LIBER PRIMUS

Terrarum Caelique potens atque uberis alma
Naturae Genitrix , magnum, SAPIENTIA, Numen;
Quam Pater haud aevo nec majestate secundam
Edidit aeterna foecundae in imagine mentis
Progeniem; per te causae et sua semina rebus
Seminibusque suus vigor et vis indita vitae:
Tu Dea, tu pulchri Ratio ordinis, omnia nectis
Mensuris elementa suis, numerisque revincis.
Terra tibi foetus, tibi debent sidera lucem:
Tu facis, ut caleant ignes, tu caerula ponti
Diffundis, caelumque levi circumtegis aura:
Et facis, ut certo volvantur tempora cursu
Per motus distincta suos, vicibusque recurrant.
Mentibus humanis tu certa et summa voluptas:
Nam simul atque tuum longe splendescere lumen
Incipit, et lucis radios ostendis amicae,
Ardet inexpleta cupidum dulcedine pectus
Teque sequi, visaque frui, semperque potiri.
Inde animo aetherios avidi conscendimus orbes,
Siderasque procul metas lustramus, et ignes,
Et liquidi salis aequor, et aëris, et loca terrae, et
Quaerenti quaecumque patent, scrutamus avari,
Correptique ardore tui: nam quid sola terrae 2
Quid mare quid caelum quid demum sidera et ignes
Nos caperent, nisi sancta tui vestigia, per quae
Te cupide sequimur, quo inducis cumque, referrent?
Denique te propter nocturnis invigilamus
Pallentes libris, somnoque epulisque relictis
Et Sociûm turba gaudentum. Sufficis una,
Una licet longe tenues quaesita per umbras
Sufficis. O! illo quantum gaudere licebit
Tempore, cum te ipsam non per simulacra, sed ore,
Qualis es, attoniti claro spectabimus ore.
Affore tanta equidem speramus gaudia nobis:
Sed, te dum rebus longe speculamur in ipsis,
Tota tibi quoniam paret, quam pandere versu
Aggredior, Natura; tuo mihi Numine praesens,
Quo sine nil oritur, neque pulchrum et amabile quidquam est,
Adsis; pectus et hoc veris rationibus imple
Illabens, facilisque tuum da, Diva, leporem
Versibus in nostris, conor quos pangere magnis
SORGORUM de Gente Viris: hos inclita tollit
Nobilitas, his ingenium divinius, et mens
Rerum notitiis praefulget i omnibus, omni
Hos tu, Diva, tua voluisti excellere laude.
Eja igitur Vos, doctrinae qui templa tenetis
Edita jampridem ingressi, si publica rerum
Cura sinit nostras etiam non spernere Musas,
Eja agite, hos vultu facili mea dona labores,
MARINE, atque ANTONI, illo, quo saepe soletis
Me meaque, excipite; et, quamvis sint tenuia dona,
Non inopem laudate animum: quin estis et hujus
Vos partim Auctores Operis; (pars altera nosta est)
Nam Vos et suasistis, et id potuistis ob usum
Suavis amicitiae; (vobis concedere quidvis
Par erat) idcirco est opus ad vos vestra referri.
Vos etiam nec spe nec nobilitate minores, 3
BASSEGLI, cujus victrix facundia linguae;
Quique tuam Grajûm, ZAMAGNA, a fontibus ipsis
Doctrinam hausisti; tuque o sate sanguine claro
RAGNIADUM, ingenuas Musarum exculte per artes,
Egregii Juvenes animos intendite vestros,
Ut rerum occultas penitus convisere causas
Possitis, nostro quas in sermone solemus
Saepe acri studio vigilique inquirere mente.
Quamquam ego non vobis ignota edicere pergo.
Nam quid rebus in his ignotum est denique vobis?
Sed, quia difficile est (praesertim cum sit agendum
Multa aliis verbis, quam quae sibi vindicat usus)
Versibus illustrare nova atque obscura reperta,
Multa ideo possunt attentam exposcere mentem.


Et jam, docta Cohors, tibi protinus ipse, quod instat,
Cunctarum incipiam rationem evolvere rerum,
Principio inquirens, quae sensu et mente videntur
Esse in Natura, num sint? tum quodque quid extet?
Quid Deus, atque Animus, quid Corpora? Et unde coorta
Et quibus a causis, et qua ratione? vacantes
Tu tamen his adhibe dictis aures animumque;
Dum maria et terras circumfusumque peragro
Aëra, sidereique vagor per moenia mundi.
Invenies etiam, teque hoc longe omnibus unum
Plus capiet, per quae felix consistere possit
Vita hominum, et rerum rectus quid flagitet usus,
Quae finis sit summa Boni, quo tendere oportet.


Gallus Homo nobis ea mente animoque sagaci
Omnia pervidit: non illum monstra, Chimaerae,
Scyllaeque, Sphingesque, aut tristia Centaurorum
Saecla peragrantem naturae lustra latentis
Obvia compressere minaci murmure contra
Horrificisque Virum formis. Vis vivida caelum
Vicit, et hinc lucem nobis felicibus audens 4
Extulit auspiciis, et pulsis orbe tenebris
Naturae caecam patefecit callidus artem.


Hunc Deus, ipse Deus mundo et tibi, Gallia, multum
Indulgens plane est illo dare tempore visus,
Quo vis caeca hominum stygiis suffusa venenis
Tollere de medio Numen, penitusqu receptum
Infixumque suo sub corde abolere parabant.
Ille audax bellum contra non aere nec armis,
Aut quibus infestum monstris purgaverat Orbem
Claviger Alcides, aut Diva quibus jaculatrix
Usa in montiferos Phoebo cum fratre Gigantes;
Sed rationum illud suscepit pondere, et ipsa
Naturae specie, dum veri luce corusca
Fulgurat, et caecae praepandit lumina menti.


Hujus ego servata legens vestigia longe
Principio edico, Naturae in templa serena
Si juvat admitti, atque illa gaudere reperta,
Omnibus esse tibi dubitantum in limine primo
De rebus, quas nosse prius te cumque putabas:
Non id propterea, quia rebus nulla vel extent
Vera, ea vel possint nulla ratine patere;
Omnia pro falsis sed habendum, purius inde
Eductum ut Verum omne nitescat, certaque constent
Principia in rebus, totamque gerat Ratio rem.
Non secus ac curvo crescentem stipite plantam
Seu gaudentis aqua Platani seu puberis Ulmi,
Tunc illam si cura agrestis sedula rectam
Stare velit campis, multum in contraria flectit
Connitens, aliudque, facit, detorta sua vi
In latus inclinet; non quod magis optet, ut illac
Pendeat; ast inter geminatos oppositosque
Nisus, non illac non hac, at utrinque reducta
Arbor consistat medio rectissima trunco.


Nec simplex causa est dubitandi: plurima namque 5
Scire licet multis erroribus intermixta,
Quos Veri indutos faciem internoscere pacto
Possumus haud alio, nostramque exsolvere mentem,
Omnia ni parier rationis ad acre vocentur
Judicium, atque alte quoque singula dispiciantur,
Constet uti, Veri species quae certa, modoque
Quo distet falsis, quid et haec illamque fit inter.


Tu, reor, haud aliter facias quoque, si tibi quisquam
Aurea multa ferat, quae se debere fatetur,
Multa ex argento confecta numismata, quorum
Si non pauca minus vel pendere, deteriori
Vel retegas longe, quam par, constare metallo,
Plurima tum ex cumulo quamvis sincera rearis,
Non tamen ante tibi recipis, quam singula libres,
Singula quam pura teneas conflata metallo.
In nummis igitur si legem hanc exigis aequam;
Illis nonne tibi ratio quoque suadet eandem
Aequior in rebus, queis mens ditescere possit?
Cum minus intersit, flavo ne fallar in auro,
Quam ne quid falso mens judicet, incertumque
Fluctuet in tenebris ignara et luce maligna.


Quare age, et errorum fontes penetremus ad ipsos,
Illorum et causas penitus nos insinuantes
Evolvamus: erit multae id seges utilitatis,
Pectora doctrinae sancto dum lumine gaudent
Perfundi, puroque haurire a fonte liquores.
Nil didicisse potest, qui non prius omne, quod intra est,
Excutiat falsum. Jam mentem adverte sagacem.


Principio rerum species, quas hausimus alte
Tum, cum prima novis aetas fuit et rationis
Indiga mens, longe ex animo posuisse necesse est.
Tunc etenim, ut quaevis male firmo per loca gressu
Repsimus instabiles, et humum plerumque petentes,
Sic levis et nullo rationis pondere certae 6
Mens firmata ferebatur, quocumque labantem
Rerum impellebat variantia, seque plicabat
Errorum in nodos caecis conspersa tenebris.
At veluti facile ignotis nova pectora rebus
Protinus illudi, se fortibus indupeditum
Sic contra durum ac rarum est exsolvere nodis.


Praeterea tenero molles in corpore sensus
Multa modis multis in se transmissa receptant
Ex alienigenis rebus, varieque moventur.
Nam manus ad glaciem gelidique ad fluminis undam
Frigida fit; sentit flammis admota calorem;
Contrectata sibi solidissima marmora restant;
At cedunt mollis tangenti vellera lanae;
Lucem oculi a rebus variosque in luce colores
Accipinut, tremulus pulsis sonat auribus aer.
Inde sit, ut lucem temere, et cum luce colorem
Rebus inesse putemus, et auras esse sonantes,
Et gelidam glaciem, flammisque vigere calorem
Assimilem nostro, quem tum manus excita sentit:
Praedita mollitie quoque vellera, praedita multa
Marmora duritie: velut idem sensus inesset
Illis, qui nobis, ope quorum cominus ipsi
Talia percipimus: quia propter disposituras
Rerum multimodas motusque simul variantes
Exoritur varius nobis quoque multiplexque
Sensus, ut est variis a rebus percitus extra.


Adde, quod et nostros multi nil fallere sensus
Contendant: (quibus hoc ultro concedere possim:
Sensus enim haud aliter rerum nos admonet omnis,
Ac ipse a rebus fuerat commotus: eandem
Ostendunt oculi, quam ipsa accepere, figuram)
Praeterea exortum verum omne a sensibus ipsis,
Nostrarumque putant ut normam notitiarum
Sensus, quos nunquam ratio ulla refellere possit. 7
Fiet at hinc, ut Sol ut sidera, quae super alto
Aethere consedere, (quibus vasta referre
Haec terrae loca cum circumcingentibus undis
Collibuit; Tellus, quam lata est, tota necesse est
Sit longe longeque minor, millesima quam pars)
Non majora micent, oculis quam conspiciuntur,
Quam facis exiguae, quam parvae lampadis ignis.
Fiet item, celeres cum per vada salsa phaseli
Decurrunt Nautis remo impellentibus undas,
Subter aquis tonsae ut frangantur; namque videntur
Subter aquis frangi: pariter quoque caetera fient,
Veri prima fides inest si sensibus ullis,
Quae fieri sensus demonstrant: cum tamen omnis
Posse eadem fieri ratio cujusque refutet.
Ergo, si tollas rationem, opus esse fatendum est,
Nobis ut sensus (quamvis non claudicet ipse)
Causa sit errandi: nimirum judicii expers
Dum sibi, quam par est, plus arrogat immoderate.
Ut si regula certa, potes qua nosceri rectum
Quid fit, quid contra curvum, et nil talia praeter,
Exoptes etiam, ut tibi pondera mensurasque
Demonstret rerum, longe a ratione ferere.
Nimirum sic est per foedera naturaï
Dispositum, ut rem quaeque suam gerat officiumque
Res bene, ut alterius, nisi prave, non metat arvum.
Judicio sensus absistant: caetera sume,
Quae sua quisque tibi dant ordine convenienti.


Et tamen usque adeo primis haesere tenaces
Sensibus haud pauci Sapientum, in rebus ut esse
Nil usquam, quod non ipsi sensere, reantur.
Quapropter, quoniam nil, praeter corpus et ejus
Eventum, sensus possit pertingere nostros;
Nullam aliam in rebus, quae non sit corpus et ejus
Eventum, pugnant naturam existere posse: 8
Usque adeo longe progressi, ut non minus esse
Corporeas dicant animas, quam caetera, terram,
Aëra ventosum, lapides, arbusta, liquores.
Et quoniam, solido si constet corpore, ut aurum,
Mens non possit, ut est, sic velox esse, repente
Permeet ut maria et terras caelumque profundum;
Laevibus idcirco persubtilem atque minutes
Perquam corporibus dicunt constare creatam,
Qua neque mobilius quidquam neque tenuius extat;
Assimilemque putant igni ventisque citatis,
Omnia qui penetrant late loca pervolitantes.
Quod quantum a vera avulsum ratione recedat,
Perspicuum tibi posterius faciemus, et hanc rem
Ipso a principio repetentes expediemus.


Nunc locus est quoque in his illud tibi dicere rebus,
Mentem saepe suis nimirum praecipitanter
Uti judiciis, metuit dum ignara videri.
Idcirco magnis erroribus involvuntur,
Qui nescire volunt potius, quam haud scire videri.
Infantum potis est hunc declinare pudorem,
Qui bene pervideat, Sapientum quantula res sit
Scire, suum teneat quae sinem progrediendi;
Infinita quidem cum constent omnia, sciri
Quae possint, quaeque est illos nescire fatendum.


Hac proin labe animi si quis mentisque laborans
Viderit excelso montis de vertice rupem
Aut pluvia aut annis aut fulminis igne solutam
Ex alto ruere in valles strepitumque ciere;
At tenues contra in caelum discedere flammas;
Dicit eam subito vires gravitatis habere,
Qua summae in medium res nititur ire sine ullis
Ictibus externis; contra levitate superne
Tenuia sponte sua, atque in caeli templa volare.
Sic litem ignotis plane ambiguisque resolvit 9
Nominibus, cupiens tantum se scire videri.


Consimili ratione, videt cum pondera ferri
A magnete rapi sursum, et conjucta teneri;
Sortitus lapis est vim ferro convenientem,
Inquit, et aeterni sancitum foedus amoris,
Ut vicina velint jungi, metuantque revelli.


Jam ne vides igitur, nos quanta pericula fraudum
Circumstent? Quantum prope re fallamur in omni?
Quo magis est nobis dubitandum. Nec tibi possum
Errorum latebras omnes penitusque repostos
Insinuare aditus, omnesque ostendere rimas:
Nam me alia expectant cunctantem; forsitan et te
Jam piget, et quereris longum promissa morari.
Sed patere, adjiciam quoque pauca e pluribus, addi
Quae possunt, dictis penitus tua tota fides sit
Ut conrasa meis; tum dein ad caetera pergam
Laetior ingenuo concinnans omnia versu.


Dic porro, mea si causando docta refellis,
Unde fit, ut, veteri nostraque aetate vocamus 280
Nomine quos pulchro, et Sapientes credimus esse,
Scilicet inter se tanto ut discrimine rerum,
Quas docuere, recedentes penitusque repulsi
Dissideant, atque in pugnas in bella ferantur
Ardentes? Quaenam hos excivit causa tumultus?
Assimili veris nimirum praedita forma
Plurima falsa, quibus mens sese opponere nescit
Victa dolis: nam si vera omnes omnia docent,
Haud ulla inter se distent ratione, necesse est.


Aspice praeterea gentes a gentibus ipsas
Non tantum varia caeli regione locique
Aut lingua aut habitu aut diversas moribus esse,
Quantum inter sese de rebus mente videndis
Judicio pugnant; nunquam quod possit, opinor,
Esse, nisi omnino fallantur in inveniendis 10
Veri, quod quaerunt, rationibus, et procul errent.


His accedit; uti vario pro tempore vitae
Nos quam a nobis longe distemus in annis
Nunc quam praeteritis multum diversa sequentes,
Post et venturo longe mutabimur aevo.
Quin et saepe die pugnantia sector eodem:
Nimirum modo flectit amor, modo concitat ira,
Et modo lenem animum reddit jucunda voluptas.
Quare nostra modis variis mens mota, necesse est,
Ut varium tueatur, et in diversa feratur.


De plano potes hinc igitur cognoscere, longe
Quam nos a Veri regionibus absistamus
Multis in rebus: quapropter, fallere multae
Res quoniam possunt, simili ratione cavendum est,
Ne fallant omnes: quare omnibus est adhibendum
Rebus, ut est illis, quas circa erramus aperte,
Nimirum verae pro vi rationis ut omnes
Rursum expendantur: neque porro expendier omnes
Possunt, et veram revocarier ad rationem,
Ni, quarum nos cumque sumus rerum ante potiti
Notitiam nil jam penitus nunc scire reamur.
Et veluti, juncto postquam bove verterit arva
Pinguia, et infelix excoxerit omne per ignem
Herbarum vitium tribulos loliumque Colonus,
Proscissae mandat frumenti semina terrae,
Inversoque solo penitus tegit; haud ea certe
Prodigus ut perdat, (non ruri prodiga vivunt
Pectora) sed plenas illinc visurus aristas
Crescentes, et messe domum impleturus opima:
Sic bene majori commutat foenore sortem.
Tu quoque cunctarum sic obliviscere rerum:
Neu semper sit opus dubitare, incertaque rerum
(Fluctibus ut mediis sine clavo pinus ) agatur
Huc animi mens atque illuc, metuasque dolosas 11
Errorum facies, captae ludibria mentis
Hic paulum addubites: dein ingens copia veri
Influent in mentem, tuque hac laetabere parte.
Nec Verum in rebus facile est reperire: ea certe est
Gloria paucorum, quos non sine convenienti
Ordine notitiis scimus rerum esse potitos.
Nos horum, si quid cupimus fecisse, necesse est
Observata sequi vestigia certa viai.
Frustra Pasiphaes Prolem Taurique biformem
Immani letho stravisset Cecropidarum
Aegides longe fortissimus, et sua nunquam
Narrasset sese pereunti facta Puellae
Fortia, ni tandem labyrinthaeos maeandros,
Et coecum tecti ducentia fila secutus
Explicuisset iter: per flexus reddita finis
Nam secus errandi nunquam foret, aeternumque
Mansisset coeca labyrinthi indagine clausus.


Quapropter, quoniam naturam inquirere rerum
Coepimus, esse opus est aliquod, quod prendere primo
Impete possimus mentis, liquidumque patensque
Principum veri, quod nos ad caetera ducat
Paulatim a primis et notis progredientes
Ad non nota et ope alterius noscenda prioris.


Quare age, quae nostrae primordia notitiai
Sint, et quam solidae nitantur caetera moli,
Percipe: nempe omnis ratio hinc exordia sumit,
Non Animum, quamvis de cunctis ambigat anceps,
Ambigere incerta de se unquam posse timore,
Num sit? In immenso nihili jaceatne profundo?
Quo sese magis ille fugit, conditque sub umbras
Avius in dubiae coeca caligine noctis,
Hoc magis usque sibi occurrens sibique undique praesens
Se reperit, quocumque parat se denique frustra
Evasisse loci: nam conscia vociferatur 12
Mens intus, claraque magis se luce videndam
Exibet, et sibi se dubitanti existere monstrat.
Quod si illam falli dicas, tamen usque necesse est
Sit, quae fallatur; nam si non esset, eadem,
Qua non est, falli porro ratione nequiret,
Cum nihilo nil conveniat: quapropter oportet,
Mens ut non possit, dum se putat esse, refelli.
Et quamvis dubitare queam, num scilicet ipse
Et loquar et videam, dum saepe videre loquique
Me reor; assimili tamen haud ratione valebo
Ambigere incertus, num sim; dum saepe videre
Mi videor, tecumque loqui, tibique edere versus,
Aut dubitare etiam: neque enim praesentior ulla
Res Menti, ipsa sibi quam sit, quae plurima circa
Ambigat, aut erret, se circa non valet unquam
Falli, dum sese per se sibique intima novit.
Confiteare opus est igitur, quae cogitat, esse
Mentem, et propterea, dum sese cogitat esse,
Non falli; neque enim, quod non est, fallitur unquam.


Nunc animum advertas, quid ab his deducere pergo.
Nos, quia percipimus, certum est extare; neque ullo
Id potuit nobis unquam innotescere pacto,
Ni quia perspicuam manifestamque ejus habemus
Notitiam, qua nos ipsum non posse videmus
Non extare Animum, dum vult dum percipit et se
Cogitat, aut aliud quodcumque facit ratione
Non alia certe, quam quod sit, et absit inani
A nihilo: quare manifesto lumine quidquid
Et non confusa clarebit imagine veri,
Verum erit usque adeo, non unquam ut fallere possit:
Nam si posset, eadem illum ratione valeret
Fallere, qui sese retur, dum cogitat, esse;
Quod non posse quidem docui, res ipsaque per se
Jam patet. Ergo illud, quod clara in mente tuemur, 13
In nullas poterit nos unquam inducere fraudes.
Inde tibi elucet, rerum id non posse quod extat
Non extare simul; nihili nihil esse; suaque
Majus parte, quod est totum, parque omnibus esse.
Caetera de genere hoc tibi possim commemorare
Plurima; sed facile a paucis tibi commemoratis
Tutemet agnoscis, quo verum defluat amne.
Quare, perspicua in se mens quodcumque receptat
Notitia, vinco verum debere fateri
Omnino: nam , si menti subtraxeris illam,
Cuncta sub incertis latitabunt mersa tenebris.
Haud secus ac clari subtracta lampade Solis
Hanc terrae faciem horrenti nox contegit umbra,
Obruit atque omnes simili nigrore colores,
Ut neque Purpura Sidonio conticta nitore
Concharum quidquam plebeja a veste recedat;
Nec veris lepor et pratorum gloria flores,
Desponsae unde suo capiti dant serta Puellae,
Aut adamantina lux digitis gestata Potentum
Exsuperent terrae horrorem brumalis et atras
Cimmeriis herbas in vallibus: omnia namque
Unum consimili forma velamen inumbrat.


Haec bene cognita si tibi sunt, ut opinor, et alte
Vera recepta animo, sequere ad majora paratum
Ferre pedes: certum namque est mihi te comitante
Omnis ferre alacrem susceptae dura viaï,
Donec ad extremum pertingam. Conscia certe
Non tantum mens ipsa sibi est existere sese:
Scit quoque, quod variis, dum semper cogitat extans,
Cogitet ipsa modis: modo vult, modo velle recusat;
Contemplatur item meditans; incognita quaerit;
Tum super addubitat; vix multo pauca labore
Detegit ignorans infinitum omne, quod ultra est;
Et se plura quidem notis nescire fatetur: 14
Multaque praeterea, quae non habet, optat habere
Ingenti desiderio percussa repente.
Denique saepe malo turbatur moesta dolore
Saepe metu, et nunquam votorum in fine quiescit
Propter egestatem, sibi quae cupit ipsa, bonorum.
Quare deficere in multis se conscia novit:
Quod nullo posset de se cognoscere pacto,
Ni Summi nullaque ex parti deficientis
In se notitiam cohiberet; protinus a quo,
Dum se illi consert, videt usque recedere longe,
Ut medio penitus dirimantur ab infinito.
Inde sit, ut facies, cum primum aetatis agunt ver,
Virgineas facies florentique ora tuentes
Pulchra vocemus, et haec aliis praestare putemus
Judice non alio, qualis Priameïus ille,
Cui Venus ante alias placuit Dea, Pastor in Ida;
Ipsa sed specie Pulchri, quod mente tenemus:
Ad quod ut accedunt quaedam minus aut magis, illa
Debebunt nobis minus aut mage pulchra videri.
Consimili ratione videbis de genere omni
Nos aliquid summum supremumque intus habere,
Idea quod Grajis vocitatur; possumus id nos
Notitiam aut speciem aut exemplar reddere rerum.


Porro quis tanto donavit munere mentem,
Ut, quod sit Summum supremumque, ipsa videret?
Non etenim sibi mens per se unquam effingere tale
Quid valuit: quoniam a Summo sibi conscia certe est
Deficere in magis atque omnibus e genere omni.
Nec nostri docuisse ea potuere Parentes,
Quos ex natura consistere scimus eadem
Ac nosmet pariter finita et deficiente.
Nec fuit a rebus postremo haurire potestas
Notitiam Summi; cum quas natura locavit
In promptu, nobis sint longe deteriores: 15
Quo magis a Summo cunctas distare fatendum
Res, nec notitiam illus procudere posse.


Quare, quod superest, Summi quam mente tenemus
Notitiam, a Primo Summoque recepimus ipsa.
At Summum hoc merito Numen vocitare Deumque
Suemus; namque illo majus nihil esse putandum.
Ergo extare Deum debes Numenque fateri;
Quandoquidem debes, quod Summum est, esse fateri:
Quin Ipsum nostram praesene involvere mentem
In sese, et diae radiis effulgere lucis.


Praeterea vel Mens, quam certo existere novi,
Hoc habet a sese, major Natura vel olli
Largita est: at id ipsa sibi concedere nunquam
Evaluit, quonam et simul omnia summa dedisset,
(Quod magis huic facile est, qui sese eduxit, ut esset,
A nihilo) parti neque passa suisset ab ulla
Deficere. Ergo aliquam, quae mentem effecerit. Extra
Esse Potestatem magnam fateamur oportet.
Rursus id inquiro, Natura haec altera major
Unde sit? A sese si constat, summa profecto
Est eadem; sin quae praestantior altera, ut esset,
Huic dedit, hanc iterum rationem iterumque sequendo
Demum erit in summa sistendum, unde omnia pendent,
Natura, quam nos Numenque vocamus.


Postremo Summi, cujus nos intus habere
Sentimus speciem, ad naturam pertinet esse:
Quod non extat enim, nihil est; distantia proinde est
A nihilo certe summa infinitaque Summi.
Ergo extare Deum debes Numenque fateri.


Neu tibi sit fraudi, quod nos Numenque Deumque
Dicamus, tu fac subjungas nomen utrumque
Uno, quod Summum et Supremum diximus esse:
Nam, quod Supremum est et Summum, excellere debet
Longe alios supra, quod non nisi convenit Uni. 16
Tum, si plura forent paria haec, quae Summa vocamus,
Diversa inter se natura disque gregata,
Distarent aliquo; nam quod foret alterum, id alterum
Haud foret omnino: quare consistere neutrum
Sic posset Summum, quod non nisi convenit Uni.


Consimili ratione nequit de partibus ullis
Componi Summum: neque enim tune quaelibet harum
Summa foret; siquidem Summum est, ut diximus, Unum:
Porro ex non Summis non quit coalescere Summum.


Est igitur summi simplex natura reperta
Numinis: omnis erit quapropter corporis expers:
Corpus enim pariter supraque infraque et ab omni
Est latere extensum, quod non sine partibus ulla,
Si bene pervideas, fieri ratione putabis.
Illud praeterea, quod non est corpus, oportet
Aut nihil, aut mens sit: neque enim queat esse quid ultra,
Percipio; at supra Summum nihil esse negatum est;
Spiritus illud erit quapropter Vitaque Mensque.


Immutabile item, quia Summum est, Numen oportet
Esse: suis etenim quodcumque e finibus exit
Mutatum, certe in melius, contrave, necesse est
Vertat se in pejus; quod Summum utrumque refutat.
Adde, quod hoc fines nullos habet, unde recedat
Egrediens; nec habet, quo se deferre, quod ipsum
Non sit idem, possit: quare immutabile Summum est.
Et pariter debes proinde immortale fateri.


Qui tibi possit item Pulchrum Verumque Bonumque
Non id, quod Summum est, summa ratione videri,
Si quidquam est usquam pulchri verique bonique,
Tale quod ex aliqua saltem tibi parte videtur?


Adde, quod et caelum et terras pelagusque profundum
Et quocumque oculos circumfers, numine complet
Immenso locus ipse sibi Deus, omniaque uno
Continet amplexu, sed non extensus, ut aether, 17
Per loca, qui circum mundi latera omnia fusus
Stelliferi ad metas extollitur arduus orbis,
Sic tamen, ut teneat majori parte loci plus,
Parte minore sui minus, et non omnis ubique.
Omnibus omnis adest Deus, et videt omnia passim
Nuda et aperta sibi , quae rerum cumque geruntur,
Queis sunt cumque locis; nil possit ut illius usquam
Effugisse Potestatem, longeque recêsse.
Scilicet haec summi natura immensa requirit.


Quin etiam aeternum, quod Summum est, esse fateri
Cogimur. Ante pedes (da sic colludere paulum)
Illius ante pedes fractis inglorius alis
Annus, et immotum jacet alta per otia Tempus:
Tempus enim fit, ubi quid nos mutarier ipsis
Cernimus in rebus: transactum dicimus esse,
Quod fuit ante, nec est in re, quae mobilis extat;
Ac tum deinde, quod instat, in illud prospicientes,
Est nec adhuc in re, venturum nominitamus.
Scilicet intra nos tum percipiamus oportet
Notitias aliis alias succedere: tempus
Novimus hinc; prima hinc ejus mensura fluentis.
At, quoniam, ut supra docui, immutabile Summum est,
Nec divina quies motu variatur ab ullo,
Temporis est expers etiam aeternumque repertum:
Scilicet immotum non unquam elabitur illinc
Praesens, dum felix et tota simul fruitur se
Vita carens pariter fine omni principioque.


Hinc quoque perfacili poterit ratione patere
Esse infinitum, quod Summum est; non numerorum
More, quibus serie permagna quamlibet auctis
Adde unum, crescent; uno minuentur ademto.
Quin magnum poteris guttatim tempore longo
Exhaurire, licet terram circum ambiat omnem,
Oceanum, quia habet, quod sese siniat, ultra. 18
Nunc, extra Summum quoniam nihil esse viddemus,
(Nec foret id Summum, si quid finiret id extra)
Non habet extremum: nullo ergo fine tenetur.
Unde animo tollas quantumvis, non tamen illuc
Pervenies, ut non infinitum usque relinquas:
Nam Summum est sine fine, sibi par denique semper.


Non alibi inquiras, quid sit Sapientia: nusquam
Illa, nisi in Summo est; quod, cum se noverit intra,
Omne quod est, novit: quare Sapientia summa est
Infinitaque Mens, hujus cui scena Profundi
Tota quidem paterit, quam vasta est quantaque tota.
Haec rerum formas cunctarum continet in se.
Proinde quidem, semper cum se tueatur, oportet,
Quarum habet exemplar, videat res semper ut omnes,
Quaecumque existunt, quaecumque existere possunt.


Da paulum ex humili mihi nunc consurgere mente,
Alma Fides: neque enim Naturae luce patescunt
Omnia, quae tute non ignorare sequentes
Concedis sancto perfundens lumine corda.
Non ego te e caeli regionibus ostentantem
Lumen inocciduum Veri mortalibus aegris
Usquam amittebam dubiarum in nocte viarum,
Notitiam ante omnem quas sponte ingressus inibam.
Ipsa doces, Numen, dum sese conspicit intra
Contemplans summam Naturam et id omne quod Ipsum est,
Par sibi quod genuit Verbum, foecundaque semper
Mens generat, semper sese quia conspicit intra.
Hanc Prolem Pater aeternum complexus amavit,
Illa quoque aeterno in genitorem fertur amore:
Hinc ab utroque simul sed par procedit utrique
Dius Amor: sic se foecundam reddidit illa
Impare sed numero simplex natura, tribusque
Constat at una manens, aliusque aliusque, sed unum
Omnes sunt pariter, naturae simplicis omnes. 19
Tallia velle animo sed vestigare sagaci
Funditus insanae nimia est audacia mentis;
Interea tanto quam prae fulgore necesse est
Caligare mage, et preperire in luce tenebras.
Et jam, quod superest, pergam contexere dictis.


Praeterea summi debet Natura videri
Numinis Omnipotens, ut possit, quodquod in illa
Menta gerit, facere: at rerum gerit omniparentes
Cunctarum formas; quare omnia posse fatendum est.
Non illi labor ullus erit facere atque creare;
Nam, quaecumque velit, subito facta atque creata
Exoriuntur, et e nihilo venientia constant.
Nec mora, quod libuit (satis ipsi velle) peractum est.


Nec finita potest potremo mens cohibere
Summum infinitum: nam, si comprenderet ipsum,
Non infinitum Summum foret, ipsave contra
Non finita. Vides, pariter quam pugnet utrumque.
Nos itaque a Summo tantum distare necesse est,
Quantum infinita inter se ac finita Potestas
(Quod ratio cohibet mensurae nulla) recedit.
Pro! mentes hominum ignaras, pro! quantula norunt
Caeca magis caecis avibus, quae nocte vagantur,
Pectora: at aërias affectant pennipotentum
Ire vias, magnique cacumen prendere caeli.
Hinc se illi a vili cupiunt secernere vulgo
Sublimes, spretis aliis, alteque locari.
Reptantes nec humi sese agnovere, suisque
Haerentes tenebris ausu contendere vano.
Aequius a parvi cum Pastor vertice collis
Jactet se spatio propiori cernere Solem,
Quam qui humiles campis sedere aut vallibus imis;
Cum magis ad Solem collati et sidera distent
Illi inter se, quam Sapiens a plebe minuta,
Si simul ad Summum collati respiciantur. 20


Haec si pernosces perfunctus carmine nostro,
Quod tibi de Summi natura concinui, quo
Firmius haerescant animo res, insideantque,
Caetera perfacili poteris cognoscere nisu,
Nam veluti excelsi qui clivum montis anhelans
Difficili ascensu Sole impendente per aestum
Vix tandem exsuperarit, et est jam rupe potitus
Suprema, fessus quamvis et languidus artus
Convertens oculos huc illuc detegit omnem
Subter planitiem camporum et vallium opaca,
Nec non et longo spatio diducta locorum
Prospicit et pelagi fluctus urbesque lacusque
Fluminaque et longo fugientes ordine montes;
Nec clivo superest ullus labor exsuperato:
Sic postquam tibi, quod multum referre videbis,
Constitit esse Deum, Naturaque summa reperta est,
Caetera perspicua poteris, quaecumque supersunt,
Luce palam cognosse; velis convertere tantum
Huc aciem mentis, quo te mea dicta vocabunt.
Quare age, corporea quae praedita mole videntur,
Pervideamus, utrum constantia sint in rebus.


Principio, semper cum mentem ad corpora verto,
Nil aliud novi naturam corporis esse,
Quam quod se simul in longum atque extendit in altum,
Et latum pariter constat: neque fingere possum
Illius usque adeo minimum extremumque, quod ullas
Non habeat partes, quarum altera non sit ad ortum,
Non sit ad occasum versa altera, tum quibus imam
Respiciat terram, et quibus aurea caeli.
Tactu id saepe licet, quodcumque est, sensisicisque
Usurpare oculis nequeam; tamen usque necesse est
Partibus extensam naturam corporis esse.


Hinc mihi perspicuum est existere corpora posse:
Namque quod extensum est, ulla ratione videri 21
Haudquaquam oppôstum poterit tibi discrepitansque
Existentibus a rebus, non possit ut unquam
Esse, quod extensum est: igitur dum constitit illud
Posse existere, erit revera extare probandum.


Et primo tactu contingere plurima saepe,
Cernere res coram, sonitusque audire videmur.
Et licet hic sensus nos intra in mente genatur
Omnis, ut audire est nimirum, resque videre,
Tangereque: in plures quoniam se vertere formas
Mens potis est, dum res varias ratione revolvit
Non una, verum varianti multiplicique:
Saepe tamen sensu, quae non velit ipsa, reluctans
Percipit, ut propiore manus cum laeditur igne.
Non igitur, quamvis mens omnia sentiat, omnis
Ipsa sibi causa est sensus: quare esse fatendum est
Quiddam extra, sensus quod concitet impellatque:
Quod porro extensum nisi sit, non possit, opinor,
Hac ratione animum pariter sensumque movere.
Corpora sunt igitur, quae nos extensa vocamus,
Et vere existunt in rebus, certaque constant.


Tum, quando sensu semper constante vigemus
Res circa, rerum si nil existeret harum,
Et nos perpetuo proin tota denique vita
Erraremus eas revera extare putantes,
Gauderet nostros falsis illudere sensus
Numen imaginibus; ratio quod vera refutat,
Qua prius esse Deum docui Verumque Bonumque.
Constantes igitur quae nos extare videmus
Corpora per sensus, eadem illa extare necesse est.


Et quia, quae nosmet circumstant corpora, eosdem
Semper per sensus variis distantia formis
Inter se, et longe in multis diversa videntur;
Illud erit, quod idem, dum magnis partibus extat
Corpus et innumeris, vario harum conciliatu 22
Ordine contextu et motu variare figuras
Debeat, atque alia, in quibus haec differre videmus
Ante oculos posita, atque ideo diversa vocamus
Inter se; quamvis unum sint omnia corpus,
Unum sint pariter corpus, quod dicimus Omne.
Omne vocamus enim, multis e partibus aptum
Digestumque bono quod convenit ordine in unum.
At variant partes; alba haec, ea nigra videntur;
Multa moventur item, velut ignis; multa quiescunt
Concreta solidaque magis constantia mole;
Altera sicca magis sunt; ast humentia contra
Altera: multimodis sic distant corpora formis,
Corpora, quae partes unius diximus Omnis.
Namque sua sunt pro natura convenientes
Quaeque sibi sortita locos dispôstaque tali
Ordine, ut efficiant, unum sint omnia corpus,
Unum sint pariter corpus, quod dicimus Omne.


Contemplator item, sic quoddam semper adesse
Nobis corpus, uti quo tandem cumque locorum
Progrediamur, id assidue comitetur, et unquam
Non absit longe a nobis, ut multa, relictum.
Quin super auxilio est, quoties tentare quid extra
Collibuit; motu illius quaecumque movemur
In loca; at immoto pariter consistimus illo;
Illo oculos tuimur circum reserante; per aures
Illus audimus voces; tum mollia quaeque,
Duraque item, sicccas glebas, frigentia saxa,
Humoremque liquentem opera contingimus ejus;
Et sentimus item per nares ejus odorem;
Ut demum pepigisse queat cum mente videri,
Ut cum affectum aliqua fuerit re protinus ipsa
Adsit ibi excubiis veluti Mens excita vimque
Excipiat sensu quamvis invita molesto
Ictum erit immiti graviter si vulnere corpus: 23
Mulceat at suavis placide transmissa voluptas:
Inque vicem motus animi, mentisque sequatur
Imperium corpus subito parere jubenti,
Temporis inter nil videatur ut esse, paratum.
At nulla hoc peragi posset ratione profecto,
Isto ni penitus mens sit cum corpore juncta,
Ut tali simul e consensu prodeat unum,
Unum id, nos Hominem quod dicimus esse: duabus
Quapropter naturam Hominis constare necesse est
Rebus, nimirum quae sunt corpusque animusque
Inter se pariter conjuncti et conciliati.


Hoc poterit sese pacto cognoscere quivis
Esse Hominem: sed quid certa ratione putandum
De reliquis, Homines pariter quos credimus esse,
Accipe. Non vultus non membra simillima nostris,
Non quod respirent auras, quod edantque, bibantque,
Atque pari nostra motu moveantur, et ipsis
Quod resonent verbis vocum flexuque moraque
Distinctis, facient, merito dicantur ut esse
De genere humano; quoniam nil detegit horum
Intus inesse animam; nam posse hos ire videtur
Corpus item in motus, sine vita quamlibet extet.
At neque quod vitae nimirum inimica videntur
Longe aversari fugiendo incendia dira
Serpentumque truces iras malasque leonum
Sanguineas tristemve ex alta rupe ruinam,
Nec quod praeterea sibi convenientia quaerunt
Sectando ardorem per brumam umbrasque per aestum.
Ullum animi praebent intus ratione vigentis
Indicium; fieri quoniam ratione remota
Cernimus illa eadem: longe aversantur arenas
Frumenta; at crescunt saxosis montibus Orni;
Flumina amant Salices; quaerunt sibi frigora Taxi:
Nec tamen in plantis animus ratioque videri 24
Debet inesse, licet sibi convenientia poscant,
Adversaque loci natura sponte recedant.
Adde, quod, ante oculos prope si crepitantia pulsu
Aera sonent, inopinaque lux vibrata coruscet,
Sponte repente sua subitum clauduntur ad ictum
Lumina, ut hinc animam nunquam deprendere possis.


Ut demum invenias, quod aves reperire, sagacem
Advertas animum, quod cum audis saepe loquentes
Coram Homines, vocem non tantum percipis illam,
Cujus in aëre consistit natura agitato,
Verum etiam vocis sub signo nomina rerum,
Notitiaeque tuae bene respondentia verba:
Tutemet haec eadem quoniam es tibi conscius esse
In te mentis opus tantum, fateare necesse est
Hac ratione, aliis etiam vivata quod adsit
Vis animae, per quam fundant ea verba, quibus res
Significent tibi non temere, ut vesania mentem
Percussit quibus, aut sopitos somnia ludunt,
At ratione animi certa penitusque valente.


Sed si sorte putes nihil horum a corpore posse
Non fieri, horarum numeros et ut indice certo
Monstrat, et ut sonitu dat tempora scire per aures
Constans aut ferro aut dentato machina ligno
Prorsus corporea et non ullo praedita sensu;
Sic quoque si, humanum quod corpus nominitamus,
Esse putes adeo digestum dispositumque,
Ut per se voces, quas non intelligat ipsum,
Edere possit, uti digitis pulsata peritis
Vocalis cithara, aut silvestris fistula cantus
Dat ventis animata, licet non audiat ipsa,
Quod canit; haec, inquam, fieri si forte rearis,
Falleris, et vera procul a ratione recedis.
Illa etenim moles motus constanter eosdem
Temporis, et numerum servabit in ordine primo: 25
Nec quascumque voles horas pro tempore quovis
Illa tuo dabit arbitrio, sed quas feret intus
Dispositae: inter se contextus materiaï.
Nonne vides contra, quam a certa lege solutae
Temporis, humano voces quae ex ore feruntur,
Sint, et quam propria se libertate moventis
Causae a principio procedant interiori?
Quilibet apta tibi reddet responsa petenti
Quidvis, cum libuit; rationem inquirere noscet
Deducens alid ex alio, pravisque relictis
Esse bonum dicet sectandum praeque ferendum,
Dicet item, quid sit pulchrum, quid consonet illi
Veri notitiae, quam nos in mente tenemus.
Denique multa tibi regionum, quas peragravit
Intervalla vias caelum moresque virosque
Narrabit memor; ac queiscumque vacaverit, artes,
Scilicet arma tibi ventosque marisque procellas,
Astrorum cursus itidem memorabit et alto
Mensuris comprensa suis labentia caelo
Sidera; nec doctae deerit facundia linguae.
I nunc, et, simili quos cernimus esse figura
Nobiscum, obsistens rationibus esse repugna
De genere hoc Homines, qualem es te conscius esse.


Nunc age, et omnigenûm quae constant corpora rerum
Omnia non semper saeclis aeterna fuisse
Innumerabilibus, sed quae Divina Potestas
Ipsa prior cunctis et per se prima creârit,
Percipe. Quaecumque in rebus constare videntur,
Non sunt Summa; etenim Summum est, ut diximus, unum,
Quod per se nullius existere debet.
Ast hoc omne, quod est non summum, non erit unquam
Per se extans: opus est igitur, natura quod ejus
Pendeat a Summo: porro quia pendet ab illo,
Principium tenuisse sui videatur, oportet, 26
De nihiloque creata, nec usque aeterna fuisse.
Quapropter, qui cunctarum primordia rerum
Esse aeterna ferunt, per seque existere posse,
Insanire putem priscorum corda Virorum,
Quorum cum primis Epicurus Democritusque est
In patriis ambo viventes molliter hortis.
Hi licet a vera lapsi ratione ferantur
Egregie multis in rebus, ob id tamen unum
Magnopere errantes merito insanisse videntur.
Haud aliter quam qui suspensam stare catenam
In liquido tantum velit aëre, tentet et auris
Innixam fabricare domum atque educere caelo.


Neve Deum mihi jam pergas contendere, rerum
Quidquid id est, potuisse aeterno educere ab aevo,
Aeternasque ideo res omnes posse videri;
Ut, licet a Solis claro lux profluat orbe,
Aeternus si Sol, etiam illa aeterna fuisset:
Non lux Solis enim diversa constat ab illo
Natura; siquidem naturam utriusque patebit
Perpetuo in motu consistere particularum.
At contra Summum longe longeque remotum est
Rerum a non summa natura; proinde videri
Si queat haec pariter semperque aeterna fuisse,
Nonne pari ratione queat quoque summa videri?
Quod quoniam pugnat, pariter pugnare, creatae
Quae fuerint quondam, aeternas res esse, necesse est.
Aeternum summae quapropter totius Omne
Non fuit; ast illam semper Deus infinita
Natura excedens durando vincere debet.


Non minus et , per quem rerum natura creata est
Omnis, uti maneat, servari debet ab illo.
Nam veluti aetherio perfusi lumine campi
Aëris et vitrei fluctus maris et sola terrae
Non possent lucem e caelo servare receptam, 27
Usque novum nisi Sol largiri haud definat ignem;
Omnipotens ita quae primo dedit esse Voluntas
Rebus, perpetuo maneant ut deinde creatae,
Desinere haudquaquam semper res debet easdem,
Ut sint, velle: igitur nihil est servare creata,
Nimirum quam perpetuo semperque creare,
Ut sic longa queant durando vincere saecla.


Illud in his tibi erit minime mirabile habendum,
Quod, velut effigies e marmore sive elephanto
Aut aere aut ligno multam confecta per artem
Stare diu valet, atque aevi contemnere vires,
Quamvis docta manus signo procul absit ab illo
Artificis qui finxit opus, quoque non ita possit
Copia cunctarum haec rerum per temporis omnes
Circuitus per se constans servataque egere
Jam nihil Auctoris, qui primum existere fecit:
Namque horum ratio patefit diversa profecto.
Non manus Artificis penitus consistere fecit
Omne, quod in signo est, nec ab omni parte creavit;
Materies etenim signi omnis constitit ante
Aut inter silvas foliis et cortice tecta,
Aut inclusa ima terra Pariisque rigens in
Rupibus; utque prius, quam formaretur in ora,
Indiga nil artis potuit constare, necesse est,
Post etiam ut possit, formam nil praeter inanem
Dante manu: at quoniam, quanta est, a Numine tota
Constitit haec penitus rerum Natura (neque unquam
Quîsset enim constare secus) fateare necesse est,
Ejus quod sit egens, ut constans incolumisque
Servetur pariter: nam si subtraxerit illud
Velle suum, in nihilum revoluta repente rediret,
Inque suo penitus consumta periret inani.


Quod superest, non est ratio scruposa probare,
Provida res omnes, queis jam dedit esse creatis, 28
Perpetuumque creat servans, Divina Voluntas
Ordine quod suavi regat et ratione potenti.
Principio, omnigenis constat de partibus Orbis
Ignibus atque undis et mobilis aëris auris
Et solida pariter terra; quae singula cum sint
Distantem longe naturam, ut cernere cuique est,
Sortita, haudquamquam formam coalescere in unam
Convenienter et inter se connexa ligari
Per se fortuitis potuissent motibus unquam,
Ni Chaos hoc ingens atque haec variantia rerum
Suprema tum primum a Mente diremta fuisset
Formarum aeterna ratione et lege suarum.
Nec sic diversae possint res continuato
Ordine temporibus certis spatiisque moveri,
Certaque Naturae non unquam in foedera ferri,
Ni vigil intera Mens excubet arce Pronoeae,
Instabilesque regat stabilis res, atque reducat
Sub leges per se pugnantem legibus Orbem,
Discordesque liget concordi foedere patres.


Praeterea, Mundo fieri quodcumque videmus,
(Nubila enim fiunt et agentes nubila venti
Et tempestates caelo terraque coortae,
Per campos late fruges arbustaque crescunt,
Alituum proles generetur quadrupedumque
Necnon squammigerûm nec non serpentia saecla
Humanumque genus, sic damna perennia vitae
Ut possint auctu pariter reparare perenni:
Multaque de genere hoc nova mundo suppeditantur
Enascentia, uti lapsis succedere possint)
Id rerum sine motu infraque supraque meantum
Haud ullo fieret pacto: quapropter inesse
Corporibus debet motus, quando omnia motu
Nascuntur, pereunt, mutantque locum atque figuras.
At motum hunc per se non possunt corpora habere, 29
Nimirum nostrae quae scimus corpora menti
Verti in notitiam non ullo praedita motu.
Sint ea magna quidem, sint contra tenuia longe,
Ut libet, aut triquetra aut quadrata rotundave ponas,
Plena foraminibus multis condensave; nunquam
Efficies, per se sit ut illa necesse moveri.
Non se igitur possunt, alio nisi mota, movere.
At porro causam hanc motus fateare necesse est
Esse Deum, quoniam non possent illa moveri
Diversis translata locis, nisi semper ab illo
Diversis eadem illa locis sarvante creentur.
Quare cum peragi videamus cuncta movendo,
Omnis qui motus causa est, agat omnia, oportet.


Hinc facile agnosces, quam scilicet avius erret,
Qui penitus nulla fretus ratione fatetur
Semina cunctarum per se genitalia rerum
Aeternos ire in motus semota quiete,
Quique ea summaï partem contendit in unam
Ferri: at cur potius nullo impellente ferantur
Illuc, non alio, non partes undique in omnes?
Errat item his addens aeterno ea percita motu
Saepe in concilium genitale coire, suoque
Edere res omnes concursu, ut caeca tulit sors;
Nimirum sic et terram mare sidera caelum,
Quae nos incolimus, quae sic digesta tuemur
Ordinibus numeris, sine lege sine arte coorta
Tantum materiae confuso conciliatu.
Quae fieri si posse rear, num sanior essem,
Quam si posse rear fieri, quod nescius artis
Contrectans varios caeca quis nocte colores
Colludensve super puerilis dextera telam
Possit Apelleas casu simulare figuras,
Reddereque humanos vultus aut Numina Divûm
Sacras inter ebur gazasque locanda per aedes? 30
Possit item vocum, constat quibus Ilias omnis,
Fortuitis elementa modis congesta capaci
Projicere ex urna tabulam super, omnia ut illo
Sic coëant casu, ut versus ex ordine reddant
Maeonios, iramque trucem noscamus Achillis,
Hectoraque immani flagrantem Marte legentes,
Atque immixta dolis certamina Grajugenarum
In Trojam, Paridis quae accendit perfidus ignis?
Non igitur, quamvis quoque multis semina rerum
Ex infinito ferrentur percita plagis
Conciliorum infinitum genus experiundo,
Unquam congruerent inter sese ordine tali,
Qualem sortita est haec rerum Summa creata:
Qui queat ut fieri, rationem consiliumque
Altius humano divinam denique Mentem
Postulat, ut penitus nulla erret ab ordine parti,
Quo neque per coetus aeternos deveniet fors.


Porro terraï num qua sunt parte reperta
Edita fortuito concursu particularum
Unquam Templa Domus Urbes atque Oppida multa,
Qualia visuntur nimirum condita nostra
Arte hominum? Quaenam mirandum hoc protulitaetas?
Quisve adeo insanus posse haec contingere dicat?
Ergo opera haec hominum nequeat si denique caeca
Fors simulare, queat subito velut arte magistra
Id facere, humanam quo non pertingere mentem
Noscimus? Ipsa queat nempe haec rationis egestas,
Quae ratione quidem miramur condita summa?


Praeterea in coetum si semina convenientem
Sunt conjecta semel, cur tandem continuata
Ordinis haudquaquam discedunt a ratione?
Quodque semel potuit Fors, num semper sibi constans
Efficiet? motum stellis servabat eundem?
Vere dabit semper flores de semine certo? 31
Plantarumque genus fota tellure novabit?
Ut neque robora roboribus prognata vetustis
Distent, atque oleae crescat de stirpe virentis
Non ulmus non celsa abies non vitis Iacchi,
Ast olea et ramis et trunco et fronde priori
Assimilis? nihil ut mentita immensa vetustas
Sit rebus, quascumque novat? nihil innumerarum,
Quas Fors condiderit, rerum omni de genere unquam
Mutatum exierit de sinibus, omnia quando
Fors incerta regit, quae quanta vi peragantur
Consilii, nostra non est pertingere mente?


Aspice praeterea passim genus omne animantum,
Quotquot aquas caelique vias terramque frequentes
Concelebrant, quod opus! quanta ars elucet in illis!
Inspice parvarum tam tenuia texta volantum,
Si tamen has ullis quis sensibus usurpare,
Vermesque innumero numero quoque lumina nostra
Plane elabentes animo mirante recense:
Qui, quoniam vivunt, nervos et sanguinem et ossa
Fibrasque et venas debent et viscera habere,
Non secus ac Elephas aut Bos aut fortis Equi vis;
Quas res in magnis adeo constare minutas
Miramur, neque nostra imitari possumus arte.
Hunc igitur tenuem contextum, haec corpora parva
Condere nec primo potuit fors, nec potuisset
Semper eodem eadem constans servare tenore.
Quare opus est etiam atque etiam fateare, quod omnis
Haec rerum Summa a suprema Mente regatur.


Hic tibi multa quidem falso conficta feruntur:
Nam, quia dant motus occultis plurima causis,
Hoc genus est herbas de terra exire recentes
Post hiemem, aestivis augeri a Solibus, et jam
Aetatis firmas maturae sumere vires,
Omnibus his terra succos alimentaque rebus 32
Submittente locis aptis et tempore certo;
Exin Naturam nos appellare solemus
Communem veluti Matrem, quae provida cunctas
Cum populis urbes plantasque amplexa ferasque et
Squammigerum genus et volucres alit ubere multo;
Nec non et subter telluris viscera lapsa
Flumina dat multis excurrere fontibus extra,
Succenditque locis multis sola, condit et altis
Terraï procul usque reposta metalla tenebis:
Quin caeli magnas extenditur in regiones,
Sole diem et multo collustrat sidere noctem,
Nubibus imperitat, ventos regit, aëra mutat:
Quin et gignendis genitalia semina rebus
Praestat; vique sua foecundat, nutrit, et auget.
Quorum qui nosset bene causas, esse pateret
Naturam (quamquam maternum nomen adepta est)
Nil nisi protelum causarum continuatum,
Quae per se facere haud quidquam potuere, sed omnes
A prima pendent Causa, quae singula per se
Et movet, et facit, ut moveant; velut ipse catenam
Si parte ex una teneas, agitesque, necesse est
Annellos per pendentes ad caetera motus
Ordine demisso descendat, qui tamen idem
Ille erit, a dextra qui fit se sponte movente,
Quamvis per medios annellos manet ad imos.
Quin ipsum hoc, seriem quod dico continuatam
Causarum a prima, dici ne forte rearis
Propterea, credas revera in rebus ut illas
Esse; licet videnatur enim res saepe movere,
Haud tamen ut moveant, illis largita profecto
Vis ulla est; verum sancitae a Numine leges
Cum poscunt motum, res quaeque moventur ab Uno,
Quod primam dixi modo Causam; namque ita fuêrunt
Dicere; cum certe non prima, sed unica constet. 33
Quare opus est, caveas, Naturae ne tibi nomen
Sit fraudi, fuit ut multis, qui plurima rerum
Dum fieri in terris pariter caeloque tuentur,
Omnem vim rebus Naturam suppeditare, et
Omnia divino fieri sine Numine rentur.
Usque adeo ignaros abducit devius error.


Praeterea ignotis causis quaecumque videntur
Incertisque locis fieri nec tempore certo,
Quae possunt quoque diversa ratione geri res,
Fortunae referunt. Quoties laudare fecundam
Audi Dites, et magnam dicere Divam
Marmoreis dignam templis et thure Sabaeo.
Contra alii tristes in eam convicia jactant 1090
Saevam appellantes excordem e semine diro
Eumenidum. Veteres illam cecinere Poëtae
Incertam vultu pedibusque globosa prementem
Cumque suo ruitura volumina pondere, et orbes
Volventem ambiguos dextra laevaque rotarum,
Saepe quidem multos opibus pollere docentes,
Ima qui nuper fuerant in plebe locati,
Et, modo qui magni Reges, vix jam ultima vitae
Servare amissis aliis sibi; discere ut inde
Possint non opibus non illi sidere regnis,
Ignotaque sati haud animum demittere terra;
Discere praeterea, non haec bona posse beatos
Efficere unquam homines, quae puncto tempore possunt
Elabi, et vacuam potientis linquere dextram.
Illa eadem Assyriis quondam Persisque relictis
Et leviter Macedûm res pervolitavit et arma
Fertilis Aegypti; celerique citissima cursu
Regna peragravit Syriae Boreamque nivalem
Algentesque Getas et Mauros sole perustos,
Et Latinum Imperium provexit, et extulit alte
Denique de magno ruituras culmine Vires. 34
Nac tandem positis usquam talaribus alas
Exuit, aut stabilem fixit mansura locum, quo
Exorata velit populis decedere nunquam.


Haec licet egregie vulgo disposta serantur,
A vera ratione tamen sunt usque remota.
Omnis enim Mundo, quaecumque inopina videtur
Forte tibi res accidere, haud unquam quit oriri,
Rem nisi praecedat sua causa; ideoque necesse est
Nil temere exoriatur, et intereat; licet ipsi
Nec quod principium quimus novisse sit ortus,
Nec quae discidium pariat res, dissolüatque.


Illud in his iterumque tibi est iterumque cavendum;
Dum moneo, ne quid Fortunae fortuitisque
Casibus attribuas, ne te in contraria vertas,
Et Fatum in rebus non evitabile Fatum
Protinus admittas; semper florentis Homeri
Ut Musa aeternis exponit versibus edens.
Pelides Socios mortemque ulturus Amici,
Quem bello ereptum flêrat noctesque diesque
Insedabiliter, dum fertur in Hectora magnum
Aere nitens supraque Viri caput arma coruscans,
Accepit longam dextra omnipotente sagittam
Juppiter et sancta Astraeae praescripta secutus
Hinc atque inde pari intervallo sata Virorum
Utraque suspendit visurus, quem velit illo
Tempore Parca mori: tua sed graviora fuere
Priamide infelix; Libitinae in tristia regna
Lanx tua non alio librata a pondere mersa est:
Eripere extremi nec te contra ultima Fata
Juppiter Omnipotens valuit de saucibus Orci,
Nec quotquot Trojam te Numina quotquot amârunt.
Quaenam igitur Divis fuerit servata potestas,
Illos si supera Fatum est? Cur magna vocentur
Numina, si multa invitis plerumque geruntur? 35


Haec leviora:etenim manifesto tendere bello
Saepe quidem multos videas in provida Mentis
Consilia aeternae, atque antiquo more Gigantum
Conari rerum Dominum exturbare potenti
E solio, rapere et mundi quas flectit habenas,
Scilicet ut vita sic liberiore fruantur
Impia Gens; tanta est scelerosae audacia mentis:
Quod metuunt, tollunt Numen, longeve remotum
A nostris arcent rebus nil scire volens, ne
Infestet dolor aut aeternam cura quietem,
Ac si, quod Summum est possit non omnia scire,
Aut summam res ulla queat turbare quietem:
Justitiamque nihil rentur, nisi nomen inane.
Quod si justitia est, dicunt, si denique justus
Rector agit Mundum, et nostra haec mortalia curat,
Unde erit unde, adeo ut vivant impune Nocentes?
Nec pro justitia merces aut praemia dentur
Ulla Bonis? Quin paupertas durique labores
Hos saepe exagitent, contra felicibus annis
Exultent illi regnis auroque potiti?
Scilicet his caelum contendunt impetere ausis.
At veniet tempus, cum expertem consilii vim
Discutiet Pater, atque aeternum in Tartara mittens
Justitiam invitos coget regnare fateri.


Attamen id ne quid nostris rationibus obsit,
Contemplator, uti bene provida cura Medentum
Si noscat, quod pro morbi ratione modoque
Conveniens remedî genus, ut recreata valescant,
Corpora quaeque velint, aliis dant pocula tetra
Absynthî, aut acri saevire in membra videntur
Praecincti ferro laniantes more ferarum;
At mites aliis succos dulcemque liquorem
Nectareum et latices mellis lactisque propinant:
Atque ea cura, etiam si posse valescere nullo 36
Quem videt auxilio, jactatum haud deserit Aegrum,
Donec frigida mors languentes sopiat artus.
Sic quoque fac reputes hominum mortalia saecla
Posse a suprema curari Numinis arte,
Dum vitae celeres annos hic ducimus aegri;
Nam quis non animo morbis languente laborat?
Postquam autem functi vita frigentia terrae
Corpora liquerimus, tunc omnia denique reddi
Debent pro meritis, queis vita anteacta potita est.
Neu quis ab hac usquam rationum indagine possit
Evasisse loci, penitusque ex parte perire
Omni Hominem dicat, nihil ut super illius extet;
Immortalem Animae naturam simplicis esse
Nunc reddenda mihi est ratio: tu percipe dicta.


E parti naturam Animae quacumque tuaris,
Nil illam, nisi rem quae cogitat, esse videbis:
Nec recipit Mens posse aliud consistere Mentem;
Sive sit illa sciens etenim dubitansve volensve,
Oderit, optet, amet, metuat quoque, gaudeat, atque
Tristetur, semper tamen est, ut cogitet: illo
Tempore quapropter tantum, quo cogitat, extat
Mens tibi, quandoquidem haec Mentis natura reperta.


Sed quaedam tibi forsan in his quaerenda videntur
Rebus, uti penitus, quod dico, agnoscere possis.
Quaeris, materno num clausus cogitet insana
In gremio, aetheriis aut nuper redditus oris.
Tum porro, quanam fieri queat id ratione,
Ut nostri, et quod tum, vere si cogitat infans,
Mente volutatum est, nunquam meminisse queamus.


Ut primum in parvos dispôsti corporis artus
Vis Animae ingressa est, subito jam cogitat infans:
Sed quoniam propter novitatem corporis ejus
Et teneros artus et membra recentia (sensus
Res extra facile ut possunt impellere) semper 37
Rebus ab externis impellitur atque movetur,
Percita Mens illo motu impulsuque tenetur,
Nimirum semper sentire coacta dolorem
Sive voluptatem vario pro corporis ictu:
Propterea esse sui compos, in seque redire,
Interdumque vacare sibi nequit. Humida mollis
Porro materies vestigia nulla cerebri
Pressa tenere valet, velut undae inscripta fluenti:
Proin nostri rerumque, in parvo corpore quas tum
Gessimus insantes, nunquam meminisse valemus,
Atque illis vere sine mente videmur in annis.
Est etiam Mens saepe Virum quoque florida ut intus
Evanescere, et extra se videatur abire:
Et, cum vi concussa aliqua mox se ipsa recepit,
Conscia nullarum rerum, quas volverit, illo
Nil egisse recordetur se tempore, nullos
Sopito motus animo sensusque fuisse.
Id fit, ubi rerum multarum copia multa
Multimodis animo simul obversatur oberrans,
Atque levi quaevis impellit tenuiter ictu;
Quamque nequit tum Mens proprio cognoscere sensu
Pro numero ingenti; neque menti singula praebent
Distinctam effigiem, possint advertere ut illam;
Sed confusa videns simul omnia cernere sese
Nil putat, atque ideo velut evanescit, abitque,
Ut queat intra se nil tum volvisse videri.
Quapropter ratio est haec semper vera, quod omni
Tempore, quo Mens est in rebus, cogitet: et ni
Cogitet, existens nulla ratione videri
Possit; quandoquidem haec natura reperta est.


Quod superest, corpus, quod supra diximus esse
Partibus extensam multis rem per loca multa,
Quamlibet exiguum nulla ratione profecto
Jam poterit simplex fieri Mens, atque Animaï 38
Verti in naturam, et sic res quae cogitat esse.
Namque quod extensum est, partes invertere, formam
Et variare situm, varios quoque reddere motus,
Augeri minui scindi valet, adde alias res
His similes: at qua ratione et quousque secari
Debet, quos unquam motus dare, seque figuras
In quas vertere, uti possit, quae cogitat, esse
Mens, et notitia Veri potiatur et Aequi,
Et Summum Pulchrumque intelligat, Ordinis atque
Justitiae leges agnoscat, gaudeat illis,
Falli indignetur, flagret virtutis amore,
Sidera mensuris caelique coërceat orbes?
Adde alia ipse etiam, Mentis ratione geri quae
Cumque vides: non est ut possis credere non est
Posse eadem extenso peragi haec a corpore, sic ut
Corporis atque animi natura sit una eademque.
Quare Mens non est corpus neque corporis ullus
Est modus, ast longe differre ab utroque fatendum.
Hinc tibi perspicuum est, grajo qui nomine Mentem
Harmoniam dicunt, procul usque per avia ferri
Diversos: quid enim est habitus nisi corporis illa,
Partium ubi inter se nexarum consonat ordo?
At quocumque modo partes connectere pergas
Corporeas, semper distare a Mente necesse est.


Non igitur, vivum corpus quia desint esse,
Aeternos nec tale potest durare per annos,
Mens, erit, ut pariter finito tempore constet,
Et longo extingui tum demum debeat aevo.


Praeterea mors est, seu cum revoluta perit res
In nihilum penitusque a nulla parte superstes;
Seu cum disjunctis inter se disque solutis
Partibus illius congressus disperit omnis,
Constitit unde aliquid jam totum: tertia mortis
Nulla via est. A Mens quoniam est a corpore longe 39
Distans, extensam pariter non esse probatum est
Partibus aut ullis constantem compositamque.
Non igitur poterit corrumpi, dissolüique
A rerum plagis neque longo vincier aevo.
Dicere at, in nihili quod nostra redire profundum
Debeat exacto tandem Mens tempore vitae,
Desipere est. Quid enim sic omni ex parte peremtum
Occidit usque adeo penitusque revertitur in nil
Rerum natura ex omni Summaque creata?
Quod si Summa manet rerum omnis corporearum
Morte carens penitus, tanto magis inficiandum
Debere omnem Animae naturam nobilioris
Deficere et penitus letho cessare peremtam.
Namque ea non alia posset ratione perire,
Quam si nunc Animam esse volens divina Potestas
Mutetur porro, et ne sit , velit, atque ideo Mens
Concidat in nihilum: sed supra ostendimus esse
Nos tibi quandoquidem per se immutabile Summum,
Certa erit haud unquam verisimile esse putandum
Id summa voluisse Deum virtute creare,
Tempore post parvo quod dein dissolvere vellet.
Nos iterum atque iterum Mentem quapropter oportet
Aeternamque putare immortalemque futuram.


Porro cur vitae frustra felicis amorem
Inseruit Natura animis nil provida nostris,
Cur Veri desiderium succendit inane,
Si ruit nihilum vita privata futura
Mens votis frustrata suis? hic namque, quod optat,
Anxia quo ingenti trahitur dulcedine, Verum
Invenit haud unquam; qua pleno flumine manat,
Attingit modice, et sitiens conviva recedit.
Nec pariter felix valet esse, ubi tempore parvo
Deficiet: quid enim felix, nisi constet in aevum?
Indidit hoc etiam nobis Natura, velimus 40
Semper ut aeterna per terram vivere fama.
Nosne Deus semper naturaque luderet istis,
Deberet penitus si extingui morte sua Mens?


Praeterea illa animis unde insita poena Nocentum,
Quae miseros, quamvis metuant hic nulla Potentes
Supplicia, et luxu regali corpora curent,
Attamen heu miseros torquet noctesque diesque,
Unde erit? unde sibi mens conscia dissonet illi
Fortunae, et veluti districtus pendeat ensis
In caput, inter opes ea tetro angore laboret?
Nimirum quia nos agnoscere praeque videre
Ipsa facit Natura, quid haec post fata futuro
Pro vita anteacta cujusque paretur in aevo.
Adde Viros, sanctae qui Relligionis amore
Justitiaeque truces iras odia improba saepe
Exhaurire Tyrannorum potuere ferendo
(Audaces solum hic, timidi sed caetera): tantum
Num foret angusto positum sub pectore robur,
Omnem deberent uno finire sub ictu
Si vitam, neque prospicerent, quid deinde merentes
Perpetuo maneat vitae immortalis in aevo?
Denique nullus erit, vel in hac imponere tentet
Re sibi, cui lucro est Animam quoque morte resolvi,
Nullus erit, qui non Naturam vociferari
Audiat intus, uti, cum avulsa a corpore fatis
Mens erit, aeternum tum debeat ipsa manere.
Nec potuisset idem tacite omnibus insinuare
Usque sibi concors Natura, errore nisi omni,
Nimirum quod nos semper docet illa, careret.
Scilicet emissas nervo stridente sagittas
Unam si videas semper contingere ferro
Omnes rem, dubio procul esse fateberis illam
Erectam in signum, quo ferrum missile tendat.


At pueris, inquis, pariter cum corpore crescit 41
Mens, et ubi vires firmat robustior aetas,
Consilii constans etiam illa animique vigore est:
Obtusis demum quassati ubi viribus artus
Jam cecidere senectutis sub mole labantes,
Deficit Ingenii vis, et Mens lapsa senescit:
Haudquaquam videas rationum id demere pondus,
Foedere si tali Mentem cum corpore junctam
Agnoscas, tali consensu, subsit ut omne
Imperio Mentis corpus, motusque det illos,
Quos in membra Animae velit exercere Potestas;
Inque vicem sit opus Mentem sentire valentes
Corporeos ictus, et ad omnes evigilare
Illius impulsus, ut talia cogitet ipsa,
Qualibus afficitur conjunctum foedere tali
Corpus ab externis plagis: ideoque vigenti
Corpore Mens vigeat, languenti langueat illo.
Inde fit, ut, vini cum venas vis penetravit
Acris, et ardorem per cunctos dididit artus,
Sanguine turbato turbetur vis animaï,
Claudicet ingenium, madeat mens, impediantur
Notitiae rerum cum libertate, neque ulla
Denique vi sibi Mens constet, sed ad omnia praeceps
Id facere impellat, fieri quod non pateretur
Incolumis, retegat secreta, nefandaque prodat:
Usque adeo vini vehemens violentia Mentem
Percutit interdum, brevis ut vesania fiat.
Hujus item rationis erit vesania jugis.
Adde gravis fomnum lethargi, et caetera; quorum
Vis Animam et pariter corpus perturbat, ut acri
Jactentur pariter morbo, pariterque valescant.
Nimirum quia juncta suo cum corpore Mens est
Illa lege, pati plagas ut corporis omnes
Debeat, et motus ejus sentire valentes.


Foederis hanc legem, qua rerum discrepitantes 42
Sunt inter se naturae per mutua nexae,
Corpus uti atque Anima est, sanxit Deus; unde habet omnes
Et sensus Anima, ipsa suos et corpora motus.


Sunt tamen hic, facili qui non ita tendere gressu
Sese posse putant, quo se purissima Veri
Ostendit Regio; sed sentibus omnia duris
Aspera confingunt, glomerantque per ardua gressus
Difficiles, nimiumque vias scrutantur iniquas,
Qua vix sint aditus ulli: res plena laboris
Errare ambagesque sequi, res plena pericli est;
At contra pronum ac tutum decurrere recta.
Ergo hi non Animam jungi cum corpore rentur,
Non agere et fungi sese inter posse vicissim
Naturas tam dissimiles, sed quamque sine ullo
Alterius respectu, et opis nullius egentem
Per se, quidquid agit, facere, et sua munera tantum
Exercere, ut fert intus cujusque potestas:
Dum vult nimirum, dum percipit ipsa sua vi
Mens intus, proprios educit et elicit actus
Ordine perpetuo nexos, quem nulla potest vis
Vertere; namque statu de primo, cum fuit orta,
Ilicet exoritur ratio, cur deinde sequatur
Alter et hinc alter status ejus, et usque perennis
Illorum series certa ratione fluentum
Quapropter nihil in Mentem de corpore migrat;
Nam si vel nullum corpus foret, haud minus illa
Omnia perciperet, quae percipit, omnia vellet,
Quae nunc velle vides, naturae nempe suae vi.
Praeterea humanum componunt talibus illi
Corpus principiis, ut caetera corpora quaevis,
Ollis ut per se quaedam vis insit agendi.
Ergo non alios motus fluere inde necesse est,
Verum quos tantum fluere inde videmus, eorum
Ut fert natura et contextus principiorum, 43
Scilicet in quovis ratio indita corpore quaedam est,
Ex uno transire statu qua deinde per omnes
Ordine perpetuo se debeat excipientes.
Quare cum nostro fiunt in corpore motus,
Ut cum oculos circum, seu crura manusve movemus,
Tantum corporea a natura educier illos
Est opus, ut fierent Anima quoque sponte sine ulla.
Haud Animae est igitur quidquam, dum talia fiunt,
Quamvis ipsa velit tum crura manusve movere
Aut oculos; a se quia non haec mutua pendent,
Sed simul existunt tantum, recteque vicissim
Respondent. Facile id fuit Olli, quem penes omnis
Rerum, quas fieri nil pugnat posse, Potestas
Infinitarum. Quapropter id eligit idem
E numero tanto, Menti quod consonet apte,
Corpus; ut hinc motus ejus videantur oriri
Mentis ab imperio, rerumque a corpore nasci
Notitiae, et partem nostri se mutua quamque
Afficere inter se; cum nullum jungat easdem
Commerci genus et nullius foedera legis.


Quae cum audis, licet in multis male tuta videri
Haec possit ratio atque incerto pondere nutans,
Illa tamen vehementer ob id suspecta necesse est
Sit tibi, quod tanto fuerit quaesita labore
Tam procul, et tantos per flexus ducta per orbes,
Ut se ipsa impediat facile, involvatque tenebris.
Nempe hic ingenium prius admireris et artem,
Ullam quam retegas speciem aut vestigia Veri,
Cujus forma quidem simplex se lumine prodit
Ipsa suo, quoties visum convertimus illuc.


Ergo harum Inventor rationum plurima profert,
Hoc genus, ostenditque suae par mentis acumen
Omnibus in rebus; seu cum probat omnia certis
Corpora principiis componi, quae tamen ullas 44
Non habeant partes, natura at simplice constent,
Unde fluunt, quaecumque cluent in corpore quovis
Officia, atque illis, qua fiant singula, agendi
Esse potestatem quandam, sed cuique suam, ne
Sint prorsus paria, at varie discreta vicissim,
Ut numeri, inter se; varias componere possint
Ut rerum formas; neque possint incolumi re
Permutari, et eundem in ea servare vigorem:
Seu probat ille etiam, haec magni cur machina mundi
Non melior, quam fit, queat esse; educere Numen
Nempe aliam si tum potuisset, pulchrior ista
Quae foret, hanc ipsam, abjecta meliore, quid esset,
Cur legeret? neque enim Ratio secus ulla videtur
Esse, ut sufficiat: metiri hac omnia debent,
Haec illi ad Verum via, et hinc certissima rerum
Argumenta petit; reddi hac tum denique retur
Pervia quaeque suae divina humanaque menti, et
Quaecumque in mundo constant, quaecumque vel extra.


Sed jam digressum paulum in mea claustra necesse est
Me recipi. Ergo inter corpusque Animamque vicissim
Foedera sunt, ut jam docui, quibus uniter aptae
Res tam dissimiles consistunt; pacta nec illis
Sunt ea; sed, cujus nequeant vim solvere, legem
Hanc primo accepere a Numine, quod magis arcte
Junxit utramque, lapis lapidi quam jungitur ullus.
Tantum nam lapidem lapidis pars extima tangit
Parte sui extrema tangentem, cum tamen extra
Corporis alterius molemque locumque sit alter.
Ast ulla in vivo nusquam est pars corpore, Menti
Quae non jungatur; quoniam quacumque ciebis
Corpus parte, novo subito Mens percita sensu
Et perculsa, illam plagarum corporis ad vim
Vertit se, multumque agitata a parte tenetur:
Idque alia longe ratione, ac saepe tuentur 45
Rectores fractum puppis latus, illa minaci
Turbine si dudum quassata et fluctibus atris
Hiscat aquas sorbens, seu cursu naufraga caecas
Indicat in Syrtes, scopuloque haerescat acuto:
Experietur enim tum sensum Natua doloris
Illi dissimilem, proprium cum vulnere corpus
Perculsum est, et sanguis aperto exundat hiatu.


Praeterea quoque scire licet, quod vivida pars est
Corporis, ad sensum proin et magis apta ciendum,
Sive voluptatis sensus sit sive doloris,
Quae fibrisque magis constat nervisque referta.
Ac veluti arborei de trunco et stipite rami
Proveniunt, sic et de humenti tota cerebro
Copia nervorum partes in corporis omnes
Diffusa est, longoque extenditur undique nexu
Infima conjungens summis animaeque fovens vi.
Nam si de cerebro in certam commercia partem
Impediantur, opus, non sensu polleat ullo
Pars, erit, ac si sit praecisa a corpore toto.
Quapropter liquido deprendis, vita quod omnis
Corporis et sensus fons omnis principiumque
In parvo capitis media regione cerebro
Insit, proinde magis Mens illa parte tenetur:
Sentit, et externos impulsus excipit illic,
Illinc, quos libut, motum dispertit in artus.
Quare Animae est sedes cerebrum, a quo sensus in omne
Defertur corpus diffusis undique nervis.


Quapropter jam multa vides communia habere
Inter se Mentem corpusque, ut cernere lucem est,
Tangere, odorari, atque cibos gustare palato,
Et sonitus audire: tamen discrimen id extat,
Illa omnem sensum quod possidet intus eorum,
Perque oculos aures linguam naresque manusque
Gustat, odoratur, videt, et contingit, et audit; 46
At corpus sensu caret omni, et non alia re
Fungitur, in variis varie quam partibus ictum
Quod moveat varie quoque Mentem, quae varianti
Percipit idcirco sensu, quaecumque lacessunt.
Nam si mente movens quaedam penitusque revolvens
Magnopere intendas animum, nil cernere eorum,
Quae posita ante oculos tibi erunt, nil tangere circum,
Non audire leves sonitus non murmura vulgi,
Denique nil tibi tum sentire videberis, aures
Quamvis excipiant sonitus, rerumque coloret
Lux oculos, manibus quamvis obstantia tangas,
Idcirco quia non illis est percita rebus
Mens, ad quam sensus, quicumque est, pertinet omnis.


Ejus item rationis erunt timor ira voluptas
Et genus hoc aliae res, quae corpusque animamque
Afficiunt una, ut possint utriusque vocari.
Illa etiam rerum retinentia, quodque valemus
Esse diu memores, poterit commune videri.
Omnia quae mihi qua siant ratione modoque,
Cum res poscet, eris clarandum. Plurima vero
Expers corporeo per se gerit auxiliatu
Vis Animae intra se, nam per se intelligit, et vult.


Vult, et amat summum, quo felix possit adepto
Esse, Bonum, sequiturque suum, quem condita propter
Est, Finem, atque ultro sequitur, sed amare necesse est.
Praetereaque, ut amet seseque suumque, necesse est,
Esse, sine his quoniam finem non possit âpisci
Illum, ubi summa Boni ratio est, quod oportet amare.
His contraria item rationem propter eandem
Debes, non possit quod non odisse, fateri:
Nam tum summa mali ratio est, cum distat ab omni
Quid penitus regione Boni, summeque remotum est.
At quod se mediis interserit intervallis
Hinc atque hinc, neque sic rationes oppositorum 47
Attingit, totum videatur ut unius esse
Extremi alterius saltem sine particula, illud
Nolendi contraque volendi erit usque potestas,
Pulchro appellamus quam nomine Libertatem,
Mentis et Arbitrium; cujus sibi conscia Mens est
Talibus in rebus, quas summi utriusque locatas
Inter distantes metas bene novimus esse.
Cum volimus quid eorum, opus est, ratione velimus,
Qua bona sunt; contra, cum quid procul aversamur,
Ad mala respicimus. Sed qui sit denique rectus
Arbitrii circa res isto de genere usus,
Supremo tibi posterius sermone probabo.
Hoc modo dum teneas, Animae quod motus in illud,
Quod summum est plenumque Bonum, sit nostra Voluntas,
Qui veluti cessare nequit, sic velle necesse est
Semper; at hunc varie nimirum inflectere nobis
Posse datum est, varis atque in res irrequietum
Dirigere, ut libuit: nimirum haec insita vis est.


Hinc Animam agnosces rasae non esse tabellae,
Ut dicunt, similem, quae nullam gestet ab ortu
Impressam rerum speciem, nullamque receptet
Notitiam sensu sine corporis, unde figuret
In varias porro se formas. Scilicet ipsa
Multa etiam per se sine corporis auxiliatu
Novit, jam prima signavit origine quorum
Illam notitiis, illam qui condidit, Auctor.
Principio, (quis enim lateat se?) quae sua, novit,
Sit natura sibi per se manifesta; neque ullis,
Quam sibi sit, praesens magis et magis intima rebus
Esse potest; ideo specierum hic corporearum
Non eget auxilio: tum porro novit et illa,
Quorum in se formas habet, e quibus omnis aperte
Notitia exorta est; atque hac ab origine rebus
Nomina dat, quae si numeris atque ordine constent, 48
Non alia Pulchras poterit ratione vocare,
Quam quod conveniant Formae, quam continet in se.
Quid sit item Verum, cognosceret unde? nisi intus
Secum ortam Veri speciem cohiberet, ut illa
Notitias inter se jungat convenientes;
Contra, quae nequeant bene consentire, resolvat.
Omnia corporea quae non in imagine fiunt
Per sensus; quoniam neque sunt extensa neque ulla
Praedita corporea forma motuve, sonanti
Nec sunt natura neque lucis tincta colore
Duraque: ut hinc possis comprendere plurima mente
Cognosci sensum licet haud transmissa per ullum.


Notitiane Sui quoque non signaverit, illam
Qui formis rerum ditavit pluribus, Auctor?
Quique, sua, fecit, videantur ut omnia luce,
Ipsam non dederit Mens lucem ut cernere possit?
Proinde potest etiam naturam agnoscere Summi.
Non tamen hinc credas posse id comprendere Mentem.
Non secus ac, quae sit triquetra aut quadrata figura
Sive rotunda, tenent omnes, clareque scientes
Percipiunt; sed non omnes, quod quamque sequatur
Naturam, agnoscunt, (esse hoc comprendere dico)
Ex infinitis, possunt quae ad quamque referri,
Quaeque fluunt de natura cujusque: sed horum
Plurima Mensores quamvis non omnia dicunt;
Non igitur penitus comprendunt: proptereaque
Noscere multa, licet non sint comprensa, valemus.
Non erit ut summi naturam Numinis ergo
Mens non scire queat: quamvis comprendier ipsum
Mente sua evaleat tantum, cui scena capaces
Ante oculos Summi patefacta est funditus omnis.


At nos Naturam tantum cognoscimus illam.
Est adeo praesens Animae Deus, ut neque possit
Extra ipsum penitus Mens vivere nostra neque esse. 49
Scilicet ille suo circum ambit lumine totam
Collustrans, densasque infusa luce tenebras
Ejicit, et Veri fontem dat origine prima
Omnis se Veri fontem reperire volenti
Quaerentique Animae. Nescit Lux illa latere,
Ingrediturque volens, et aquarum divitis instar
Fluminis exundans oculos rigat, implet apertos.
Atque utinam altius evectos audacia felix
In Solem hunc oculos converteret, unde fluentes
Exciperent radios et purae fulgura lucis,
Nec sic noctis amans et prona jaceret humi Mens;
Quae quia corporeae est inclusa in carcere molis,
Nocte tenetur in hac ultro, sequiturque tenebras,
Et magis atque magis loca caligantia quaerit
Indupedita suo caecarum errore viarum.
Infelix! caeli interea neque suspicere audet
Templa serena, neque illius vim sustinet almae
Lucis sueta inopem trahere in caligine vitam.


At non cum primo naturam conderet ejus,
Assimilemque sibi Numen puramque crearet,
Et magis atque magis quae supra corporis omnem
Naturam excellat, tam dura lege putandum est
Illam corporeis voluisse involvere vinclis;
At Dominae voluit famulari corpus et omnes
Corporeos ultro motus parere jubenti.
Namque ea justitiae vis est, is debitus ordo,
Ut quod naturam est fortitum nobiliorem,
Praesit, subsit item melioribus omne, quod infra est.
Quapropter quoniam non tali lege creatam
Dicere fas, quid jam superest, nisi solvere poenas,
Dicendum, quas proinde aliquod scelus esse secutas
Est opus? at nullum potuit scelus esse, nisi omni
Parte recusârit sese illa, ut postulat aequum,
Subjicere Auctori: quae sic violaverat ergo 50
Sanctas justitiae leges aeternaque jura,
Par erat, ut meritas damnata a legibus isdem
Persolvat poenas; nimirum ut nostra potenti
Ausa fuit Mens a Domino desciscere velle,
Sentiat ipsa sua sic a ratione rebelles
Corporeos motus, neque iis dominetur ut ante.


Scilicet antiquae luimus contagia culpae.
Primorum hoc Hominum tum mundi in origine crimen
Heu! fuit, unde omnes nativo corpore creti
Nascimur. Hi sortem vitae tenuere beatam,
Integra adhuc dum nostra fuit natura sub ortu.
Libera tunc Animi regnabat in omne potestas
Corpus, et hoc totis parebat partibus uni,
Fibraeque nervique atque edita claustra cerebri
Et tenuis puri vapor almus sanguinis omnis
Nil inconsulta tentabat Mente, neque ullos
Non mandante Anima motus dabat, extera quamvis
Multimodo rerum facies impelleret ictu
Corpus, ut hinc sensu posset variante moveri
Mens intus, si vellet, et hinc sentire dolorem
Sive voluptatem pro plaga et frigora et aestum.
Omnia quae nullo vitabat libera nisu
Usque adeo, nil ut plagis aut ictibus ullis
Divinae posset vel paulum Lucis ab haustu
Lucis inocciduae turbatam avertere Mentem.
Propterea tum plena fuit Pax plenaque Pacis
Gaudia; Seditio Discordia Bella Tumultus
Tum neque nomina erant neque in ullis cognita rebus.
Felices! donec, scelus o! tetigere proterva
Poma manu, Pater ex omni quae veris honore,
Scilicet ut possent aliqua parere, vetabat
Multa minatus. Ab hac prima tunc labe repente est
Perpetuum corrupta omnis Natura, suoque
Concidit e decore: hinc prorsus versa omnia retro 51
Ilicet, omnia mutata confusa figura.
Tum primum Mens corporeo se carcere sensit
Invitam includi, nec jam dominarier intus
Omni Reginam imperio, velut ante, potentem;
Erepta prope sed jam libertate triumpho
Captivam indecore trahier plerumque, rebelles
Cum Dominam invadunt vi multa immanibus ausis
Corporei motus, oriturque miserrima contra
Seditio et bellum magno turbante tumultu.
Jam nunc illius vitae sortisque beatae
Heu! neque reliquiae superant: quin ipsa vetustas
Invidit seris dilecta Nepotibus arva
Elysii antiqui; fines disjecit, et altos
Confudit campis montes et vallibus agros.
Ipsum etiam Fontem, mediis qui maximus arvis
Ingentes quatuor diversis partibus amnes
Telluris magno e gremio atque undantibus antris
Fundebat ditem stringentes gurgite terram,
Abrupit: prisca cessere et ab origine longe
Discreti inter se fluvii et capita altera aquarum
Sortiti. Euxinas propior jam Phasis in undas
Volvitur irrumpens, atque auri dives Araxes
Divitias jam non ab eodem fonte receptas
Defert se Hyrcanum evolvens devexus in aequor:
Jam caput Euphratis nascenti a Tigride longo
Terrarum spatio discluditur; undique magnis
Exinde errantes huc illuc flexibus ambo,
Tandem haud immemores veteris sese inter amoris
Junguntur cursu extremo, sociantque fluentes
Undas dein uno properantes effluere alveo.
52