
A quibus exiliunt, vario contincta colore.
Candida cernis enim, quae ex omni parte remittunt
Omnes vi multa radios, et lumina vibrant
Undique: sed contra nigrant ea corpora, multis
Quae pertusa viis intra se clara receptant
Lumina lucis, uti paucos rarosque remittant
Ex sese radios vi languescente repulsos.
Sub terris ideo quae sunt loca, nigra videntur
Omnia; quandoquidem subtus non ulla subit lux.
Unde repercussis radiis ad nostra referri
Lumina possit, et his visum progignere jactis.
Si duo praeterea nigrumque albumque calentis
Marmora sint Phoebi radiis expôsta, videbis,
Quod nigrum est, citius calefactum, at serius album:
Jactat enim radios hoc sese protinus extra;
At nigrum recipit contra, retinetque calentes.
Propterea et nigri carbones igne propinquo
Concipiunt flammas facile, ardescuntque repente.
His etiam adde, niger quod pannus et albus, uterque
Et simul undarum frigentem immersus in amnem,
Et simul aestivos extensus Solis ad ictus,
Non simul abjiciet siccatum Sole madorem;
At multo citius niger exsiccabitur; ignem 254
In se namque magis recipit, qui disjicit omnem
Protinus humorem, longeque expellit in auras.
Porro cum quodam gignantur luminis ictu,
Multiplices, opus est, gigni fateare Colores,
Exilit in varios vario ut de corpore motus
Lumen ab offensu: quod uti cognoscere possis,
Percipe nil aliud radiorum luminis esse
Naturam (liceat supera quoque dicta referre),
Quam nisum medio fugiendi a Sole pilarum,
Alterius, memini, quas diximus esse Elementi.
Ergo percussum faciat si corpus (ut illud
Constat inaequali contextum fronte), pilarum
Se circa ut rapide reflexa Elementa rotentur;
Prodibit Ruber inde Color, Rubicundaque visum
Lux feriet: quod fit, minium cum cernimus, et cum
Sanguinis undantes latices e vulneris ore
Profluere, aut roseos primo ex Oriente videmus
Aurorae vultus lucemque diemque ferentis.
Contra si tenui retro pila missa rotatu
Exiliat; radiis lucis perfusa nitebunt
Corpora Caeruleis: Virides Flavique Colores
Et Ferruginei quique omni de genere inter
Hos extant alii, non multum in origine distant;
Quandoquidem motu gignuntur particularum
Circa se mage vel celeri, vel languidiori.
Forsitan et varia distant quoque mole, nec aequo
Pondere particulae lucis nec viribus extant:
Quare dissimili motu impulsuque cieri
Quamque sua pro natura debere fatendum;
Corpora proin vario collustrant tincta lepore.
Haec veris propiora, tamen non vera fateri
Esse potes; quoniam non clarant de genere horum,
Quid fiat, verum fieri quid possit: at ipsum
Jam quoque, quid fiat, quid verum denique constet 255
De genere hoc, multo evictum tentamine nuper
Prodiit, atque mihi est exempla retexere longum
Omnia, nec numeris patiuntur multa referri.
Propterea tantum sat erit libasse, quid ingens
Re vulgârit in hac Anglis Newtonus ab oris.
Principio clausis foribus penitusque diei
Lumine semoto, tantum per tenue foramen
Admisit radium thalami in penetrale rotundum
Solis, et objecto venientem corpore vitri
Excepit triquetri; ut, dum migrat in illud, et extra
Egreditur, geminis paulum se frangat ibidem
Ipse locis: porro canam haud procul inde papyrum
Constituit, radium quae vitro denique sistat
Transmisso. Tum vidit eam nec luce rotunda
Fulgentem, parvi claram nec imagine Solis;
Vidit at oblongam super extensamque figuram
Multorum vario tingi fulgore Colorum.
Imus inardebat Rubro locus; altior extat
Flavus; et hunc Viridis superimminet; excipit illum
Caeruleus Color; at Violae lux pallida summa est.
Aspexit etiam, quae tenuia particularum
Transmisso in radio volitant corpuscula, tingi
Diversa inter se variorum luce Colorum;
Ima rubere quidem, Violae pallescere summa
In morem, medios media ipsa referre Colores.
Quare hoc? nimirum quia claro in lumine Solis
Diversa inter se natura dissimilique
Particulae constant radiorum; quas ubi vitro
Excipis, haud aequa pollent vi trajiciendi;
Propterea haud aeque radii franguntur: in altum
Insiliunt, fracti quoniam mage, languidiores:
Inferiora tenent, luci quibus acrior extat
Vis, fractique minus. Quapropter lucis in ipso
Lumine sunt multi natura et proinde Colore 256
Distantes radii; nitidum quod reddere cernis
Candorem, cum sunt confusi mutua, ut Album
Est radii jubar, ingreditur cum tenue foramen,
Et nondum ad triquetri pervenit corpora vitri.
Ergo videmus eo res tingi quasque Colore,
Cujus particulas retro jacit extima rerum
Ex sese facies, ut lux rubicunda pyropi est,
Propterea, quoniam vix ullos ille Colores
Reflectit, praeter viva quam luce rubentes.
Quantum ultra Mens illa Viri foecunda repertis
Processit? quid non praeclaris extudit ausis?
Quid non divina meditando protulit arte?
Atque equidem, si res foret haec non invia Musis,
Scilicet et motus qua se ratione propaget,
Et canerem, quae vis illum compescat, et obstent
Corpora corporibus qua lege fluentia motis,
Exponit quae Vir dictis ille omnia chartis:
Praeterea et Gravitas ut sese extendat in omnem
Late materiem; trahere ipsa trahique vicissim
Corpora per caelum, Solemque errantia niti
Quaelibet in medium memorarem sidera, et unquam
Haud potuisse suis ratione ex orbibus ista
Elabi, et varios Lunae quae certa meatus
Dirigat, et domitum Martem quae causa refraenet.
Fors alii haec olim peragent, quibus altior acris
Vis animi ingeniique vigor pollentior extat.
Scilicet haec memoret, [ERROR: no reftable :]R.P. Rogerius Boscovich Soc. Jesu Matheseos in Coll. Romano Professor. quicum communia nobis 1350
Vincula communis Patriae, quem sidera Mundi,
Vires, mensuras, rationes, pondera rerum
Et numeros audit Pubes Romana docentem.
Magnis ille Viris Socialis foedere vitae
Jungitur. Hoc Divûm sancitum est munere, ut essent, 257
Qui genus excolerent humanum, et lumine puro
Doctrinae et rectis formarent moribus orbem.
Hoc, quod nempe meum est etiam, sit quamlibet ipsum
Exiguum, ex isto deductum fonte necesse est
Illis acceptum, quidquid sit, sponte referre.
Iridis et pulchri pinguntur saepe Colores:
Namque, ubi dispersis pluviaї roscidus aër
Constat aquae guttis, queis possint Solis Eoi
Clara vel occidui frangi varieque reflecti
Lumina, fiet, uti magnum sinuentur in arcum,
Qui feriant nostros oculos visumque, Colores.
Haud secus ac in aquis salientibus, undique fusis
Circum marmoreae cum spargunt aëra guttis
Najades, adverso quarum Sol lumine ludos
Rorantes videat, radiisque illustret, aquarum,
Iridis omnigenos parvae tueare Colores,
Est opus, humentes radiis et pingier auras.
Conspiciemus item florentis gramina prati,
Cum matutino leviter conspersa madescunt
Rore, novus terris et jam Sol lumina profert,
Caelestem variis simulare Coloribus Irim.
Obliquos radios etenim in se gutta receptans
Frangit in ingressu; tum posteriore reflectit
A latere, ex ista queis parte exire negatum est.
Hinc aliud tentant illi latus, unde sub auras
Efugisse queant, sed non impune; sub auras
Nam redeunt fracti, et candentis lumina lucis
Hic mage discerpunt iterum in diversa, recedunt
A sese quoniam divisi, abeuntque Colores
In varios: veluti adversum si vitreus alte
Plenus aqua globus ad Solem educatur, et ipsum
Spectes tu Solis positus de parte, Coloris
Tum cujusdam oculos species ferit; altius illud,
Si rubet, est vitrum; flavum demissius aurum, 258
Post virides herbas, tum caeli caerula templa
Purpureum violae simulat tum denique florem.
Ergo hoc si deorsum disponas ordine guttas,
Ordine item deorsum videas hoc ire Colores:
Circum at si guttae sint undique, flectere circum
Versicoloratum se cernes lumen in arcum;
Namque pari radios ratione a Sole receptant
Circum dispositae guttae, et ratione reflectunt
Ad nos deinde pari, paribusque Coloribus arcus
Propterea ductus circum pingatur oportet.
Irim praeterea quoque saepe videre secundam
Contigit, exterius quae sese inflectit; at ejus
Languidior multo lux est, versoque Colorum
Ordine per caeli regionem extenditur amplam.
Hoc fit, ubi in guttis bis reflectuntur aquaї
Ingresi radii: quod idem pila vitrea montrat,
Si suspendatur paulo tamen altius, ante
Quam suspensa fuit, quoniam transire videtur
Paulatim saliens a rubra luce per omnes
Exinde at fuscos mage pallidulosque Colores.
Ire coronatum Solem Lunamque videmus
Interdum, et varios ambire utrumque Colores;
E tenui speciem quam reddi nube necesse est;
Quae quia Lunam inter Solemve, oculosque videntum
Est media, illorum subter transmittere debet
Refractos varie radios, mediumque nitentem
Orbem proin pulchro circum redimire Colore.
Sic ubi quis frigente tepentia balnea bruma
Ingreditur, densus Calidae vapor undique fusus
Clara lucernarum concinnat lumina circum,
Quae feriant oculos, variorum serta Colorum.
Est etiam ut geminos spectemus in aethere Soles,
Aut plures quandoque: velut nam corpora reddi
Cernimus e speculo, sic et glaciata necesse est 259
Spicula, quae caelo labi post saepe notatum est
Nubibus e densis, ubi forte liquescere paulum
Incipiunt, et stant gutta pendente deorsum
Recto proinde situ, phaebeos desuper ad nos
Reflectunt radios, Oculo qui denique juncti
Assimilem Soli pigunt, geminantque figuram.
Accipe nunc, quanam lucem ratione tuamur
Corporaque immissam per lucem, aciesque reclusae
Quid faciant. Oculi primo globus exteriori
Circum munitur tectus super, inque volutus
Membrana; quae fors, quia paulum dura videtur,
Ut cornu, simul et pellucida, Cornea dicta est.
Illi subjicitur post altera tenuior intus
Uvea, fors uvae sic propter dicta colorem,
Ut libet: haec medio pertusa foramine constat,
Quod modo per fibras, nimios excludere possit
Ut lucis radios et vim removere nocentem,
Contrahitur; fit idem modo latius, uberioris
Si quando, veluti per noctem, lucis egemus:
Pupula nomen habet. Demum quae tertia constat
Membrana, in fundo est Oculi, contexta minutis
Reticuli in formam fibris, gignuntur ab uno
Quae nervo, veluti plexi uno a stipite rami.
Interiora tamen nigro penetralia muco
Obsita sunt Oculi, ne possint clara reflecti
Lumina, nec radii sensum turbare repulsi.
Tres etiam Humores Oculus gerit, exteriorque
Est Aqueus: porro Crystallinus excipit illum,
Qui parte haud aliter quam lens ab utraque tumescit
Turgidus: extremus demum subit interiorque
Vitreus, hoc multo qui mollior extat, at illo
Densior. Ergo Oculis Mens rerum externa videndo
Percipit, emissis cum rebus ab omnibus omnes
In partes radiis acies obvertimus; intro 260
Illabantur uti se protinus insinuantes;
Et vario confracti humore meantes
Tandem Oculi in fundo jungantur, quisque suas se
Ad partes referens: extrema ita corporis ejus,
Quod tuimur, tunica simulacrum pingitur; ipsae
Qua paulum fibrae pictura concutiuntur,
Concussaeque suos cerebri ad suprema propagant
Per nervum motus; qui certo foedere Menti
Significant, Oculis transmissum est quidquid apertis.
Utque ea, quae dico, constent manifesta, nec ulla,
Ni temere, a quoquam possint ratione refelli;
Obstructis foribus semota luce diei
Coeca domus tenues tantum per tenue foramen
Admittat radios; qui protinus excipiantur
Convexo hinc illinc a vitro: proinde videbis
Haud procul inter se collectos jungier una,
Pingereque in cana rerum simulacra papyro,
Illapsi quarum radii per tenue foramen,
Errantesque greges et arantes jugera Tauros
Silvasque collesque et pictos floribus hortos,
Omnia parva, tamen vivo distincta colore.
Sic quoque Pupillae medium lux missa foramen
Ingreditur; lens humoris Crystallina porro
Excipit, et fractam membrana jungit in ima,
Et parva rerum depingit imagine formas.
Utque inversa situ picta simulacra videmus
In charta, inversas pariter quoque rere figuras
Pingier extremis Oculorum in finibus intus:
Quandoquidem radii venientes ante secabunt
Se, quam membrana juncti sistantur in ima.
Dextram laevus adit partem, dexterque sinistram
Nimirum, et superas picturae ascendit in oras
Imus, item e superis contra regionibus alter
Ordine mutato fractus demittitur infra: 261
Non est propterea tamen ut videare videre
Sub terris volvi caelum, vallesque profundas
Nubiferis extare jugis, inversaque subter
Tecta in praecipites semper pendere ruinas:
Quaeque suis dispôsta locis namque ipsa necesse est
Mens referat, certaque locet regione situque,
Quae videt inverso radiorum singula cumque
Ordine. Coecigeni veluti, fulgentia Solis
Nunquam aspexerunt qui lumina, Noctivagique
Multa decussatis si prae se corpora virgis
Obvia contingant, hinc illinc, dextera quae sint
Laevaque, percipient; baculo licet illa sinistro
Mutuo in offensu tangantur, laevaque dextro.
Et quoniam in partes a puncto corporis omnes
Quolibet innumeri lucis saliuntque fluuntque
Reflexae radii; si cominus ejaculentur,
Distracti inter se venient magis insinuantes,
Quam si corpus idem spatiis majoribus absit.
Nimirum lucis puncto radiantis ab uno,
Quae nostros veniens Oculos subit, angulus inde,
Si distet longe, minor exit, major at idem,
Si propre sit corpus. Ratio hinc mihi certa petenda est,
Quapropter rerum diducta, remotaque longum
Corpora per spatium clare magis intueantur,
Quam nimium vicina Senes; nam planior illis
Anteriore Oculus cum sit de parte remissam
Aevo vim propter fibrarum hinc inde prementum
Ad latera, et fundo propiore accesserit ipsa,
Qua rerum effigies fiunt, membrana, necesse est,
Ut, quia distracti vicini corporis inter
Se radii veniunt, Oculosque offensibus intrant
Obliquis, fracti tum humoribus ante propinqua
Sistantur fundi tunica, quam mutua jungi
Inter se, et rerum simulacra effingere possint. 262
Ur pariter raidos longe lens vitrea jungit,
Si convexa parum constet, speciemque papyro,
Quae prope sit nimium, confusam pingere debet.
Propterea illius confusa videtur imago
Corporis, ut Senibus nequeat dignoscier aegris
Quod si dimoveant Oculis rem longius, ejus
Sint minus obliqui radiorum lucis ut ictus
Distractique minus, poterunt post denique multos
Humorum anfractus supremae in fronte coire
Membranae, et species variarum ibi pingere rerum.
Proinde Senes longe positas res atque remotas
Clarius aspiciunt; propiusque admota tueri
Corpora vix possunt, geminis nisi lumina vitris,
Convexa hinc atque hinc facies quorum utraque, obarment.
Ut faciunt: quoniam transmissae lumina lucis
Colligere incipiunt ea vitri septa, priusquam
Contingant Oculos; minus ut distracta penetrent
Porro acies, tunicaque queant conjungier ima.
Oppositum huic vitium est Oculorum, quae sita paulo
Longius a nobis jam sunt, non posse videre,
Proptereaque oculos nimium inclinare tuendo.
Hujus causa mali pariter contraria debet
Esse, quia anterior nimium convexa tumescit
Pars Oculi, longeque intus membrana recessit
Ultima: proinde minus distracti a corpore longe
Amoto radii venientes ante coibunt
Refracti variis Oculorum humoribus, ipsam
Quam tangant tunicam. Quapropter corpora debent
Esse propinqua, queant difracta ut lumina multum
In nostras acies immittere, proptereaque
Efficere, ut coëant membrana denique in ima.
Eximius vitris idcirco, concava quae sunt,
Usus erit: quoniam dispergunt transgredientes,
Disque trahunt radios a sese mutua, ut illi 263
Membrana possint illapsi jungier ima.
Queis convexa nimis lens est Crystallina, possunt
Corpora, si prope sint, quoque valde parva tueri
Clarius, ac facerent, si contra planior esset;
Scripturamque legunt Oculo properante minutam.
Proptereaque Oculis Animantum, tenuia longe
Pabula quae per humum aut liquidis sectantur in auris,
Lens humoris inesse nimis convexa videtur.
Et removere Senes Oculis quia cernimus ipsis
Corpora, quae aspiciunt, vi luminis uberiori,
Est opus, haec niteant, et multa luce diei
Collustrata: minus sed lucis egere fatendum est
Contra, qui possunt tantum propiora tueri:
Illi proinde vident quoque coeca nocte vagantes,
Queis praesertim amplum pandit Pupilla foramen.
Tum debere putes Oculos variare figuram
Pro variis rebus, quas cernunt: cominus illae
Immittant ut si radios, membrana recedat
Ultima, quantum opus est, in ea ut pingatur imago,
Et convexa magis se lens Crystallina flectat:
Planior ast humor fiat, membranaque paulum
Accedat, tuimur cum res procul usque remotas.
Propterea, quae sint vicina remotaque, novit
Mens; quia dissimili prorsus ratione videri,
Quae sunt imparibus spatiis sita cumque, necesse est.
Hoc alio fieri pacto quoque posse putandum est.
Ex Oculis radios recta prodire duobus
Finge duos, una coëant qui corpore in ipso
Producti: multo tum fiet acutior horum
Angulus inter se coëuntum, longius ipsum
Si distet, quam si propius sit corpus: ob hanc rem,
Quid prope quid longe positum, Mens aequa tuendo
Judicat. Apparent quoque res distare remotae,
Languida cum tenui radiorum illabitur ictu 264
Vis Oculos, et fusca ferit lux: namque videmus
Fusca magis fieri, mage quae removentur: oportet
Proin disjuncta magis, quae sunt mage fusca videri,
Hac Oculos fallunt Pictores arte tuentum,
Res aliis alias mage rebus ut esse remotas
Credamus, licet in tabula simulentur eadem:
Quandoquidem fusco tingunt distantia fuco
Propterea hibernus cana nive Juppiter agros
Spargit ubi et montes; propiori vertice nobis
Conspersi montes, arva et propiora videntur;
Namque illinc tunc lux Oculos mage clara lacessit.
His accedit, uti multum distare putemus
Res, ubi multa locis intersita corpora constent
In mediis: ideo Solem lunamque cavati
Ceu super haerentes in eodem fornice mundi
Suspicimus, licet inter eos immania caeli
Sint spatia: at, mediis quia corpora nulla videntur
Interjecta locis, aeque distare tuemur.
His tamen atque aliis, quas dehinc clarabimus ipsi,
Permultis, genus hoc, opus est rationibus addas
Mentis opinatus quosdam, deducta per usus
Quae longos teneris jamdudum in rebus ab annis,
Rebus in his, nostros quae sensus saepe lacessunt,
Nescio qua, tacita celer utitur arte ferendo
Callida judicio, nec ut ipsa advertat, id intra
Quae fiat ratione, suos neque sentiat actus,
Ipsaque se certo Natura informet ab usu.
Pupula praeterea, paulo quod diximus ante,
In tenebris patefit tenuique in lumine lucis
Latior: in claro contra fulgore diei,
Namque ita servatum est, radios arctatur ob acres.
Proin subito in nigras si clara a luce cavernas
Commigremus, erit, primo nil cernere ut intus
Possimus, quoniam subito latescere non quit 265
Pupula: quapropter tenues paucique recepti
Non possunt radii visum progignere nobis
Assuetis jam tum impulsu majore cieri;
Quod faciunt, totum Pupillae deinde foramen
Cum patefit: nam tum numero majore lacessunt.
E tenebris autem prodis si in clara repente
Lumina; quandoquidem non puncto tempore possunt
Pupillae multum patefacta foramina stringi;
Lucis tum nimiae vis protinus insinuatur,
Et turbat tenues Oculorum composituras
Acer vi magna splendor, gignitque dolorem;
Propterea forsan, teneras quia Solis adurit
Lux Oculi fibras, vitant Solemque diemque
Noctis Aves coecis intectae luce latebris.
Hinc dubia plus luce vident, neque lumina Solis
Clara ferunt alti, nimium quibus ampla patescit,
Et nequit arctari sat Pupula: latior esse
At quibus haud possit contra nimis arcta, necesse est,
Hi mediae valeant Oculis in luce diei;
Languidior porro tenebras lux inferat atras.
Corpore Sol nobis majori Lunaque multo
Esse videtur, ubi caeli jam finibus haerent
Extremi, quo se tollunt conduntve sub undas,
In medii quam cum consurgunt culmina Mundi:
Nam vel ab occasu veniens tunc illa vel ortu
Clara minus lux est, densisque obtunditur auris;
Pupula propterea fit latior; unde necesse est
Amplior in nostris Oculis pingatur imago
A radiis, circum extremis a sideris oris
Qui veniunt, adituque mage insinuantur aperto.
Adde quod hi liquidis plus infringuntur in auris
Redentes terram et tranantes aëra densum.
Et tamen a nobis mage tunc ea sidera distant,
Alti quam cum se suspendunt cardine caeli. 266
Nam mole pari haud aequis si corpora distent
A nobis spatiis, debet minus esse videri,
Quod magis abductum est, majore sed augmine contra,
Quod propius: quoniam extremis de finibus hujus
Emissi radii sese breviore secabunt
Percuso spatio, coëuntes scilicet ambo
In nostris Oculis; idcirco major hic extat
Angulus ipsorum, quam extremis ejaculati
Corporis alterius, quod longe distat, ab oris
Quem faciunt radii: quoties minor angulus ergo est,
Apparet toties minor ejus corporis auctus;
Nam minor ipsius depingitur intus imago.
Porticus idcirco, cum summa a parte videtur
Longa, pari quamvis hinc inde stet edita ductu,
Paulatim angusti tamen in fastigia coni
Contrahitur jungens supera imis, dextera laevis.
Et quoniam arctatur spatio majore locorum
Angulus hic; possunt adeo distare remota
Corpora, uti spatiis vanescat denique magnis
Angulus omnis, et omnis item quoque corporis auctus;
Illud ut exiguo tantum par esse videri
Puncto possit: uti sunt caelo fixa micanti
Sidera, quae spatiis immanibus edita distant.
Tum quoque si longe multangula corpora spectes,
Quadratasque procul turres, fit, ut esse rotundas
Dicas, si qua fides oculis est: namque videbis
Tornatae in morem molis constare rotundas:
Asperitatis enim, cum longe est, angulus omnis
Disperit, et sensum vanescens effugit omnem.
Non Oculis ideo valet ullus cernere nudis
Cornigeram Venerem, cum caelo cornua gestat;
Cornua nam claro celat pudibunda sub orbe.
Hinc conspecta procul vultus plerumque decoros
Et virides annos ostentat Faemina turpis 267
Jamque anus, ut Juvenum tenros quoque suscitet ignes
Praesertim gemmis si incedat fulgida et auro,
Quales nocturnis collucent saepe theatris:
In vultu siquidem quidquid deforme videres,
Vanescit, primasque tegit distantia rugas.
Proptereaque procul scopulos cum gurgite ab alto
Cernimus extantes, magnum diffunditur inter
Quos mare, qua classes possint transire, videntur
Una eademque procul vasto consurgere ponto
Insula. Proptereaque etiam sita corpora longe
Cum tuimur, quamvis moveantur praepete cursu,
Attamen in statione manere videntur eadem:
Quandoquidem quidquid motu celerante locorum
Dimensum est, propter terrarum millia multa
Interjecta, nequit sensum procudere nobis;
Usque adeo nihil est collatum immanibus illis,
Queis distant, spatiis: ideo cessare videntur
Astra per aetherias et Sol et Luna cavernas.
Corpus item motum poterit cessare videri,
Cum motis aeque atque ab eadem parte refertur
Rebus: at hae citius si currant, ire retrorsum
Apparet, sequitur quia segnius: illud at ipsis
Denique si rebus, quibus a Cernente refertur,
Sit velox magis et pernix, videatur, oportet,
Tantum, plus celeri rapitur quantum impete, ferri.
Consimile est, vehimur cum nos per caerula puppi:
Ire videntur enim ripae, praeterque volare
Et nemora et colles circum: properante relati
Namque Oculo variis respondent rebus: ob hanc rem
Apparent celeri motu in contraria ferri;
Cum nos in puppi videamur stare quieta:
Percipimus siquidem nos motum ab imagine mota,
Quam radii pingunt coëuntes intus in ipsis
Concussis Oculi fibris; ast illa movetur, 268
Corporis atque Oculi properanter continuoque
Si situs inter se mutetur: namque necesse est
Tum varias Oculi radium percurrere partes.
Corpora perceleri motu vibrata videbis
Totum, per quod eunt, spatium complere; velut cum
Ligna manus celeres ignita coruscat in orbes:
Igneus orbis enim simul apparebit; in ipsa
Quandoquidem membrana Oculi quae plaga repente
Luminis impressa est, deleri tempore puncto
Non valet; at paulum species illapsa moratur.
Denique, cur Oculis non corpora bina duobus
Aspiciamus, habe: fieri non posse putandum est
Propterea, quoniam nervus concurrit uterque,
Ex Oculis prius ac cerebri pertingat ad oras:
Atque ita Mens aeque pariter vi et tempore eodem
Percita utrinque unam vim tempore sentit eodem:
Binis proinde videns Oculis rem percipit unam.
Una videbatur nec tum minus Inachis Io,
Illam Oculis centum Custos cum cerneret Argus;
Quam tu Trinacriam ludens Galatea per actam,
Nequidquam periit cum te Polyphemus ab alto
Vertice conspectam, media cui fronte micabat,
Unicus ut caelo fulget Sol, unicus orbis.
Quod si forte Oculo manus uni subdita subter
Pressit eum; quoniam parti tum nervus ab illa
Fit brevior, perfert neque eodem tempore motum
In cerebrum; rerum, fit, ut omnia bina tuamur,
Bina coruscantis florentia lumina flammae
Oraque bina Virûm duplicataque corpora vulgo.
Possumus hoc alio fieri quoque dicere pacto.
Cum quid conspicimus nimirum, vertimus ambas
Sic acies illuc, ut, ab his prodire repente
Si qua putes recta radiorum lumina fingens,
Non haec conveniant, nisi punctis corporis isdem; 269
Atque ita propterea corpus Mens concipit unum.
Non aliter, quam si dextrae laevaeque duobus
Conjunctis tangas digitis rem quamlibet, una
Esse, licet sensu duplici tractata, videtur.
Proinde, hos quo scribo versus, si lumina tantum
Utraque defigo in calamum, duplicata videntur
Caetera tum circum, libri lumenque lucernae:
Nam quoniam coëunt Oculorum, conveniuntque
In calamo tantum radii, non posse putandum est
Corporis alterius pariter contingere frontem
Atque coire simul, simplex videatur ut esse.
Tum si connivent Oculi, lacrymisque madescunt,
Ad latera hinc illinc radii de lumine flammae
Exire, et ferri circum in diversa videntur
Propterea, quoniam palpebris humor adhaeret,
Qui lucem inflexo refringit tramite cursus;
Tramite decurrens Oculis illabitur illo
Lux, tunicamque super diversa ab imagine flammae
Parte cadit; radios hinc ire per aëra circum
Cernimus a flamma, et longo discurrere tractu.
Postremo varios Animi scrutemur, oportet,
Affectus, qua nos intra ratione genantur.
Principio, cum quam video, plerumque videre
Vel mihi rem videor, fit, concutiatur ut una
Protinus et corpus motu et Mens percita sensu.
Nam si percipiam memet contingere valde
Rem, prope quam video; purgati mobilis aura
Sanguinis exoriens vestigia magna viasque
Vi multa in mollis supera regione cerebri
Imprimit, atque acri ferviscens excita motu
Diffluit in partes extemplo corporis illas,
Quas opus est certa, pro re, ratione moveri
Convenienter; item per nervos viscera lapsa
Exprimit humores, qui mixti sanguine motus 270
Concinnent illi varios; cor afficit ipsum
Pro re seu vibrans vehementer sive retardans;
Tum dilatat iter, stringitve rubentibus undis;
Obstat et interdum salienti e corde cruori,
Pallidaque exangui tunc inficit ora colore,
Saepe etiam contra; sic motibus afficiuntur
Diversis, res ipsa quidem quos postulat, artus.
Atque ita tum motu, qui jam per membra rigatur,
Pro vario varii quoque sensus exoriuntur:
Cum quid enim insuetum nobis sese objicit, intus
In cerebro insuetas quoque protinus aura vaporum
Procudit formas; quas excita percipiens Mens
Tantum suspensa a mira novitate tenetur:
Hoc Admirari nos dicimus: inde necesse est,
Aut oriatur Amor, si res percepta videri
Conveniens potis est, Odio tentetur ab acri
Aut Animus, si res nobis inimica repugnet.
Mens porro Desiderio configitur ejus,
Si careat, quod amat, potiundi, et noxia contra
Quae sunt, vitandi: tum si succedat utrumque,
Gaudet; moerenti tristatur at aegra Dolore,
Si bona nec teneat, fugiat neque noxia contra.
Hoc ut pernoscas melius, rem pluribus audi.
Res ubi commovit Mentem nova, protinus illam
Admirantem in ea suspendier experiere,
Prorsus et insuetis defixam haerescere formis.
Ingens auraї tum copia cogitur illam
Mobilis in partem, qua sunt simulacra, cerebri,
Et magna circum celerans vi funditur: illinc
Deinde fluit nervis in sensus, mira recepta est
Per quos effigies, ut tensi non moveantur,
Immotique situ persistant prorsus in uno,
Donec in insueta Mens haeret imagine rerum.
Usque adeo interdum vis undique magna vaporum 271
Cogitur in certos sensus sedemque cerebri,
Ut nequeat prorsus pars corporis ulla moveri,
Multa quandoquidem deserta est omnis ab aura,
Hinc Stupor exoritur, qui sensus membraque vincit,
Praetereaque nihil rerum, quaecumque lacessunt,
Percipere ullarum Mentem sinit; usque adeo re,
Immemor ipsa sui quoque, fixa moratur in una.
Noxius hic Stupor est. ast a novitate teneri
Defixum, atque diu miris haerescere rebus
Juverit; hinc quoniam rerum natura novarum
Longum Admiranti tandem detecta patescit;
Altius et molli simulacra impressa cerebro
Haerent nec morbo longis delenda nec annis:
Utile quod multis longe fuit inveniendam
Veri ad naturam et res funditus inspiciendas,
Mirantem quamvis ignarum dicere possis.
Porro Amor est Animi motus, quo convenientem
Rem cupimus nobis, atque in bona pulchraque suavi
Ultro vi rapimur properantes jungier una,
Ac veluti pars sint ea nostri dimidiumque.
Dulcis amoris hic est motus, jucundaque mulcet
Vis Animum, corpusque vigens est: scilicet omnes
Leniter excurrens venis cruor irrigat artus,
Leniter et pulsans arteria mobilitatur.
Adde, quod in toto suavis calor aestuat intus
Pectore; servatur stomachi tenor, omnia in omnes
Ut possit concocta ciborum didere partes.
Denique corpus ita est affectum dispositumque,
Difficile esse nihil prorsum ut videatur Amanti:
Nam simul ac Animum commovit amabile quiddam,
Protinus e cerebro multi fluit aura vaporis
In cor et stomachi nervos, ut pabula possit
Conterere, et motu sanguis majore calorem
Excitet, et sedes cerebri sublatus in altas 272
Desuper usque novas animaї mobilis auras
Suppeditet: crescunt ita coepti et aluntur amores.
Ast Odii contra sensus fit, turpia, longe
Cum fugimus, quae sunt, ingrata et noxia nobis.
Tum vapor aurarum misceri alimenta cruore
Vix sinit, et motum tardat quoque sanguinis obstans,
Reddit inaequales et pulsus cordis, et ipsum
Efficit ut pectus frigescat: denique sensus
In nobis Odium tristes et concit amaros,
Tristis uti nobis vita et videatur amara.
Praeterea Desiderio percellimur acri,
Cum quae conveniunt nobis bona, et abesse videmus,
Quaerimus, atque avidis ardemus poscere votis,
Perpetuoque ut adepta semel quoque tempore constent,
Cum volumus, semperque etiam ut contraria distent.
Si mala, quae impendent, vitare, bonisque potiri
Posse videmur, et id facili quoque posse labore,
Spes erit: exoritur Metus arduum utrumque videnti.
Cum Desiderio flagrat Mens, irrequietis
Acriter impulsum cor motibus exagitatur;
Suppeditatur item vis aurae magna cerebro,
Inde loci totos quae late fusa per artus
Mobilitat corpus, viresque educat ut omnes,
Efficit, et validis audax conatibus instet,
Rebus uti victor tandem potiatur amatis.
Magna facit quoque Spes, inhiat dum saepe cupitis
Ardenter, vapor ut vi multa pectus inundet:
Proinde cruor cursu properantior usque citato
Circuit, et pulsus crebros ciet: ergo ubi magna
Spes animum attollit, fidensque Audacia surgit,
Crebra salit cor, pectus ab hoc distenditur amplum,
Celsius effertur caput, et procera tumescunt
Colla, micant oculi, pleno vox insonat ore
Altior, et totum se protinus expedit, atque 273
Sese agile pugnas parat in certamina corpus
Gaudia praeterea fiunt, et amica Voluptas
Laetitiis animum demulcet et irrigat omnem
Suaviter illabens, molli praesentis imago
Cum cerebro est impressa boni: contraque molesto
Tristamur languore, malo praesente Dolentes
Cum premimur, moestasque educit causa querelas.
Saepe tamen fit, uti molestique hilaresque sine ulla
Esse quidem causa nobis videamur; ut aegri
Cum sumus, aut nigro tempestas nubila caelo est,
Nubila Tristitia nobis mens aegraque constat.
Contra, nescio quae, perfundunt Gaudia mentem,
Sanum si valeat corpus, caeloque sereno
Rideat alma dies: neque causam advertimus ejus
Laetitiae: nihil illa aliud tamen esse videtur,
Quam, quod sancitum est, animae cum corpore foedus,
Corpore uti sano valeat, languente sit aegra.
Est quaedam in nobis tamen et moerere Voluptas;
Quandoquidem tali cum sanguis et aura vaporum
Multa sit in motu, qualem percepta requirit
Res, et conveniat status illi corporis omnis;
Convenienter ab his menti se motibus esse
Suave erit affectam: nam mutua foedera poscunt,
Saepe ut corporeis Mens concors motibus extet.
Propterea in luctu cum nos sumus inque Dolore,
Propter Amicorum vel fata inopina vel ictus
Vulneris exceptos, tristes nos esse juvabit:
Tum, qui circumstant Solantes, odimus, atque
Verba recusamus, quae non sint apta dolenti
Suaviter unam animo, quae laesit, commeditantes
Rem, neque ab hac patimur distracti avellier unquam
Proinde Dolor magno tantum medicina Dolori est:
Nam facile aurarum est et sanguinis ire secundis
Motibus; at contra pugnando obsistere velle, 274
Sistere velle agiles nimirum protinus auras,
Velle quoque incoeptos subito variare cruoris
Motus, velle statum demum mutare receptum
Corporis, haud aliud, quam vim cumulare dolorum, est,
Reddere difficiles luctus, conscindere vulnus.
Lugubre praeterea carmen caenamque Thyestis
Funeraque Ajacis tragico cantata cothurno, et
Andromachae questus, saevosque ab amore furores
Medeae, Hippoliti et distractos curribus artus
Suaviter audimus, fremitusque irasque ferarum:
Corporeis quoniam jucundo cedere sensu
Motibus inclinat mentem natura: Voluptas
Dulcis item nobis superata incommoda fraudes
Et maris et belli exhaustos memorare labores:
Suave videtur enim lethi vitâsse perîcla,
Jamque carere malis: quin et meminisse diu jam
Functorum Natos et dicta et facta Parentum
Juverit, et pictos illorum cernere vultus.
Nec nos contristant tantum mala nostra, neque illa,
Quae bona sunt nobis, hilarant; verum utraque saepe
Noc aliena solent hilares et reddere tristes.
Si bona contingant alii, quae dira negavit
Sors nobis, et jure pari concedere posset,
Protinus Invidia misere marcescimus aegri:
Qua monstrum in nobis non extat saevius ullum;
Nam facit alterius re tabescamus opima.
Hinc Dolor infestat quoque mentem, scilicet alter
Quod rem posîdat, qua nos gaudere velimus,
Omnibus expulsis, soli, totaque potiri.
Praeterea insontem cum cernimus inque merentem
Fortunamque pati tristem, turbaque malorum
Saeviter urgeri; fortem Miserescimus ejus
Indigno affecti gemitu, pariterque dolemus:
Proinde levare malis et vim lenire dolorum 275
Auxilio instamus miseramque attollere vitam.
Denique nos contra si quis stetit asper, in acres,
Nec mora, perculsi rabie consurgimus Iras,
Protinus et diros ulcisci ardescimus ausus.
Plurima de genere hoc infesto impellere sensu
Tristitiae possunt animum corpusque ciere.
Tum gelido nobis in pectore contrahitur cor,
Sanguinis et motus languescit tardior, ora
Propterea pallent, solvuntur membra, tremit vox.
Fit quoque Tristitiae vim propter sanguinis omnis
Motus ut interdum penitus sistatur, eoque
Tempore deficiat quoque letho vita recepto.
Saepe etiam Tristes suffundere lumina flammis
Insuetis, artus tremere, ora rubere videbis:
Scilicet irati cum sunt, hos Ira colores
Excitat hos motus. Gemitus suspiria crebri
Singultus fient etiam; nam multus ita ipsis
Stagnans ejicitur cruor e pulmonibus: inde
Guttatim ex oculis lacrymae volvuntur in ora;
Palpebris quoniam liquor hic expressus inundat.
Latius at reddunt cor Gaudia, vividiorque
Sanguinis est multo motus; tum membra calescunt
Fortia; tum roseo contingier ora colore
Ora genasque videbis, et ambos lumine vivo
Fulgere flagrantes oculos, corpusque valentes
Experiere repente novas acquirere vires.
Cum nimius tamen est hic motus Laetitiaї,
Sanguis abundanti pulmones impete complet
Usque adeo, ut nequeat tum porro expellier inde:
Proin respirandi subito interclusa facultas
Vitam improviso solvit de corpore letho.
Pro Superûm sedes! Mors non est unde timenda,
Si quoque Laetitiae perimunt, et Gaudia mactant?
Utque feras caedes bellorum incendia flammas 276
Fulmina tectorum casus malasque ferarum
Praecipitesque locos atque aequora naufraga ponti
Quaeque adimunt vitam violento extrinsecus ictu
Plurima praeteream; nos intra funeris, eheu!
Quot causae latitant? utinam numerare queamus:
Nam mala, quae nostrum valeant dissolvere corpus,
Non possunt numero constare, nisi innumerali.
Undique aperta patet via Mortis, et undique lethum
Imminet, ut merito mortalia saecla feramur
Esse Homines, diras tot nostro in corpore pestes
Qui gerimus; vitae nil ut promittere nobis,
Quamlibet et juvenes et forti corpore freti,
Possimus celerem venturi in temporis horam.
Nam neque praeduri constamus marmore saxi,
Non adamantina sunt non aerea corpora nobis,
Corpora, quae possint durando vincere vires
Temporis, et longos aevi contemnere cursus;
Sed partim solidis partimque fluentibus atque
Mollibus et perquam finxit Natura minutis
Principiis Homines, varios ut flectere sese
Possint in motus, ut sensibus omnituentes
Utantur multis, ut alantur, saecla propagent
Ut sua, de genere hoc facere ut quoque plurima possint,
Quae facimus, fieri vitae quae postulat usus.
Quare seu nimius cibus ingravet, ipse nocenti
Exedat aut succo, vitium sive aëris intus,
Sive inimicus aquae turbet liquor, inficiatque,
Corpora sincero sive insinuata cruori
Adveniant alicunde, et eum corrumpere tentent,
Denique de minimis seu quaelibet innumerisque
Pars validos tandem motus solvatur ob ictus,
Atque situ peccet mutato principiorum;
Impliciti morbo tentabimur atque dolore.
Tunc ea si morbi vis arte potentior omni est, 277
Nequidquam ad vitam turba revocante Medentum,
Correpti letho vitam exhalabimus ipsam
Linquentes artus immotos frigida membra.
Seu Reges, magnis seu Gentibus imperitemus
Victores populorum, et multis multa paremus
Commoda divitiis, Sapientum seu teneamus
Templa serena, minus nihilo tamen est obeundum,
Ac ignota Virûm si Pubes terrigenarum
Simus, et effusi triviis pars ultima Vulgi.
278