LIBER PRIMUS

Terrarum Caelique potens atque uberis alma
Naturae Genitrix , magnum, SAPIENTIA, Numen;
Quam Pater haud aevo nec majestate secundam
Edidit aeterna foecundae in imagine mentis
Progeniem; per te causae et sua semina rebus
Seminibusque suus vigor et vis indita vitae:
Tu Dea, tu pulchri Ratio ordinis, omnia nectis
Mensuris elementa suis, numerisque revincis.
Terra tibi foetus, tibi debent sidera lucem:
Tu facis, ut caleant ignes, tu caerula ponti
Diffundis, caelumque levi circumtegis aura:
Et facis, ut certo volvantur tempora cursu
Per motus distincta suos, vicibusque recurrant.
Mentibus humanis tu certa et summa voluptas:
Nam simul atque tuum longe splendescere lumen
Incipit, et lucis radios ostendis amicae,
Ardet inexpleta cupidum dulcedine pectus
Teque sequi, visaque frui, semperque potiri.
Inde animo aetherios avidi conscendimus orbes,
Siderasque procul metas lustramus, et ignes,
Et liquidi salis aequor, et aëris, et loca terrae, et
Quaerenti quaecumque patent, scrutamus avari,
Correptique ardore tui: nam quid sola terrae 2
Quid mare quid caelum quid demum sidera et ignes
Nos caperent, nisi sancta tui vestigia, per quae
Te cupide sequimur, quo inducis cumque, referrent?
Denique te propter nocturnis invigilamus
Pallentes libris, somnoque epulisque relictis
Et Sociûm turba gaudentum. Sufficis una,
Una licet longe tenues quaesita per umbras
Sufficis. O! illo quantum gaudere licebit
Tempore, cum te ipsam non per simulacra, sed ore,
Qualis es, attoniti claro spectabimus ore.
Affore tanta equidem speramus gaudia nobis:
Sed, te dum rebus longe speculamur in ipsis,
Tota tibi quoniam paret, quam pandere versu
Aggredior, Natura; tuo mihi Numine praesens,
Quo sine nil oritur, neque pulchrum et amabile quidquam est,
Adsis; pectus et hoc veris rationibus imple
Illabens, facilisque tuum da, Diva, leporem
Versibus in nostris, conor quos pangere magnis
SORGORUM de Gente Viris: hos inclita tollit
Nobilitas, his ingenium divinius, et mens
Rerum notitiis praefulget i omnibus, omni
Hos tu, Diva, tua voluisti excellere laude.
Eja igitur Vos, doctrinae qui templa tenetis
Edita jampridem ingressi, si publica rerum
Cura sinit nostras etiam non spernere Musas,
Eja agite, hos vultu facili mea dona labores,
MARINE, atque ANTONI, illo, quo saepe soletis
Me meaque, excipite; et, quamvis sint tenuia dona,
Non inopem laudate animum: quin estis et hujus
Vos partim Auctores Operis; (pars altera nosta est)
Nam Vos et suasistis, et id potuistis ob usum
Suavis amicitiae; (vobis concedere quidvis
Par erat) idcirco est opus ad vos vestra referri.
Vos etiam nec spe nec nobilitate minores, 3
BASSEGLI, cujus victrix facundia linguae;
Quique tuam Grajûm, ZAMAGNA, a fontibus ipsis
Doctrinam hausisti; tuque o sate sanguine claro
RAGNIADUM, ingenuas Musarum exculte per artes,
Egregii Juvenes animos intendite vestros,
Ut rerum occultas penitus convisere causas
Possitis, nostro quas in sermone solemus
Saepe acri studio vigilique inquirere mente.
Quamquam ego non vobis ignota edicere pergo.
Nam quid rebus in his ignotum est denique vobis?
Sed, quia difficile est (praesertim cum sit agendum
Multa aliis verbis, quam quae sibi vindicat usus)
Versibus illustrare nova atque obscura reperta,
Multa ideo possunt attentam exposcere mentem.


Et jam, docta Cohors, tibi protinus ipse, quod instat,
Cunctarum incipiam rationem evolvere rerum,
Principio inquirens, quae sensu et mente videntur
Esse in Natura, num sint? tum quodque quid extet?
Quid Deus, atque Animus, quid Corpora? Et unde coorta
Et quibus a causis, et qua ratione? vacantes
Tu tamen his adhibe dictis aures animumque;
Dum maria et terras circumfusumque peragro
Aëra, sidereique vagor per moenia mundi.
Invenies etiam, teque hoc longe omnibus unum
Plus capiet, per quae felix consistere possit
Vita hominum, et rerum rectus quid flagitet usus,
Quae finis sit summa Boni, quo tendere oportet.


Gallus Homo nobis ea mente animoque sagaci
Omnia pervidit: non illum monstra, Chimaerae,
Scyllaeque, Sphingesque, aut tristia Centaurorum
Saecla peragrantem naturae lustra latentis
Obvia compressere minaci murmure contra
Horrificisque Virum formis. Vis vivida caelum
Vicit, et hinc lucem nobis felicibus audens 4
Extulit auspiciis, et pulsis orbe tenebris
Naturae caecam patefecit callidus artem.


Hunc Deus, ipse Deus mundo et tibi, Gallia, multum
Indulgens plane est illo dare tempore visus,
Quo vis caeca hominum stygiis suffusa venenis
Tollere de medio Numen, penitusqu receptum
Infixumque suo sub corde abolere parabant.
Ille audax bellum contra non aere nec armis,
Aut quibus infestum monstris purgaverat Orbem
Claviger Alcides, aut Diva quibus jaculatrix
Usa in montiferos Phoebo cum fratre Gigantes;
Sed rationum illud suscepit pondere, et ipsa
Naturae specie, dum veri luce corusca
Fulgurat, et caecae praepandit lumina menti.


Hujus ego servata legens vestigia longe
Principio edico, Naturae in templa serena
Si juvat admitti, atque illa gaudere reperta,
Omnibus esse tibi dubitantum in limine primo
De rebus, quas nosse prius te cumque putabas:
Non id propterea, quia rebus nulla vel extent
Vera, ea vel possint nulla ratine patere;
Omnia pro falsis sed habendum, purius inde
Eductum ut Verum omne nitescat, certaque constent
Principia in rebus, totamque gerat Ratio rem.
Non secus ac curvo crescentem stipite plantam
Seu gaudentis aqua Platani seu puberis Ulmi,
Tunc illam si cura agrestis sedula rectam
Stare velit campis, multum in contraria flectit
Connitens, aliudque, facit, detorta sua vi
In latus inclinet; non quod magis optet, ut illac
Pendeat; ast inter geminatos oppositosque
Nisus, non illac non hac, at utrinque reducta
Arbor consistat medio rectissima trunco.


Nec simplex causa est dubitandi: plurima namque 5
Scire licet multis erroribus intermixta,
Quos Veri indutos faciem internoscere pacto
Possumus haud alio, nostramque exsolvere mentem,
Omnia ni parier rationis ad acre vocentur
Judicium, atque alte quoque singula dispiciantur,
Constet uti, Veri species quae certa, modoque
Quo distet falsis, quid et haec illamque fit inter.


Tu, reor, haud aliter facias quoque, si tibi quisquam
Aurea multa ferat, quae se debere fatetur,
Multa ex argento confecta numismata, quorum
Si non pauca minus vel pendere, deteriori
Vel retegas longe, quam par, constare metallo,
Plurima tum ex cumulo quamvis sincera rearis,
Non tamen ante tibi recipis, quam singula libres,
Singula quam pura teneas conflata metallo.
In nummis igitur si legem hanc exigis aequam;
Illis nonne tibi ratio quoque suadet eandem
Aequior in rebus, queis mens ditescere possit?
Cum minus intersit, flavo ne fallar in auro,
Quam ne quid falso mens judicet, incertumque
Fluctuet in tenebris ignara et luce maligna.


Quare age, et errorum fontes penetremus ad ipsos,
Illorum et causas penitus nos insinuantes
Evolvamus: erit multae id seges utilitatis,
Pectora doctrinae sancto dum lumine gaudent
Perfundi, puroque haurire a fonte liquores.
Nil didicisse potest, qui non prius omne, quod intra est,
Excutiat falsum. Jam mentem adverte sagacem.


Principio rerum species, quas hausimus alte
Tum, cum prima novis aetas fuit et rationis
Indiga mens, longe ex animo posuisse necesse est.
Tunc etenim, ut quaevis male firmo per loca gressu
Repsimus instabiles, et humum plerumque petentes,
Sic levis et nullo rationis pondere certae 6
Mens firmata ferebatur, quocumque labantem
Rerum impellebat variantia, seque plicabat
Errorum in nodos caecis conspersa tenebris.
At veluti facile ignotis nova pectora rebus
Protinus illudi, se fortibus indupeditum
Sic contra durum ac rarum est exsolvere nodis.


Praeterea tenero molles in corpore sensus
Multa modis multis in se transmissa receptant
Ex alienigenis rebus, varieque moventur.
Nam manus ad glaciem gelidique ad fluminis undam
Frigida fit; sentit flammis admota calorem;
Contrectata sibi solidissima marmora restant;
At cedunt mollis tangenti vellera lanae;
Lucem oculi a rebus variosque in luce colores
Accipinut, tremulus pulsis sonat auribus aer.
Inde sit, ut lucem temere, et cum luce colorem
Rebus inesse putemus, et auras esse sonantes,
Et gelidam glaciem, flammisque vigere calorem
Assimilem nostro, quem tum manus excita sentit:
Praedita mollitie quoque vellera, praedita multa
Marmora duritie: velut idem sensus inesset
Illis, qui nobis, ope quorum cominus ipsi
Talia percipimus: quia propter disposituras
Rerum multimodas motusque simul variantes
Exoritur varius nobis quoque multiplexque
Sensus, ut est variis a rebus percitus extra.


Adde, quod et nostros multi nil fallere sensus
Contendant: (quibus hoc ultro concedere possim:
Sensus enim haud aliter rerum nos admonet omnis,
Ac ipse a rebus fuerat commotus: eandem
Ostendunt oculi, quam ipsa accepere, figuram)
Praeterea exortum verum omne a sensibus ipsis,
Nostrarumque putant ut normam notitiarum
Sensus, quos nunquam ratio ulla refellere possit. 7
Fiet at hinc, ut Sol ut sidera, quae super alto
Aethere consedere, (quibus vasta referre
Haec terrae loca cum circumcingentibus undis
Collibuit; Tellus, quam lata est, tota necesse est
Sit longe longeque minor, millesima quam pars)
Non majora micent, oculis quam conspiciuntur,
Quam facis exiguae, quam parvae lampadis ignis.
Fiet item, celeres cum per vada salsa phaseli
Decurrunt Nautis remo impellentibus undas,
Subter aquis tonsae ut frangantur; namque videntur
Subter aquis frangi: pariter quoque caetera fient,
Veri prima fides inest si sensibus ullis,
Quae fieri sensus demonstrant: cum tamen omnis
Posse eadem fieri ratio cujusque refutet.
Ergo, si tollas rationem, opus esse fatendum est,
Nobis ut sensus (quamvis non claudicet ipse)
Causa sit errandi: nimirum judicii expers
Dum sibi, quam par est, plus arrogat immoderate.
Ut si regula certa, potes qua nosceri rectum
Quid fit, quid contra curvum, et nil talia praeter,
Exoptes etiam, ut tibi pondera mensurasque
Demonstret rerum, longe a ratione ferere.
Nimirum sic est per foedera naturaï
Dispositum, ut rem quaeque suam gerat officiumque
Res bene, ut alterius, nisi prave, non metat arvum.
Judicio sensus absistant: caetera sume,
Quae sua quisque tibi dant ordine convenienti.


Et tamen usque adeo primis haesere tenaces
Sensibus haud pauci Sapientum, in rebus ut esse
Nil usquam, quod non ipsi sensere, reantur.
Quapropter, quoniam nil, praeter corpus et ejus
Eventum, sensus possit pertingere nostros;
Nullam aliam in rebus, quae non sit corpus et ejus
Eventum, pugnant naturam existere posse: 8
Usque adeo longe progressi, ut non minus esse
Corporeas dicant animas, quam caetera, terram,
Aëra ventosum, lapides, arbusta, liquores.
Et quoniam, solido si constet corpore, ut aurum,
Mens non possit, ut est, sic velox esse, repente
Permeet ut maria et terras caelumque profundum;
Laevibus idcirco persubtilem atque minutes
Perquam corporibus dicunt constare creatam,
Qua neque mobilius quidquam neque tenuius extat;
Assimilemque putant igni ventisque citatis,
Omnia qui penetrant late loca pervolitantes.
Quod quantum a vera avulsum ratione recedat,
Perspicuum tibi posterius faciemus, et hanc rem
Ipso a principio repetentes expediemus.


Nunc locus est quoque in his illud tibi dicere rebus,
Mentem saepe suis nimirum praecipitanter
Uti judiciis, metuit dum ignara videri.
Idcirco magnis erroribus involvuntur,
Qui nescire volunt potius, quam haud scire videri.
Infantum potis est hunc declinare pudorem,
Qui bene pervideat, Sapientum quantula res sit
Scire, suum teneat quae sinem progrediendi;
Infinita quidem cum constent omnia, sciri
Quae possint, quaeque est illos nescire fatendum.


Hac proin labe animi si quis mentisque laborans
Viderit excelso montis de vertice rupem
Aut pluvia aut annis aut fulminis igne solutam
Ex alto ruere in valles strepitumque ciere;
At tenues contra in caelum discedere flammas;
Dicit eam subito vires gravitatis habere,
Qua summae in medium res nititur ire sine ullis
Ictibus externis; contra levitate superne
Tenuia sponte sua, atque in caeli templa volare.
Sic litem ignotis plane ambiguisque resolvit 9
Nominibus, cupiens tantum se scire videri.


Consimili ratione, videt cum pondera ferri
A magnete rapi sursum, et conjucta teneri;
Sortitus lapis est vim ferro convenientem,
Inquit, et aeterni sancitum foedus amoris,
Ut vicina velint jungi, metuantque revelli.


Jam ne vides igitur, nos quanta pericula fraudum
Circumstent? Quantum prope re fallamur in omni?
Quo magis est nobis dubitandum. Nec tibi possum
Errorum latebras omnes penitusque repostos
Insinuare aditus, omnesque ostendere rimas:
Nam me alia expectant cunctantem; forsitan et te
Jam piget, et quereris longum promissa morari.
Sed patere, adjiciam quoque pauca e pluribus, addi
Quae possunt, dictis penitus tua tota fides sit
Ut conrasa meis; tum dein ad caetera pergam
Laetior ingenuo concinnans omnia versu.


Dic porro, mea si causando docta refellis,
Unde fit, ut, veteri nostraque aetate vocamus 280
Nomine quos pulchro, et Sapientes credimus esse,
Scilicet inter se tanto ut discrimine rerum,
Quas docuere, recedentes penitusque repulsi
Dissideant, atque in pugnas in bella ferantur
Ardentes? Quaenam hos excivit causa tumultus?
Assimili veris nimirum praedita forma
Plurima falsa, quibus mens sese opponere nescit
Victa dolis: nam si vera omnes omnia docent,
Haud ulla inter se distent ratione, necesse est.


Aspice praeterea gentes a gentibus ipsas
Non tantum varia caeli regione locique
Aut lingua aut habitu aut diversas moribus esse,
Quantum inter sese de rebus mente videndis
Judicio pugnant; nunquam quod possit, opinor,
Esse, nisi omnino fallantur in inveniendis 10
Veri, quod quaerunt, rationibus, et procul errent.


His accedit; uti vario pro tempore vitae
Nos quam a nobis longe distemus in annis
Nunc quam praeteritis multum diversa sequentes,
Post et venturo longe mutabimur aevo.
Quin et saepe die pugnantia sector eodem:
Nimirum modo flectit amor, modo concitat ira,
Et modo lenem animum reddit jucunda voluptas.
Quare nostra modis variis mens mota, necesse est,
Ut varium tueatur, et in diversa feratur.


De plano potes hinc igitur cognoscere, longe
Quam nos a Veri regionibus absistamus
Multis in rebus: quapropter, fallere multae
Res quoniam possunt, simili ratione cavendum est,
Ne fallant omnes: quare omnibus est adhibendum
Rebus, ut est illis, quas circa erramus aperte,
Nimirum verae pro vi rationis ut omnes
Rursum expendantur: neque porro expendier omnes
Possunt, et veram revocarier ad rationem,
Ni, quarum nos cumque sumus rerum ante potiti
Notitiam nil jam penitus nunc scire reamur.
Et veluti, juncto postquam bove verterit arva
Pinguia, et infelix excoxerit omne per ignem
Herbarum vitium tribulos loliumque Colonus,
Proscissae mandat frumenti semina terrae,
Inversoque solo penitus tegit; haud ea certe
Prodigus ut perdat, (non ruri prodiga vivunt
Pectora) sed plenas illinc visurus aristas
Crescentes, et messe domum impleturus opima:
Sic bene majori commutat foenore sortem.
Tu quoque cunctarum sic obliviscere rerum:
Neu semper sit opus dubitare, incertaque rerum
(Fluctibus ut mediis sine clavo pinus ) agatur
Huc animi mens atque illuc, metuasque dolosas 11
Errorum facies, captae ludibria mentis
Hic paulum addubites: dein ingens copia veri
Influent in mentem, tuque hac laetabere parte.
Nec Verum in rebus facile est reperire: ea certe est
Gloria paucorum, quos non sine convenienti
Ordine notitiis scimus rerum esse potitos.
Nos horum, si quid cupimus fecisse, necesse est
Observata sequi vestigia certa viai.
Frustra Pasiphaes Prolem Taurique biformem
Immani letho stravisset Cecropidarum
Aegides longe fortissimus, et sua nunquam
Narrasset sese pereunti facta Puellae
Fortia, ni tandem labyrinthaeos maeandros,
Et coecum tecti ducentia fila secutus
Explicuisset iter: per flexus reddita finis
Nam secus errandi nunquam foret, aeternumque
Mansisset coeca labyrinthi indagine clausus.


Quapropter, quoniam naturam inquirere rerum
Coepimus, esse opus est aliquod, quod prendere primo
Impete possimus mentis, liquidumque patensque
Principum veri, quod nos ad caetera ducat
Paulatim a primis et notis progredientes
Ad non nota et ope alterius noscenda prioris.


Quare age, quae nostrae primordia notitiai
Sint, et quam solidae nitantur caetera moli,
Percipe: nempe omnis ratio hinc exordia sumit,
Non Animum, quamvis de cunctis ambigat anceps,
Ambigere incerta de se unquam posse timore,
Num sit? In immenso nihili jaceatne profundo?
Quo sese magis ille fugit, conditque sub umbras
Avius in dubiae coeca caligine noctis,
Hoc magis usque sibi occurrens sibique undique praesens
Se reperit, quocumque parat se denique frustra
Evasisse loci: nam conscia vociferatur 12
Mens intus, claraque magis se luce videndam
Exibet, et sibi se dubitanti existere monstrat.
Quod si illam falli dicas, tamen usque necesse est
Sit, quae fallatur; nam si non esset, eadem,
Qua non est, falli porro ratione nequiret,
Cum nihilo nil conveniat: quapropter oportet,
Mens ut non possit, dum se putat esse, refelli.
Et quamvis dubitare queam, num scilicet ipse
Et loquar et videam, dum saepe videre loquique
Me reor; assimili tamen haud ratione valebo
Ambigere incertus, num sim; dum saepe videre
Mi videor, tecumque loqui, tibique edere versus,
Aut dubitare etiam: neque enim praesentior ulla
Res Menti, ipsa sibi quam sit, quae plurima circa
Ambigat, aut erret, se circa non valet unquam
Falli, dum sese per se sibique intima novit.
Confiteare opus est igitur, quae cogitat, esse
Mentem, et propterea, dum sese cogitat esse,
Non falli; neque enim, quod non est, fallitur unquam.


Nunc animum advertas, quid ab his deducere pergo.
Nos, quia percipimus, certum est extare; neque ullo
Id potuit nobis unquam innotescere pacto,
Ni quia perspicuam manifestamque ejus habemus
Notitiam, qua nos ipsum non posse videmus
Non extare Animum, dum vult dum percipit et se
Cogitat, aut aliud quodcumque facit ratione
Non alia certe, quam quod sit, et absit inani
A nihilo: quare manifesto lumine quidquid
Et non confusa clarebit imagine veri,
Verum erit usque adeo, non unquam ut fallere possit:
Nam si posset, eadem illum ratione valeret
Fallere, qui sese retur, dum cogitat, esse;
Quod non posse quidem docui, res ipsaque per se
Jam patet. Ergo illud, quod clara in mente tuemur, 13
In nullas poterit nos unquam inducere fraudes.
Inde tibi elucet, rerum id non posse quod extat
Non extare simul; nihili nihil esse; suaque
Majus parte, quod est totum, parque omnibus esse.
Caetera de genere hoc tibi possim commemorare
Plurima; sed facile a paucis tibi commemoratis
Tutemet agnoscis, quo verum defluat amne.
Quare, perspicua in se mens quodcumque receptat
Notitia, vinco verum debere fateri
Omnino: nam , si menti subtraxeris illam,
Cuncta sub incertis latitabunt mersa tenebris.
Haud secus ac clari subtracta lampade Solis
Hanc terrae faciem horrenti nox contegit umbra,
Obruit atque omnes simili nigrore colores,
Ut neque Purpura Sidonio conticta nitore
Concharum quidquam plebeja a veste recedat;
Nec veris lepor et pratorum gloria flores,
Desponsae unde suo capiti dant serta Puellae,
Aut adamantina lux digitis gestata Potentum
Exsuperent terrae horrorem brumalis et atras
Cimmeriis herbas in vallibus: omnia namque
Unum consimili forma velamen inumbrat.


Haec bene cognita si tibi sunt, ut opinor, et alte
Vera recepta animo, sequere ad majora paratum
Ferre pedes: certum namque est mihi te comitante
Omnis ferre alacrem susceptae dura viaï,
Donec ad extremum pertingam. Conscia certe
Non tantum mens ipsa sibi est existere sese:
Scit quoque, quod variis, dum semper cogitat extans,
Cogitet ipsa modis: modo vult, modo velle recusat;
Contemplatur item meditans; incognita quaerit;
Tum super addubitat; vix multo pauca labore
Detegit ignorans infinitum omne, quod ultra est;
Et se plura quidem notis nescire fatetur: 14
Multaque praeterea, quae non habet, optat habere
Ingenti desiderio percussa repente.
Denique saepe malo turbatur moesta dolore
Saepe metu, et nunquam votorum in fine quiescit
Propter egestatem, sibi quae cupit ipsa, bonorum.
Quare deficere in multis se conscia novit:
Quod nullo posset de se cognoscere pacto,
Ni Summi nullaque ex parti deficientis
In se notitiam cohiberet; protinus a quo,
Dum se illi consert, videt usque recedere longe,
Ut medio penitus dirimantur ab infinito.
Inde sit, ut facies, cum primum aetatis agunt ver,
Virgineas facies florentique ora tuentes
Pulchra vocemus, et haec aliis praestare putemus
Judice non alio, qualis Priameïus ille,
Cui Venus ante alias placuit Dea, Pastor in Ida;
Ipsa sed specie Pulchri, quod mente tenemus:
Ad quod ut accedunt quaedam minus aut magis, illa
Debebunt nobis minus aut mage pulchra videri.
Consimili ratione videbis de genere omni
Nos aliquid summum supremumque intus habere,
Idea quod Grajis vocitatur; possumus id nos
Notitiam aut speciem aut exemplar reddere rerum.


Porro quis tanto donavit munere mentem,
Ut, quod sit Summum supremumque, ipsa videret?
Non etenim sibi mens per se unquam effingere tale
Quid valuit: quoniam a Summo sibi conscia certe est
Deficere in magis atque omnibus e genere omni.
Nec nostri docuisse ea potuere Parentes,
Quos ex natura consistere scimus eadem
Ac nosmet pariter finita et deficiente.
Nec fuit a rebus postremo haurire potestas
Notitiam Summi; cum quas natura locavit
In promptu, nobis sint longe deteriores: 15
Quo magis a Summo cunctas distare fatendum
Res, nec notitiam illus procudere posse.


Quare, quod superest, Summi quam mente tenemus
Notitiam, a Primo Summoque recepimus ipsa.
At Summum hoc merito Numen vocitare Deumque
Suemus; namque illo majus nihil esse putandum.
Ergo extare Deum debes Numenque fateri;
Quandoquidem debes, quod Summum est, esse fateri:
Quin Ipsum nostram praesene involvere mentem
In sese, et diae radiis effulgere lucis.


Praeterea vel Mens, quam certo existere novi,
Hoc habet a sese, major Natura vel olli
Largita est: at id ipsa sibi concedere nunquam
Evaluit, quonam et simul omnia summa dedisset,
(Quod magis huic facile est, qui sese eduxit, ut esset,
A nihilo) parti neque passa suisset ab ulla
Deficere. Ergo aliquam, quae mentem effecerit. Extra
Esse Potestatem magnam fateamur oportet.
Rursus id inquiro, Natura haec altera major
Unde sit? A sese si constat, summa profecto
Est eadem; sin quae praestantior altera, ut esset,
Huic dedit, hanc iterum rationem iterumque sequendo
Demum erit in summa sistendum, unde omnia pendent,
Natura, quam nos Numenque vocamus.


Postremo Summi, cujus nos intus habere
Sentimus speciem, ad naturam pertinet esse:
Quod non extat enim, nihil est; distantia proinde est
A nihilo certe summa infinitaque Summi.
Ergo extare Deum debes Numenque fateri.


Neu tibi sit fraudi, quod nos Numenque Deumque
Dicamus, tu fac subjungas nomen utrumque
Uno, quod Summum et Supremum diximus esse:
Nam, quod Supremum est et Summum, excellere debet
Longe alios supra, quod non nisi convenit Uni. 16
Tum, si plura forent paria haec, quae Summa vocamus,
Diversa inter se natura disque gregata,
Distarent aliquo; nam quod foret alterum, id alterum
Haud foret omnino: quare consistere neutrum
Sic posset Summum, quod non nisi convenit Uni.


Consimili ratione nequit de partibus ullis
Componi Summum: neque enim tune quaelibet harum
Summa foret; siquidem Summum est, ut diximus, Unum:
Porro ex non Summis non quit coalescere Summum.


Est igitur summi simplex natura reperta
Numinis: omnis erit quapropter corporis expers:
Corpus enim pariter supraque infraque et ab omni
Est latere extensum, quod non sine partibus ulla,
Si bene pervideas, fieri ratione putabis.
Illud praeterea, quod non est corpus, oportet
Aut nihil, aut mens sit: neque enim queat esse quid ultra,
Percipio; at supra Summum nihil esse negatum est;
Spiritus illud erit quapropter Vitaque Mensque.


Immutabile item, quia Summum est, Numen oportet
Esse: suis etenim quodcumque e finibus exit
Mutatum, certe in melius, contrave, necesse est
Vertat se in pejus; quod Summum utrumque refutat.
Adde, quod hoc fines nullos habet, unde recedat
Egrediens; nec habet, quo se deferre, quod ipsum
Non sit idem, possit: quare immutabile Summum est.
Et pariter debes proinde immortale fateri.


Qui tibi possit item Pulchrum Verumque Bonumque
Non id, quod Summum est, summa ratione videri,
Si quidquam est usquam pulchri verique bonique,
Tale quod ex aliqua saltem tibi parte videtur?


Adde, quod et caelum et terras pelagusque profundum
Et quocumque oculos circumfers, numine complet
Immenso locus ipse sibi Deus, omniaque uno
Continet amplexu, sed non extensus, ut aether, 17
Per loca, qui circum mundi latera omnia fusus
Stelliferi ad metas extollitur arduus orbis,
Sic tamen, ut teneat majori parte loci plus,
Parte minore sui minus, et non omnis ubique.
Omnibus omnis adest Deus, et videt omnia passim
Nuda et aperta sibi , quae rerum cumque geruntur,
Queis sunt cumque locis; nil possit ut illius usquam
Effugisse Potestatem, longeque recêsse.
Scilicet haec summi natura immensa requirit.


Quin etiam aeternum, quod Summum est, esse fateri
Cogimur. Ante pedes (da sic colludere paulum)
Illius ante pedes fractis inglorius alis
Annus, et immotum jacet alta per otia Tempus:
Tempus enim fit, ubi quid nos mutarier ipsis
Cernimus in rebus: transactum dicimus esse,
Quod fuit ante, nec est in re, quae mobilis extat;
Ac tum deinde, quod instat, in illud prospicientes,
Est nec adhuc in re, venturum nominitamus.
Scilicet intra nos tum percipiamus oportet
Notitias aliis alias succedere: tempus
Novimus hinc; prima hinc ejus mensura fluentis.
At, quoniam, ut supra docui, immutabile Summum est,
Nec divina quies motu variatur ab ullo,
Temporis est expers etiam aeternumque repertum:
Scilicet immotum non unquam elabitur illinc
Praesens, dum felix et tota simul fruitur se
Vita carens pariter fine omni principioque.


Hinc quoque perfacili poterit ratione patere
Esse infinitum, quod Summum est; non numerorum
More, quibus serie permagna quamlibet auctis
Adde unum, crescent; uno minuentur ademto.
Quin magnum poteris guttatim tempore longo
Exhaurire, licet terram circum ambiat omnem,
Oceanum, quia habet, quod sese siniat, ultra. 18
Nunc, extra Summum quoniam nihil esse viddemus,
(Nec foret id Summum, si quid finiret id extra)
Non habet extremum: nullo ergo fine tenetur.
Unde animo tollas quantumvis, non tamen illuc
Pervenies, ut non infinitum usque relinquas:
Nam Summum est sine fine, sibi par denique semper.


Non alibi inquiras, quid sit Sapientia: nusquam
Illa, nisi in Summo est; quod, cum se noverit intra,
Omne quod est, novit: quare Sapientia summa est
Infinitaque Mens, hujus cui scena Profundi
Tota quidem paterit, quam vasta est quantaque tota.
Haec rerum formas cunctarum continet in se.
Proinde quidem, semper cum se tueatur, oportet,
Quarum habet exemplar, videat res semper ut omnes,
Quaecumque existunt, quaecumque existere possunt.


Da paulum ex humili mihi nunc consurgere mente,
Alma Fides: neque enim Naturae luce patescunt
Omnia, quae tute non ignorare sequentes
Concedis sancto perfundens lumine corda.
Non ego te e caeli regionibus ostentantem
Lumen inocciduum Veri mortalibus aegris
Usquam amittebam dubiarum in nocte viarum,
Notitiam ante omnem quas sponte ingressus inibam.
Ipsa doces, Numen, dum sese conspicit intra
Contemplans summam Naturam et id omne quod Ipsum est,
Par sibi quod genuit Verbum, foecundaque semper
Mens generat, semper sese quia conspicit intra.
Hanc Prolem Pater aeternum complexus amavit,
Illa quoque aeterno in genitorem fertur amore:
Hinc ab utroque simul sed par procedit utrique
Dius Amor: sic se foecundam reddidit illa
Impare sed numero simplex natura, tribusque
Constat at una manens, aliusque aliusque, sed unum
Omnes sunt pariter, naturae simplicis omnes. 19
Tallia velle animo sed vestigare sagaci
Funditus insanae nimia est audacia mentis;
Interea tanto quam prae fulgore necesse est
Caligare mage, et preperire in luce tenebras.
Et jam, quod superest, pergam contexere dictis.


Praeterea summi debet Natura videri
Numinis Omnipotens, ut possit, quodquod in illa
Menta gerit, facere: at rerum gerit omniparentes
Cunctarum formas; quare omnia posse fatendum est.
Non illi labor ullus erit facere atque creare;
Nam, quaecumque velit, subito facta atque creata
Exoriuntur, et e nihilo venientia constant.
Nec mora, quod libuit (satis ipsi velle) peractum est.


Nec finita potest potremo mens cohibere
Summum infinitum: nam, si comprenderet ipsum,
Non infinitum Summum foret, ipsave contra
Non finita. Vides, pariter quam pugnet utrumque.
Nos itaque a Summo tantum distare necesse est,
Quantum infinita inter se ac finita Potestas
(Quod ratio cohibet mensurae nulla) recedit.
Pro! mentes hominum ignaras, pro! quantula norunt
Caeca magis caecis avibus, quae nocte vagantur,
Pectora: at aërias affectant pennipotentum
Ire vias, magnique cacumen prendere caeli.
Hinc se illi a vili cupiunt secernere vulgo
Sublimes, spretis aliis, alteque locari.
Reptantes nec humi sese agnovere, suisque
Haerentes tenebris ausu contendere vano.
Aequius a parvi cum Pastor vertice collis
Jactet se spatio propiori cernere Solem,
Quam qui humiles campis sedere aut vallibus imis;
Cum magis ad Solem collati et sidera distent
Illi inter se, quam Sapiens a plebe minuta,
Si simul ad Summum collati respiciantur. 20


Haec si pernosces perfunctus carmine nostro,
Quod tibi de Summi natura concinui, quo
Firmius haerescant animo res, insideantque,
Caetera perfacili poteris cognoscere nisu,
Nam veluti excelsi qui clivum montis anhelans
Difficili ascensu Sole impendente per aestum
Vix tandem exsuperarit, et est jam rupe potitus
Suprema, fessus quamvis et languidus artus
Convertens oculos huc illuc detegit omnem
Subter planitiem camporum et vallium opaca,
Nec non et longo spatio diducta locorum
Prospicit et pelagi fluctus urbesque lacusque
Fluminaque et longo fugientes ordine montes;
Nec clivo superest ullus labor exsuperato:
Sic postquam tibi, quod multum referre videbis,
Constitit esse Deum, Naturaque summa reperta est,
Caetera perspicua poteris, quaecumque supersunt,
Luce palam cognosse; velis convertere tantum
Huc aciem mentis, quo te mea dicta vocabunt.
Quare age, corporea quae praedita mole videntur,
Pervideamus, utrum constantia sint in rebus.


Principio, semper cum mentem ad corpora verto,
Nil aliud novi naturam corporis esse,
Quam quod se simul in longum atque extendit in altum,
Et latum pariter constat: neque fingere possum
Illius usque adeo minimum extremumque, quod ullas
Non habeat partes, quarum altera non sit ad ortum,
Non sit ad occasum versa altera, tum quibus imam
Respiciat terram, et quibus aurea caeli.
Tactu id saepe licet, quodcumque est, sensisicisque
Usurpare oculis nequeam; tamen usque necesse est
Partibus extensam naturam corporis esse.


Hinc mihi perspicuum est existere corpora posse:
Namque quod extensum est, ulla ratione videri 21
Haudquaquam oppôstum poterit tibi discrepitansque
Existentibus a rebus, non possit ut unquam
Esse, quod extensum est: igitur dum constitit illud
Posse existere, erit revera extare probandum.


Et primo tactu contingere plurima saepe,
Cernere res coram, sonitusque audire videmur.
Et licet hic sensus nos intra in mente genatur
Omnis, ut audire est nimirum, resque videre,
Tangereque: in plures quoniam se vertere formas
Mens potis est, dum res varias ratione revolvit
Non una, verum varianti multiplicique:
Saepe tamen sensu, quae non velit ipsa, reluctans
Percipit, ut propiore manus cum laeditur igne.
Non igitur, quamvis mens omnia sentiat, omnis
Ipsa sibi causa est sensus: quare esse fatendum est
Quiddam extra, sensus quod concitet impellatque:
Quod porro extensum nisi sit, non possit, opinor,
Hac ratione animum pariter sensumque movere.
Corpora sunt igitur, quae nos extensa vocamus,
Et vere existunt in rebus, certaque constant.


Tum, quando sensu semper constante vigemus
Res circa, rerum si nil existeret harum,
Et nos perpetuo proin tota denique vita
Erraremus eas revera extare putantes,
Gauderet nostros falsis illudere sensus
Numen imaginibus; ratio quod vera refutat,
Qua prius esse Deum docui Verumque Bonumque.
Constantes igitur quae nos extare videmus
Corpora per sensus, eadem illa extare necesse est.


Et quia, quae nosmet circumstant corpora, eosdem
Semper per sensus variis distantia formis
Inter se, et longe in multis diversa videntur;
Illud erit, quod idem, dum magnis partibus extat
Corpus et innumeris, vario harum conciliatu 22
Ordine contextu et motu variare figuras
Debeat, atque alia, in quibus haec differre videmus
Ante oculos posita, atque ideo diversa vocamus
Inter se; quamvis unum sint omnia corpus,
Unum sint pariter corpus, quod dicimus Omne.
Omne vocamus enim, multis e partibus aptum
Digestumque bono quod convenit ordine in unum.
At variant partes; alba haec, ea nigra videntur;
Multa moventur item, velut ignis; multa quiescunt
Concreta solidaque magis constantia mole;
Altera sicca magis sunt; ast humentia contra
Altera: multimodis sic distant corpora formis,
Corpora, quae partes unius diximus Omnis.
Namque sua sunt pro natura convenientes
Quaeque sibi sortita locos dispôstaque tali
Ordine, ut efficiant, unum sint omnia corpus,
Unum sint pariter corpus, quod dicimus Omne.


Contemplator item, sic quoddam semper adesse
Nobis corpus, uti quo tandem cumque locorum
Progrediamur, id assidue comitetur, et unquam
Non absit longe a nobis, ut multa, relictum.
Quin super auxilio est, quoties tentare quid extra
Collibuit; motu illius quaecumque movemur
In loca; at immoto pariter consistimus illo;
Illo oculos tuimur circum reserante; per aures
Illus audimus voces; tum mollia quaeque,
Duraque item, sicccas glebas, frigentia saxa,
Humoremque liquentem opera contingimus ejus;
Et sentimus item per nares ejus odorem;
Ut demum pepigisse queat cum mente videri,
Ut cum affectum aliqua fuerit re protinus ipsa
Adsit ibi excubiis veluti Mens excita vimque
Excipiat sensu quamvis invita molesto
Ictum erit immiti graviter si vulnere corpus: 23
Mulceat at suavis placide transmissa voluptas:
Inque vicem motus animi, mentisque sequatur
Imperium corpus subito parere jubenti,
Temporis inter nil videatur ut esse, paratum.
At nulla hoc peragi posset ratione profecto,
Isto ni penitus mens sit cum corpore juncta,
Ut tali simul e consensu prodeat unum,
Unum id, nos Hominem quod dicimus esse: duabus
Quapropter naturam Hominis constare necesse est
Rebus, nimirum quae sunt corpusque animusque
Inter se pariter conjuncti et conciliati.


Hoc poterit sese pacto cognoscere quivis
Esse Hominem: sed quid certa ratione putandum
De reliquis, Homines pariter quos credimus esse,
Accipe. Non vultus non membra simillima nostris,
Non quod respirent auras, quod edantque, bibantque,
Atque pari nostra motu moveantur, et ipsis
Quod resonent verbis vocum flexuque moraque
Distinctis, facient, merito dicantur ut esse
De genere humano; quoniam nil detegit horum
Intus inesse animam; nam posse hos ire videtur
Corpus item in motus, sine vita quamlibet extet.
At neque quod vitae nimirum inimica videntur
Longe aversari fugiendo incendia dira
Serpentumque truces iras malasque leonum
Sanguineas tristemve ex alta rupe ruinam,
Nec quod praeterea sibi convenientia quaerunt
Sectando ardorem per brumam umbrasque per aestum.
Ullum animi praebent intus ratione vigentis
Indicium; fieri quoniam ratione remota
Cernimus illa eadem: longe aversantur arenas
Frumenta; at crescunt saxosis montibus Orni;
Flumina amant Salices; quaerunt sibi frigora Taxi:
Nec tamen in plantis animus ratioque videri 24
Debet inesse, licet sibi convenientia poscant,
Adversaque loci natura sponte recedant.
Adde, quod, ante oculos prope si crepitantia pulsu
Aera sonent, inopinaque lux vibrata coruscet,
Sponte repente sua subitum clauduntur ad ictum
Lumina, ut hinc animam nunquam deprendere possis.


Ut demum invenias, quod aves reperire, sagacem
Advertas animum, quod cum audis saepe loquentes
Coram Homines, vocem non tantum percipis illam,
Cujus in aëre consistit natura agitato,
Verum etiam vocis sub signo nomina rerum,
Notitiaeque tuae bene respondentia verba:
Tutemet haec eadem quoniam es tibi conscius esse
In te mentis opus tantum, fateare necesse est
Hac ratione, aliis etiam vivata quod adsit
Vis animae, per quam fundant ea verba, quibus res
Significent tibi non temere, ut vesania mentem
Percussit quibus, aut sopitos somnia ludunt,
At ratione animi certa penitusque valente.


Sed si sorte putes nihil horum a corpore posse
Non fieri, horarum numeros et ut indice certo
Monstrat, et ut sonitu dat tempora scire per aures
Constans aut ferro aut dentato machina ligno
Prorsus corporea et non ullo praedita sensu;
Sic quoque si, humanum quod corpus nominitamus,
Esse putes adeo digestum dispositumque,
Ut per se voces, quas non intelligat ipsum,
Edere possit, uti digitis pulsata peritis
Vocalis cithara, aut silvestris fistula cantus
Dat ventis animata, licet non audiat ipsa,
Quod canit; haec, inquam, fieri si forte rearis,
Falleris, et vera procul a ratione recedis.
Illa etenim moles motus constanter eosdem
Temporis, et numerum servabit in ordine primo: 25
Nec quascumque voles horas pro tempore quovis
Illa tuo dabit arbitrio, sed quas feret intus
Dispositae: inter se contextus materiaï.
Nonne vides contra, quam a certa lege solutae
Temporis, humano voces quae ex ore feruntur,
Sint, et quam propria se libertate moventis
Causae a principio procedant interiori?
Quilibet apta tibi reddet responsa petenti
Quidvis, cum libuit; rationem inquirere noscet
Deducens alid ex alio, pravisque relictis
Esse bonum dicet sectandum praeque ferendum,
Dicet item, quid sit pulchrum, quid consonet illi
Veri notitiae, quam nos in mente tenemus.
Denique multa tibi regionum, quas peragravit
Intervalla vias caelum moresque virosque
Narrabit memor; ac queiscumque vacaverit, artes,
Scilicet arma tibi ventosque marisque procellas,
Astrorum cursus itidem memorabit et alto
Mensuris comprensa suis labentia caelo
Sidera; nec doctae deerit facundia linguae.
I nunc, et, simili quos cernimus esse figura
Nobiscum, obsistens rationibus esse repugna
De genere hoc Homines, qualem es te conscius esse.


Nunc age, et omnigenûm quae constant corpora rerum
Omnia non semper saeclis aeterna fuisse
Innumerabilibus, sed quae Divina Potestas
Ipsa prior cunctis et per se prima creârit,
Percipe. Quaecumque in rebus constare videntur,
Non sunt Summa; etenim Summum est, ut diximus, unum,
Quod per se nullius existere debet.
Ast hoc omne, quod est non summum, non erit unquam
Per se extans: opus est igitur, natura quod ejus
Pendeat a Summo: porro quia pendet ab illo,
Principium tenuisse sui videatur, oportet, 26
De nihiloque creata, nec usque aeterna fuisse.
Quapropter, qui cunctarum primordia rerum
Esse aeterna ferunt, per seque existere posse,
Insanire putem priscorum corda Virorum,
Quorum cum primis Epicurus Democritusque est
In patriis ambo viventes molliter hortis.
Hi licet a vera lapsi ratione ferantur
Egregie multis in rebus, ob id tamen unum
Magnopere errantes merito insanisse videntur.
Haud aliter quam qui suspensam stare catenam
In liquido tantum velit aëre, tentet et auris
Innixam fabricare domum atque educere caelo.


Neve Deum mihi jam pergas contendere, rerum
Quidquid id est, potuisse aeterno educere ab aevo,
Aeternasque ideo res omnes posse videri;
Ut, licet a Solis claro lux profluat orbe,
Aeternus si Sol, etiam illa aeterna fuisset:
Non lux Solis enim diversa constat ab illo
Natura; siquidem naturam utriusque patebit
Perpetuo in motu consistere particularum.
At contra Summum longe longeque remotum est
Rerum a non summa natura; proinde videri
Si queat haec pariter semperque aeterna fuisse,
Nonne pari ratione queat quoque summa videri?
Quod quoniam pugnat, pariter pugnare, creatae
Quae fuerint quondam, aeternas res esse, necesse est.
Aeternum summae quapropter totius Omne
Non fuit; ast illam semper Deus infinita
Natura excedens durando vincere debet.


Non minus et , per quem rerum natura creata est
Omnis, uti maneat, servari debet ab illo.
Nam veluti aetherio perfusi lumine campi
Aëris et vitrei fluctus maris et sola terrae
Non possent lucem e caelo servare receptam, 27
Usque novum nisi Sol largiri haud definat ignem;
Omnipotens ita quae primo dedit esse Voluntas
Rebus, perpetuo maneant ut deinde creatae,
Desinere haudquaquam semper res debet easdem,
Ut sint, velle: igitur nihil est servare creata,
Nimirum quam perpetuo semperque creare,
Ut sic longa queant durando vincere saecla.


Illud in his tibi erit minime mirabile habendum,
Quod, velut effigies e marmore sive elephanto
Aut aere aut ligno multam confecta per artem
Stare diu valet, atque aevi contemnere vires,
Quamvis docta manus signo procul absit ab illo
Artificis qui finxit opus, quoque non ita possit
Copia cunctarum haec rerum per temporis omnes
Circuitus per se constans servataque egere
Jam nihil Auctoris, qui primum existere fecit:
Namque horum ratio patefit diversa profecto.
Non manus Artificis penitus consistere fecit
Omne, quod in signo est, nec ab omni parte creavit;
Materies etenim signi omnis constitit ante
Aut inter silvas foliis et cortice tecta,
Aut inclusa ima terra Pariisque rigens in
Rupibus; utque prius, quam formaretur in ora,
Indiga nil artis potuit constare, necesse est,
Post etiam ut possit, formam nil praeter inanem
Dante manu: at quoniam, quanta est, a Numine tota
Constitit haec penitus rerum Natura (neque unquam
Quîsset enim constare secus) fateare necesse est,
Ejus quod sit egens, ut constans incolumisque
Servetur pariter: nam si subtraxerit illud
Velle suum, in nihilum revoluta repente rediret,
Inque suo penitus consumta periret inani.


Quod superest, non est ratio scruposa probare,
Provida res omnes, queis jam dedit esse creatis, 28
Perpetuumque creat servans, Divina Voluntas
Ordine quod suavi regat et ratione potenti.
Principio, omnigenis constat de partibus Orbis
Ignibus atque undis et mobilis aëris auris
Et solida pariter terra; quae singula cum sint
Distantem longe naturam, ut cernere cuique est,
Sortita, haudquamquam formam coalescere in unam
Convenienter et inter se connexa ligari
Per se fortuitis potuissent motibus unquam,
Ni Chaos hoc ingens atque haec variantia rerum
Suprema tum primum a Mente diremta fuisset
Formarum aeterna ratione et lege suarum.
Nec sic diversae possint res continuato
Ordine temporibus certis spatiisque moveri,
Certaque Naturae non unquam in foedera ferri,
Ni vigil intera Mens excubet arce Pronoeae,
Instabilesque regat stabilis res, atque reducat
Sub leges per se pugnantem legibus Orbem,
Discordesque liget concordi foedere patres.


Praeterea, Mundo fieri quodcumque videmus,
(Nubila enim fiunt et agentes nubila venti
Et tempestates caelo terraque coortae,
Per campos late fruges arbustaque crescunt,
Alituum proles generetur quadrupedumque
Necnon squammigerûm nec non serpentia saecla
Humanumque genus, sic damna perennia vitae
Ut possint auctu pariter reparare perenni:
Multaque de genere hoc nova mundo suppeditantur
Enascentia, uti lapsis succedere possint)
Id rerum sine motu infraque supraque meantum
Haud ullo fieret pacto: quapropter inesse
Corporibus debet motus, quando omnia motu
Nascuntur, pereunt, mutantque locum atque figuras.
At motum hunc per se non possunt corpora habere, 29
Nimirum nostrae quae scimus corpora menti
Verti in notitiam non ullo praedita motu.
Sint ea magna quidem, sint contra tenuia longe,
Ut libet, aut triquetra aut quadrata rotundave ponas,
Plena foraminibus multis condensave; nunquam
Efficies, per se sit ut illa necesse moveri.
Non se igitur possunt, alio nisi mota, movere.
At porro causam hanc motus fateare necesse est
Esse Deum, quoniam non possent illa moveri
Diversis translata locis, nisi semper ab illo
Diversis eadem illa locis sarvante creentur.
Quare cum peragi videamus cuncta movendo,
Omnis qui motus causa est, agat omnia, oportet.


Hinc facile agnosces, quam scilicet avius erret,
Qui penitus nulla fretus ratione fatetur
Semina cunctarum per se genitalia rerum
Aeternos ire in motus semota quiete,
Quique ea summaï partem contendit in unam
Ferri: at cur potius nullo impellente ferantur
Illuc, non alio, non partes undique in omnes?
Errat item his addens aeterno ea percita motu
Saepe in concilium genitale coire, suoque
Edere res omnes concursu, ut caeca tulit sors;
Nimirum sic et terram mare sidera caelum,
Quae nos incolimus, quae sic digesta tuemur
Ordinibus numeris, sine lege sine arte coorta
Tantum materiae confuso conciliatu.
Quae fieri si posse rear, num sanior essem,
Quam si posse rear fieri, quod nescius artis
Contrectans varios caeca quis nocte colores
Colludensve super puerilis dextera telam
Possit Apelleas casu simulare figuras,
Reddereque humanos vultus aut Numina Divûm
Sacras inter ebur gazasque locanda per aedes? 30
Possit item vocum, constat quibus Ilias omnis,
Fortuitis elementa modis congesta capaci
Projicere ex urna tabulam super, omnia ut illo
Sic coëant casu, ut versus ex ordine reddant
Maeonios, iramque trucem noscamus Achillis,
Hectoraque immani flagrantem Marte legentes,
Atque immixta dolis certamina Grajugenarum
In Trojam, Paridis quae accendit perfidus ignis?
Non igitur, quamvis quoque multis semina rerum
Ex infinito ferrentur percita plagis
Conciliorum infinitum genus experiundo,
Unquam congruerent inter sese ordine tali,
Qualem sortita est haec rerum Summa creata:
Qui queat ut fieri, rationem consiliumque
Altius humano divinam denique Mentem
Postulat, ut penitus nulla erret ab ordine parti,
Quo neque per coetus aeternos deveniet fors.


Porro terraï num qua sunt parte reperta
Edita fortuito concursu particularum
Unquam Templa Domus Urbes atque Oppida multa,
Qualia visuntur nimirum condita nostra
Arte hominum? Quaenam mirandum hoc protulitaetas?
Quisve adeo insanus posse haec contingere dicat?
Ergo opera haec hominum nequeat si denique caeca
Fors simulare, queat subito velut arte magistra
Id facere, humanam quo non pertingere mentem
Noscimus? Ipsa queat nempe haec rationis egestas,
Quae ratione quidem miramur condita summa?


Praeterea in coetum si semina convenientem
Sunt conjecta semel, cur tandem continuata
Ordinis haudquaquam discedunt a ratione?
Quodque semel potuit Fors, num semper sibi constans
Efficiet? motum stellis servabat eundem?
Vere dabit semper flores de semine certo? 31
Plantarumque genus fota tellure novabit?
Ut neque robora roboribus prognata vetustis
Distent, atque oleae crescat de stirpe virentis
Non ulmus non celsa abies non vitis Iacchi,
Ast olea et ramis et trunco et fronde priori
Assimilis? nihil ut mentita immensa vetustas
Sit rebus, quascumque novat? nihil innumerarum,
Quas Fors condiderit, rerum omni de genere unquam
Mutatum exierit de sinibus, omnia quando
Fors incerta regit, quae quanta vi peragantur
Consilii, nostra non est pertingere mente?


Aspice praeterea passim genus omne animantum,
Quotquot aquas caelique vias terramque frequentes
Concelebrant, quod opus! quanta ars elucet in illis!
Inspice parvarum tam tenuia texta volantum,
Si tamen has ullis quis sensibus usurpare,
Vermesque innumero numero quoque lumina nostra
Plane elabentes animo mirante recense:
Qui, quoniam vivunt, nervos et sanguinem et ossa
Fibrasque et venas debent et viscera habere,
Non secus ac Elephas aut Bos aut fortis Equi vis;
Quas res in magnis adeo constare minutas
Miramur, neque nostra imitari possumus arte.
Hunc igitur tenuem contextum, haec corpora parva
Condere nec primo potuit fors, nec potuisset
Semper eodem eadem constans servare tenore.
Quare opus est etiam atque etiam fateare, quod omnis
Haec rerum Summa a suprema Mente regatur.


Hic tibi multa quidem falso conficta feruntur:
Nam, quia dant motus occultis plurima causis,
Hoc genus est herbas de terra exire recentes
Post hiemem, aestivis augeri a Solibus, et jam
Aetatis firmas maturae sumere vires,
Omnibus his terra succos alimentaque rebus 32
Submittente locis aptis et tempore certo;
Exin Naturam nos appellare solemus
Communem veluti Matrem, quae provida cunctas
Cum populis urbes plantasque amplexa ferasque et
Squammigerum genus et volucres alit ubere multo;
Nec non et subter telluris viscera lapsa
Flumina dat multis excurrere fontibus extra,
Succenditque locis multis sola, condit et altis
Terraï procul usque reposta metalla tenebis:
Quin caeli magnas extenditur in regiones,
Sole diem et multo collustrat sidere noctem,
Nubibus imperitat, ventos regit, aëra mutat:
Quin et gignendis genitalia semina rebus
Praestat; vique sua foecundat, nutrit, et auget.
Quorum qui nosset bene causas, esse pateret
Naturam (quamquam maternum nomen adepta est)
Nil nisi protelum causarum continuatum,
Quae per se facere haud quidquam potuere, sed omnes
A prima pendent Causa, quae singula per se
Et movet, et facit, ut moveant; velut ipse catenam
Si parte ex una teneas, agitesque, necesse est
Annellos per pendentes ad caetera motus
Ordine demisso descendat, qui tamen idem
Ille erit, a dextra qui fit se sponte movente,
Quamvis per medios annellos manet ad imos.
Quin ipsum hoc, seriem quod dico continuatam
Causarum a prima, dici ne forte rearis
Propterea, credas revera in rebus ut illas
Esse; licet videnatur enim res saepe movere,
Haud tamen ut moveant, illis largita profecto
Vis ulla est; verum sancitae a Numine leges
Cum poscunt motum, res quaeque moventur ab Uno,
Quod primam dixi modo Causam; namque ita fuêrunt
Dicere; cum certe non prima, sed unica constet. 33
Quare opus est, caveas, Naturae ne tibi nomen
Sit fraudi, fuit ut multis, qui plurima rerum
Dum fieri in terris pariter caeloque tuentur,
Omnem vim rebus Naturam suppeditare, et
Omnia divino fieri sine Numine rentur.
Usque adeo ignaros abducit devius error.


Praeterea ignotis causis quaecumque videntur
Incertisque locis fieri nec tempore certo,
Quae possunt quoque diversa ratione geri res,
Fortunae referunt. Quoties laudare fecundam
Audi Dites, et magnam dicere Divam
Marmoreis dignam templis et thure Sabaeo.
Contra alii tristes in eam convicia jactant 1090
Saevam appellantes excordem e semine diro
Eumenidum. Veteres illam cecinere Poëtae
Incertam vultu pedibusque globosa prementem
Cumque suo ruitura volumina pondere, et orbes
Volventem ambiguos dextra laevaque rotarum,
Saepe quidem multos opibus pollere docentes,
Ima qui nuper fuerant in plebe locati,
Et, modo qui magni Reges, vix jam ultima vitae
Servare amissis aliis sibi; discere ut inde
Possint non opibus non illi sidere regnis,
Ignotaque sati haud animum demittere terra;
Discere praeterea, non haec bona posse beatos
Efficere unquam homines, quae puncto tempore possunt
Elabi, et vacuam potientis linquere dextram.
Illa eadem Assyriis quondam Persisque relictis
Et leviter Macedûm res pervolitavit et arma
Fertilis Aegypti; celerique citissima cursu
Regna peragravit Syriae Boreamque nivalem
Algentesque Getas et Mauros sole perustos,
Et Latinum Imperium provexit, et extulit alte
Denique de magno ruituras culmine Vires. 34
Nac tandem positis usquam talaribus alas
Exuit, aut stabilem fixit mansura locum, quo
Exorata velit populis decedere nunquam.


Haec licet egregie vulgo disposta serantur,
A vera ratione tamen sunt usque remota.
Omnis enim Mundo, quaecumque inopina videtur
Forte tibi res accidere, haud unquam quit oriri,
Rem nisi praecedat sua causa; ideoque necesse est
Nil temere exoriatur, et intereat; licet ipsi
Nec quod principium quimus novisse sit ortus,
Nec quae discidium pariat res, dissolüatque.


Illud in his iterumque tibi est iterumque cavendum;
Dum moneo, ne quid Fortunae fortuitisque
Casibus attribuas, ne te in contraria vertas,
Et Fatum in rebus non evitabile Fatum
Protinus admittas; semper florentis Homeri
Ut Musa aeternis exponit versibus edens.
Pelides Socios mortemque ulturus Amici,
Quem bello ereptum flêrat noctesque diesque
Insedabiliter, dum fertur in Hectora magnum
Aere nitens supraque Viri caput arma coruscans,
Accepit longam dextra omnipotente sagittam
Juppiter et sancta Astraeae praescripta secutus
Hinc atque inde pari intervallo sata Virorum
Utraque suspendit visurus, quem velit illo
Tempore Parca mori: tua sed graviora fuere
Priamide infelix; Libitinae in tristia regna
Lanx tua non alio librata a pondere mersa est:
Eripere extremi nec te contra ultima Fata
Juppiter Omnipotens valuit de saucibus Orci,
Nec quotquot Trojam te Numina quotquot amârunt.
Quaenam igitur Divis fuerit servata potestas,
Illos si supera Fatum est? Cur magna vocentur
Numina, si multa invitis plerumque geruntur? 35


Haec leviora:etenim manifesto tendere bello
Saepe quidem multos videas in provida Mentis
Consilia aeternae, atque antiquo more Gigantum
Conari rerum Dominum exturbare potenti
E solio, rapere et mundi quas flectit habenas,
Scilicet ut vita sic liberiore fruantur
Impia Gens; tanta est scelerosae audacia mentis:
Quod metuunt, tollunt Numen, longeve remotum
A nostris arcent rebus nil scire volens, ne
Infestet dolor aut aeternam cura quietem,
Ac si, quod Summum est possit non omnia scire,
Aut summam res ulla queat turbare quietem:
Justitiamque nihil rentur, nisi nomen inane.
Quod si justitia est, dicunt, si denique justus
Rector agit Mundum, et nostra haec mortalia curat,
Unde erit unde, adeo ut vivant impune Nocentes?
Nec pro justitia merces aut praemia dentur
Ulla Bonis? Quin paupertas durique labores
Hos saepe exagitent, contra felicibus annis
Exultent illi regnis auroque potiti?
Scilicet his caelum contendunt impetere ausis.
At veniet tempus, cum expertem consilii vim
Discutiet Pater, atque aeternum in Tartara mittens
Justitiam invitos coget regnare fateri.


Attamen id ne quid nostris rationibus obsit,
Contemplator, uti bene provida cura Medentum
Si noscat, quod pro morbi ratione modoque
Conveniens remedî genus, ut recreata valescant,
Corpora quaeque velint, aliis dant pocula tetra
Absynthî, aut acri saevire in membra videntur
Praecincti ferro laniantes more ferarum;
At mites aliis succos dulcemque liquorem
Nectareum et latices mellis lactisque propinant:
Atque ea cura, etiam si posse valescere nullo 36
Quem videt auxilio, jactatum haud deserit Aegrum,
Donec frigida mors languentes sopiat artus.
Sic quoque fac reputes hominum mortalia saecla
Posse a suprema curari Numinis arte,
Dum vitae celeres annos hic ducimus aegri;
Nam quis non animo morbis languente laborat?
Postquam autem functi vita frigentia terrae
Corpora liquerimus, tunc omnia denique reddi
Debent pro meritis, queis vita anteacta potita est.
Neu quis ab hac usquam rationum indagine possit
Evasisse loci, penitusque ex parte perire
Omni Hominem dicat, nihil ut super illius extet;
Immortalem Animae naturam simplicis esse
Nunc reddenda mihi est ratio: tu percipe dicta.


E parti naturam Animae quacumque tuaris,
Nil illam, nisi rem quae cogitat, esse videbis:
Nec recipit Mens posse aliud consistere Mentem;
Sive sit illa sciens etenim dubitansve volensve,
Oderit, optet, amet, metuat quoque, gaudeat, atque
Tristetur, semper tamen est, ut cogitet: illo
Tempore quapropter tantum, quo cogitat, extat
Mens tibi, quandoquidem haec Mentis natura reperta.


Sed quaedam tibi forsan in his quaerenda videntur
Rebus, uti penitus, quod dico, agnoscere possis.
Quaeris, materno num clausus cogitet insana
In gremio, aetheriis aut nuper redditus oris.
Tum porro, quanam fieri queat id ratione,
Ut nostri, et quod tum, vere si cogitat infans,
Mente volutatum est, nunquam meminisse queamus.


Ut primum in parvos dispôsti corporis artus
Vis Animae ingressa est, subito jam cogitat infans:
Sed quoniam propter novitatem corporis ejus
Et teneros artus et membra recentia (sensus
Res extra facile ut possunt impellere) semper 37
Rebus ab externis impellitur atque movetur,
Percita Mens illo motu impulsuque tenetur,
Nimirum semper sentire coacta dolorem
Sive voluptatem vario pro corporis ictu:
Propterea esse sui compos, in seque redire,
Interdumque vacare sibi nequit. Humida mollis
Porro materies vestigia nulla cerebri
Pressa tenere valet, velut undae inscripta fluenti:
Proin nostri rerumque, in parvo corpore quas tum
Gessimus insantes, nunquam meminisse valemus,
Atque illis vere sine mente videmur in annis.
Est etiam Mens saepe Virum quoque florida ut intus
Evanescere, et extra se videatur abire:
Et, cum vi concussa aliqua mox se ipsa recepit,
Conscia nullarum rerum, quas volverit, illo
Nil egisse recordetur se tempore, nullos
Sopito motus animo sensusque fuisse.
Id fit, ubi rerum multarum copia multa
Multimodis animo simul obversatur oberrans,
Atque levi quaevis impellit tenuiter ictu;
Quamque nequit tum Mens proprio cognoscere sensu
Pro numero ingenti; neque menti singula praebent
Distinctam effigiem, possint advertere ut illam;
Sed confusa videns simul omnia cernere sese
Nil putat, atque ideo velut evanescit, abitque,
Ut queat intra se nil tum volvisse videri.
Quapropter ratio est haec semper vera, quod omni
Tempore, quo Mens est in rebus, cogitet: et ni
Cogitet, existens nulla ratione videri
Possit; quandoquidem haec natura reperta est.


Quod superest, corpus, quod supra diximus esse
Partibus extensam multis rem per loca multa,
Quamlibet exiguum nulla ratione profecto
Jam poterit simplex fieri Mens, atque Animaï 38
Verti in naturam, et sic res quae cogitat esse.
Namque quod extensum est, partes invertere, formam
Et variare situm, varios quoque reddere motus,
Augeri minui scindi valet, adde alias res
His similes: at qua ratione et quousque secari
Debet, quos unquam motus dare, seque figuras
In quas vertere, uti possit, quae cogitat, esse
Mens, et notitia Veri potiatur et Aequi,
Et Summum Pulchrumque intelligat, Ordinis atque
Justitiae leges agnoscat, gaudeat illis,
Falli indignetur, flagret virtutis amore,
Sidera mensuris caelique coërceat orbes?
Adde alia ipse etiam, Mentis ratione geri quae
Cumque vides: non est ut possis credere non est
Posse eadem extenso peragi haec a corpore, sic ut
Corporis atque animi natura sit una eademque.
Quare Mens non est corpus neque corporis ullus
Est modus, ast longe differre ab utroque fatendum.
Hinc tibi perspicuum est, grajo qui nomine Mentem
Harmoniam dicunt, procul usque per avia ferri
Diversos: quid enim est habitus nisi corporis illa,
Partium ubi inter se nexarum consonat ordo?
At quocumque modo partes connectere pergas
Corporeas, semper distare a Mente necesse est.


Non igitur, vivum corpus quia desint esse,
Aeternos nec tale potest durare per annos,
Mens, erit, ut pariter finito tempore constet,
Et longo extingui tum demum debeat aevo.


Praeterea mors est, seu cum revoluta perit res
In nihilum penitusque a nulla parte superstes;
Seu cum disjunctis inter se disque solutis
Partibus illius congressus disperit omnis,
Constitit unde aliquid jam totum: tertia mortis
Nulla via est. A Mens quoniam est a corpore longe 39
Distans, extensam pariter non esse probatum est
Partibus aut ullis constantem compositamque.
Non igitur poterit corrumpi, dissolüique
A rerum plagis neque longo vincier aevo.
Dicere at, in nihili quod nostra redire profundum
Debeat exacto tandem Mens tempore vitae,
Desipere est. Quid enim sic omni ex parte peremtum
Occidit usque adeo penitusque revertitur in nil
Rerum natura ex omni Summaque creata?
Quod si Summa manet rerum omnis corporearum
Morte carens penitus, tanto magis inficiandum
Debere omnem Animae naturam nobilioris
Deficere et penitus letho cessare peremtam.
Namque ea non alia posset ratione perire,
Quam si nunc Animam esse volens divina Potestas
Mutetur porro, et ne sit , velit, atque ideo Mens
Concidat in nihilum: sed supra ostendimus esse
Nos tibi quandoquidem per se immutabile Summum,
Certa erit haud unquam verisimile esse putandum
Id summa voluisse Deum virtute creare,
Tempore post parvo quod dein dissolvere vellet.
Nos iterum atque iterum Mentem quapropter oportet
Aeternamque putare immortalemque futuram.


Porro cur vitae frustra felicis amorem
Inseruit Natura animis nil provida nostris,
Cur Veri desiderium succendit inane,
Si ruit nihilum vita privata futura
Mens votis frustrata suis? hic namque, quod optat,
Anxia quo ingenti trahitur dulcedine, Verum
Invenit haud unquam; qua pleno flumine manat,
Attingit modice, et sitiens conviva recedit.
Nec pariter felix valet esse, ubi tempore parvo
Deficiet: quid enim felix, nisi constet in aevum?
Indidit hoc etiam nobis Natura, velimus 40
Semper ut aeterna per terram vivere fama.
Nosne Deus semper naturaque luderet istis,
Deberet penitus si extingui morte sua Mens?


Praeterea illa animis unde insita poena Nocentum,
Quae miseros, quamvis metuant hic nulla Potentes
Supplicia, et luxu regali corpora curent,
Attamen heu miseros torquet noctesque diesque,
Unde erit? unde sibi mens conscia dissonet illi
Fortunae, et veluti districtus pendeat ensis
In caput, inter opes ea tetro angore laboret?
Nimirum quia nos agnoscere praeque videre
Ipsa facit Natura, quid haec post fata futuro
Pro vita anteacta cujusque paretur in aevo.
Adde Viros, sanctae qui Relligionis amore
Justitiaeque truces iras odia improba saepe
Exhaurire Tyrannorum potuere ferendo
(Audaces solum hic, timidi sed caetera): tantum
Num foret angusto positum sub pectore robur,
Omnem deberent uno finire sub ictu
Si vitam, neque prospicerent, quid deinde merentes
Perpetuo maneat vitae immortalis in aevo?
Denique nullus erit, vel in hac imponere tentet
Re sibi, cui lucro est Animam quoque morte resolvi,
Nullus erit, qui non Naturam vociferari
Audiat intus, uti, cum avulsa a corpore fatis
Mens erit, aeternum tum debeat ipsa manere.
Nec potuisset idem tacite omnibus insinuare
Usque sibi concors Natura, errore nisi omni,
Nimirum quod nos semper docet illa, careret.
Scilicet emissas nervo stridente sagittas
Unam si videas semper contingere ferro
Omnes rem, dubio procul esse fateberis illam
Erectam in signum, quo ferrum missile tendat.


At pueris, inquis, pariter cum corpore crescit 41
Mens, et ubi vires firmat robustior aetas,
Consilii constans etiam illa animique vigore est:
Obtusis demum quassati ubi viribus artus
Jam cecidere senectutis sub mole labantes,
Deficit Ingenii vis, et Mens lapsa senescit:
Haudquaquam videas rationum id demere pondus,
Foedere si tali Mentem cum corpore junctam
Agnoscas, tali consensu, subsit ut omne
Imperio Mentis corpus, motusque det illos,
Quos in membra Animae velit exercere Potestas;
Inque vicem sit opus Mentem sentire valentes
Corporeos ictus, et ad omnes evigilare
Illius impulsus, ut talia cogitet ipsa,
Qualibus afficitur conjunctum foedere tali
Corpus ab externis plagis: ideoque vigenti
Corpore Mens vigeat, languenti langueat illo.
Inde fit, ut, vini cum venas vis penetravit
Acris, et ardorem per cunctos dididit artus,
Sanguine turbato turbetur vis animaï,
Claudicet ingenium, madeat mens, impediantur
Notitiae rerum cum libertate, neque ulla
Denique vi sibi Mens constet, sed ad omnia praeceps
Id facere impellat, fieri quod non pateretur
Incolumis, retegat secreta, nefandaque prodat:
Usque adeo vini vehemens violentia Mentem
Percutit interdum, brevis ut vesania fiat.
Hujus item rationis erit vesania jugis.
Adde gravis fomnum lethargi, et caetera; quorum
Vis Animam et pariter corpus perturbat, ut acri
Jactentur pariter morbo, pariterque valescant.
Nimirum quia juncta suo cum corpore Mens est
Illa lege, pati plagas ut corporis omnes
Debeat, et motus ejus sentire valentes.


Foederis hanc legem, qua rerum discrepitantes 42
Sunt inter se naturae per mutua nexae,
Corpus uti atque Anima est, sanxit Deus; unde habet omnes
Et sensus Anima, ipsa suos et corpora motus.


Sunt tamen hic, facili qui non ita tendere gressu
Sese posse putant, quo se purissima Veri
Ostendit Regio; sed sentibus omnia duris
Aspera confingunt, glomerantque per ardua gressus
Difficiles, nimiumque vias scrutantur iniquas,
Qua vix sint aditus ulli: res plena laboris
Errare ambagesque sequi, res plena pericli est;
At contra pronum ac tutum decurrere recta.
Ergo hi non Animam jungi cum corpore rentur,
Non agere et fungi sese inter posse vicissim
Naturas tam dissimiles, sed quamque sine ullo
Alterius respectu, et opis nullius egentem
Per se, quidquid agit, facere, et sua munera tantum
Exercere, ut fert intus cujusque potestas:
Dum vult nimirum, dum percipit ipsa sua vi
Mens intus, proprios educit et elicit actus
Ordine perpetuo nexos, quem nulla potest vis
Vertere; namque statu de primo, cum fuit orta,
Ilicet exoritur ratio, cur deinde sequatur
Alter et hinc alter status ejus, et usque perennis
Illorum series certa ratione fluentum
Quapropter nihil in Mentem de corpore migrat;
Nam si vel nullum corpus foret, haud minus illa
Omnia perciperet, quae percipit, omnia vellet,
Quae nunc velle vides, naturae nempe suae vi.
Praeterea humanum componunt talibus illi
Corpus principiis, ut caetera corpora quaevis,
Ollis ut per se quaedam vis insit agendi.
Ergo non alios motus fluere inde necesse est,
Verum quos tantum fluere inde videmus, eorum
Ut fert natura et contextus principiorum, 43
Scilicet in quovis ratio indita corpore quaedam est,
Ex uno transire statu qua deinde per omnes
Ordine perpetuo se debeat excipientes.
Quare cum nostro fiunt in corpore motus,
Ut cum oculos circum, seu crura manusve movemus,
Tantum corporea a natura educier illos
Est opus, ut fierent Anima quoque sponte sine ulla.
Haud Animae est igitur quidquam, dum talia fiunt,
Quamvis ipsa velit tum crura manusve movere
Aut oculos; a se quia non haec mutua pendent,
Sed simul existunt tantum, recteque vicissim
Respondent. Facile id fuit Olli, quem penes omnis
Rerum, quas fieri nil pugnat posse, Potestas
Infinitarum. Quapropter id eligit idem
E numero tanto, Menti quod consonet apte,
Corpus; ut hinc motus ejus videantur oriri
Mentis ab imperio, rerumque a corpore nasci
Notitiae, et partem nostri se mutua quamque
Afficere inter se; cum nullum jungat easdem
Commerci genus et nullius foedera legis.


Quae cum audis, licet in multis male tuta videri
Haec possit ratio atque incerto pondere nutans,
Illa tamen vehementer ob id suspecta necesse est
Sit tibi, quod tanto fuerit quaesita labore
Tam procul, et tantos per flexus ducta per orbes,
Ut se ipsa impediat facile, involvatque tenebris.
Nempe hic ingenium prius admireris et artem,
Ullam quam retegas speciem aut vestigia Veri,
Cujus forma quidem simplex se lumine prodit
Ipsa suo, quoties visum convertimus illuc.


Ergo harum Inventor rationum plurima profert,
Hoc genus, ostenditque suae par mentis acumen
Omnibus in rebus; seu cum probat omnia certis
Corpora principiis componi, quae tamen ullas 44
Non habeant partes, natura at simplice constent,
Unde fluunt, quaecumque cluent in corpore quovis
Officia, atque illis, qua fiant singula, agendi
Esse potestatem quandam, sed cuique suam, ne
Sint prorsus paria, at varie discreta vicissim,
Ut numeri, inter se; varias componere possint
Ut rerum formas; neque possint incolumi re
Permutari, et eundem in ea servare vigorem:
Seu probat ille etiam, haec magni cur machina mundi
Non melior, quam fit, queat esse; educere Numen
Nempe aliam si tum potuisset, pulchrior ista
Quae foret, hanc ipsam, abjecta meliore, quid esset,
Cur legeret? neque enim Ratio secus ulla videtur
Esse, ut sufficiat: metiri hac omnia debent,
Haec illi ad Verum via, et hinc certissima rerum
Argumenta petit; reddi hac tum denique retur
Pervia quaeque suae divina humanaque menti, et
Quaecumque in mundo constant, quaecumque vel extra.


Sed jam digressum paulum in mea claustra necesse est
Me recipi. Ergo inter corpusque Animamque vicissim
Foedera sunt, ut jam docui, quibus uniter aptae
Res tam dissimiles consistunt; pacta nec illis
Sunt ea; sed, cujus nequeant vim solvere, legem
Hanc primo accepere a Numine, quod magis arcte
Junxit utramque, lapis lapidi quam jungitur ullus.
Tantum nam lapidem lapidis pars extima tangit
Parte sui extrema tangentem, cum tamen extra
Corporis alterius molemque locumque sit alter.
Ast ulla in vivo nusquam est pars corpore, Menti
Quae non jungatur; quoniam quacumque ciebis
Corpus parte, novo subito Mens percita sensu
Et perculsa, illam plagarum corporis ad vim
Vertit se, multumque agitata a parte tenetur:
Idque alia longe ratione, ac saepe tuentur 45
Rectores fractum puppis latus, illa minaci
Turbine si dudum quassata et fluctibus atris
Hiscat aquas sorbens, seu cursu naufraga caecas
Indicat in Syrtes, scopuloque haerescat acuto:
Experietur enim tum sensum Natua doloris
Illi dissimilem, proprium cum vulnere corpus
Perculsum est, et sanguis aperto exundat hiatu.


Praeterea quoque scire licet, quod vivida pars est
Corporis, ad sensum proin et magis apta ciendum,
Sive voluptatis sensus sit sive doloris,
Quae fibrisque magis constat nervisque referta.
Ac veluti arborei de trunco et stipite rami
Proveniunt, sic et de humenti tota cerebro
Copia nervorum partes in corporis omnes
Diffusa est, longoque extenditur undique nexu
Infima conjungens summis animaeque fovens vi.
Nam si de cerebro in certam commercia partem
Impediantur, opus, non sensu polleat ullo
Pars, erit, ac si sit praecisa a corpore toto.
Quapropter liquido deprendis, vita quod omnis
Corporis et sensus fons omnis principiumque
In parvo capitis media regione cerebro
Insit, proinde magis Mens illa parte tenetur:
Sentit, et externos impulsus excipit illic,
Illinc, quos libut, motum dispertit in artus.
Quare Animae est sedes cerebrum, a quo sensus in omne
Defertur corpus diffusis undique nervis.


Quapropter jam multa vides communia habere
Inter se Mentem corpusque, ut cernere lucem est,
Tangere, odorari, atque cibos gustare palato,
Et sonitus audire: tamen discrimen id extat,
Illa omnem sensum quod possidet intus eorum,
Perque oculos aures linguam naresque manusque
Gustat, odoratur, videt, et contingit, et audit; 46
At corpus sensu caret omni, et non alia re
Fungitur, in variis varie quam partibus ictum
Quod moveat varie quoque Mentem, quae varianti
Percipit idcirco sensu, quaecumque lacessunt.
Nam si mente movens quaedam penitusque revolvens
Magnopere intendas animum, nil cernere eorum,
Quae posita ante oculos tibi erunt, nil tangere circum,
Non audire leves sonitus non murmura vulgi,
Denique nil tibi tum sentire videberis, aures
Quamvis excipiant sonitus, rerumque coloret
Lux oculos, manibus quamvis obstantia tangas,
Idcirco quia non illis est percita rebus
Mens, ad quam sensus, quicumque est, pertinet omnis.


Ejus item rationis erunt timor ira voluptas
Et genus hoc aliae res, quae corpusque animamque
Afficiunt una, ut possint utriusque vocari.
Illa etiam rerum retinentia, quodque valemus
Esse diu memores, poterit commune videri.
Omnia quae mihi qua siant ratione modoque,
Cum res poscet, eris clarandum. Plurima vero
Expers corporeo per se gerit auxiliatu
Vis Animae intra se, nam per se intelligit, et vult.


Vult, et amat summum, quo felix possit adepto
Esse, Bonum, sequiturque suum, quem condita propter
Est, Finem, atque ultro sequitur, sed amare necesse est.
Praetereaque, ut amet seseque suumque, necesse est,
Esse, sine his quoniam finem non possit âpisci
Illum, ubi summa Boni ratio est, quod oportet amare.
His contraria item rationem propter eandem
Debes, non possit quod non odisse, fateri:
Nam tum summa mali ratio est, cum distat ab omni
Quid penitus regione Boni, summeque remotum est.
At quod se mediis interserit intervallis
Hinc atque hinc, neque sic rationes oppositorum 47
Attingit, totum videatur ut unius esse
Extremi alterius saltem sine particula, illud
Nolendi contraque volendi erit usque potestas,
Pulchro appellamus quam nomine Libertatem,
Mentis et Arbitrium; cujus sibi conscia Mens est
Talibus in rebus, quas summi utriusque locatas
Inter distantes metas bene novimus esse.
Cum volimus quid eorum, opus est, ratione velimus,
Qua bona sunt; contra, cum quid procul aversamur,
Ad mala respicimus. Sed qui sit denique rectus
Arbitrii circa res isto de genere usus,
Supremo tibi posterius sermone probabo.
Hoc modo dum teneas, Animae quod motus in illud,
Quod summum est plenumque Bonum, sit nostra Voluntas,
Qui veluti cessare nequit, sic velle necesse est
Semper; at hunc varie nimirum inflectere nobis
Posse datum est, varis atque in res irrequietum
Dirigere, ut libuit: nimirum haec insita vis est.


Hinc Animam agnosces rasae non esse tabellae,
Ut dicunt, similem, quae nullam gestet ab ortu
Impressam rerum speciem, nullamque receptet
Notitiam sensu sine corporis, unde figuret
In varias porro se formas. Scilicet ipsa
Multa etiam per se sine corporis auxiliatu
Novit, jam prima signavit origine quorum
Illam notitiis, illam qui condidit, Auctor.
Principio, (quis enim lateat se?) quae sua, novit,
Sit natura sibi per se manifesta; neque ullis,
Quam sibi sit, praesens magis et magis intima rebus
Esse potest; ideo specierum hic corporearum
Non eget auxilio: tum porro novit et illa,
Quorum in se formas habet, e quibus omnis aperte
Notitia exorta est; atque hac ab origine rebus
Nomina dat, quae si numeris atque ordine constent, 48
Non alia Pulchras poterit ratione vocare,
Quam quod conveniant Formae, quam continet in se.
Quid sit item Verum, cognosceret unde? nisi intus
Secum ortam Veri speciem cohiberet, ut illa
Notitias inter se jungat convenientes;
Contra, quae nequeant bene consentire, resolvat.
Omnia corporea quae non in imagine fiunt
Per sensus; quoniam neque sunt extensa neque ulla
Praedita corporea forma motuve, sonanti
Nec sunt natura neque lucis tincta colore
Duraque: ut hinc possis comprendere plurima mente
Cognosci sensum licet haud transmissa per ullum.


Notitiane Sui quoque non signaverit, illam
Qui formis rerum ditavit pluribus, Auctor?
Quique, sua, fecit, videantur ut omnia luce,
Ipsam non dederit Mens lucem ut cernere possit?
Proinde potest etiam naturam agnoscere Summi.
Non tamen hinc credas posse id comprendere Mentem.
Non secus ac, quae sit triquetra aut quadrata figura
Sive rotunda, tenent omnes, clareque scientes
Percipiunt; sed non omnes, quod quamque sequatur
Naturam, agnoscunt, (esse hoc comprendere dico)
Ex infinitis, possunt quae ad quamque referri,
Quaeque fluunt de natura cujusque: sed horum
Plurima Mensores quamvis non omnia dicunt;
Non igitur penitus comprendunt: proptereaque
Noscere multa, licet non sint comprensa, valemus.
Non erit ut summi naturam Numinis ergo
Mens non scire queat: quamvis comprendier ipsum
Mente sua evaleat tantum, cui scena capaces
Ante oculos Summi patefacta est funditus omnis.


At nos Naturam tantum cognoscimus illam.
Est adeo praesens Animae Deus, ut neque possit
Extra ipsum penitus Mens vivere nostra neque esse. 49
Scilicet ille suo circum ambit lumine totam
Collustrans, densasque infusa luce tenebras
Ejicit, et Veri fontem dat origine prima
Omnis se Veri fontem reperire volenti
Quaerentique Animae. Nescit Lux illa latere,
Ingrediturque volens, et aquarum divitis instar
Fluminis exundans oculos rigat, implet apertos.
Atque utinam altius evectos audacia felix
In Solem hunc oculos converteret, unde fluentes
Exciperent radios et purae fulgura lucis,
Nec sic noctis amans et prona jaceret humi Mens;
Quae quia corporeae est inclusa in carcere molis,
Nocte tenetur in hac ultro, sequiturque tenebras,
Et magis atque magis loca caligantia quaerit
Indupedita suo caecarum errore viarum.
Infelix! caeli interea neque suspicere audet
Templa serena, neque illius vim sustinet almae
Lucis sueta inopem trahere in caligine vitam.


At non cum primo naturam conderet ejus,
Assimilemque sibi Numen puramque crearet,
Et magis atque magis quae supra corporis omnem
Naturam excellat, tam dura lege putandum est
Illam corporeis voluisse involvere vinclis;
At Dominae voluit famulari corpus et omnes
Corporeos ultro motus parere jubenti.
Namque ea justitiae vis est, is debitus ordo,
Ut quod naturam est fortitum nobiliorem,
Praesit, subsit item melioribus omne, quod infra est.
Quapropter quoniam non tali lege creatam
Dicere fas, quid jam superest, nisi solvere poenas,
Dicendum, quas proinde aliquod scelus esse secutas
Est opus? at nullum potuit scelus esse, nisi omni
Parte recusârit sese illa, ut postulat aequum,
Subjicere Auctori: quae sic violaverat ergo 50
Sanctas justitiae leges aeternaque jura,
Par erat, ut meritas damnata a legibus isdem
Persolvat poenas; nimirum ut nostra potenti
Ausa fuit Mens a Domino desciscere velle,
Sentiat ipsa sua sic a ratione rebelles
Corporeos motus, neque iis dominetur ut ante.


Scilicet antiquae luimus contagia culpae.
Primorum hoc Hominum tum mundi in origine crimen
Heu! fuit, unde omnes nativo corpore creti
Nascimur. Hi sortem vitae tenuere beatam,
Integra adhuc dum nostra fuit natura sub ortu.
Libera tunc Animi regnabat in omne potestas
Corpus, et hoc totis parebat partibus uni,
Fibraeque nervique atque edita claustra cerebri
Et tenuis puri vapor almus sanguinis omnis
Nil inconsulta tentabat Mente, neque ullos
Non mandante Anima motus dabat, extera quamvis
Multimodo rerum facies impelleret ictu
Corpus, ut hinc sensu posset variante moveri
Mens intus, si vellet, et hinc sentire dolorem
Sive voluptatem pro plaga et frigora et aestum.
Omnia quae nullo vitabat libera nisu
Usque adeo, nil ut plagis aut ictibus ullis
Divinae posset vel paulum Lucis ab haustu
Lucis inocciduae turbatam avertere Mentem.
Propterea tum plena fuit Pax plenaque Pacis
Gaudia; Seditio Discordia Bella Tumultus
Tum neque nomina erant neque in ullis cognita rebus.
Felices! donec, scelus o! tetigere proterva
Poma manu, Pater ex omni quae veris honore,
Scilicet ut possent aliqua parere, vetabat
Multa minatus. Ab hac prima tunc labe repente est
Perpetuum corrupta omnis Natura, suoque
Concidit e decore: hinc prorsus versa omnia retro 51
Ilicet, omnia mutata confusa figura.
Tum primum Mens corporeo se carcere sensit
Invitam includi, nec jam dominarier intus
Omni Reginam imperio, velut ante, potentem;
Erepta prope sed jam libertate triumpho
Captivam indecore trahier plerumque, rebelles
Cum Dominam invadunt vi multa immanibus ausis
Corporei motus, oriturque miserrima contra
Seditio et bellum magno turbante tumultu.
Jam nunc illius vitae sortisque beatae
Heu! neque reliquiae superant: quin ipsa vetustas
Invidit seris dilecta Nepotibus arva
Elysii antiqui; fines disjecit, et altos
Confudit campis montes et vallibus agros.
Ipsum etiam Fontem, mediis qui maximus arvis
Ingentes quatuor diversis partibus amnes
Telluris magno e gremio atque undantibus antris
Fundebat ditem stringentes gurgite terram,
Abrupit: prisca cessere et ab origine longe
Discreti inter se fluvii et capita altera aquarum
Sortiti. Euxinas propior jam Phasis in undas
Volvitur irrumpens, atque auri dives Araxes
Divitias jam non ab eodem fonte receptas
Defert se Hyrcanum evolvens devexus in aequor:
Jam caput Euphratis nascenti a Tigride longo
Terrarum spatio discluditur; undique magnis
Exinde errantes huc illuc flexibus ambo,
Tandem haud immemores veteris sese inter amoris
Junguntur cursu extremo, sociantque fluentes
Undas dein uno properantes effluere alveo.
52

LIBER SECUNDUS

Suave peregrinas Gentes atque extera Regna
Trans mare trans montes mutato visere caelo,
Egregiasque Urbes lustrando atque Oppida multa
Et monumenta Virum et Populorum ediscere mores.
Suave etiam, quibus haec visendi externa potestas
Deficit, ex fastis Veterumque annalibus omnes
Transactae aetatis res noscere gestaque Regum
Bella et fortunas et quis datus exitus armis.
Sed nil suavius est, humili quam assurgere terra
Altius in caelum, nullaque a parte tenere
Interclusum Animum, qui libertate sua se
Undique victor agat, totumque feratur in Orbem,
Imaque summaque et in medio quae pôsta revolvat,
Atque alium intra se similem comprendere Mundum
Possit, eumque pari hoc exemplar grande secutus
In partes ratione suas disponere pergat.
Praestat enim longe divinam Numinis artem
Scire tibi, quam quid transacti temporis aevo
Induperatores magni fecisse ferantur
Sive Virûm validis cum millibus atque Elephantis
Fluctibus in mediis belli, seu pace vacantes.
Nam cum suspicimus rutilantia sidere multo
Templa super Solisque vias Lunamque meantem,
Et venit in mentem causarum atque ordinis hujus,
Omnia tum, vulgus plausu quaecumque secundo
Excipit, evictos Populos diffusa per Orbem
Imperia et regum vires titulosque Potentum
Marmoreas etiam moles laqueataque tecta,
Haec, inquam, nihilo tunc sunt miranda magis, quam
Quae Pueri peragunt ludentes, aedificantque. 53
Praesertim cum nos aeternae munere Mentis,
Qua genus omne caret pecudum, ditàrit amicum
Numen, quid facere hic pro tali denique oportet
Natura? num divitiis certare parandis
Noctes atque dies? infestumne ambitionis
Luctari per iter potius, quam exordia rerum
Dispicere et causas, qua quid ratione geratur,
Et lustrare plagas Mundi, et deferrier illuc,
Unde gradus summam ad Naturam pervius extat?


Nunc age, quo pacto Summaï totius Omne
Digestum, et qua hujus possint ratione videri
Connexae partes inter sese atque locatae,
Ut sic astrorum concursus tempora motus
Annorumque vices tempestatumque reduci
Ad proprias valeant causas, atque omnia constent,
Expediam: tamen ante tibi memorare juvabit
Quaedam, quae cunctis praemitti postulat ordo:
Nimirum, quoniam naturam corporis esse
Diximus extensam, quae restant, percipe porro.


Et primo triplicem mensuram poscere corpus;
Nam triplici extensum quodvis ratione necesse est,
Scilicet in longum et latum atque excurrit in altum.
Quare ubicumque triplex fuerit mensura, fatendum est
Corpus id esse, licet minimum; velut haud minus aër
Illud erit, parva possis quod claudere testa,
Quam quod in immenso circum diffunditur orbe.


Nec magis extensum est corpus, cum rarius extat;
Rarius est etenim, laxata foramina cum plus
Aëris accipiunt, et plus disjuncta recedunt:
Densius at contra fit, cum minus intus apertum
Contraxitque vias, aurarumque expulit extra
Naturam: proin corpus idem conservat eandem
In se materiem, semperque intrinsecus aequa
Mensura extendi rarum densumve necesse est, 54
Namque eadem ejusdem mensura est materiaï.
Id tibi ut exemplo confirmem; spongia multa
Plena tumescat aqua; quamvis majoribus illa
Extendi tum forte locis videatur eo, quod
Lympha recepta intus juncta intervalla relaxat;
At praeter spatium, liquido quod corpore lympha
Obtinet, extendi paribus loca, ut ante, videbis,
Spongia quae replet, mensuris: proptereaque
Non tibi majus erit corpus, cum rarius extat,
Nec minus extensum, cum laxa foramina junxit.


Corporis et spatii porro nomina quanquam
Diverso distincta sono, tamen una utriusque
Est natura, utrumque suis quia partibus esse
Extensum pariter sensuque et mente videmus.
Quod magis ut liquidum fiat, facilisque sequatur
Haec mea dicta fides, rem sic ostendere pergam
Exemplo lapidis: fac, ut illi mente rigorem
Demas; corpus erit tum molle, ut mollia multa
Corpora sunt: ullo porro sine finge colore;
Corpus adhuc remanebit, ut undae corpus et aër:
Dehinc sine pondere eum demta gravitate recense;
Corporeamne minus tum, quam levis ignis, habebit
Naturam? frigus quoque tolle, et tolle calorem,
Atque alia e genere hoc, sine queis permulta videmus
Mutata haudquaquam natura corpora dici.
Quid demum lapide ex illo remanere fatendum?
Quid? nisi quod spatium est, metiri quod valeamus.
Et quia adhuc corpus compellimur esse fateri,
Propterea spatii natura et corporis una est.


Proinde videre licet non mixtum rebus inane;
Nam foret extensum, spatio quod convenit atque
Corporeae pariter naturae: ergo omnia plena.
Si porro nihilum est illud, quod inane vocamus,
Nec valet extendi nihilum (nil convenit illi); 55
Quandoquidem nusquam, qui non extenditur aptus
Mensuris, locus est, nusquam reperitur inane.
Neve putes clausum vas omni corpore posse
Intus inaniri spatio tamen intercepto;
Nam si, quidquid id est, inter latera intima tollas,
Nil tum proinde, quod intersit, superare necesse est,
Propterea spatio quoque, quod fuit ante, vacabit.
Quapropter laterum coëuntes undique costae
Jungentur, quoniam medium nihil esse videtur.
Nos tamen arbitrio vulgi persaepe vocamus
Illud inane, quod est sine re, quam debet habere:
Aequor uti vacuum est, cum nullo pisce natatur,
Aut Navis, si merce vacat; non plenior illa
Quanquam est, Eois intus si pressa laboret
Divitiis, quam si levis extet pervia vento:
Nam neque durities neque pondus corpora reddunt
Augmine majori, sed cum majoribus ipsa
Sunt extensa locis, spatiumque capacius extat;
Quod semper sibi par in navi constat eadem:
Semper propterea plena est, neque plenior unquam.


Quod si forte aliquis non omnia plena reatur,
Corpora quandoquidem sine inani posse moveri
Non videt, a vera quantum ratione recedat,
Accipe. Progrediens quae pes loca liquit, in illa
Confluit extemplo atque in eodem tempore pulsus
Aër, qui motum pariter suscepit eundem
Cum pede; et id tali fieri ratione videtur.
Aëra propellit motus pes anteriorem;
Ille alium prae se trudit, pariterque propinquum
Alter hic; et motu per plures continuato
Non recta sed circuitu celerantibus auris,
Fiet, uti moveatur et aër, posteriorem
Qui tangit, sequiturque pedem, sed tempore eodem.
Haud secus ac gyros intra se ferreus orbis 56
Cum peragit, pars una locum quem linquit, eundem
Protinus altera succedens pars obtinet ipso
Tempore. Quapropter sine inani corpora possunt
Ire suos varie in motus, semperque cieri.
Sic mare per vitreum possunt procedere pisces,
Et mutare locum circum refluentibus undis,
Qua liquidas facere vias; sint omnia quamvis
Plena, neque idcirco privandum est corpora motu.


Illud in his rebus mihi ne contendere pergas,
Corporis ullius non sic potuisse coire
Implexas partes inter se, unaque teneri,
Quin sint intermixta foramina multa viaeque
Exiguae quamvis rerum inter texta relictae.
Sponte tibi hoc possum concedere, nec mea proinde
Victa labat ratio, supera neque dicta vacillant:
Intervalla etenim multo subtilior aura
Ingressa est, repletque vias cujusque figurae
Multimodis varians: fieri quod posse patebit,
Si tibi firmaro, quod non videantur habere
Ullum corporibus finem Natura secandis.


Nonne, quod extensum est, (ut corporis esse probavi
Jam tibi naturam) ratio cujusque receptat
Posse suas scindi in partes, quas debet habere?
Tum quoque eas partes, longe tenuissima quamvis
Corpora sint, quis posse secari in bina negabit?
Inde alias aliasque pari ratione videbis
Frangi posse; etenim mediae pars partis habebit
Dimidiam partem, neque mens praefiniet ulla.


Utque Animus sit id ad credendum pronior, audi,
Subjiciat nostris quoque quam subtilia multa
Sensibus, et quo res tenuet, quo dividat usque
Ante oculos Natura, vel illius Ars imitatrix.
Principio flavos Bombycum fila labores
Inspice, contineant quam parvo, si glomerentur, 57
Se contracta loco; cum quae vix unius aequant
Grani pondus (eo metimur parvula), possint
Pene quater centum distendier exque plicari
Longa pedes; totque ipsa habeant, queis nostra minores
Cernere non valeant oculorum lumina, partes,
Ut vicies centum ad millenas perveniatur,
Nequaquam exhaustis numerandum restet et ultra.


Par auri quoque pondus ( erit quod proinde videnti
Mole perexigua) tam longum ducere possunt
In filum Artifices tenuando, ut denique passus
Plus quam centum aequet, stadio et prope congruat uni:
Conspicuaeque in eo quot erunt, tum conjice, partes,
Vel quot erunt, gracili argenti si inducta cylindro
Bractea sit fulvi, quod circum contegat, auri:
Atque ille interea per decrescentia multa
Aera transmissus persaepe foramina magna
Aegre vi tandem (neque enim perrumpitur) usque
Diducatur eo, tenui ut non crassior extet,
Plurimus exornat Juvenum qui colla, capillo.
Non minus ipsum etenim supra distenditur aurum,
Continuoque suo nec vanescente coloris
Cortice candentem tegit involvitque medullam.
Scilicet hoc aurum phrygio deducere ritu
Per varios flexus non cessavere Puellae
Arte in Arachnaea praestantes, dum sibi peplum
Circum oras fulvo decorant pallamque nitore,
Munera sive aris laturae corde prementes
Vota verecundo et tacita orantes prece Divos.
Aureus in tela Leo pellucente refulget,
Per caelum volat extensis Avis aurea pennis,
Plurimus in pratis circum flos aureus exit.
Pingitur interdum quoque furtim languidulum cor,
Nimirum teneri percussum cuspide Amoris,
Quod Juveni mittant blanda inter verba cupito. 58


Tum genus hoc salis est, pauxillum quamlibet ejus
Ut pondus sub aquas, amplo quae vase tenentur,
Immissum solvatur, in omnia disque trahatur
Paulatim huc illuc intus loca, quaslibet undae
Particulas certo contingens undique fuco;
Quandoquidem nulla est tenuissima guttula, possit,
Si bene pervideas, quae non fucata videri;
Quae non proinde salis corpuscula multa receptet.


Praeterea piper humectum si vitrea serves
Septa per, ut faciunt, nostros qui cernere gaudent
Quae sunt infra oculos, animantum effervere saecla
Aspicias, minimum genus horum ut crassius extet
Si se mille etiam vicibus, vix aequet arenae
Exiguae molem: stabulari millia multa
Cuspide actus tenuis valeant super, et dare saltus
Huc illuc varios lati velut aequore campi.
Horum jam quid erunt venae, quid sanguinis et ossa,
Quid nervi fibraeque, quid intima claustra cerebri?


Deinde et particulas his adde prope innumerales,
In quos (nec mora non aliqua est) abit unda, vaporum,
Unda licet perparva cavo conclusa metallo,
Quod calefactum igni gracili vomit ore strepentem
Alituum vim, quae loca per diffunditur ampla
Aëris, et tenuis consit nubecula circum.


Adjice et immensas nocturna a lampade partes
Quae saliunt cum luce, leves abeuntque per auras
Perpetuo fluctu, parvo ut vix tempore possit
Cera liquens flamma abrasa et tenuata videri,
Et tota lucis vim nocte per atria jactet.
Nonne vides etiam, cum thura adolemus ad aras,
Late per templi laquearia perque columnas
Perque tholum fundi fumos, et odora revolvi
Nubila per populum, cujus se millia in aede
Stipant, et portis prodire patentibus extra? 59


Denique perpetuum quod odorem e corpore fundit,
Succus uti florum et multarum expressus ad ignem
Herbarum, molles et quae servantur ad usus
Unguenta, et patulas infesta ac tristia nares
Quae tetro nidore gravique offendere possunt;
Saepe ut solvantur languentia membra, suisque
Mens etiam sopita labascat sedibus intus,
Illo et praecipue Mulier percussa recumbat
Pallida, et e manibus teneris opus effluat olli;
Perpetuos, inquam, quod odorum emittere fluctus
Sentimus, spatiisque ingentibus omnia circum
Replere, et multos quoque non cessare per annos,
Ponderis amittit minimam vix denique partem,
Ut vel inexhausti scateat fons sargus odoris.


His aliiaque tuum permultis de genere horum
Exemplis animum valeam disponere, ab ipso
Ne finem attingi in rebus non posse repugnes.
Non tamen hinc ausim de partibus infinitis
Corpora vel parvo vel magno quaelibet auctu
Constare, atque in eas quoque solvi posse docere.
Quis temere hoc, Superi, non audeat? Icariisque
Confisus pennis non alte corruat impar?
Quandoquidem Mentis longe finita potestas,
Infinitorum quae sit natura, quibusque
Conveniat, si scire audax et quaerere tentet;
Haud minus insano vexabitur acta furore,
Quam qui sublata caelum contingere dextra,
Aut totum se posse putet simul omnibus undis,
Quantus is est, late Oceanum exhaurire bibendo.
Non ideo tamen est frangendae ut reddere finem
Possis materiae, minimas neque fingere partes
In rebus solida constantes simplicitate,
Unde sibi avelli quidquam Natura reclamet.
Proinde nec est credas immixtum ut rebus inane, 60
Omnia ne variis plena undique motibus obstent.


Namque in Natura motum quis perneget esse?
Qui si non esset, starent mare flumina venti,
Ipsaque iners Natura quiescet, et genitali
Haudquidquam coetu rerum foecunda crearet
Principio; quidquam neque porro augere creatum
Posset: quae fieri manifestum est; plurima quando
In summa rerum nascuntur, et edita crescunt.
Vere novo Tellus herbarum vivida mater
Profert res teneras, gremioque educit in auras,
Aptaque, uti crescant, paulatim alimenta ministrat.
Quare nonne vides Naturae multa moveri
Esse opus omnino? sine motu ingloria staret.


At porro motus fit, ubi vicina relinquens,
Quaeque quieta manent, fingive quieta valerent,
Corpus finitimas transmittitur in regiones
Corporis alterius. Non uno saepius una
Res est in motu: veluit cum Natura cavatam
Impiger hac illac puppim superambulat, atque haec
Interea vada salsa ruit, spumasque relinquens
Praecipitanter aquis volat alite percita vento;
Tum motu licet ille suo per transtra feratur,
Puppis fertur item motu, perque aequora currit.
Verior ille temen motus, quo Natura per altam
Progreditur puppim; nam, si considat acerna
Projectus tabulata super, somnumque capessat,
Dum tamen et caelum permutat et aequora navis,
Expertem motu dicemus; puppis easdem
Quod partes respectat, et aeque distat ab illis.


Nec motum per se, quod primo in carmine vera
Ostendi ratione, potest tibi corpus habere.
Et quem jam Deus, hoc mundi cum conderet Omne,
Materiae impressit motum, conservat eadem
Mensura in rebus; quidquam non deperit ejus 61
Scilicet e summa, non ullo crescit adauctu.
Corpore pro vario quanquam variare videtur;
Ocyor in parvo fit enim, fit tardior idem,
Cum dispertitur per magnum corporis augmen.
Omnis poscit enim ratio, ut divina Potestas,
Quam supera ostensum est esse immutabile Summum,
Quem motum primo tum rerum effecit in ortu,
Legibus haudquaquam mutatis fervet eundem.


Has mihi nunc leges, quae sint, par dicere versu,
Non alio, quam quem simplex Natura reposcit.
Est suus in rebus decor omnibus et sua virtus;
Nec, si parva nequit magnis contendere Cycnis
Voce sua Philomela, minor tamen inde voluptas,
Dum canit, incussas silvarum commovet umbras:
Nec mihi Parrhasium Latii nemus, Arcadicoque
Tum de colle minus Pastorum docta Corona
Concinet, et plausu vires animumque fovebit.
Legibus his certe constat Natura; nec illa
Est aliud, quaedam legum quam visque vigorque,
Quas primo in rebus sanxit Deus, edita ut ortus
Visere quaeque suos possint, servarier aucta,
Possit et in Summa certus consistere ut ordo.


Prima tibi ante alias esto lex; semper eadem
Corpoream naturam omnem ratione necesse est,
Qua semel extiterit, perstare; nec excidere illa
Per se unquam externis nisi causis victa valebit.
Proinde, quod immotum est, corpus fervabit eundem,
Sic poscit Natura, statum, immotumque manebit.
Ut nunquam per se queat incipere ire repente
Externa sine vi: contra si forte moveri
Incipiat semel, amissa mutare quiete
Haud poterit, donec sistat vis externa, motum.
Quare seu corpus moveatur, sive quiescat,
Ejus semper iners per se natura videtur. 62
Sed quia nos coeco circumstat corpore, in omne
Porrectus caelum, qui motibus officit, aether,
Et facit, ut deorsum se corpora quaeque volutent,
Quae sistunt, ubi in terram venere ruendo;
Propterea fit, uti videantur quaeque moveri
Ingenitum sese sistendi propter amorem;
Natura rebus quem dicunt insinuatum,
Quo placidam inveniant motu cessante quietem:
Nec causa fluere ex alia de montibus altis
Eruptos amnes, quos largis imbribus augent
Nubila rupta, nivesque tepenti vere solutae,
Dum late infestant campos, stragemque propagant
Impete silvifrago; magnis ita viribus acti
In placidam properare videntur sponte quietem.
Quod procul a vera quam sit ratione repulsum,
Percipe. Tranquillae res est oppôsta quieti
Motus, proinde nequit fieri ejus propter amorem,
Nec res ulla sui valet in contraria ferri.
Praeterea cur missa arcu stridente sagitta
Evolat, et longe nervoque manuque relicta
Aëra scindit adhuc pennis, oculosque fatigat?
Nimirum quia missa semel servaret eandem
Motus vim, et nunquam, si nil obstaret eunti,
Desineret ferri, quo tum manus impete jecit.
Non minus ad motum quapropter, nec magis apta
Corpora ad ignavam finxit Natura quietem.


Altera Naturae lex est, ne materiaï
Pars quaevis, cum mota cietur, debeat unquam
A recto per se deflectere tramite cursus;
Quandoquidem simlex longe via recta brevisque est:
Gaudet enim brevibus simplex Natura, geritque
Per compendia res, ubi est pluribus usus.
Obliquo porro cum tramite mota feruntur
Corpora, continuis extrinsecus in diversa 63
A rerum debent deflecti offensibus, atque
A latere impelli, ut cursu decedere semper
A recto possint, et iter signare recurvum.
Quod si nulla foris res esset, causaque motum
Obliquans, quo coepit, eo procurreret usque
Materies; quae cur partem se vertat in hanc , quam
Adversam potius, nil intus habere videtur:
Quare opus est, teneat medium, rectaque feratur,
Si nihil obsit, et in diversum cogat abire.
Neve meis quidquam possis diffidere dictis,
Tutemet acceptam circum aures tempora circum
Fundam volve manu; lapis ipse feretur in orbem,
Obliquumque sequetur iter, tamen usque repugnans,
Vimque reluctantis sentit manus; ocyus illa
Et quo circumagit fundam, vim fortior auget.
Laxata sac deinde patescat liber habena
Exitus; e funda tum protinus effluet ima
Erumpens, quo vis illum impulit ultima dextrae;
Nec post in gyrum sed recta concitus ibit.
Quapropter, quantum est in se, Natura meatum
Rebus largita est recta regione viaï;
Corpora nec per se possunt obliqua meare.


Denique postremam Naturae percipe legem.
Corpus in alterius si corporis incidat augmen,
Tantum illi subito motus impertiet ictu,
Quantum hujus sibi perdet: in aes lignumve rotundum
Ut globus incurrit cum ferreus, ilicet aeri
Aut ligno partem motus largitur eandem,
Ipso quam motus partem sibi decutit ictu;
Semper enim motus summam cum servet eandem
Numen, uti docui: corpus non posse necesse est
Partem aliquam ipsius deperdere, totam alienum
Quam non in corpus transmittat; diminui nam
Esset opus quid de summa, quae condita primo est. 64
Nec contra incipient tibi protinus ulla moveri
Corpora, tantundem quin perdant altera motus;
Nam secus illius manifestum est crescere summam.
Attamen haec semper, quamvis sit, vera videri
Non erit ut possit ratio: sunt multa profecto
Naturae hic nobis speciem quae saepe videndae
Praeclundunt, gravitas velut aetheriaeque potestas
Materiae, qua cuncta vigent, obstacula densi
Aëris, et quae ictum resilire repente
Corpora vis cogit, capere et diversa viarum:
Scilicet efficiunt non hac ut lege soluta
Corpora sint, verum ne nos possimus eandem
Interdum in vario rerum deprendere motu.


His bene firmatis jam rebus, scire necesse est
Te memorem quas ante alias, ut postulat ordo;
Namque aliis, quae mox dicendae cumque supersunt,
Rebus iter sternunt, et vim rationibus addunt;
Nunc locus est late per caelum et sidera ferri,
Multorum ut ratio, peragi quaecumque videmus
Astra per et terras et mundi concava, constet.
Dum tamen in magni partes discurrimus orbis,
Naturam ante oculos, quae condidit omnia, summam
Semper habe interea, et nunquam obliviscere primam
Hanc Causam summeque bonam summeque potentem:
Ne quam mox fraudem metuas, dum magna videbis
Magna et pulchra nimis, quae illius condita rerum
Sunt opera; quoniam et magnis majora videri
Hac poterunt ratione; quia illa condita constant
A Causa. Longe quam debes posse fateri
Quid majus, quam nos pertingere mente queamus.


Quapropter ne te in promissis plura moremur,
Principio Solem et Terram Lunamque tuere:
Quae nobis quanquam tria corpora magna videntur,
Attamen haud aliis, quae ferri cumque tuemur 65
Per caelum, debes ideo majora fateri
Sideribus, quamvis haec longe tenuia nobis
Parvaque demonstrent oculi: namque impare possunt
Mensura a terris distantia parva videri,
Quae majora aliis multo sunt, magnaque contra,
Corpore quae minimo constant; ut monte super quem
Conspicias si forte Virum procul ipse remotus,
Non illum Pueris te coram adstantibus ausis
Conferre et tenui constantem dicere mole;
Quanquam oculi et Pueris tibi mostrant esse minorem.
Quare vestiganda tibi est distantia primum,
Quae sit ea a nobis ad sidera; quae quia valde
Ad Lunam brevis est, neque caetera mole videtur
Luna sua tantum superare, exceditur ipsa
Quantum in mensuris spationarum; nonne necesse est
Exiguam esse inter caelestia corpora Lunam?
Terraïque globum superantis corpora Lunae.
Comperies ratione pari multo esse minorem
Sole, minorem aliis, verum non omnibus astris.


Protinus inter se quo distent ordine nosce.
Et primo Maja Geniti quod dicitur astrum
Nomine, Phoebeos vicinius aspicit ignes,
Quam Venus; illa minus te, Mars, a Sole recedit;
Juppiter at spatio distat majore; sed ipso
Longe Saturni est a Sole remotius astrum.
Quam colimus, Tellus Veneris Martisque locata est
Inter circuitus: at quae sunt plurima toto
Praeterea caelo, quae sidera fixa vocamus,
Quam distent, ullis non est comprendere cuiquam
Mensuris: quoniam, quam distent corpora, pacto
Noscimus haud alio, quam si regionibus illa
Terrae e diversis pariter spectata videri
Diversa ratione queant; ut tempore eodem
Cum tuimur sed non ab eodem littore puppim 66
Per mare labentem, mihi fors respondet ad Austrum,
Fors eadem Eoas tibi visa refertur ad oras:
Proin notum spatium, quod nos interjacet, illi,
Quo ratis a nobis distat, conferre licebit.
Verum e disjunctis sed eodem tempore terris
Sidera conspicimus si fixa, haud illa videre
Possumus aspectus varia ratione; neque ullis
Propterea potis es notis conserre locorum
Mensuris spatium, quo scilicet illa recedunt.
Ipsum quapropter Terraï corpus ab ortu
Littus ad occiduum quam longe extenditur, omne
Si tibi sideris procul aspiceretur ab oris,
Aut nihil aut tenui puncto par esse videres.
Non igitur poteris tam parvo a corpore Terrae
Metiri spatium, quo astrorum scena recessit.
Et quis proinde vetet, falsique redarguat, illa
Pene infinitis spatiis disjuncta recêsse?


Proin quoque quis dubitet Solem, si desuper altis
Longe a Sideribus spectetur, luce videndum
Obtusa, neque majori fore lumine forsan,
Sidera quam a nobis ea quo rutilare videntur.
Et quia nunc Solem propria quis fulgere luce
Haud neget (unde etenim tam largi luminis illum
Acciperet fontem, quo terras aëra pontum
Irrigat, ut nunquam fulgoris deficiat vis ?)
Sic etiam immenso quae sidera plurima distant
A nobis spatio, tenui majora videri
Cum nequeant puncto, propria si luce carerent,
Languida reflexae transmittere lumina lucis
Non possent tam longa per intevalla viarum:
At quoniam vivis tremere ignibus aspiciuntur,
Scintillantque, suae credamus origine lucis
Gaudere, et propriae fulgorem emittere flammae;
A nobis ut si, quantum Sol, omnia abessent, 67
Per caelum totidem Soles, quot nocte videmus
Sidera, perpetua rutilarent undique luce.


Propterea vero scintillant alta tremuntque
Sidera (praesertim venti si magna serenam
Vis agitet noctem), quod concita multa per auras
Corpora, quae tellus exhalat nostra, vaporum,
Objecta tenui quantumvis mole, nitentes
Paulum intercipiant, interceptosque repente
Restituant radios et purae fulgura lucis:
Atque ita nos inter, caelumque fluentia fluctu
Perpetuo tremuli, faciunt, videantur ut ignes,
Qui late toto dispergunt lumina caelo.
Scilicet hinc clara constat ratione probatum
Sidera non tenui puncto majora videri.


At quia tantum illa Lunam fulgere tuemur,
Qua Solem de parte videt, fateare, necesse est,
Esse Nothon; propriam neque enim de corpore lucem
Jactat, at objecto susceptam a Sole remittit.
Praeterea multae Lunaï in corpore quid sunt
Nigrantes maculae? nisi magnae corpus in ejus
Projectae hinc illinc umbrae: nam collibus illam
Extantem multis et montibus esse putandum est:
Proinde illam adversa Solis de parte necesse est
Projicere in valles magnis de montibus umbras.
His accedit, uti vario quoque corpore constet,
Scilicet et terra et lapidum gravitate vel undis;
Quae partes vario pro textu dissimilique
Non una ratione valent non viribus aequis
Ad nos Phoebeae radios reflectere lucis:
Quare hi languidius contingere, fortius illi
Irruere in terram visumque lacessere nostrum:
Hinc intermixtas tuimur fulgoribus umbras.


Assimili ratione licet pulcherrima toto
Se caelo ostendat Venus, et profundat amica 68
Lumina, non propria sed Solis luce superbit:
Quandoquidem ipsa etiam per caelum, ut Cynthia , flexis
Cornibus incedit persaepe, et candida tantum
Illa parte nitet, Solis qua conspicit Orbem.
Hesperus est, sequitur cum Solem nocte ruente,
Vertit in occiduas et lucem fulgida metas:
Phosphorus at contra pariter Solemque diemque
Luce sua praecurrit, eamque obvertit Eoas,
Ex illa quia Sol parti convestit, ad oras.
Hac ratione etiam Mars Mercuriusque videntur
Fulgere phoebeo, quod cernunt, lumine tantum.
Saturnique Jovisque quoque versit eodem
Lumine, quo Lunam, radiisque micantibus ornat
Sol medium; neque enim opposita de parte coruscant.
Corpora quandoquidem, quae circa vertier illos
Post referam, opposita Soli cum parte feruntur,
Amissa penitus conduntur luce; quod ulla
Non fieret ratione, nisi Astrum umbraret opaca
Mole sui, quare propria non luce coruscat.


Denique consimili cur non ratione putemus,
Quandoquidem solida est radiisque impervia Tellus,
Ipsa quod et lucem revomat, semperque micantem
Clara sit ad Solem, suaque illi dona remittat?
Idque tibi ex ipsa caeli ratione valebo
Confirmare: prope est Soli cum Luna, suique
Plus quam dimidia cum caeca est parte, videbis
Illa parte quidem conspersam lumine tenui;
Quod certe a Terra super insiluisse fatendum est:
Namque ea paulatim lux deficere incipit, ut se
Qua clara est, removet tellus: quapropter opinor,
Desuper a Lunae si Terram corpore spectes,
Tum fore, in Astrorum numerum referenda repente
Ut videatur, uti Lunam quoque dicimus Astrum.


Porro scire licet, quod sidera fixa vocamus 69
Propterea, quia caeli haerentia semper eadem
In regione simul volvi cernuntur in orbem
Inter se nunquam variantibus intervallis.
At contra vaga sunt, caeloque errare feruntur,
Sese inter quae nempe situm mutare videntur,
Et nunquam spatiis aeque distare locisque.
Nunc ea quae constent, et quo correpta cieri
Per caelum motu possint, age texere pergam.
Et veluti placidum cum stat mare, multaque circum
Navigia apparent, si puppi Navita ab una
Mutatis alias spatiis innare locisque
Prospiciens advertat, erit, cur haereat anceps,
Scilicet hocne ratum motus concinnet earum,
Quas longa avectas pelago videt? an sua puppis
Illabens tacito tranquilla per aequora cursu
Efficiat, videatur ut haec variantia longe
Inter eas, spatiis quae fors retinentur in isdem?
Sic cum suspicimus vaga magno sidera caelo
Inter se mutare vias confusaque ferri,
Haerere ambiguo rationum pondere mentem
Est opus, haec quonam fiat variantia motu?


Propterea, caelo fieri qua singula constet,
Usus erat rationem aliquam reperire: neque illa
Credendum tamen est nobis quod condita rerum
Summa sit haec: quis enim temere id non crederet audax,
Ex infinitis rationibus et mage pulchris
Et mage naturam ad rerum facientibus harum,
Quas Deus aeterna conceptas Mente gerebat
Omnipotens, quod in hanc tandem concesserit unam
Prae reliquis longe melioribus et magis aptis?
Mî sat erit, quod et hac arcana resolvere possim,
Quae supera in caelo mirantes saepe videmus:
Illam propterea recipi evolvique necesse est,
Donec quae melior labenti prodeat aevo. 70
Multa tulere anni, quae prima aetate latebant;
Multa ferent secum venientes: nec fuit ante,
Quae regat errantes ventosa per aequora puppes,
Ferrea Cuspis, ut est longo post tempore tandem
Inventa ingenti mortalibus emolumento.
At neque praeterita neque nostra aetate repertum est,
Herculeas ultra metas sine littore magnum
Audax Oceanum qui navigat, ut queat undis
In mediis certa ratione agnoscere, quantum
Littore ab hesperio processerit, instabilisque
Qua sit parte viae defunctus, quaeque supersit.
Forsan et haec ventura aliis mox deteget aetas.


Quare age, et intenta jam percipe mente, quod instat.
Principio Solem propria qui luce coruscat,
Ut supera ostensum est, nostrae fac ut esse rearis
Assimilem flammae, quae vi motuque agitatur
Usque adeo vehementer, ut omni fortior extet
Corpore mobiliorque; ita magna percita motus
Vi, quaecumque furens contingit, concremat atque
Dissuit, aut secum volento turbine raptat,
Quamvis condenso restantia conciliatu.
Sic quoque Sol fluido atque agitato corpore constet,
Ut, quae circumstat se cumque, ardore furenti
Transferat, atque illo caeli rotet impete partes;
Sed tamen ipse manens una in statione quiescat,
Nec loca permutet variis regionibus errans;
Signa velut caelum rutilant quae fixa per altum.


Debet materies proporro fluvida caeli
Esse; etenim solida si constent omnia mole,
Quae supera tuimur caeli in regione patere,
Qua ratione queant palantia sidera ferri?
Num cuneis debent et acuta cuspide praese
Rumpere iter? semperque via luctarier arcta?
Ne tamen hanc ob rem penitus per inania ferri 71
Astra putes, liquidis permixtum aut rebus inane:
Nam, praeter spatio quod ab omni exclusimus omnem
Naturam vacui, et pugnare ostendimus ante,
Si sit inane super, queis posset viribus astra,
Quae vaga sunt, circa Solem obluctantia ferre?
Quare etiam atque etiam fluidum est caelum omne liquensque,
Et penitus pleno quoque corpore constet, oportet;
Ut , quia commotum est, et Solis circuit Astrum,
Vi transferre sua solidissima corpora possit
Secum in circuitum, raptareque turbine eodem.


Propterea Tellus (quia non est funibus ullis
Suspensa aut subter solidis innixa columnis,
Debeat ut constans una in statione per aevum
Omne manere; sed aurarum tenuissima circum
Vis omni pariter cingit de parte, suisque
Perfluidum hoc caelum conjunctam amplexibus ambit)
Debet ab illius circumferri impete, et una
Immotam lustrare moventis lampada Solis.
Non tamen hic agitare loco scelus esse rearis
Tellurem, Vestamque sua e statione movere,
Propterea, quod in hoc quid mundo fiat eorum,
Non doceo, at fieri quid possit, ut omnia constent.
Deinde quod immotam nihilo minus esse fateri
Possumus, immotam quam sit fateare necessum
Esse ratem nullo religatam ad littora morsu,
Quam neque propellant venti, neque palmula ponto
Trudat in aequoreis haerentem partibus isdem;
Unda licet tacito secum illam deferat aestu.


Astra quoque errando sese quae multa volutant
Per caelum varie, liquidissimus aëris aestus
Vortice corripiat rapido, circumque revolvat,
Orbibus ut medium repetitis versa coronent
Solem; qui rapide quoniam movet omnia circum,
Nonne vides opus esse, ut quae pars aetheris illi 72
Est vicina magis, properantior exagitetur,
Contra tarda meet, longumque absumat eundo
Tempus, quae caeli pars est a Sole remota?
Quod genus interdum est in aquis deprendere; nam cum
In sese contorta furentes vorticis aestus
Flumina concinnant, ramorum pondera parva
Festucae paleaeque leves rapiuntur in orbem,
Quae magis accedunt, citius, quae vortice contra
Longius a medio distant, sinuare videbis
Se magnum in gyrum, sed longe segnius ibunt:
Evanescere enim paulatim turbinis hujus,
Et spatio imminui vires fateamur, oportet.
Proptereaque gravem finxere senilibus annis
Saturnum, quia cum Solem procul usque remotus
Aspiciat, magno sese semel orbe volutat
Segniter expletis triginta scilicet annis.
Bis senas hiemes peragit sed Juppiter uno
Circuitu, geminas citior Mars: nostra propinquat
Terra magis, solemque uno circumspicit anno:
At multo propior quod sit, quam terra, peragrat
Mensibus octonis cursus sed turbine multo
Flaccidiore Venus, quam quo Cyllenius errat
In gyrum; tribus hujus iter nam mensibus aeques.
Omnia ab occasu per magnos aetheris orbes,
Sed per inaequales haec astra feruntur in ortum.


Praeterea sit, ut hoc in magno vortice Solis
Saturni minor atque Jovis Terraeque feratur
Vortex: in magno veluti nam turbine aquarum
Conspicias ferri circum persaepe minores;
Sic licet immoti volvatur ab impete Solis
Saturnus, tamen ille pari ratione volutat
Circa se quinos astrorum concitus orbes:
Juppiter at quatuor circumvehit, ocyus illos,
Quos se propter habet; tarde, qui longius absunt. 73


Haec quoque sunt solida constantia sodera mole;
Nec propriam jactant lucem, sed Sole receptam.
Hanc opus est valde tenuem jactarier ad nos;
Nam nudis oculis illa usurpare nequimus:
Prisca proinde Viros omnes aetate latebant:
Donec per vitreos tandem conspecta tuborum
Anfractus: vidit primum Vir gentis Hetruscae:
Inclitus ille novis finxit nomina stellis.
Haud ullo tantum se Tuscia tollit Alumno:
Namque hic multa bene et divinitus inveniendo
Rerum notitias praegrandibus incrementis
Auxit, quae aeternis monumentis insita florent.


Praeterea ipsius speciem variare notatum est
Saturni; visus modo namque rotundus, et idem
Se modo in oblongum flectebat lucidus orbem;
Nunc veluti geminis excurrens auribus ibat
Hinc ansatus et hinc: quod quare appareat, audi.
Illum ingens medium quidam circum annulus ambit
Sat latus crassusque parum: qua propter, ut astrum
Nobis se varia de parte obvertit, oportet
Multiplici variare suam ratione figuram:
Nam subtile latus si verterit annulus ad nos,
Quod nostri nequeant oculi usurpare, rotundum
Apparebit, ut est, Saturni corpus: ubi idem
Nobis post faciem paulatim ostendre latam
Coeperit; auritum primo, tum deinde videri
Oblongum debebit, eo sed latius ipsum,
Quo minus obliqua ratione tuebimur, Astrum.
Scilicet hic etiam levibus suspensus in auris
Annulus abripitur Saturni a vortice eodem,
Quo ferri quinos Astrorum diximus orbes.


Tertius est Terrae vortex, quo Luna sui se
Circuitus per iter convertit concita Terrae
Turbine terdenis prope circum rapta diebus, 74
Scilicet assequitur queis Solem abrepta manentem.
Multaque praeterea, quae nos ignota latescunt,
Fors correpta suo circumfert vortice Tellus
Corpora: Saturnum pariter fors plura Jovemque
Circumeunt, quam quae vix demum prodita constant:
Forsitan et Martem quoque Mercuriumque coronant
Et Venerem quaedam, quae nondum detegit ulla
Arte valens oculus; quoniam vel tenue reflectunt
Lumen, vel parva nequeunt pro mole videri.
Utque rapit circum medius fervore suo Sol
Astra movens, et fors notis quoque plura; quid obstat,
Sidera quin pariter, quae fixa vocavimus alte
[Quandoquidem propria fulgentia luce videri
Tot possunt Soles] astrorum corpore multo
Ambiri in medio licet ipsa immota putemus?


Praeterea Terrae corpus, quod Luna peragrans
Semper habet medium, circa se turbinis hujus
Praecipitanter agit vis major, ut acta rotatu
Orbem Terra suum senis quater expleat horis.
Nonne vides, cum planitiem super asseris aequam
Forte globis Socios inter colludis eburnis,
Projecti geminis ut agantur motibus illi?
Partim tramite eunt recto, partimque voluti
Se circa multos peragunt super aequore gyros.
Haud aliter gemina tellus ratione duos se
Volvit per motus, dum Solis circuit ignes
Alterius vi rapta, suoque in vorticis aestu
Dum fertur sese versata volutaque circum.
Inde tibi, advertas paulum, constare videbis
Sic nos Annorum sic tempora posse Dierum
Metiri: sit namque Dies, dum se pila Terrae
Toto se circa molis glomeramine volvit;
Atque ita ab occasu dum se convertit ad ortum
In Solem, illius jam lumine tincta, necesse est, 75
Dimidia sit parte sui, pars obruta nocte
Altera, quae radios subtracta reliquit: at Annus
Uno in circuitu sit Terrae, quo vaga Solem
Omni ex parte videt bis senis mensibus actis.


Hic age, cur Solis radiis modo plena nitere,
Nunc minui, penitus tunc lumine cassa videri
Luna queat, dicam. Fieri haec rere omnia tantum
In speciem; quoniam cursu cum caeca silenti
Progreditur, fratrique suo conjuncta videtur,
Illam Solem inter Terramque meare necesse est
Tempore eo: minuit prorsus quapropter et aufert
Luciferam nobis partem,quae candida Phoebum
Aspicit; ast ejus quantum decedit ab orbe,
In speciem tanto majori lumine crescit:
Namque minutatim partem, quam possumus ipsi
Aspicere, ad Solis convertit lampada, lucem
Unde haurit; donec pleno bene lumine fulsit;
Ut facit, igniferum cum Solem adversa tuetur
Exoriensque cadentem, et nocte argentea tota
Fertur agens currus lucentes aemula Solis.


Cur tamen interdum vultum improvisa micantem
Umbra tegat Lunae, cur fontem luminis ipsum
Deficere innubi cernamus in aethere Solem,
Reddere quam possim rationem, pauca necesse est
Jam firmare prius, quae tu praenoscere possis.
Propterea attentas aures animumque reposco.


Si Solis media situs in regione manentis
Te circum Terrae spectares corpus oberrans,
Hoc bissena viam signare per astra notares,
Ad speciem per quae nobis Sol ire videtur.
Et, quae sint ea Signa, canam, quae terra peragrat.
Primus inauratis Aries se cornibus effert
Sidere conspersus multo, quo vellus et altum
Collucet caput. Hoc Athamantis Filia ponto 76
Non bene vecta dedit nomen, queis concidit, undis.
Fecerat ipse suo celebrem tum Colchidis oram
Vellere, quod sacris Divûm pendebat ab aris;
Ut tali excierit pretio tot robora pubis
Argoae, quot prima per aequor vexerat Argo:
Scilicet ut veteres Grajûm cecinere Poëtae.
Insequitur Tauri, quod dicunt nomine, Signum;
Ignes per nares et frontem et tempora fulgent.
Excipitis Taurum Ledae pulcherrima quondam
Pignora, vexatis at nunc gratissima Nautis
Sidera, vos inter pedibus manibusque revinctis.
Post haec Octipedis collucent brachia Cancri
In supera caeli statione. Micantia porro
Exerit ora Leo, caudamque retorquet: at illum
Virgineae vestes et Virginis ora sequuntur
Erigones, patriam quae caedem propter, ut ajunt,
Alte glandifera suspenderat arbore sese:
Sed pietas Divûm justum miserata dolorem
Transtulit in caelum nomenque habitumque Puellae.
Pendula Libra subit: chelisque sequentibus ardens
Scorpius attollit caudam: tergoque refulget
Semivir Haemonii Dux quondam fidus Achillis.
Herculis hic dum tela Senex squallentia tractat
Excidit incauto, et laevo est pede fixa sagitta.
Ingemuit Chiron; non lectae collibus herbae
Proficiunt; superat Lernaeae virus Echidnae;
Exanimem excepit caelum. Mox Aegocerotis
Aurea, mox geminis resplendent sidera rivis:
Deinde loci subeunt Pisces, extremaque claudunt.


Quare per caelum, qua late extenditur ingens
Signiferi via circuitus, a turbine Solis
Rapta suum sibi iter poterit fecisse videri
Terra (quia hac medio properantem e Sole videres
Perpetuo): neque enim parti declinat ab ulla; 77
Annua sed caelo contundens tempora circum
Unquam Signiferi planum non deferit orbis.
Caetera, quae vaga sunt, deflectunt sidera paulum
Hinc atque hinc. Cursus simili ratione videmus
Lunam agere obliquos; modo ab Austro truditur errans
Brumales longe ad flexus, vicibusque recurrit
Aestiferam in partem gelidis Aquilonis ab oris.
Dum tamen interea citraque ultraque per orbem
It, redit, in geminis magnum oppositisque necesse est
Luna locis Terrae secet orbem, quo via flectit
Signiferi se circum, et iter bis transeat illud.
Haec loca bina vocant nodos hi, qui loca caeli
Omnia nominibus certis signisque notârunt.


Haec bene cognita si teneas, per te ipse valebis
Defectus Lunae et Solis cognoscere causam.
Nam si tempore eo, Soli quo Luna propinquo
Juncta meat, nobisque illam , quae luce refulget,
Eripuit partem, vultuque aversa decoro est;
Si procul a nodis, inquam, illo tempore flectat
Cynthia iter, claro Terram secludere fratris
Lumine non poterit, nec amicam avertere lucem.
Quod si per nodum tum transeat aut prope, Solis
Occurret radiis ardentibus officietque,
Ne transire queant in Terram, corpore opaco.
Propterea tibi Sol dimittere languidus ignes
Parte aliqua ardoris lucisque orbisque minutus,
Seu plane extincto moerere videbitur orbe;
Protinus ut nigram cum multo sidere noctem
Interdum referat; nocturnae erumpere visae
Tum latebris volucres, in nidos ire diurnae,
Vel subita jam perculsae caligine noctis
Decidere in terram; Pastores, territa turba,
Tum neque pasta domum neque pota armenta referre.


Annulus interdum lucis pro Sole videtur, 78
Si minimum a nobis distet Sol, atque ita major
Illius species ad sensus accidat orbis,
Cynthia si contra, quantum pote, dimoveatur
A Terra caelum bigis invecta per altum;
Nam nequeat totum breviori corpore Solem
Obtegere in nodis, quin circum luceat ora.


Cum vero penitus se Luna a Sole removit,
Jamque parat totam nobis convertere lucem,
Longe a Signifero si qua de meatu
Declinet, nunquam radiis spoliata latebit.
Sed contingat eo si nodum tempore, eundem
Vel prope versetur, tellus quam projicit, umbram
Indicit in longam, quae totam obnubit, ab una
Vel parti faciem delibat praetereuntis.
Nam tibi tum Solemque inter Lunamque, necesse est,
Terra sit; hujus item, quia opaco corpore constat,
Parte ex adversa Solis protensa per illam
Umbra cadat caeli regionem, qua meat Orbis
Lunae tempore eo; quare perlabitur umbras.
Et quoniam ipsa suo non fulgit Luna nitore,
Sed radiis Solis, quos aspicit, interrumpi
Tunc opus est Solis radios lumenque profusum;
Ora ibit moestis ideo suffusa tenebris.


Scilicet hinc nivei tractam Endymionis amore
(Turpe!) Deam dicunt post Latmia saxa latere:
Scilicet et phrygios Curetas semivirosque
Dictaeis memorant Corybantes montibus (orbem
Cum plenum inciperet ferrugine condere nigra
Deficiens) magnum miseratos esse laborem:
Propter enim magici vim carminis esse putabant
Contectam subito tenebris aegreque ferentem
Deduci in terram et rhombum parere moventi.
Concava propterea certatim tympana palmis
Pulsabant omnes, atque aeribus aera ciebant 79
Terrifico sonitu, possit qui vincere cantus,
Ne moveant Lunam auditi, caeloque refigant.
Has tamen errorum nubes jam cognita rerum
Causa resolvit, et ex animi ratione repellit.
Quod si eadem nostra quoque nos aetate lateret,
Forsitan insanam [quis contra spondeat Auctor?]
Nos quoque stultitiam victi sequeremur eorum,
Illud idem, vel, quod moveat magis, esse putantes:
Saltem propterea trepido terrore repletis
Triste aliquod monstris portendi talibus omen
Contingens metus ipse fidem sibi conciliaret.
Cecropius morbo Siculisque exercitus armis
Vexatus tandem hostili decedere terra
Per magnum Jonium collecta classe parabant,
Et patria mutare solum Pandionis urbe
Trinacrium: Nox jamque aderat, jam vellere signa,
Jam properare fugam; cum caelo Luna sereno
Protinus obducta eas tenebris, lucemque negavit.
Relligionem animis nova res gelidumque timorem
Incussit; compressa fuga est; clademque piandam,
Ista sibi quam ferre Duces portenta putabant,
In Triquetra exclamant terra: sacrisque vacarunt,
Donec posse datum sese subducere caedi, et
Arma referre domum: nam demum barbarus hostis
Ingruit, et forti cinctos indagine vicit,
Aeternumque solo patrio [pro! dedecus ingens
Cecropidum] caesos ingenti clade diremit.
Usque adeo nocuisse potest, ubi pectore fixa est
Ignorantia causarum: formidine terret,
Insanaque animos conscindit relligione.
Inde tibi fortes inde omina diraque menti
Auguria; et Lemures apparent Capripedesque
Per noctem formaeque Animarum luce carentum.


Quod superest, cum Sole minor sit Terra, necesse est, 80
Umbram, qua lata est, decresere progrediendo
Illius; idcirco quo plus extenditur, usque
In speciem metae tenuabitur, atque ita tandem
Desinet in parvum quamvis longissima punctum.
Non potis idcirco est tenebras inducere Marti,
Nec; Martem supera quae sunt, fulgentibus astris
Saturnique Jovisque; quia huc non pervenit umbra
Terrae: quin etiam totum non mergere posset
Lunae orbem, tegeretque minus caligine lata,
Si non tantundem minor esset corpore Terrae
Luna, vel ipsa magis Terra, quam distat, abesset.


Praeterea cum Sol objecto corpore Lunae
Deficere apparet nobis, non omnibus una
Deficiens aeque Populis videatur, oportet.
Nam cum Lunaï major sit corpore tellus,
Major item multo pila Solis constet utraque,
Non poterit Solem Terrae subducere toti
Luna, licet multis lucem regionibus ejus
Interdum eripiat, verum non omnibus aequam.
At cum Luna suis condit se caeca latebris,
[Olli nam lucem Terrae rapit umbra] fetendum est
Omnibus a Populis aeque debere videri
Obscuram, nullumque illo dare tempore lumen.


His tibi claratis, quae restant percipe porro.
Et quoniam Terrae circa se diximus orbem
Volvi, illoque sui noctemque diemque rotatu
Efficere, oppositis geminos in partibus ejus
Concipe mente polos: [loca sic voluere vocari,
Turbine quae in tanto possunt immota videri;
Circa ea quandoquidem moles evolvitur omnis]
Porro finge, suum veluti rota versa per axem est,
Axem per mediae corpus versatile Terrae
A geminis transire polis, et concava caeli
Productum recta regione utrinque per auras 81
Tangere: fac pariter loca partibus esse rearis
In caeli oppositis, quae (ut fert natura polorum)
Aequis hinc illinc spatiis disjuncta recedant
Orbe a signifero, medioque ea nectier axe,
Illum propterea magnum qui rectus ad orbem est.
Totius hunc axem Mundi, Terraeque minorem
Finibus a geminis ad sidera continutum
Imparibus semper spatiis distare putato
Inter se; quoniam, Tellus quo veritur, axis
Paulum signorum magnum inclinatus ad orbem est;
Mensuraque pari vergit, quocumque feratur
Terra loci gradiens; verum directus eodem,
Inque plagas mundi pariter conversus easdem
Omnibus usque locis constat; quapropter oberrans
Dum loca commutat Terrae pila magna , polorum
Nunc unum obvertit Soli, nunc parte viaï
Alternum in opposita, mediis media ipsa necesse est
Collustrata locis medio quoque Sole calescat.
Ut, Puer ardentem si ludens circumit ignem
Eoas vultu semper conversus in oras,
Nunc opus est dextrum caleat latus illius igne,
Opposita nunc parte loci manus altera flammae
Sentiat ardores: ast inter utrumque locorum
Cum tergum flamma aut pectus peragrantis et ora
Collustrat, dextrumque aeque laevumque necesse est
Collucere latus. Fac idem in Tellure rearis,
Tempore obit medium dum rapta per annua Solem.


Hinc tempestatum, quas uno cernimus anno.
Tam varia ratione subire, ut frigida Bruma est
Post mitem Autumnum, percoctaque solibus Aestas
Veris post Zephyros, ratio tibi certa patebit.
Nam cum Sol metas per Cancri solstitiales
Visus erit ferri, tum vere concita Tellus
Per signum adversi versabitur Aegocerotis. 82
Et quoniam sese Mundi totuis ad orbem
Inclinat paulum, quo Tellus vertitur, axis
Est opus hunc nostrum magis illo tempore tingi
Solis luce Polum, quia ab parte magis se
Ad Solis radios inclinat Terra, Boreas
Obvertitque plagis: quare tum servida nostris
Saevet a Sole illabens regionibus aestas.
Tum nudi arentem proscindent vomere terram
Agricolae, campisque metent frumenta perustis;
Cornigerique boves deducti vespere rivum
Ad tenuem vix fonte sitim lenire valebunt
Collectam nimiis servoribus atque labore
Mirantes, quo tantus aquarum abscesserit humor.
Illo tempore item tardis mora longa diebus
His aderit terris, quae quo magis ad Boreales
Accedunt metas, sumunt magis augmina luces.
At Polus alter erit proin nocte et frigore denso
Obsitus, a solis quia se procul igne removit.


At porro medium cum Terra peregerit orbem,
Curvaque jam subter tibi brachia Canceris ibit,
Solemque adverso Capricorni stare sub astro
Aspiciet (quia semper easdem dirigit axem
In Mundi partes sibi constans ), condat, oportet,
Tunc a Sole Polum, radiis qui exarserat ante,
Atque alia de parte alium convertat ad ignes.
Proin tibi per nostras late dominabitur oras
Tristis hiems: longas cessare per illa videbis,
Tabescente die paulatim, tempore noctes.
Tum glacies constringet aquas, et flumina sternet,
Canescent nivibus juga montium, et horrida nudas
Concutient late ventorum flamina silvas.
Nos exuret hiems: alia sed parte, prope Austri
Extensa est qua Terra polum, desaeviet aestas
Phoebei radiis superimpendentibus ignis. 83


Postremo mediis cum magnum invecta per orbem
Fertur Terra locis Capricorni et Canceris inter
Lucida signa, Aries vel per sua cornua volvit
Suspectam, Librae vel per momenta vagatur;
Tum mediam radiis Sol recta percutit urens,
Aequatoque Polum spatio collustrat utrumque.
Idcirco aequatae procedunt lucibus umbrae
Omnes per Terrae regiones. Illa vocamus
Tempora Ver, cum post brumam venere rigentem:
At, qui ferventes aestatis temperat ignes,
Dicimus Autumnum: non illo ditior ulla est
Tempestas: matura suos tune Uva racemos
Undique vitigenos per colles multa colorat;
Pomaque curvatis suspendit mitia ramis
Daedala Natura, et turgentes Palladis almae
Fert baccas:quin et passim nemora avia complet
Omnigenûm saeclis volucrum, quas possit ab alto
Dejicere occisat Venantum rustica turba.
At non Vere novo pars est formosior anni:
Tum florent arbusta, nova tum fronde comantes
Luxuriant silvae, crescuntque in montibus umbrae:
Tum decor et campis redit omnis, quos viridantes
Herbarum soboles nova vestit, et ubere rident
Ex utero terrae rumpentes undique flores;
Pacatumque nitet caelum, lenique susurro
Aspirant animae Zephyrorum; per Veneris res
Quadrupedum Volucrumque genus sua saecla propagant.
Tempore non alio veteres Philomela querelas
Suavius in solis vulgavit concita lucis,
Scilicet incussum est blando cui pectus amore:
Tempore non alio furiis majoribus acti
Cornibus incursant Tauri, pugnasque lacessunt,
Pascuaque aversantur eam vim propter amoris.
Denique Vere novus senium post triste fit Annus. 84


Nunc age, cur celeri videantur sidera cursu
Omnia in Occasum Caeli per templa cieri;
Cur videatur item Sol pulsa surgere nocte
Ex Oriente, per aetherias dein labier oras,
Mox et in occiduas defessus concidere undas,
Percipe: quin primo poteris cognoscere causam
Tutemet intuitu, supera si dicta revolvis.
Terra etenim Solique et caelo stantibus astris
Occurrit motu, quo circumlata per orbem
Semper ab occasu sese convertit in ortum.
Idcirco, quoniam celerem non possumus ipsi,
Qui simul abripimur cum Terrae corpore magno,
Percipere ipsius motum, videatur, oportet,
Turbine praecipiti caelum in contraria volvi
Cum signis cum Sole suo: velut alta petentes
Mirantur collesque procul montesque citatos
Turritasque Urbes portusque recedere Nautae.


Illud neve puta temere hic me rebus in istis
Arripuisse, quod hunc Terrae non posse rotatum
Nos sentire uno correptos turbine dixi:
Id sit enim, quoniam, qua circumfundimur, aura
Nobiscum pariter cursu versatur eodem:
Non ulla idcirco vis progredientibus obstat
Aurarum nobis, quae nostros officiendo
Significet celeri Terrae cum turbine motus.


Praeterea aspicies (oculos cum mente sagaces
Saepius in purum si tentes pollere caelum)
Sole quod interdum Mars sit vicinior ipso;
Inter utrumque sita est cum Tellus scilicet Astrum.
At cum Sol Terram medius Martemque sit inter,
Tum magis a Terra distat Mars Sole. Videtur
Ultra saepe Venus Solem quoque Mercuriusque;
Nimirum ex alia cum Solis parte feruntur,
Ex alia Tellus; quapropter Sole necesse est 85
Tempore eo a nobis sit utrumque remotius Astrum.


Aspicies etiam, fors et miraberis, isdem
Nunc immota locis palantia sidera caeli
Stare, modo effusis ferri properanter habenis
Signiferum per iter, modo contra signa reverti,
Confectaeque remetiri retrograda partem
Saepe viae. Non est ut possit credere vera,
Quae genus hoc caelo tuimur; neque videres
Talia de medio, non sic variante peragrant
Sidera quem motu constanti vortice rapta.
Terra tibi, quoniam transfertur Terra, necesse est
Efficiat, videantur ut haec, quae visa profecto
Non fiunt; etenim, cum sit vicinius Astrum
Mercurii Venerisque, opus est brevioribus usque
Solem obeat spatiis, atque ocyus orbe feratur,
Terraï quam corpus; item properantior ipsa est
Marte rubente, Jovis quoque sidere salciferique
Saturni; quoniam plus Solis ab impete distant.
Quapropter sit, uti mage cursu concita Tellus
Inter Solem interque ea transeat ocyus Astra
Praeteriens; pariter Solem Terramque sit inter
Mercuriusque Venusque citato ut uterque volatu
Transmeet: hanc ob rem cursus mutare videntur
Tam varia ratione suos ea sidera; fitque,
Ocyus ista meant quia terra, segnius illa,
In speciem tantum nostri variantia visus;
Proptereaque opus est, nunc in statione tuamur,
Nunc celerare viam, nunc retro sidera ferri.


Attamen ut possit tibimet manifesta patere
Horum, quae dico, ratio, neque versibus anceps
Haereat in nostris animus, potes omnia fidis
Subjicere haec oculis in cana picta papyro,
Et signare vias, et circumducere cursus
Astrorum calamo, motus et tempore certo 86
Ordineque et numeris disponere: namque videbis
Tum facili prorsus ratione, quod omnia fiant,
Quae mihi difficile est sine signis ante notatis
Effari, et solis rationem exponere verbis.


Quod superest, quosdam pergam dissolvere nodos.
Terra suos, inquis, si se ipsa cieret in orbes,
Corpora non deorsum recta cecidisse valerent;
Subtraherentur enim tunc illa ruentibus, in quae
Missa cadunt, terra loca concita: sed neque Terrae
Pars ea subtrahitur, neque labi obliqua notatum est
Corpora , quae supera cadere e regione tuemur:
Quapropter debet Tellus immota videri.


Nonne vides contra cum pervolat aequore puppis,
Si gravis a malo deorsum lapis excidat alto,
Subduci non proinde locum, quo concideret, si
Tranquillo ratis in portu religata maneret?
Proin queat ut Nautis recta cecidisse videri;
Et tamen obliquo cadit ille per aëra motu;
Et vere obliquum cernunt in littore stantes.
Sic grave pondus, ubi celsae de vertice turris
Aspicis in terram recta ruere, atque ferire
Subjectam vi molis humum; tu tramite rere
Decidere inflexo; quoniam cum mollibus auris
Cum Terraque simul cursu transfertur eodem.
Non igitur debet Tellus immota videri.


Dicere porro avium causa debere videri
Immotam, quoniam nidos reperire volantes
Non possent; etenim, dum caelo aurisque morantur
Suspensae pennis, seseque per aëra librant,
Subtraheretur humus, correptaque turbine Terrae
Cum nidis nemora effugerent, praeterque volarent,
Nonne hoc delirum est? Nihil est tibi namque, quod obstet
Concipere, ejusdem vi turbinis aëra raptum,
Cumque auris volucres, nec proinde amittere nidos. 87


Addunt praeterea, quibus haec nova perculit aures
Res animumque, quod in Terrae sit corpore motus,
Qua ratione queat, cum Solis obambulet ignes
Terra per ingentes spatiorum versa meatus,
Non variare situm fixis collata videri
Sideribus? caeli sed iisdem denique semper
Respondere locis, si signa manentia spectes?
Et ratio, dicunt, reclamat vera, quod orbis
Annuus, immani ductu quem Terra peragrat,
Collatus spatiis, quibus Astra immota recedunt,
Debeat exiguo puncto par esse videri.
Hi tandem ut vincant, certa cognoscre debent
Id ratione, quod objectant, verumque fateri
Ast id quis certa verum ratione notavit?
Contra quin caelo servatum est sidera ferri
Non una ratione hieme atque aestate, nec una
Veris et Autumni per tempora: namque videntur
In medio caeli spatio non semper eundem
Illa tenere locum, nec eodem tramite ferri:
Nempe ut Mensorum Caeli Terraeque sagaces
Perspiciunt oculi; non virtus omnibus haec est:
Proinde situm queat ut Tellus variasse videri.


Adde, quod interdum diviso lumine quaedam
Apparere solent Stellae; velut Arjetis una
Phryxei visa in geminos partirier ignes;
Visa etiam alterutro quae vertice fulgurat alta
Tyndaridum: quaedam quin et rutilante Sororum
Pleiadum e numero, medioque in Orionis ense
Quae nitet, et triplicem quandoque emittere flammam
Conspiciuntur, itemque quaterna effulgere luce.
Nonne hoc Terraï cum motu convenit apte?
Nam sit , uti stellam plures cogantur in unam,
Cum mage distentum vicinior obstruit ignes;
Deinde situ Terrae mutato, ubi scilicet altis 88
Ignibus alterius non altera corpore possit
Officere objecto, compareat utraque nobis
Est opus, et geminae videantur multiplicesve.
Quo minus est mirum, quod motus inesse videri
Possit, uti dico, tam magno in corpore Terrae.
Verum, quidquid id est, fieri num posse negabunt
Ipsi, quae metuunt, quoniam sunt magna, fateri?
Debent ante quidem, quae non comprendere possunt,
Non facere haec eadem quoque posse ostendere Numen.
Tenuibus, o nimium rebus longeque minutis
Assuetos animos! utinam, quid summa Potestes
Infinitaque sit, mens cogitet, atque revolvat;
Unde ea mira quidem possit, sed vera fateri.
Nullum erit errandi metuendum hic, crede, periclum,
Scilicet egregie de rebus magnificeque
Sentire, omnipotens quas res Natura creavit.


Et jam quae puro videantur sidera caelo
Nominibus distincta suis spatiisque, canamus.
Principio Boreae qua se Polus extulit Axis,
Alta micat Cynosura, ducem quam Nauta marinis
Fluctibus ante aliud servat serquiturque per undas
Sidus: at huic Helice plaustro majore propinqua est;
Septem praecipuis Helice nitidissima stellis
Conspicienda micat, Septem dixere Triones.
Hujus ego saepe extremam de nocte serena
Aspicio inscripti per parva foramina buxi;
Unde licet tenui pendente agnoscere filo,
Nocturni quae sit numeranda ea temporis hora.
Fulgidus Arturo cunctantia plaustra Bootes
Segniter insequitur: quondam hic Puer Arcas, ut ajunt,
Maenaliam jaculo stravisset cominus Ursam
(Mater erat, sormam Saturnia verterat; ille
De Jove nam fuerat furto conceptus ); in altum
Ni pariter rapti micuissent sidera caelum 89
Arctophylax Puer et Calisto haud cognita Mater.
Proximus Hesperidum custos fulgentia profert
Ora Draco, spirisque introrquet lucida terga,
Quem super incumbens vi comprimit Herculeus pes.
Hic Bereniceo videas de vertice Crinem;
Cnossidaque aspicias multa jam luce Coronam
Fulgentem: radios non hinc procul Anguitenentis
Cernere erit: propter Lyra lucida Vulturis adstat;
Quique tulit quondam delphinus Ariona ponto.
Commendat factum memorabile prisca Vetustas.
Hic Populos cantu quondam capiebat et Urbes;
Cumque peragrata jam fama plenus et auro
Italia bimarem conducta puppe Corinthum
Trajiceret, Nautae Vati nil tale putanti
Jam struere insidias, jam lethum triste parare:
In scelus hoc aurum, pro! vilia pectora movit,
Quod secum extulerat Latiis vir Lesbius oris.
Sensit ut ille mortem impendere paratam,
Effera nec lacrymis molliri pectora posse,
Impetrat, extremum ut moritura carmina voce
(Dulces exequas) extremo in tempore fundat;
Jamque data cythara puppim superinsilit altam,
Et canit, aequor aquis placidis silet omne canenti.
Nec mora, se placidas Vates conjecit in undas:
In mare praecipitem dorso Delphinus amico
Excepit, supraque undas ad littora vexit.
Ac tum pro meritis Caelum Delphina recepit.
Hac quoque parte nitens Aquila, Antinousque refulget:
Proximus est et Olor: tuque o memorande relictis
Huc tandem terris sublatus es alite penna
Pegase: sidereos tecum fert Hinnulus ignes.
Aethiopum quondam Cepheus Rex, Cassiopeque
Uxor regnantes inter pulcherrima Nuptas
Illo signa micant caelo; religataque rupi 90
Filia sidereis ostendit vincula palmis
Andromeda; ast ultor conspersus sidere multo,
Gorgonei Perseus jam profert verticis iras:
Astra Meduseo praefulgent aurea vultu.
Hic Triquetrum quoque sidus habes, tergoque superbus
Fulget Erichthonius; nam tergo lucida Mater
Haedorum ternique coruscant ignibus Haedi.


Tum duodena, tibi quae diximus ante, per orbem
Sidera signiferum numerabis. Caetera ad Austrum
A scythicis flectunt Aquilonibus. Occupat amplam
Immani hic caeli regionem corpore Cete:
Inde loci Orion clypeo depugnat et ense
Fulgidus; haud illum credunt impune corusco
Cernere surgentem Nautae ex oriente; furentes
Namque movet nimbos, et tempestatibus atris
Exoriens caelum terras pontumque fatigat;
Ut memorant, quibus haec tentata pericula ponti.
Bellatrix humero fax emicat, altera planta,
Illa rubens, haec caeruleo contincta colore;
Balteus aurato stellarum promicat igne.
Eridanusque Pater fluviorum haud deficit illa
Caeli parte fluens: Leporique propinqua minantis
A tergo Canis ira impendet; Sirius ille
Dicitur: at Procyon vicino sidere fulget.
Continuata micant tria signa et Corvus et Angius
Et medius Crater; prope Semivirum Centaurum,
Atque Lupum, atque Aram, Piscemque, aliamque Coronam
Aspicies. Hac est in caeli parte locata
Argo; per malos per vela tumentia perque
Costas et prorae tabulata aplustraque fulgent
Conspersi stellarum ignes, longeque coruscant.


Adjice, quae veteri latuere incognita saeclo
Signa, per intactum tandem mare donec in Austrum
Perventum est: illum nam Terrae desuper axem 91
Sidera collustrant nostris contraria Signis.
Unicus hoc caelo Phoenix collucet, in ignem
Jamque abit, et veterem renovat per damna senectam.
Hunc prope Grus longo succendit gutture stellas:
Sidereisque micat jaculis Puer Indus et arcu:
Astraque fulgentem Volucris Junonia profert
Per caudam conspersa: et proxima Pica coruscat:
Propterque in spiras se evolvit lucifer Hydrus.
Quodque vocant parvi de nomine Chamaleontis
Sidus, et australi Triquetrum quoque fulgere caelo
Subjectae aspiciunt Gentes; Apis indica tandem
Haud similis nostrae stellarum fulgurat igne.


Haec tibi nomina sunt, queis caeli sidera dicunt,
Non quia consimili natura consimilique
Cum rebus specie constent, ea nomina quarum
Sunt sortita: etenim quod nos cratera vocamus
Centaurumque Lupumque, pari ratione queamus
Dicere Ovem Cervum seu Tigrim sive Elephantem
Sive alia, inciderint quaecumque ea denique menti;
Sed quia collibitum est, ita caeli signa vocârunt.
Scilicet haec artem ratio labesactat eorum,
Qui varia caeli regione micantibus astris
Fortunam referunt temere et discrimina morum;
Editus ut si quis Librae sub sidere in auras
Prodeat, aut urens nascentem stella Leonis
Aspiciat; numeris tibi protinus ars ea miris
Proferet, hunc iracundum fore more Leonum,
Ast illum Librae sub amico sidere justum.
Hinc vitam nobis praedicunt divitiasque
Fortunaeque vices stolidi in ludibria vulgi,
Quod capiunt eventa eventis accumulando:
Cum, quod seu temere hi sive astu conjicientes
Evenisse ferunt, millesima non sit eorum
Pars, quae mentito referebant ore futura. 92


Caesaris hi genero quondam et cum Caesare Crasso,
Scilicet ut fama est, morituros denique longum
Post senium fessos fama partisque triumphis
Urbis in amplexu spondebant; nec minus omnes
Fortuna a magna magnam fecere ruinam.
Adde, quod exitio Marathon quibus Emathiique
Una prostratis in caede fuere Philippi,
Sunt eadem quoniam sortiti fata, videri
Deberent pariter sub eodem sidere nati.
Fratres praeterea gemini, quos edidit uno
Partu enixa parens sub eodem sidere (si qua est
Astrorum tandem in terras hominesque potestas)
Omnibus unanimes in rebus consimilesque
Moribus atque habitu fortuna et viribus esse
Debent, atque isdem studiisque locisque teneri,
Aegroti pariter fieri pariterque valentes,
Et pariter debent eadem ire in funera tandem.
Cum persaepe quidem contra contingere nosmet
Intueamur, ut, aetatis qui tempore Fratres
Non distant, vitae ratione ferantur in omni
Diversum, semperque animis discordibus obstent
Impare fortuna et cultu fatisque supremis.
Illis quapropter latitandi copia nulla est,
Quos doctrina tenet Babylonica, quin fateantur
Inventam temere in stolidi ludibria vulgi.


Quod superest. Praeter, supera quae diximus, astra
Sunt alia innumero dispersa per ingens
Aetherium spatium, quae tantum nocte serena
Aspicere est oculis; penitusque abducta recedunt
Quaedam , ut, ni tenus per vitrea septa tuborum
Immittant radios, nulla ratione videri
Possint, prorsus uti veteres latuere per annos.
Haec igitur, cum se contingere plurima, et uno
Esse in concilio veluti congressa videntur, 93
Quandoquidem speciem nebularum immittere sensus
Desuper ad nostros pergunt. Nebulosa vocantur.
Lactea de genere hoc Via caelo extenditur, illac
Ire ad concilium Divos cecinere Tonantis,
Queis etiam Superûm de Gente et sedibus horum
Falsa fuit veri in speciem cecinisse voluptas.
Esse hunc candorem nil constitit, innumerarum
Ni congesta simul stellarum lumina perquam
Tenuia, quae faciunt oculis albescere caelum.
Idque tibi manifesta palam res indicat , ex quo
Per vitreos caelum omne tubos lustrare repertum est.
Cum tamen hac in re, quae nunc ita constat aperta,
Ante Viri incertis varie rationibus omnes
Errassent: ni Democriti sententia solers
Esse, quod est, dubia tantum conjecerit in re.


Impare praeterea fulgentia mole videntur
Sidera; quandoquidem non aequis omnia distant
A nobis spatiis; cum fors aequalia constent
Mole pari inter se et magni cum lampade Solis.
Et totidem prope sunt numero, quae maxima dicunt,
Tangere Phoebei quot circum vorticis aestum
Possunt; et nobis ideo propiora coruscant.
Altera, quae moli referuntur deinde secundae,
Quandoquidem spatiis ultra majoribus haerent
Per caelum, sunt plura quidem sed mole minori.
Tertia sic porro, quaeque his super edita constant,
Perpetuoque alia atque alia ordine lucis ut ipsa
Decrescunt auctu, numero sic crescere debent.,
Ut prope jam possint esse infinita videri.


Hic me sorte velis superis descendere ab astris,
Atque peragrato Tellurem invisere Caelo,
Quam colimus, quae digna magis, quam sidera quaevis,
Esse videntur, ut in nostro sit carmine princeps;
Quandoquidem merito maternum nomen adepta est; 94
Sustinet ut quae nos, et opimo munere nutrit.
Dicendum est igitur qua sit constata figura,
Quique habitent circum, numeret quot denique partes.


Principio in speciem glomeraminis esse rotundam
Est opus; haud simplex ratio quod monstrat apertum.
Atque mihi vel cum primis illa esse videtur,
Deficiente quod in Luna compareat Orbis
Caecus propter eam, quam tellus projicit, umbram.
Quod si terra foret triquetra aut quadrata, videri
Deberet pariter Lunaï in corpore caeco,
Ut primum inciperet jam deficere, angulus umbrae:
Scilicet haud foret in conum porrecta per auras,
Pyramidi sed par in Lunam excurreret illa;
Rectum proinde latus simul aspiceretur et umbrae
Angulus in Lunae facie, cum deficit, atra.
Quod quoniam non fit, Terram par dicere non est
Quadratam aut triquetram aut cujusvis esse figurae,
Hoc genus, alterius, tantum sed proinde globosam
Consimilemque pilae magnae sateare, necesse est.


Praeterea Tellus si plana pateret ab ortu
Littus ad occiduum, Sol omnibus exoriretur
Tempore eodem oris, occumberet omnibus una.
Contra sed fieri tuimur; namque ante propinquas
Collustrat radiis Gentes Sol, deinde remotas,
Post alias, quarum regio mage distat ab ortu;
Quoque aliis lucem profert, in nocte relinquit
Tempore eodem alios: quare non plana videri
Debet in Occasum Nabathaeo a littore tellus.


Consimili ratione nequit tibi plana videri,
Qua sese in Boreae regionem extendit ab Austro:
Namque sub Arctoo positas qui sidere terras
Classe petit. Tolli videt Ursae signa minoris
Paulatim in caelum, contraque oppôsta tuetur
Sidera, dum mutat regiones progrediendo, 95
In pelagus sensim ruere, et depressa videntis
Effugere ex oculis tandem, pontumque subire.
Quae fieri non posse putem, si plana sit illa
Tellus parte tibi; quare omni a parte rotunda est.


Huc accedit, uti, qui terras puppe relinquunt
In mare progressi, primo navalia portus
Littoraque auferri cernentibus experiantur;
Cum tamen et turres possint montesque videri;
Donec summa etiam vanescant culmina demum.
Contra, ubi jam terris accedunt, vertice primos
Aspiciunt montes, eductaque culmina rarae
Turris; dehinc multum progressis ima videri¸
Incipiunt, humilesque apparent denique portus.


Denique ab Occasu qui rediuntur in Ortum,
Ocyus aspiciunt Solemque et sidera oriri,
Ocyus occidere, atque magis noctesque diesque
Idcirco constare breves; mora longior horum
Contra est, occasum properant qui invisere ab ortu;
Sidera quandoquidem his oriuntur serius, atque
Serius occumbunt: tum demum, ubi utrique reversi
Hac ratione viae Tellurem denique, quantum est
Longa, peragrarint, illos vidisse dierum
Plus unam, pariterque hos una luce minores
Esse fatereris: fieri quod posse negares,
Haec si plana foret Tellus, fierique necesse est
Si convexa sit, et circumflectatur in orbem.


Nec mihi inaequales per terras objice montes;
Quandoquidem et montes et montibus addita summis
Oppida, quae apparent sese inter condere nubes,
Collata ingenti cum Terrae totius auctu,
Exiguus pulvis convexa per aera rotarum
Esse videbuntur, vel si quid tenuius extat.


Ne tamen idcirco Terram aeque a parte rotundam
Esse putes omni; media nam forsitan illa 96
Excrevit paulo convexior in regione,
A geminis compressa polis; fors planior illic
Est, et longa polo contra procurrit utroque.
Multis quod multi suadent rationibus: ipsi
Partem, dum ambiguo certatur marte. feramur
In neutram, donec ventura id detegat aetas.
Nec fore jam longum speramus, denique nobis
Ut quamvis magno haec prolata labore patescant.
Imperio Regis, quo sese Gallia tollit,
Vel fuerit priscis dominata Heroibus , ut Dis,
Excit petiere Viri, pars frigora terrae
Arctoae, nimio pars oras sole calentes;
Ut spatiis ita distantes ingentibus inter
Se conferre queant Terrae loca mensa,suisque
Evincant certis demum rationibus, illa
Num qua parte sui protuberet, excurratque.
Quondam erat in votis, Sapiens regnaret ut ipse,
Vel saperent reges; tali fore namque beatos
Imperio Populos atque aurea saecla putabant.
Ante quod optatum est, hoc nostro cernimus aevo.
Nempe hic munifico Doctrinam amplexus amore
Dat fluere usque suis felicita tempora regnis.
Jamque sub hoc doctae quo Principe progredientur
Artes? nunc quis honos , quae nunc data praemia Musis?
Plus hoc Regis opus, quam classibus aequora magnis
Sternere, quam validas Urbes et Regna potenti
Hostibus evictis quatere atque evertere Marte.
Quanquam ille et sumtis cui non metuendus in armis
Bellipotens? vult pace tamen sibi quaerere laudem,
Illa concussas medius componere Gentes
Gaudet, et arte sua pacatum cernere Mundum.


Quod superest, Zonis praecinctam quinque rearis
Tellurem. Prior est, quam dicunt Torridam ab igne;
Solis enim reliquis multo magis igne calescit. 97
Haec paribus distat spatiis ab utroque Polorum.
Quaeque habitant intra Gentes, utrinque per annum
Projiciunt umbras: nam cum Sol flexit ad Austrum,
In Boream umbra cadit; cum contra Aquilonia Regna
Illustrat, cadit umbra eadem contraria in Austrum.
Bisque illa certum est terrae regione quotannis
Nullam e corporibus cadere ullis partibus umbram:
Desuper excurrens nam Sol bis lumine recto
Impendet, supraque caput bis praeterit urens;
Corpora propterea parti collustrat ab omni.


Hanc mediam excipiunt ardenti a Sole perustam
Zonarum geminae, quae Divûm munere nobis
Concessae nimio non exuruntur ab aestu,
Frigore nec nimio; tantum his regionibus una
Corpora projiciunt umbras de parte; propinquum
Harum quae ad Boream est, jacit illas sub gelidam Arcton;
Quaeque Austro accedit regio, projectat in Austrum.


Postremo extremis hinc illinc partibus extant
In geminos extensa polos spatia ultima terrae
Frigore perpetuo ventisque nivalibus usta.
Hanc ubi Sol terrae regionem lumine lustrat
Obliquo surgens, quoniam sex mensibus illam
Circumiens ambit radiis, convertitur umbra
Circum corpora perpetuo; circumque vocamus
Umbrosos, habitant hujus qui frigora terrae.


Percipe praeterea. Terraï quae loca distant
Cardine ab alterutro geminorum utrinque polorum
Aequa mensurae pariter ratione, necesse est
Illa loca aestatemque simul brumamque rigentem
Perferre, et pariles noctes agitare diesque.
Non simul at possunt ortumque obitumque videre
Solis: et oppositis qui distant partibus, uno
Hi mediam lucem, noctem illi tempore semper
Aspicient: gelidae tantum spatia ultima Zonae 98
Excipe, quae noctem pariter lucemque tuentur.


At quibus est mediam semper noctemque diemque
Tempore eodem agere in diversis partibus illic
Austri, ast hic Boreae, Antoecos vocitamus: eorum
Noxque diesque quidem mensura deficit aequa;
Nam, dum aliis brevis est, aliis longissima constat
Alterutra; aestates alterno tempore ducunt
Atque hiemes. Tandem loca qui contraria Terrae
Incoluere vocati idcirco nomine Grajo
Antipodes, prorsus non ulla his convenit in re;
Non simul augeri simul et tabescere noctes,
Crescere non luces simul imminuique tuentur,
Non Solem simul aspiciunt nec sidera noctis;
Alternisque ferunt aestatem ac tempora brumae.


Quae quoniam docui, quod restat percipe porro.
Principio globus hic, Tellurem quem vocitamus,
Et Maria et Terras ingenti amplectitur orbe.
Qua tamen in Terras spatiis extenditur amplis,
In partes multi scissum voluere quaternas;
Nos unam incolimus, quae nunc vetus Orbis habetur;
Quandoquidem priscis fuit haud incognita saeclis.
Altera Terraï pars est America, suumque
Nomen ab Etrusco retulit modo cognita Tiphy.
Laudamus veterem Grajo sub Iasone Pubem,
Quam freta tentantem prius usque impervia puppis
Transtulit Argolica de terra ad Colchidos oras,
Deinde viae pretium referentem velleris aurum:
Majus opus nuper tentatum audivimus ipsi,
Tanto majus opus, quantum nostra aequora vincit
Oceani pelagus, tanto praeclarius, ingens
Quantum America suis cum regnis omnibus atque
Omni auro pretium hoc excedit velleris aureum.


Tertia pergelidae pars terrae subjacet Ursae:
Ultimaque Arctoae contraria nomen ab Austro 99
Sortita est: nobis sed vix nota utraque propter
Aeternas hiemes ventorumque invia regna.
Qua late excurrit gelidas America sub Ursas,
Apparet Canadum tellus, et Virginiaï,
Florida, Mexicaque ora, novumque Hispania nomen,
Atque aliae atque aliae cultu ut nomine Gentes
Regna tenent: dives stat Caliphornia ponto
Insula; non est et reliquas ut dicere post hanc
Jam morer; illa tibi par regnis grandibus extat.
Parte alia oppositum Boreae qua vergit in Austrum,
Aurea Castellae regio est, Guianaque late
Porrigitur; non ulla ferax magis altera Tellus
Auro atque argento; fert omnigenos animantes;
Oppida habet, magnisque extructas molibus urbes.
Adde his Brasiliam, Chilos quoque, Peruviumque.
Ingentes multique lacus, et ditibus undis
Flumina opima rigant horum spatia ampla locorum.


Dehinc oculos et ad hanc nostrae, quae dicitur Orbis
Esse vetus, Terrae partem circumfer, et Afros
Europaeque Asiaeque immania regna recense.
Prima Hominum sedes atque altrix prima fuisse
Fertur Terra ferax Asiae: his praegrandibus oris
His Populis Reges magni rerumque Potentes
Imperitant. Vastis regionibus Othmanidarum
Imperium angusto spatiatur ab Hellesponto.
Quot gentes quot regna tenet! tum Persidis ingens
Excipit hoc ditio: hinc Indi , Seresque, Scythaeque,
Extremique Asiae Sinae Gens invia montes
Propter inaccessos murique crepidine junctos.


Africa deinde subit nigro contincta colore,
Vasta quidem Tellus, sed non ita culta, videtur
Quae regione sui media deserta prope esse.
Namque ibi arenosi montes campique feruntur
Instabiles, et saecla tenent invisa ferarum. 100
Nilus eam pluvia et caelesti humore carentem
Abluit exundans, et largo flumine ditat.
Hic est fertilis Aegyptus, Nomadesque vagantes,
Et Mauri, et Numidae, sunt hic Garamantes, et ora
Exusti Aethiopes, Nubiaeque calentia regna:
Multaque praeterea Populorum nomina, multae
Regnatum late ditiones. Ultima restat
Europa, a Tyria tenuit quae Virgine nomen.
Hanc Jove cornigero, dum littore luderet inter
Aequales aetate simul florente Puellas,
Deceptam memorant Vates vestamque per aequor
In Cretam : trepidans ex aequore respiciebat,
Aequore dum Tauri tergo veheretur amantis,
Littus respiciebat, eoque in littore Pubem
Tendentemque manus iterumque vocantem;
Pulchraque plus lacrymis quam fluctibus ora rigabat
A magno nuptam se ferri ignara Tonante.
Virginis hujus habet nomen, quae dicitur Orbis
Tertia pars veteris, longe minima inter utramque
Et Libyae atque Asiae partem, sed enim magis illis
Nobilitata , superque alias florentior omnes.


Atque ea Parrhasiae qua late subjacet Ursae,
Moschorum Imperium complectitur, hisque propinquos
Suecosque, Danosque, et quorum nomina versu
Claudere Musa vetat, Boreaeque et frigoris ejus
Indigenas; nec non illa tellure Britannos
Avulsos paulum et munitos aequore circum.
Pars alia Europae, qua se convertit ad Austrum,
Cum Regnis te vasta tuis Hispania pulchramque
Italiae pariter tellurem, Pannoniamque,
Et Misûm, et Thracum, et Grajorum continet arva.
At medium tenuere locum Germania Lechi
Cum regnis late campestribus , et ditiones
Gallorum, quos a Pyrenes montibus illinc, 101
Alpibus hinc clausos tellus alit alma feraxque.


Demum quod superest, magnum Mare, circuit omnem
Quod Terram, Oceani vocitamus nomine; at illud
Pro regione loci varia, quem perluit undis,
Nomina sortitum est pariter variantia; quippe
Aequor Atlanteum tibi Mauri a vertice montis
Nomen habet, quoniam radices montis ad ejus
Franguntur fluctus: Americae ad littora Iberis
Longe a littoribus pelagi hic extenditur aestus.
Aequor Hyperboreum contraque Australe vocamus,
Terrarum quod eas perfundit fluctibus oras.
At mare Pacificum jacet inter littus Eoum,
Occidusque plagas Americae: aestumque vocamus
Praeterea Medium, Libycas qui volvit arenas,
Europaeque Asiaeque allabens exedit oras.
Deinde quid Hyrcani, Rubrique tibi aequora ponti,
Euxinum, Adriacumque, minoraque nomina dicam?
Quid freta Bosphorias fauces syrtesque sinusque
Commemorem? Doctis haec tutemet omnia quibis
Discere de Tabulis. Sine me nunc otia fessum
Captare, atque istas paulum dimittere Musas,
Mox iterum ad Causas rediturum et munera coepta.
102

LIBER TERTIUS

Gallia, quae Medii glaucis hinc aequoris undis
Illinc Oceani rauco perfunditur aestu,
Ultro cui fines posuit Natura tumentem
Rhenum et nubiferam Pyrenem Alpinaque clausta,
Propter multa quidem multis regionibus una est
Anteferenda, quia et mitis laetissima caeli
Gaudet temperie, telluris et ubere gleba,
Felicesque hortos habet et pulcherrima Tempe;
Ut neque propertea priscis Phaeacibus arva,
Nec nemora Hesperidum invideat licet aurea quondam,
Nec ripas Penee tuas; proin mira videri
Gentibus ut possit regio, visendaque ferri.
Oppida quis Populis munita opibusque, quis Urbes
Enumeret magnas? num terra Urbs visitur omni
Aemula Lutetiae? quae tantum rebus opima
Rebus opima bonis? Viden et quos Gallica profert
Terra Viros? Seu bella movent, quae doctior armis
Gens erit? Amplexu placidae seu civica pacis
Jura artesque colunt, tantum felicibus ausis
Progrediuntur, uti prorsus miranda reperta
Gentibus humanis in publica commoda vitae
Ediderint. Verum miranda haec omnia quid sunt
Denique prae rerum majestate atque repertis
Ejus, qui nobis rationem invenit eam, qua,
In caelo quidquid peragi terraque videtur,
Verius ex adyto divini pectoris edit,
Sacri quam Tripodes Laurus Cortinaque Phoebi?
Gallus et hic; magno se Gallia tollit Alumno.


Felix, qui clarum potuisti extollere primus
Lumen, et immensum te late ferre per Orbem, 103
Et nubes atque Astra tuae supponere menti.
Te sequor, o Gallae Gentis decus, atque tuorum
Docta pedum relego pressis vestigia signis;
Non quia te sperem properantem aequare sequendo,
Veri propter eum sed, quo mens ardet, amorem:
Namque facem Veri praefers, lucemque ministras.
Tu sapiens rerum Inventor, tu munera nobis
Inclita suppeditas et vita digna perenni.
Nam simul atque tuis evolvimus aurea chartis
Aurea dicta, quibus penitus Natura retecta est
Omni ex parte patens, occultaque prodita vis est
Causarum, et ratio simul ac tua vociferrari
Incipit, hanc omnem suprema a Mente coortam
Naturam rerum et suprema a Mente geri res;
His animus rebus quaedam divina voluptas
Afficit, atque extra mihi me rapit, ut videar jam
Non humilis Terrae sed totius incola Mundi,
Et per te propius Naturam agnoscere summam.
Non ita vis mentem tangit mihi suavior ulla,
Magnifica ante oculos vel cum se nocte Theatra
Auro et picturis et lumine fulgida multo
Objiciunt, resonatve modis vocalibus aër.


Dum tamen interea te ad caelum Gloria tollit,
Ipse ego Musaeo pergam tua dicta lepore,
Namque aliquis lepor est Musis, contingere, et illum
Doctrinae fontem suavi conspergere cantu.
Forsan ad haec Homines turmatim carminis ergo
Accurrent; rapimur quoniam mage suavibus omnes,
Et properamus eo, quo res dulcedine grata
Invitant; veluti Pueri, qui saepe recusant
Pharmaca, si mellis non sunt contincta liquore.
Quapropter pergam incoeptum pertexere versu.


Et quoniam docui, quae partes Totius extent,
Et qua sint inter sese ratione locatae; 104
Semina nunc, quae sint rerum et Primordia Mundi,
Dicendum, et sese quo motu corpora quales
Composuere recens in formas, quaque coacta
Vi facere id, demum unde omnis Natura coorta.


Principio ante alias te res, quas deinde docebo,
Scire velim, nullum, cum primo est conditus Orbis,
Praecessisse Chaos confusaque materiaï
Semina, quae longo fuerint mox tempore motu
Digesta in varias paulatim disposituras:
Talem sed primo [simul esse incoepit] ab ortu
Crede fuisse Orbem, qualis nunc saecula constat
Post elapsa, statim rationis et ordinis hujus
Nimirum Tellus et Sol et Sidera primo
Extabant ortu rerum tempusque coortum,
Motu quaeque suo subito distincta locisque.
Primi quin Hominum non sunt rationis egentes,
Ut Pueri, exiguo pariter neque corpore creti,
Sed plena jam aetate et mole et viribus aucti.


Et quo pervidas magis haec, reminiscere Summi,
Exorta unde omnis res constitit, infinitam
Esse Potestatem: ratio proin vera reposcit,
Perfectum parti subito quod prodiit omni,
Quidquid ab illius constat virtute profectum:
Longe aliter quam qui Divûm simulacra perenni
Aut veterum Heroum vultus in marmore fingit:
Principio lapidis rude pondus et horrida moles
Multiplices ferri quavis de parte per ictus
Excutitur; donec referat molemque modumque
Corporis humani ; signantur brachia porro
Et caput atque humeri pectusque et crura pedesque;
Porro oculis vitam dabit Ars, spirantia finget
Ora, et caesariem venasque et tenuia quaeque
Ducet: at interea est mora temporis illius ingens,
Singula quo tenui studet ipsa effingere caelo. 105
Sed mage docta manus cui sit, tibi tempore signum
Efficiet breviore: potes deducere porro,
Artifici si summa sit Ars et summa Potestas,
Quo primum inciperet, jam illo confecta videres,
(Prorsus ut intersit mora nulla) in tempore signa.
Hac ratione vides, primo jam tempore Mundi,
Omnis quod rerum quoque tum Natura repente
Constiterit, qualis post longos constitit annos
Parti perfecta ex omni, quia Mente creata est
Illa, cui summa est simul Ars et summa Potestas.


Id tamen haud nostris quidquam rationibus obstat;
Scilicet, ut si, Hominum quae sit natura, requiram,
Et quibus a causis habeant exordia prima;
Esset opus potius, quo semine qua ratione
Se foetae evolvant gremio, perquirere, Matris;
Quam quales jam tum cunctarum in origine rerum
Cum Terra simul extitetint Caeloque creati.
Sic etiam quid erit, vera ratione quod obstet,
Quasdam scrutari naturas Principiorum,
Unde velut certo de semine Sidera Caelum
Undarumque sales liquidi Tellusque videri
Possit, et unde omnis demum Natura coorta,
Quamvis non ita res exortas esse reamur?
Proinde magis, quae sit rerum Natura, patebit,
Quam cum constat, uti fuerit res quaeque creata.


Porro cum summa potuissent Numinis arte
Haec infinitis rationibus esse coorta;
Eligere e numero tanto quamcumque relictum
Quis neget arbitrio nobis, veramque fateri?
Dum tamen omne, quod ex illa deducere pergo,
Rebus, quas caelo fieri terraque tuemur,
Conveniat, neque secum in re quoque discrepet ulla.
Quare age jam, Mundi quae sint Primordia, dicam.


Totius hanc, constant unde omnia, materiaï 106
Summam, ubi de nihilo jam extabat condita, rere
Protinus in partes divisam esse innumerales;
Rere et partes in motum protinus isse,
Qui modo mensura in rebus servatur eadem;
Nam neque adaugescit quidquam, neque deperit inde:
Scilicet et partem circa se quamlibet actam;
Quoddam et praeterea medium commune obeuntem;
Ire viae recta quoniam regione nequibat;
Obstabant aliae atque aliae cui semper eunti:
Idcirco ut varios se flexerit omnis in orbes,
Usus erat, subito multis cum partibus una:
Atque ita Vorticibus totidem se verterit omnis
Materies, totum quot constant Astra per orbem.


Illas praeterea cujusvis pone fuisse
Particulas, cum summa fuit divisa, figurae;
Non opus idcirco minus est fateare, quod omnis
Pars ea debuerit prostantes e latere omni
Excutere angululos (parti pars officiebat
Quandoquidem motu), fieri tum proinde rotunda,
Ut pila, quam Pueri volvunt per strata viarum.
Quod sic exciderat de partibus, esse necesse est
Id minimum et quascumque potens variare figuras;
Ut tali ratione queat replere, pilarum
Inter particulas quod possit inane videri.


Jam duplex genus est inventum Principiorum;
Scilicet offensu decussae particularum
Dispersaeque scobes, quas Prima Elementa vocamus;
Altera volventum dicunt Elementa pilarum.
At quae Tertia sunt, tibi post manifesta patebit
Esse ea, quae propter molem crassamque figuram
Non possunt properanter agi, motuque cieri
Perfacili, duo quo jam percipis altera ferri.
His tribis omne, quod est, rerum constare necesse est:
Efficiunt Solem, et quae fixa vocavimus, Astra 107
Prima, Scobes, Elementa; at fluvida deinde Pilarum
Particulis constat caeli natura rotundis;
Denique Tellurem Lunam Stellasque vagantes
Tertia constituunt Elementa. His plura negamus
Esse opus ad rerum Naturam: namque tuamur
Convestire sua cum Solem et Sidera luce
Omnia, luminibus caelum praebere meatum,
Rejicere at lumen Terram Stellasque vagantes;
Nonne tibi totidem naturas Principiorum,
Unde tria haec constent, reperire opus esse videtur?


Praeterea, fractis quod motu particularum
Decidit angululis, Elementum, ubi copia multis
Ejus adaugescit dissecta erasque plagis,
Plus quam opus, ut partes inter repleatur inane,
Omne, quod hac ratione tibi supereffluet extra,
Atque redundabit, cogetur Vorticis axem
In medium: nec sponte sua subigente putanda est
Id sine vi facere, atque illuc non pulsa coire
Materies: Scobs namque Pilis cum tenuior extet,
Vi multo major recedere longius illae
Nituntur medio de Vortice; proptereaque
Intro ea contrudunt Elementi pondera primi
Parte repulsa omni, medioque in Turbine stipant.
Nonne vides, cum pertuso versatur in orbes
Triticeum cribro frumentum, immixta coire
Quaelibet in medio, tenui quae pondere constant,
Ut paleae et culmi fragiles siccataque sole
Herbarum folia et ramorum fragmina parva?


Namque, prius quoniam Naturae diximus esse
Legem,ut, circuitu quae corpora cumque moventur,
A circumductae media regione viaï
Nitantur fugere, et recto se avertere cursu;
Ut lapis, in fundae qui circumductus habena
Funem tendit eo, quo vult erumpere nisu; 108
Sic, quia particulas, Elementa secunda, rotundas
Jam doceo celeri versari turbine circum,
Debent propterea nisu contendere magno
Vorticis e medio disjunctae longius ire,
Nequidquam; quoniam conantibus exteriores
Mole sua obsistunt semper, vi vimque refraenant
Funda velut lapidem. Vis haec et nisus eundi
Longius a medio Lucis natura profusae est
Undique per magni regiones Vorticis omnes.


Turbinis in motu porro cujusque, Polorum
Rere loca extremis hinc illinc partibus esse;
Circa ea materies etenim convertitur omnis:
Ut sic deinde queas cognoscere, qualis inesse
Vorticibus rapidis tactus per mutua possit.
Namque polo alterius si fors tangatur uterque,
Circum et uterque viae de parte feratur eadem;
Unum opus est gemino fieri de Turbinis aestu:
Quod si correpti sese in contraria volvant,
Officiente inter se cursu praepedientur
Mutua; et hac magni fient ratione tumultus
Materiae tanta in turba celerique rotatu.
Quare, quod superest, ita debent esse locati
Inter se, ut gemina medius tibi parte polorum
Contingat Vortex alios regionibus illis,
Quas geminis utrinque polis distare videmus.


Praeterea, quoniam vi turbinis exagitatur
Primi materies Elementi, extraque furentis
Impete circuitus propellitur; omnis in axem
Non medium cogetur, et inter septa Pilarum
Haerebit semper : verum quia corpore constat
Subtili atque auctu tenui nimis, effigiumque
Proinde potest reperire per intervalla Pilarum;
Idcirco rapidi vi turbinis egredietur
Per partes elapsa, polis quae longius absunt. 109
Vix elapsa tamen curu se proferet extra;
Ecce recepta polo vicini Vorticis intro
Illabetur eo, quo fugerat, impete cursus.
Hac nunquam ratione potest cessare meare
Inter contiguos rapidae vertiginis aestus,
Illa lege tamen, tantum per aperta polorum
Ut queat endogredi tenuis natura Elementi;
Undique at extremis laterum de partibus exit.


Atque ubi materies ea Vorticis unius aestus
Ingressa est per utrumque polum, se concita recto
Intro aget incursu; donec de partibus aeque
Oppositis veniens hinc illinc tramite motus
Occurret medio, offensuque rotabitur acri.
Est, genus hoc, falso quoque cernere in aequore motum:
Namque fretum angustum rapidis qua dividit undis
Trinacriae terraï Italis a finibus oras,
Vasta Charybdis ubi est , et vis Scyllaea minatur,
Hinc mare Tyrrhenum magno se gurgitis infert
Procursu, Aeolio qua spargitur insula ponto
Plurima Vulcani fumantibus usta favillis;
At contra Ionium rapidis devolvitur undis:
Quorum ubi in angusto vis obvia colluctatur,
Commiscetque undas; rapidum se volvit in orbem
Pontus, et ingenti sinuatus turbine seavit.
Non illac impune rates transire; marique
Ante procelloso potiusque furentibus Austris
Jactari caecam per noctem hiememque malignam
Nauta velit, quam vel caelo ventisque serenis
Deprendi Siculi diros prope gurgitis aestus:
Namque ratem misere illa rapax vis corripit undae,
Contorquetque aestu, saevoque absorbet hiatu.
Sic tibi materies es diro agitata per orbem
Protinus offensu circa se turbine magno
Volvetur, liquidumque illa ratione fluensque 110
Constituet corpus; debet quod proinde rotundum
Esse: rotatur enim se circa; hoc dicimus Astrum:
Quod circumpositas quia turbinis impete magno
Impulsuque Pilas, Elementa secunda, valenti
Arjetat, hisque auget proin nisus effugiendi;
Est opus, ut multam videatur fundere lucis
Undique vim magni in regiones Vorticis omnes:
Quandoquidem vis haec lucis natura reperta est.


At si materies Elementi percita primi
Vorticis alterutrum velocius ingrediatur,
Qua via facta, polum; sed tardius altera multo
Opposita de parte meet; tum volvier Astrum,
Non erit, ut possit media regione viaï,
At fulgere polo tanto vicinius uni,
Quanto hac motus erit mage segnis materiaï.


Denique consimili pariter ratione fatendum est,
Si de parte Scobi pateat magis exitus una,
Astrum non medio statuendum in Vorticis orbe
Esse; quia a medio plus partem accedet ad illam,
Liberior primo patet exitus unde Elemento.
Idcirco aestivo Tellus mage tempore distat,
Horrida quam brumae per frigora, Solis ab igne:
Quandoquidem medium non obtinet orbe suo Sol
Vorticis hujus eam, quam dicimus, ob rationem:
Forsan ob hanc etiam, non aequis viribus extra
Quod Vortex omni de parte prematur; et inde
Parte hac excurrat protensior, arctior illa,
Et sese oblongi speciem conformet in ovi.
Propterea haud aequum gradiuntur et astra per orbem.
Idcirco tellus unam quoque serius orbis
Absolvit magni partem, pluresque dierum
Actos circuitus aequatis Veris ab horis
Ad medium Autumnum proinde enumerabis, ab ipso
Quam conta Autumno nimirum ad tempora Veris. 111
Nec tibi propterea est illud mirabile habendum,
Quare Terra magis, cum distat longius , igne
Usta calet Solis; quoniam aestas tempore tali
Rectius a radiis fit descendentibus, atqui
Et mage condensis, gelido quam frigore brumae,
Cum Terram obliqua tangunt ratione meantes.


Porro particulae, quas diximus esse Elementi
De numero alterius quavis de parte rotundas,
Quae magis accedunt medios ad Turbinis aestus,
Esse magis celeres debent, atque ocyus ire,
Quam reliquae, a medio quae Vortice longius absunt,
Propterea, primi quia fortius exagitantur
Viribus a validis Elementi, ideoque minores
Debent esse: etenim majori mole vel aequa
Si sint cum reliquis, supra quae tardius errant,
Debebunt alias subito super insiluisse,
Atque aliis longe magis usque recedere: nam vis
Major inesset ob id, motus pernicior illis
Quandoquidem est, circumque suo ocyus orbe feruntur.


Augminis haec ratio, qua scilicet esse remotas
Majores opus est partes, per Vorticis omnes
Non valet extendi regiones: namque necesse est
Post ingens spatium tum demum existere partes
Mole pari, atque alia motus ratione cieri,
Ocyus extremas, quam quae procul haud ita distant.
Scilicet et ratio est, quoniam cum corpora in orbem
Acta cientur, in extremis, fateare necesse est,
Finibus illius quod vis pernicior extet:
Nam properant partes majorem tempore eodem
Conficere, ac aliae , quibus est minor ambitus, orbem.
Adjice praeterea, quod, quae regionibus errant
Extremis, urgentur, et impelluntur ab ipsis,
Extra contigui qui sunt, spatiumque coarctant,
Vorticibus: quare est motus violentior illic. 112


Nunc , quoniam docui, quae prima secundaque rerum
Sint Elementa, et qua motus ratione ferantur,
Tertia jam illorum quae natura, tuamur.
Nec me animi certe fallit, quod tristior esse
Haec ratio plerumque videtur, qua tibi motus,
Vorticibus rapidis quales sint, edere pergo;
Tandem ut turbinibus jam jam lassata teneri
Mens facile haud possit nostris in versibus, atque
Elabi sibi multa sinat, quae scire necesse est
Funditus ad rerum naturam perspiciendam.
Proin opus est facto, veluti, qui lumina figunt
Artifices in rem tenuem perquamque minutam,
Saepe fatigatos oculos jamjamque trementes
Inter opus vertunt in amice lumina lucis
Gemmarum, prope quas cupiunt id propter habere,
Lumina ut aspectu tali recreata valescant;
Sic opus est, inquam, dum prima Elementa, quibus res
In mundo gerit omniparens Natura suosque
Auctificos motus evolvimus ac genitales,
Interdum res in varias avertere mentem,
Quae plus collibeant, animus magis unde juvetur,
Robur ut inde suum viresque recolligat auctas.
Hoc age, si sit opus; porro renovare memento
Intermissam operam, dicendaque protiuns audi.


Et quoniam tenuis Scobs, fractis orta Pilarum
Quae fuit angululis, varianti est praedita forma
Multiplicique figurarum ratione, nec aequa
Mobilitate fluit motus, fateare necesse est,
Ipsa suis quod perplexis plerumque figuris
Endopedita una nectatur, conque globetur,
Inque ita majorem concrescat corporis auctum.
Et cum deinde meare per intervalla Pilarum
Debeat, ipsius sulcos in mole cavatos
Hac ratione opus est fieri corpusque striatum. 113
Corpus id, ut solidum minus est pro mole, suoque
Languidius motu, quam caetera quaeque, cietur,
Debet propterea retro trudi atque repelli,
Inque polum redigi, motus quo tenuior extat,
Alterutrum: veluti si ligna in fluminis undas
Immittas medias, qua vis properantior harum est,
Illa sequi celerem non posse videbis aquarum
Cursum, ast alterutram trudi impellique repente
Proptrea ad ripam, qua segnior impetus urget
Fluminis: illa etiam moles sic corporis, una
Quae de perplexis inter se primi Elementi
Particulis concrevit, et hinc redigetur et illinc
Axis ad extremas, ubi cursus tardior, oras
Hinc correpta simul medium descendet in Astrum,
Cum valido primi subito torrente Elementi.


Illud in his obsignatum sed oportet habere,
Corpora de genere hoc quod quae compulsa per unum
Sunt transire polum, sulcos de parte retortos
Evolvunt alia, quam qua sunt parte striata,
Oppositum per iter veniunt quae missa polorum.
Nam veluti adversa sese polus inter uterque
A parte hinc illinc opponitur, usque necesse est,
Oppositis quaecumque polorum a partibus acta
Corpora sunt, ut item cieantur ab impete motus
Oppositi: porro motu sulcique striaeque
Quandoquidem fiunt, pariter de partibus esse
Oppositis perarata retortaque corpora debent.


Quae compulsa polis dein corpora cum venere
In medium, sit ubi, supera ut claravimus, Astrum,
Ejus turbineam neque vim superare, neque intus
Mersa manere queunt, extra sed ab ictibus atque
Vi valida motus primi rejecta Elementi,
Multaque sese inter magnis impulsibus una
Sic conjuncta tegent agitatum extrinsecus Astrum, 114
Atque illa maculas tenebrarum parte refundent.


Quod genus est maculas tibi claro in Sole tueri
Hac ratione; domum, facito, per tenue foramen
Ingrediatur in obscuram radiantia Solis
Lumina; tum vitreo radiorum ea lumina clausus
Excipies tubulo: dein egredientia multos
Post vitri anfractus pura super ipse papyro
Objecta facies parvo clarescere in orbe.
Protinus hac longe tenues longeque minutas
Diffundi maculas in Solis imagine cernes.
Quare opus est, labes etiam fatearis in ipsa
[Nec secus id fieret] reperiri lampade Solis.


Illinc scire licet se circa vertier Astrum:
Haerentes illi maculae nam conspiciuntur
Occidere a nobis nimirum et rursus oriri
Haud spatiis inter sese variantibus: ergo
A Solis motu circumlatae esse videri
Debent: perque dies quia ter prope in orbe novenos
Perstant, idcirco tanto Sol tempore circa
Se peragit gyrum, et magno rotat impete lucem.


Quarum etiam hoc melius poteris cognoscere pacto
Naturam, si, quae simili ratione geruntur
Hic nos inter, ea, qua polles, mente revolvas.
Scilicet impuros undae cum flamma liquores
Concoquit, ex illis ferventibus atque agitatis
Spumam exire, superque undas innare videbis
Non ratione alia, quam quod permixa liquori
Materies alienigenis ex rebus eadem
Vi nequit ignis agi, qua concita lympha cietur:
Quare ferventi ex humora exire necesse est
Illam, ipsisque undis disjungi, conque ligatam
Haerere inter se, supraque extare liquores.


Et quoniam, unda diu valido si serveat igne,
Spumam dissipat, et magnis fervoribus actam 115
Disperdit; pariter fieri hoc in Sole rearis;
Scilicet interdum maculas consumier aestu
Vorticis illius, rapidoque perire rotatu:
Attamen absumtis succedunt usque recentes,
Saepe quidem plures, quamquae periere; novaeque
Molem aliis maculae plerumque manentibus addunt;
Majorem debent proin lucem subtrahere Astro.


Propterea , ut memorant, lux saepe est languida Solis
Visa, atque obtuso tabescere lumine saepe
Decolor; ignaris timor ut Mortalibus ingens
Exortus trepidis suffecerit argumenta
Mentibus exitium caelo terraeque parari,
Omniaque horrisono jamjam ruitura fragore.
Sic fuit, ut toto langueret pallidus anno,
Et nitidum obscura ferrugine tingeret Orbem,
Curia Caesareo quondam cum sparsa maderet
Sanguine: proin moesta tenuem cum luce calorem
Fundebat caelo; gravis ut caligine densa
Desuper incumbens horreret frigidus aër,
Et non percoctis squallerent frugibus agri:
Visus item Sol est per caeli templa vagari
Clarior assueto: maculas cum scilicet atras
Sorberet victor, motuque resolveret acri.
Quin etiam, propriam quae jactant sidera lucem,
Interdum exiguum caelo demittere lumen,
Tergemina interdum veluti reviviscere flamma:
Nimirum ut maculis circumfunduntur opacis.


Accidit, ut maculis quoque densis saepe coortis
Undique velatum nigra ferrugine Sidus
Fulgorem condat nobis, penitusque videri
Desinat, aspectu subtractum scilicet omni.
Idcirco septem cum Plejadas Atlanteas
Ante fuisse ferant caelo, post excidit una
De numero: nam sex clara de nocte videntur 116
Dumtaxat; quoniam quae quondam septima fulsit,
Jam lucem maculis obduxit nigra coortis.
At, placuere quibus mendacia ludicra, dicunt,
Sex Nuptas Divûm in thalamos ivisse Sorores,
Septima mortali Merope tibi, Sisyphe , nupsit:
Propterea claras inter pudibunda Sorores
Delituit caelo. Varia est sententia multis,
Nimirum Trojae non funera Trojugenûmque
Unam harum Electram memorant potuisse tueri,
Aversamque ideo vultus, oculisque pudicas
Opposuisse manus: quantus dolor iste fuisset,
Nunc quoque qui terris avertere cogeret ora!


Adde, quod illa ipsa poterit ratione repente
Apparere novum radiis orientibus Astrum,
Ante videre fuit quod nusquam: id scilicet illo
Tempore continget, medio cum in Vortice, ubi Astrum est,
Prima redundabunt vi multa Elementa, superque
Fundentur maculas ingenti percita motu,
Immersasque tegent: lucem tum protinus Astrum
Exeret haud maculis obstantibus interceptam.
De genere hoc visum est in Sidere Cassiopeae
Astrum luce novum majori ardere, sereno
Quam micat Idalium, mage cum nitet, aethere Sidus.
Haec nova tum lucis species objecta repente
Mira videbatur; tantum ut propter novitatem
Suspicerent Homines in caeli lucida templa.
Sed dehinc paulatim decrescente inque minuto
Lumine conspectus hominum subducta refugit
Tandem Stella recens, maculisque obducta negavit
Lumen, ut ante, suum, penitusque evanuit omnis.
Altera post paulo est in Cycno visa: sed ipsa,
Atque aliae pariter, quas conspexere micantem
Ex improviso terris ostandere lucem,
Velatae maculis tandem nigrantibus ignis 117
Fulgorem aspectu prorsum eripuere videntum.
Est etiam caelo nuper servata sereno
Stella, micat magni quae collo consita Ceti:
Hanc referunt caelo nasci, extinguique quotannis,
Propterea forsan, quia dum convertitur ipsa
Circa se, ut pariter converti diximus orbem
Solis, nunc claram maculisque necesse carentem
Exhibeat partem, nunc, quae est obscura, revolvat.


Atque ea, quae dico labes offundere Soli,
Corpora, si celeri subito rejecta rotatu
Non jungantur, uti maculas componere possint,
Sed disjecta fluant extra, magnoque ferantur
Impete, tum Solem quendam velut aëra circa
Constituent, longe qui Vorticis in regiones
Procurrit magnas; magis quia viribus illa
Ejiciuntur, uti longe procurrere possint.
Aër nec penitus forma queat ille rotunda
Esse; sed in morem lentis mage tollitur illis
Partibus, a geminis quae distant scilicet aeque
Solis utrinque polis: nam corpora fortius illinc
Ejiciuntur, uti longe procurrere possint.
Hinc protensa quidem per caelum saepe videtur
Lucida surgentem praecurrere Lancea Solem,
Occiduumque sequi. Praelonga cuspide primum
Tollitur exoriens; post latior usque videtur
In Solem. Hoc cernas nimirum, innubilus aër
Et caeli facies si sit nitidissima noxque
Illunis. Fiunt plus longa crepuscula saepe
Illius ob lucem; siquidem quae fluvida Solem
Ambit materies, liquidi cum impurior aura
Aetheris haec constet, radios reflectere debet:
Haud secus ac Solis radios telluris hic aër
Ad nostras acies reflectit, conditus undis
Nuper ubi Sol est, vel ubi jam proximus adstat 118
Cardine in Eoo lucemque diemque daturus.


Languida nunc ea lux, nunc est mage clara: necesse est
Densior idcirco sit saepe et rarior ipsa
Lucida materies, queat ut reflectere Solis
Viribus haud aequis radios: nunc cuspide utrinque
Protensa videas procurrere saepe vel ultra
Tellurem, retrahi nunc atque recedere longe,
Ut minor aut major nimirum materiaï
Copia ferventi Solis jactatur ab Astro,
Aut valida plus sive minus disjecta fugit vi.


Nunc supera a dictis deducam, qua ratione
Quilibet absumi Vortex queat atque perire.
Nimirum, maculae texere ubi corpore denso
Undique, quod medio manet aestu Vorticis, Astrum,
Objice perfracto nequeat discurrere ut extra
Primi materies Elementi inclusa sub illis,
Turbineumque agitare citatis viribus aestrum;
Imbecillus eam rem propter Vorticis ejus
Motus erit, fietque remissior illa rapax vis;
Ut proin finitimis haud contra obsistere possit
Vorticibus, valido qui certant impete motus
Pertrahere ad sese secumque revolvere raptum.
Quapropter cum non obstet, velut ante, trahenti,
Alterius prorsum debebit Turbinis aestu,
Ejus prae reliquis, cui vis violentior extat,
Sorberi, seseque alieno evolvere motu
Confusis, nec jam suus; atque illabier una
Astrum etiam maculis circumtectum undique nigris
Usque adeo, ut corpus videtur prorsus opacum.


Hinc tibi perfacili poterit ratione patere,
Constare unde queant palantia Sidera tellus
Lunaque et insueta fulgentes luce Cometae.
Sed primo, supera paulo quae dicta, revolve.
Nimirum quod, quae a media regione remotae 119
Vorticis, has partes propioribus esse fatendum
Majores multo, motuque minore cieri.
Nec ratio haec omnes debet, velut ante probatum,
Vorticis extendi in regiones: namque necesse est
Post ingens spatium tum demum existere partes
Mole pari, ast motus alia ratione cieri,
Ocyus extremas, quam quae procul haud ita distant.


His tibi suppositis rebus super atque probatis,
Concipe, quod rapido sorbetur Vorticis aestu,
Multum in se pro mole sua complectier Astrum
Materiae, solidique nimis proin corporis auctu
Constare. Hoc fines ubi Vorticis unius Astrum
Ingressum est, quoniam extremis in finibus ingens
Est motus, valida motus vi debet earum
Vorticis in medium trudi impellique Pilarum:
Dumque intro trudetur, idem vim debet âpisci
Sese in circuitum pariter cum Turbine toto
Volvendi: quare, prius ac descendat ad illas,
Languidiore meant quae motus impete, partes,
Si circum majore pilis, quas tangit, agi vi
Incipiat, nimium solido quia corpore constat,
Non ultra descendet; at ejus ut impetus extat
Major, contiguis quam partibus, egrediendi,
Ascendens medio de Vorticis usque recedet;
Majoresque fuga fugiendi augescere nisus
Debent; donec eo prorsus de Vortice tandem
Elabatur: at egrediens in Vorticis aestus
Incidet alterius, pariterque exibit ab illo
Porro in finitimum; semperque errabit eodem,
Quo doceo, pacto varios ratione per aestus
Fortuita certo nec motu aut tempore certo.


Atque ea conveniant nimirum ut cuncta Cometis,
Servatum est, caelo cum visi ardere Cometae;
Nam motu neque eunt certo neque tempore certo. 120
Quamvis usque adeo se rari tempore longo
Ostendant, ut, si certum quid constat in illis.
Propterea, raro quia visi , haud nosse queamus.
Forsan et haec melius ventura aetate patebunt,
Namque ea praeteritos caelo servata per annos
Noscere quibit, et antiquis praesentia rebus
Conferet, ut videat, si quidquam haec convenit inter,
Qui sit motus, uti redeant, abeantque videntum
Ex oculis, quin et loca eorum et tempora signet.
Non evolvendis aetas his sufficit una.


Hoc Astrum, unde tibi dico constare Cometas,
Innatat ingressum cum nostro in Vortice, Solis,
Quod recipit, lumen reflectit corpore opaco.
Tempore propterea tali apparere Cometae
Lux oculis debet nostris visumque ferire.
Porro cum nostro fugiens de Vortice longe
Abscessit, non lux aciem reflexa valebit,
Ut videatur id a nobis, contingere nostram;
Quandoquidem intersunt mediorum immensa locorum.


Ut tamen in dubiis varia est sententia rebus;
Contendunt multi vaga Vortice Sidera nostro,
Ut Venus et Mavors et Juppiter, esse Cometas,
Qui magnos circa Solem rapiantur in orbes,
At non circuitus media in regione manentem,
Verum vicinos nunc illi accedere, contra
Abductos spatiis nunc longe immanibus ire.
Proinde ubi jam longeque a Sole recessit
Astrum, haud a nobis lumen, quod tenue reflectit
Ob longinqua, quibus distat, loca, posse videri:
Posse tamen, proprius cum Soli accessit; ab ejus
Si tamen haud radiis propioribus involvatur,
Si supera et nostrum clara de nocte feratur
Per caelum; magnos ita rentur scilicet orbes
Talibus absolvi diuturno tempore ab Astris: 121
Proin, quoniam longos in Solem tarda revertunt
Post annos, neque tum, cum jam rediere, videri
Interdum a nobis possunt, sive obruta Solis
A radiis, nostro seu luce extantia caelo;
Non bene conveniunt, quae sunt servata, queamus
Per caelum ut certos horum deprendere motus .
Propterea possis quoque dicere, corpora circum
Multa Cometarum a medio raptarier Astro,
Non tamen immoto, sed Solem obeunte manentem;
Rapte quoque ut lunam Tellus vehit: illud at ingens
Non posse ob spatium, quo jam procul usque recessit
Disjunctum, tenui dispersa luce videri.
Haud alio apparent ergo illi tempore nobis,
Quam cum se a nostra propiores parte revolvunt,
Demittuntque; latent immenso caetera caelo.


Tutemet aspicies raro fulgere Cometam,
Quin longos lucis videas emittere tractus.
Si quid in incerta re conjectare valemus,
Haud male refractae per caelum, dum loca tranat,
Id tribuas luci, quae pro regione situque
Diversa nostras acies ratione lacessit.
Sin, hoc ne credas, obstat, quod sidera quaeque
Cum longo pariter deberent crine videri,
Hoc alio melius rem clarem fors tibi pacto.
Astrorum, genus hoc, tali constare putandum est
Corpora textura, Phoebeo ut tacta calore
Ingentes possint facile exhalare vapores
In speciem sumi, flammis velut humida ligna.
Quod magis ut veri noscas simile esse: videntur
Hi tractus longum, prope cum Sol, crescere semper
In spatium, et partem caeli comprendere magnam;
Cum procul est, contra curtato incedere tractu
Per caelum, et longa decrescere luce: sed usque
Est opus adversa ut Solis regione feratur 122
Fumida materies visque exhalata vaporum:
Nam motu acquirunt levitatem, ut scandere possint
Altius, educti liquido velut aëre sumi.
Hos tibi praeterea lucem dare posse vapores
Credendum eat; quoniam radios reflectere Solis
Posse quis inficias est? ut suspensa per auras
Nubila reflectunt. Haec nos Caudata vocamus
Sidera, cum caudae nimirum more sequuntur
Astrum Phoebeo lucentes lumine sumi:
Sin vero partem, Sidus quo tenit, in illam
Directi spatio praecurrant anteriori;
Lucem, quae Sidus praevortit, dicere barbam
Suemus: saepe comas quoque circum haec fundere cernes
Sidera, ab opposita Soli cum parte feruntur.


Denique (rebus in his nec multa indicta relinquo,
Ut, quam Hominum varii, possis dignoscere, sensus)
Non deerunt multi quoque praesertimque repertis
Haerentes Veterum, quorum sententia veri
Instar habet normae, tam prona mente sequuntur
Saepe etiam errantes, velut ipsa Oracula Divûm:
Non deerunt, inquam, qui jam nihil esse Cometas
Contendant, quam , quos exhalat Terra, vapores
Sublatos superas tenui cum corpore in auras;
Nubila uti nebulaeque Astra genuntur:
Magnopere in qua mî ratione errare videntur
Propterea, quia se nubes aliique vapores
Non procul extollunt Terra: cum saepe Cometae
Omnia fulgentes ultra vaga Sidera distent:


At vehementer in his vitium hoc fuge, quod tibi pacem
Delibare animi queat et turbare timore;
Nimirum dira ne credas luce Cometas
Vertere Regna, famem portendere, certaque Regum
Funera pestiferamque luem terraeque tremores
Insolitos, et quae , genus hoc, sunt caetera, vulgus 123
Affore quae jurat dubio procul inque minere.
Nil humana quidem suffundere pectora vulgo
Unquam consimili potuit nigrore metus, quam
Ignorantia causarum et rationis egestas.
Primum ubi nam caelo Mortales fulgere lucem
Ex improviso objectam videre Cometae;
Cum neque tum causam novitate exterrita scirent
Corda, neque incassum caelo apparere putarent,
Dirum si quid in hoc terrarum protinus orbe
Acciderat, bellum caedes morbique famesque
Funeraque, ex illa repetabant luce coortum.
At cur non aliquid laetum, quod deinde sequatur,
Fulgori referant inopini luminis ejus?
Tempore cum nullo terrae regionibus ullis
Non interveniant felicia tristibus, atque
Intermixta malis non sint bona, quae videantur
Esse novam caelo comitata secutaque lucem.
Praesertim cum, quod summa ratione creatum est
Numinis, esse nequit, nisi totius utilitatem
Propter Summaï, atque bono servarier ejus:
Namque suo prodest Toti pars, ipsaque partem
Pars aliam juvat, ut secum non dissonet Omne.


Astrum praeterea, vi languescente sua quod
Vorticis alterius victum sorbetur ab aestu,
Corpore si solido constet minus, ut queat alte
Jam medio propius descendere, transque meare
Illa loca, in motus ubi copia particularum
It segnes longe, atque agitur tradissimus orbis,
Illuc pervenit tandem, quo fortius ipsum,
Languidiusque Pilis non sit tangentibus; aequa
Inter eas sed vi libratum cogier ultra,
Non erit, ut possit descendere: namque vel ultra
Si descendat, eas in partes materiaï
Protinus incurrens, quae constant mole minori, 124
Proinde minus solidae sunt et minus usque valentes,
Astrum perceleri motu resilire repente
Debet: item supera neque contra ascendere possit
Hinc, ubi libratis agitatur viribus aequo
Momine; quandoquidem si supra ascenderet Astrum,
Contiguae partes vi tum majore repulsum
Respuere, et plagis intro propellere possent.
Restat, ut hac igitur consistere debeat usque
In regione loci, quo par vis illius extat,
Incidit inter quas, cum motu particularum.
Atque his exemplum rationibus addere coner.
In vitreum si vas argenti pondera vivi
Infundas pluviasque undas oleumque, levemque
Post Bacchi florem, componit quisque loco se
Non mixtus liquor, atque alium est super editus alter
Pro gravitate sua: vario tum corpora merge
Pondere; vis auri fundum penetrabit ad imum;
At super argenti ferrum faxumque liquores
Extabit sub aquis; super undas flava natabit
Cera prius perrupto oleo; non rumpet olivum
Quercu de viridi ramus, sub flore Lyaei
Immersus licet; hunc abies hunc fraxinus, ulmus,
Frustaque de genere hoc leviorum plurima rerum
Non vincent, sed se super illum educta locabunt.
Sic etiam gravitate sua se quodlibet Astrum
Defert inter eas partes, quae viribus aequis
Sint, et ubi cunctos libratum perstet in annos.
Tunc una a rapido versabitur impete circum
Vorticis, atque una Solem aequo tempore obibit.


Rebus ab his patefit, qua fint ratione coorta
Astra, vago cursu quae caelo cumque feruntur,
Atque obeunt rapido volventem turbine Solem.
Nimirum Saturnus et altus Juppiter et Mars
Terraque fulgentique Venus nitidissima luce 125
Proximus et Solis medio Cyllenius igni
Ante fuere, velut Sol est modo fixaque caelo
Sidera, quae proprio rutilantia Vortice perstant.
Sed porro propter maculas absorpta furenti
Sunt a Sole , velut fieri paulo ante probatum est.
Hac ratione putes etiam, quae multa perenni
Saturnumque Jovemque videntur obire meatu,
Astra fuisse suo cum Vortice, deinde coortis
A maculis solidata in eorum rapta valentes
Turbineos motus. Lunam quoque, cum fuit Astrum
Terra, pari Terrae ratione rearis in aestum
Descendisse; velut Solis descendit in aestum
Dehinc Tellus pariter solido cum corpore Lunae.


Verum alia genitum longe ratione rearis,
Qui medium circa suspenditur Annulus orbem
Saturni, genus hoc, unum et mirable Mundo
Spectaclum. Si quid nobis est conjiciendum
Rebus in obscuris; fuit ille in origine prima
Saturni crustae pars forsitan exterioris,
In nucleum immani quae lapsa est denique casu;
Quo casu haud valuit mediam illam involvere partem;
Unde manet tantae monumentum haec grande ruinae.


Jam quoque constat, uti palantia Sidera, quae sunt
Mole magis solida, majoribus intervallis
A medio distent; vicinius illa locentur
Queis solidi minus est auctus. Et mole minori,
Quam Tellus, quamvis Mars sit, magis ipse videtur
Esse tamen solidus, cum plus a Sole recedat:
Majorum libratur enim cum mole Pilarum.
Praeterea mage quae distant, ea segnius orbem
Conficiunt, quam quae Soli vicina feruntur;
Quandoquidem, ut supera quoque dixi, Vorticis illae,
Quae medio magis accedunt; citiore feruntur
Particulae motu, at segni, quae longius absunt: 126
Et cum participent harum vaga Sidera cursum,
Circa, opus est, Solem ratione ferantur eadem.


Tum quoque scire licet, dum Lunae circuit orbis
Tellurem, hanc fluidae, quaecumque interjacet, aurae
Materiem proprii pariter vertigine motus
Raptari; Terramque ita circum Vorticis aestum,
Fac, fieri exiguum reputes, quo fluvida caeli
Vis in circuitum rapiatur; at ultimus orbis
Aequis non spatiis omni est de parte remotus
Terraï a medio, sed supra arctatur et infra
Amplior ad latera ; urgentur quia desuper a vi
Multarum majore Pilarum, respuiturque:
Inferiusque aeque contra descendit ob ipsam
Vim, qua librari media regione reposcit.


Non immota suo Tellus in Vortice perstat,
Sed corpus circa se totum agitata revolvit,
Ut docui: quoniam, si concipis ante fuisse
Astrum, quod nunc est Tellus, fateare necesse est,
Primi materiem crusta jam clausam Elementi
Esse sub hac, nihilo-minus acri concita motu
Quae Terrae molem ratione volutet eadem,
Qua quondam, fluidum dum Tellus constitit Astrum.
Propterea ratione pari quoque Sidera volvi
Caetera se circa reputes errantia caelo:
Adde quoque et longa fulgentes luce Cometas,
Quorum cauda, vapor nempe exhalatus ab illis,
Nigranti interdum distingui haud simplice filo
Cernitur, oppositam quod ab una transit ad oram;
Indicat impressum quod in ejus origine motum.
Nec non et Phoeben , dum Terram circuit ejus
Vortice rapta, super proprio semel axe fatendum est
Circumagi. Quonam fieri sed denique pacto
Possit, uti sese circa se Luna revolvat,
Et semper faciem nobis obvertat eandem, 127
(Nunquam non eadem pars ejus namque videtur)
Protinus exemplo manifestum id percipe tali.
Sic obeat media stantem regione columnam,
Fac, Puer, ut vultu semper conversus eandem
Aspiciat: toties uno semel orbe revolvi
Ipsum se circa [tu motum adverte] notabis.
Scilicet ex una si Lunam parte rearis
Esse magis solidam, parte hac exabit, inesse
Fortior ut cui vis debet, qua Vortice tentat
Effugere e medio; faciemque voluta, necccesse est,
Propterea vertat, cui sit minor impetus, intro.


Porro non illud poterit mirabile dici,
Quare Signiferi semper declinet ab axe
Orbis hic, errantem Terram qui sustinet, axis,
Propterea, quoniam est eadem positura situsque
Terrae utrisque poli nunc, ut fuit ante, suo dum
Vortice constabat tellus, Astrumque nitebat:
Atque eadem extremis nunc finibus aspicit axis,
Aspiciebat eo quae tempore, sidera: quare
Non est mirandum sese inter uterque quod axis
Mutua declinet; quoniam nec conveniebat
Inter eos, etiam dum Tellus constitit Astrum.


Demum perfacile est rationem reddere dictis
Errorum, quibus a coepto vaga Cynthia cursu
Multimodis flectit, non motu atque orbibus ipsis
Non spatiis nec re sibi constans denique in ulla:
Ut non ulla magis res torqueat, excrucietque
Illos, qui numeris et certa includere lege
Astrorum tentant cursus orbesque vagantum.
Illa quidem geminis opus est impulsibus usque
Pareat, et terrae, proprio quae Vortice raptat,
Et Solis, pariter qui circumvectat eandem
Cum Terra: quapropter agens vis utraque semper
Diversa ratione facit, variante feratur 128
Et motu et spatio, neque certis orbibus erret.


Consimili ratione potes dissolvere, quidquid
Caetera turbato peccant vaga Sidera cursu:
Corpora sublato nam cum nectantur inani
Corporibus, possintque a summis ima moveri,
Summaque ab his pariter, quoniam sunt utraque nexa
A mediis; ut agant , opus est, et agantur ab ipsis
Disjunctis etiam disjuncta remotaque rebus.
Quo magis inter se distant, hic mutuus esse
Impulsus debet minor, at violentior inter
Corpora, quae spatiis non sunt distantia tantis.
Quapropter Luna, et quae sunt errantia caelo
Sidera, quandoquidem a disjunctis atque propinquis
Corporibus varias in partes undique aguntur
Multimodis, non impulsu non viribus aequis,
Debent tot variis ideo rationibus orbes
Et motus mutare suos, quot corpora passim
Constant in Summa rerum, quae mota cientur;
Omnia quandoquidem, quae concita cumque feruntur,
Diffundunt vires etiam in longinqua per inter-
Jecta loca, et vacui quae sunt expertia prorsus.


Caetera quin etiam, genus hoc, quaecumque videntur
Per caelum, facili poteris cognoscere nisu,
Si positas supera rationes mente revolvis.
Idque tibi certo possum promittere, mentis
Non a te magnas ullam rem poscere curas,
Conque sequi parvo te plurima posse labore;
Si tamen institeris vestigia certa viaï.
Namque ut montivagus Venator, saepe feraï
Signa pedum silvis ubi comperit, impiger illuc
Consequitur gaudens, quo pergunt ducere fixa
In praedam: neque enim poterit tunc illa sequenti
Elabi, et tuta intectam se condere fronde;
Ducere sic certam rerum vestigia mentem 129
Parva queunt etiam, capit quo praemia Veri
Dulcia, jucundo nec non quaesita labore:
Oblectant animos ipsi nam saepe labores,
Scilicet et magno quaedam insudare voluptas
Est operi: quin in condendis versibus ipsis,
Quamvis multa mihi multo sint verba labore
Conquirenda, queant numeris quae clausa modisque
Carminis obscuras penitus res lumine claro
Convestire, tuaeque diem praepandere menti,
Oblector tamen in condendis versibus ipsis.
Quin etiam Veri mentem magis ipse necesse est
Quaerendi labor alliciat; praestantius ejus
Nam desiderium est, et mentibus altius haeret;
Ulla nec est specie Veri res aptior ipsis.
Quare ne nostro pigreris carmine; quanquam
Desunt multa, placent quae fors audita Poëtis
Ex aliis; neque enim pugnata sub Ilio alto
Bella cano, nec habet teneros hoc carmen amores,
Nec pastorales sub frondosa ilice curas;
Amphitryoniadae non magni hic nomina factaque
Inclita sunt; domitis jamdudum Liber ab Indis
Victor agens tigres rediit; neque tempore nostro
Vidimus unquam ullas Silvestria Numina Nymphas
Panaque: prisca tulit secum haec ludicra Vetustas,
Et teneris tantum Puerorum mentibus atque
Mollibus ingeniis post se tractanda reliquit.
At quibus est Animi vis auctior, illa refutant,
Vestigantque avidi veras rerum rationes.
Quare age, cunctarum si jam primordia rerum
Certa tenes, porro, quae caetera cumque supersunt,
Evolvamus ab his, unde ipsa exorta videntur.


Et quoniam docui, Terraï corpora circum
Caeli materiem rapidos per Vorticis aestus
Volvier; idcirco magnis ea viribus extra 130
Nititur elabi, medioque recedere motus,
Scilicet a Terra; medium namque obtinet ipsa.
Et quia particulis omni de parte rotundis
Caeli materies, nimirum Elementa secunda,
Constat, propter eam debet majore figuram
Vi niti ad citius, quo pellitur, egrediendum,
E Terraque recendendum, quam corpora possint
Quaelibet alterius cujusvis cumque figurae.
Namque, ut Mensores certa ratione fatentur,
Tantum in corpore inest haud ullo materiaï
Extima quam si sit facies de parte rotunda
Omni more pilae, reliquis quapropter oportet
Corporibus praestent nisu, quo longius ire
Pugnant a Terra, medio quae Vortice constat.


Hinc rerum Gravitas patefactaque certa videtur
Ponderis hinc ratio, quo deorsum multa feruntur:
Nam si de terra sublati pondera saxi
Projicias sursum, subito tum obstabit eunti
Fluvida materies multarum objecta Pilarum
Tanta mole sui, quanto lapis augmine constat.
Quae quoniam majore recedere nititur extra
Impete, uti docui, quam faxi corpora, quaevis
Aut alia, idcirco valido certamine victrix
Corpora cuncta locis propellet ab omnibus intro
In Terram, cogetque redire, repulsaque deorsum
Labi, et humum casu graviter properante ferire.
Inde Graves res, in terram quae pondere ab alto
Delabuntur, uti lignum est aurumque lapisque
Lanaque item et siccae frondes plumaeque volucrum:
Ast haec tenuia sunt quae corpora raraque longe,
Horum quandoquidem per multa foramina liber
Particulis fluidae est egressus materiaï
Non ita vehementer subtus truduntur, euntque
Lentius in terram, quam quae solidissima constant: 131
Namque ea condensa praestantia mole receptant
Nullas, quae paulum sustentent transgrediendo,
Particulas in se subtilis materiaï.
Propterea solido vis est gravitatis in auro,
Quam nivis in floccis aut lanae glomere, major.
Proinde aliis alias rebus praestare videmus
Pondere res; quoniam non omnia respuit aeque
Vis ea materiae; sed, quae plus densa, premuntur
Fortius et citius, contextus quam quibus extat
Rarior, intersuntque foramina multa viaeque.
Aëriae quanquam quoque rerum pondera iniqua
Mensura immutant aurae: gravitatis in illis
Nam plus amittunt longe, quae corpore raro
Sunt et contextu tenui lataque figura,
Quam solido quae sunt auctu , et mage densa feruntur;
Ut pro materia non constent pondera rebus.
At contra labi prope eodem tempore cernes
Pertenues plumas grave et aurum in fornice vitri
Omnibus exhausto, quantum licet, aëris auris;
Cujus, post referam, quae structura, quis usus:
Scilicet ut quodvis rarum densumve ruendo
Per ter quinque pedes descendat corpus eodem
Tempore, quo vibrat se pulsu arteria tantum
Simplice, nimirum decies pars sena quod extet
Partis item decies quoque senae simplicis horae;
Multorum ut vario tandem tentamine constat.


Corpora praeterea, quae deorsum pondere aguntur,
Usque suos magis atque magis celerate necesse est
Casus, propterea, quoniam nova deprimit usque
Caeli materies, atque ictibus adjicit ictus.
Nec vero incerta celerant ratione cadendo:
Pro quovis etenim momento temporis aequo
Labentis crescit fuga corporis incremento:
Descendat primo spatium si namque pedale, 132
Duplo jam citius corpus tripedale secundo
Tempore decurret; peraget post quinque ruendo,
Post septem spatia: imparibus decursa notatum est
Crescere sic numeris loca; sic decrescere contra,
Si sursum emittas grave pondus in aëra jactum;
Decrescit quoniam pariter fuga. Certaque constat
Praeterea haec ratio, si per declive feratur,
Atque inclinato volvatur in assere pondus.
Haud tamen immensis ita quovis tempore posset
Augeri spatiis deorsum fuga corporis: aeque
Ad celerem tandem lapsum fateare reduci
Namque opus est; siquidem novus ictus materiaï
Addi non poterit tanta in properante ruina:
Ut neque te a tergo poterit propellere quisquam
Pone sequens cursu fugientem scilicet aequo.


Contemplator item, quia depromit omnia deorsum
Vis ea, qua partes nituntur abire rotundae,
Et quia libratis nituntur viribus aeque
Undique, libratis pariter premere undique debent
Viribus hanc Terrae molem, quae proinde rotunda est.
Noscere ut hinc possis mirum non esse, quod illi,
Quos retro in terra scimus requiescere pôsta,
Recidere e Terris non possint in loca Caeli
Inferiora; velut neque possunt corpora nostra
Haec supera e terris in Caeli templa volare.


Corporibus, gelidas quae sunt delata polorum
Ad partes plus, quam terrarum ubicumque, videmus
Ponderis acquiri: mage quo removentur ab illis
Ast avecta eadem regionibus; usque minuto
Pondere decrescit Gravitas, levioraque fiunt,
In media donec tandem tellure locentur,
Qua minimum rebus servatum est pondus inesse.
Atque id ea tantum potuit ratione notari;
Pendula nimirum cum ferri virga rigentis 133
Huc illuc commota semel vibratur, eosdem
Tardius hic peragi reditusque videmus,
Extremum quam si terrae vibretur ad axem;
At citius contra, quam terrae partibus illis,
Queis secat Aequator mediam; quapropter oportet
Istic, motus ubi virgae lentissimus extat,
Vi minima urgeri Gravitatis corpora deorsum:
Ejus utroque polo, quo virga citissima ferri
It redit icta semel, contra vis maxima constat.


Hujus nec ratio est impervia differitatis,
Omnis quae a motu mihi nempe petenda videtur,
Quo Terram proprio volvi super axe probatum est.
Proinde quidem immoti quae corpora finibus axis
Sunt propiora, minus celeri correpta rotatu,
Quam media quae sunt terrae in regione, feruntur.
Qui quoniam oppositus Gravitati est motus (ut illo
Conversa e medio Terraï corpora longe
Turbine nituntur discedere), detrahit illi
Plus, ubi major inest, minus, ille ubi lentior extat,
Nempe polum prope utrumque minus, plus partibus illis,
Quae spatiis distant aequis ab utroque polorum.
His, opus est igitur, decrescant pondera rerum,
Et Gravitas deorsum minus urgeat, auctaque contra
Vi majore premat gemina in regione polorum.
Propterea multis Terra hinc compressa videtur,
Altior in medio, tumesactaque surgere paulum.


Jam quoniam quaevis ejusdem corpora molis,
Si solida haud aeque constent, non praedita eodem
Pondere sunt; sed, quod solidum mage, pendere debet
Plus aliis, queis sunt plura intervalla viaeque
Majores: poterit tibi ab hac ratione patere,
Cur quaedam summas fluitent non mersa per undas;
At deorsum sub aquas contra cur multa ferantur,
Considant fundo labentia donec in imo. 134
Nam quae condenso sunt corpora conciliatu
Texta magis, quam corpus aquae, fateare necesse est,
Illa cadant sub aquas immersa: at corpora contra,
Sunt unda quae rara magis levioraque, quam par
Auctus aquae, extabunt lymphas super, inque natabunt.
Partem nimirum non undis obruta tantam,
Quanto illis constant leviora: at denique, si quod
Tantundem corpus, par quantum pendit aquaï
Moles, illud aquis non partes exeret ullas,
Nec fundum contra per se volvetur in imum;
Sed regione loci haerebit quacumque liquentis.


Nunc tibi perfacile est ex his cognoscere causam,
Qua muti possint se a fundo tollere Pisces,
Atque iterum in fundum se immergere ab undis,
Aut media regione liquentum nare viarum.
Nimirum aequali si constent pondere Piscis
Undaque, squammigerum quae exaequat mole animantem,
Tum quacumque loci media regione vel ima
Vel summa adstiterit, non sursum infraque valebit
Ire,sed in liquido Piscis procedere cursu
Tantum erit ut possit: quod si quae causa deorsum
Mergier impellat, seu subter visa profundis
Praeda sit in latebris, seu Bellua desuper ingens
Terruit; inclusam vesica comprimet auram,
Et sic mole minor fiet, graviorque minori
Pro mole, insit idem cum pondus ut ante, parique
Proin tum fiet aqua gravior quoque: decidet ergo
Hac gravitate sui fundum submersus in imum.
At si quae veniat supera se efferre libido,
Protinus illam ipsam dilatat et explicat auram
Efficiens, solito majus fit corporis augmen,
Proptereaque unda levius; quapropter oportet
Se sursum attollat: tum summis oscula lymphis
Saepedat, et varios ludentum more per auras 135
Contiguas saltus; festas quoque inire choreas
Turba cum magna pariter ludente videtur.


His animadversis illud quoque noscere debes,
Nimirum sub aquis gravium cur pondera rerum
Decrescant adeo, ut facili vel magna moveri
Saxa labore queant; quae porro educta sub auras
Taurorum juga lassarent, atque Agricolarum
Contererent magnas immani pondere vires.
Sic etiam parvo sustollitur anchora nisu
Obruta aquis; sed ubi jam proxima pendet in auris
Aëris, obsistit nimio tum pondere, magno
In proram gemitu inducentibus atque labore.
Et tibi jam reji certum proponere pergo
Exemplar: geminis in librae lancibus hinc atque
Hinc paria imponas si pondera, quodlibet horum
Nil tum pendere contra aliud videatur, oportet;
Omni privatum penitus sed pondere parva
Nisus vi poterit sursum deorsumque moveri;
Quandoquidem inter se tum mutua sustentantur
Corpora, dum constant aeque librata: sed illa
Si non conveniant in pondere, non majoris
Pondus erit tantum, quantum gravitatis haberet
Lancem extra: partem siquidem ejus ponderis aequam
Sustinet alterius vis corporis: Ergo necesse est,
Pendat parte sui dumtaxat ponderis illa,
Corporis alterius superat qua pondus. Et isto
Nonne vides pacto gravibus vel pondera prorsum
Tolli a corporibus, minui vel posse? sed ad rem,
Quam nunc quaerimus, hanc rationem transfer, eoque
Percipe rem pacto. Nimirum detrahe tantum
Ponderis a saxo, liquidis quod in aequoris undis
Mersum est, par gravitatis habet quantum auctus aquaï,
Cum qua non aequis libratum est viribus illud:
Pars lapidi gravitatis erit tunc illa superstes, 136
Parte parem qua vincit aquam : quapropter oportet,
Pondera caeruleis rerum minuantur in undis.


Si libet, hinc poteris, gravitas quae certa liquorum,
Scrutari: si namque pilo suspendis equino
Auri aut argenti pondo, atque immergis in undas,
Ponderis amissi ratio tibi denotat undae
[Sed quae mole pari est] gravitatem : ita nempe valebis
Securos fontem illimem cognoscere in haustus,
Purus qui ante alios longeque levissimus extet.
Tum quoque consimili solidarum pondera rerum
Deprendi ratione queunt: tamen ante necesse est
Hoc teneas, solidi quod major corporis auctus
Majorem amittat partem gravitatis in undis,
Sustentatur enim majori a mole liquoris.
Quapropter, geminum si corpus ponderis aequi,
Non aequae sed molis, in undas mergere tentes,
Argentum velut atque aurum, plus ponderis illud,
Est opus, amittat, minus hoc; quia scilicet illi
Major inest moles, minor auro: proinde fatendum est,
Quod tantum argenti gravitas vincatur ab auro,
Amissum liquidis illius pondus in undis
Id quantum exsuperat, quod in isdem perdidit aurum.
Sic opus ex auro fictum explorare queamus,
Nempe insinceri subsit tum siqua metalli
Suspicio; ut Siculi Regis vulgata Corona est,
Cum Vir ob inventum tam magnum balnea linquens
Extra prosiluit subito, nudusque cucurrit
Exultans veluti lymphaticus, atque potenti
Percussus mentem thyrso; tam mira reperto
Scilicet a Vero venerunt gaudia menti.


Est etiam, ut possint extra undas pondera rerum
Imminui, et facili quovis ratione moveri,
Findier, adduci, praecelsa in culmina tolli:
Multimodis fieri quod saepe videmus ; at uno 137
Vectis ab exemplo brevibus rem percipe dictis.
Praelongi partem lapidi suppone movendo
Extremam ferri, quod sulcrum immobile propter
Sustineat: dextra tum extremos deprime partis
Altrius fines, quae longe excurrat in auras
Protensa a fulcro, atque innixus desuper urge
In terram: si tum [quia partes dividit hastam
In non aequales sulcrum ] pars longior hastae
Subjectam lapidi plus partem excedat, ab ipsa
Quam lapidis gravitate manus vis atque potestas
Exsuperatur; erit momentum fortius ista
Parte, premens quam dextra urget; lapidemque moveri
Proinde gravem quamvis et vasta mole videbis.
Et quo est longa magis, quae pars procurrit in auras,
Hoc saxum leviore potes convertere nisu.
Hac etiam montes hac Terram posse moveri
Arte putes, extra si Terram immobile punctum
Sit, quod sustentet Vectem ex adamante rigenti
Tantis protensam spatiis, vis addita dextrae
Ut queat ex illa momentum reddere parte
Majus, et oppositam Terraï vincere molem.
Saepe Syracusium dicentem talia Cives
Audivere Senem. Vulgus risisset; at ejus
Jam miranda fidem faciebant multa reperta.


Tympana sunt etiam Cunci Trochleaeque movenda
Viribus haud magnis inventae ad pondera rerum,
Caetera item, mihi quae properanti praetereundum est.


Nunc age, praeter eam, quam dico, materiaï
Vim, quae tellurem circum versatur in orbem,
Unde tibi exoritur Gravitas, et Pondera rerum
Exoriuntur, uti docui, jam percipe porro
Quod superest, aliud quoque Terrae corpora circum
Materiae genus esse, polo uae transit ab uno
Cardinis oppositam in regionem, atque esse retortas 138
Hujus paticulas: ut ab his cognoscere possis
Naturam Lapidis, quem nos Magneta vocamus;
Scilicet unde habeat, grave ferrum ut ducere possit,
Possit se gelidam convertere semper ad Ursam,
Et tactum mirae chalybem vis participare:
Proin paulum haud longis ambagibus est abeundum.


Quare particulas, ut diximus ante, striatas
Cardine ab alterutro Terrae transir polorum
Cardinem ad oppositum recta regione rearis,
Circuituque polos introire, exire perenni,
Sub terraque meare, extraque meare per auras.
Cumque ingressa polum terrae intra viscera fertur
Materies, motu facili meat: invenit intus
Nam sibi pervia multa foramina: Transmeat ergo,
Qua via facta patet; fed cum de cardine terrae
Egressa est, superas vel aquas transire vel auras
Luctatur magno nisu: neque enim invenit illic,
Pervia quae pateant moli intervalla retortae:
Quare vi sibi scindat iter rumpatque, necesse est.


Haec ubi constiterint bene confirmata, videbis,
Magnes cur certa semper se parte nivalem
Ad Boream vertat: nam, cum tellure lateret
Conditus, illum intra sibi corpora particularum
Ingressu egressuque vias egere patentes.
Tenuibus utque pilis Magnes fuit obsitus intus,
Erectique viis surgebant undique rami,
Vis ea materiae celeri transmissa meatu
Flexit in obliquum ramosque pilosque, meanti
Ut nihil obstaret: quapropter ubi erutus ima
Hic Lapis e terra est, superis si pendeat auris
E tenui filo, per crebra foramina sese
Intro particulae subtiliter insinuabunt;
Pervia quandoquidem moli intervalla retortae
Inveniunt, quo confugiant ex aëris auris, 139
In quibus ingenti luctamine progrediendum est.
Quoque iter est ipsis directum, protinus illuc
Convertent Lapidem: cumque ipsae cardine ab uno
Oppositam in terrae regionem progrediantur,
Altera Magnetis Boream pars, altera contra
Respicet conversa Austrum. Res mira profecto,
Quaeque diu latuit: quanquam, si vera feruntur,
Haec fuit extremos Asiae inter cognita Sinas
Jamdudum, ut magnam daret illis utilitatem;
Scilicet ut medio reperire ex aequore possent
Austrique Boreaeque plagas: hunc denique nostris
Prima dedit nautis usum Magnetis Amalphis.
Major ob hoc ollis tum deinde audacia crevit
Intactas maris ire vias, spretisque procellis
Metiri Oceanum cursu, atque inquirere terras
Per mare classe novas, Orbemque ambire carinis.


Porro cum sese Lapidis per aperta viarum
Tam facile insinuent, vixque ire per aëra possint
Particulae, circa Magnetem in vorticis aestus
Se ferre incipient egressae regrediendo.
Quod magis ut pateat; ferri scobs desuper ipsum
Sparsa tegat lapidem, partique involvat ab omni:
Tum projecta licet temere haec qua tollet in hirtos
Sese sponte pilos, qua circumflectet eosdem,
Disposita in formam nimirum vorticis ejus,
Quem faciunt circum peragrantis materiaï
Particulae: prorsus quo Terrae corpora pacto
Circumeunt illae redeundo a cardine rursum
Cardinem in oppositum, superaque infraque meando.
Quare si gemini prope sint, nec mutua sese
Contingant genus hoc Lapides, ut scilicet alter
Obvertat partem, qua corpora materiaï
Introeunt, latus id, datur unde his exitus, alter;
E latere hoc Lapidis transibunt illa recepta 140
In latus appositi; medium simul aëra plagis
Discutient, illos inter qui est cumque locatus.
Fiet continuo, cum factus rarior aër
In medio sit, uti ex transverso postque locatus
Atque hinc atque illinc quasi provehat, atque propellat
Inter se Lapides, et prorsus mutua jungat
Connexos arcte: tunc ambiet unus utrumque
Materiae vortex recta per utrumque meantis.
Fit porro Lapis a Lapide ut plerumque recedat,
Conjungique neget pariter, pulsusque vicissim
Appositum pellat: discordia tanta creatur
Propterea, quia nimirum, cum mutua sese
Respiciunt illis a partibus, egrediuntur
Per quas particulae Lapide ex utroque retortae,
Inter se nequeunt confundere vorticis aestus:
Opposito inter se verum egredientia motu
Atque hinc atque illinc corpuscula percita, debent
Respuere appositos Lapides, pulsareque fluctu
Turbinis, et plagis longe removere repulsos.
Porro quo pacto Magnesia participet vis
De sese chalybem, non longo carmine dicam.
Haud secus ac Magnes, validi sic frigida ferri
Est pertusa foraminibus natura viisque,
Intus quae multa lanugine tenuibus atque
Consitae inhorrescunt directis undique ramis.
Quapropter simul ac ferrum prope contigit aestus,
Qui fluit a Saxo, sese illos protinus intra
Insinuat ramos atque intervalla pilorum
Illabens, facilemque viam sibi construit intus:
Namque means rectos cogit deflectere ramos,
Ventus ut inclinat violento flamine aristas.
Id quoque fit longo si ferrum tempore perstet
Auris expôstum liquidis, qua cardinem ad unum
Perpetuus se fert adverso e cardine fluctus. 141
Et quoniam fiunt sic intervalla viaeque
In chalybe assimiles illis, queis pervius extat
Ipse Lapis Magnes, ideo fateare necesse est
Illud vim Lapidis debere acquirere ferrum,
Qua sese Scythicam Cynosurae vertat ad Ursam.
Nonne vides, nigro si tacta est ferrea Saxo
Pyxide acus librata, ut scilicet irrequieta
Vertitur hac illac; donec se sistat ad illam,
Qua fulget Cynosura, plagam? Proin Navita fretus
Hac duce carpit iter dubiae vel tempore noctis:
Scilicet illa polum nimbo et caligine nigra
Quamlibet obductum non nunquam ostendit in undis,
Ventorumque domos varias et sidera monstrat.
Attamen interdum paulum declinat ab Arcto
Eoas flectens in partes Occiduasve.
Quod fieri quonam possit, mirabere, pacto;
Cum directa means ex uno cardine terrae
Semper in oppositum, docui velut ante, feratur
Materies, Lapidem cursu quo dirigit illuc
Et ferrum, quod vim Magnetis participavit.
Propterea dico, torrentem saepe retortae
Illum materiae cursu deflectere recto:
Namque, ubi sub terris se ferri multa coëgit
Copia, quae facilem possit praebere meatum,
Debet eo properans divertere, quo via ducit,
Et quo tendit, acum rapere et deducere paulum.
Si Boreae advenias gelidas nascentis ad oras,
Inclinare videbis acum in terramque revolvi
Lilia, propterea quia, cum se partibus illis
Materies demittat, uti sub viscera terrae
Illabatur, acum cursu quoque deprimit isto.
Denique, cur Lapidem ferri natura sequatur,
Et caecis in eo compagibus haereat arcte,
Percipe: cum chalybi Magneta quis admovet, ejus 142
Naturam et vires, ut paulo diximus ante,
Participare chalybs debet: nam materiaї
De Magnete fluunt quae tenuia corpora, ferri
Possunt ire vias; medium quapropter oportet
Aëra disjiciant; tergo qui proinde receptus
Exagitat plagis lapidem ferrumque, locoque,
Unde abiit, medio jungi compellit utrumque.
Mutuus inde amor est, ut dicunt, ortus, et illa
Cum Lapide aeterno sint ferri foedera nexu.
Vim miram hanc Lapidis primum Armentarius olim,
Ut memorant, Magnes (Lapis est dehinc unde vocatus)
Detexit, patria Tauros dum pasceret Ida.
Forte canens teneros silvestri in arundine amores
Haerentem clavis crepidarum sensit; et illa
Miratus Lapidis cum ferro foedera, gaudent
Queis jungi inter se pariter, vim mutuam amoris
Protinus invidit, questusque sua impia fata est.
Proderit Hanc ob rem Saxum Magnetis, ut ajunt,
Armare; et faciunt, puri cum lamina ferri
Hinc atque inde duplex Lapidis conjungitur illis
Partibus, ingreditur queis scilicet egrediturque
Fluvida materies, quae Saxum transmeat illud.
Namque ea cum faciles multo magis, aëre quam sint,
In ferro reperire vias queat, effluet hilum
Haud extra, sed qua per longum extenditur illud,
Ibit: quapropter chalybis si fragmina duri
Applicet armanti quis ferro hinc inde, teneri
Vi majore queunt pendentia, junctaque subter
Firmius haerescunt: nam copia materiaї
Omnis, non circum aërias dispersa per auras
Confluit a ferro, Magnes quo armatur utrinque,
Pendentem in chalybem, atque arctis compagibus una
Copulat hunc lapidi; majoraque pondera Magnes
Sustinet, ac faceret, si ferro armante careret. 143
At cave, ne ferrum quod obarmat, quodve propinquo
A Magnete rapi sursum cupis atque teneri,
Exesum scabra constet rubigine; claudit
Omnes namque vias rubigo, atque invia ferri
Intervalla facit: quapropter viribus expers
Esse Lapis, neque enim rapiet, videatur oportet;
Cum labes nigro in ferro vitiumque sit omne.
Quod nisi percaveas, toties experta licet te
Fallet vis Lapidis, coramque rubescere coget
Illusum Sociis quos visum haec mira vocâsti.
Succina praeterea sunt et pellucida multa
Corpora Gemmarum naturaque Vitrea, frictu
Quae valido calefacta potest sibi jungere raptas,
Si prope sint, paleas et quaeque levissima rerum:
Inter namque vias et coeca foramina multas
Vortice perpetuo fluere atque meare putemus
Particulas, quobus est iter auris indupeditum
Perplexaeque viae: quapropter ubi excitus extra
Egreditur fluctus, multas illapsus in auras
Aëris extemplo parat intra tecta reverti;
Proinde recurrenti, quidquid leve, turbine secum
Corripit, atque illo nexum cum corpore jungit.
Multa etiam sunt, quae simili vi praedita constant,
Si caleant, ut Ebur Lapis Ossa et Marmora Conchae
Et Corium et Cornu et flaventis fragmina Buxi:
Quoque magis retinent conceptos ista calores,
Hoc magis has servant diuturno tempore vires;
Queis, si sint etiam non trita et frigida quaedam
(Ut Pix ut Sulphur naturaque Cerea) pollent.
Idque diu, cum sunt ab apertis aëris auris
Praesertim mollis desensa volumine lanae.
Clara dies aestiva, boreaque flamina magnas
Intendunt vires, quae bruma, humentibus auris,
Nocte remittuntur. Si par sit utrinque potestas, 144
Non vicina trahunt, sed sese bina repellunt
Corpora: cum validis igitur bene languida tantum
Conveniunt; quin haec vires exinde receptant,
Omnia quae sese facile in propiora propagant
Corpora, dura eadem, contraque fluentia constent,
Ut libet. Hinc Vitro a perfricto egressus in auras
De genere hoc fluctus per longum excurrere Funem,
Seque potest Ebori et Silici variisque metallis,
Seque et Arundinibus Chartis teretique Bacillo
Omnibus et Lignis, lapsusque infundere Plantis,
Artubus et vivis Animantum; saepe videntur
Qui trahere ad se res tenues, et fundere circum
Scintillas; nam cum quodam plerumque nitore
Lucis vis sese nostris ea sensibus offert.
Ut tamen haec facili coram ratione queamus
Perficere, usus erit, claro quam carmine scribam,
Machina tam miris ut fiat idonea rebus.
Ante alia aptatur vitri globus, ut queat axe
Circumagi super ipse suo, et volvente revolvi
Usque rota; propter bipedalis lamina ferri
Serum e caerulis filis suspensa rigenti
E ferro pariter tubulos sustentet hiantes
Utrinque, et vix non vitrum patulo ore rotundum
Tangentes, hoc majori qua volvitur orbe:
Scilicet egrediens ut ab illo materiaї
Torrens non vacuas circum effundatur in auras,
At per septa meet ferri cava, multiplicesque
In partem vires illapsus dirigat unam.
Ferrea praeterea quoque magnum exinde catena
Longe extendatur producta per intervallum,
Ut vel dena quarter stadia aequet; at undique ducta
Tenuibus e filis vacua dependeat aura,
Ne tangat prolapsa solum, neu parjete pondus
Applicet aut alia re quavis; omnia turbant. 145
His actis vitrum fac volvier, et manus illo
Desuper incumbens subterlabente teratur,
Nec mora, lamellam tubulos longamque catenam
Irrigat extemplo vis mira atque imbuit omnem.
Si tum ergo admoveas digitum ferrumve, videbis
Quodam cum crepitu scintillas exilientes,
Scilicet in parvo simulantes ignea caeli
Fulmina, cum de nube ruunt elapsa tonante.
At si contingas, crepitantia fulgura cessant,
Non sonus auditur, nullo manus intremit ictu,
Ut prius, exiguo tonitru cum mota tremebat.
At quibus ad vires magis haec est apta ciendas
Natura, ut vitri sunt corpora, cum prope longo
Accedunt chalybi, tenuis dat sibila flamma
Continuo erumpens, et lenis prosilit ignis.
Praetereaque leves res exagitantur, ubi illis
Viribus accedant ferri, propiusque locentur,
Ut paleae aut siccis pulvis de frondibus, auri
Aut folia aut plumae, ducuntur in oscula raptae,
Protinus et fugiunt celeri absceduntque repulsa,
Concussaeque aestu vario saliuntque caduntque.
Adde quod acclini bombycum fila catena
Si demittantur tenui pendentia nodo,
In terram haec recta non coget vergere pondus,
Sed paulum nova vis infusa attollet, et ipsi
Diriget, undanti constent ut recta catenae:
Si tamen interea propiore ciebis ab illa
Scintillas digito, subito prolapsa redibunt
Pondere subjectam recta spectantia terram;
Nam tum mira fluens ab eis avertitur aura.
Tum quoque carbonum cum pulvere sulphura mixta,
Et Bacchi florem si latae imponere ferri
Lamellae tentes, digito das sulphura flammis
Protinus admoto per flumina crebra per ictus, 146
Et Bacchi accendis, contactum ut lampade, florem.
His etiam interdum fecere pericula multi
In tenui vilique animantum corpore bruto;
Protinus exitium muscis fuit îsse per illas
Scintillas; namque immotae exanimesque cadebant,
Parvaque turbatis avis expirabat ocellis
Dilatans plumas, extendens tenuia crura.
Vis ea transit item per aquam, ut si flumine plenum
Dextra tenens cyathum propter versatile vitrum
Pendenti ferro aut aeri supponat, et ejus
Immergat partem, manibus per mutua junctis
Longa se innectant Spectantes deinde chorea,
Nec mora, cum digitum accedens ferrumve quis illuc
Admovit, subito se tactum sentiet ictu
Quisque, manusque suas agitari et brachia dicet;
Non sine pernicie, grandi peragatur id ipsum
Si vitro; siquidem nimius cui scilicet ardor
Id fuit audendi, caelesti ut fulminis igne
Contactum cecidisse ferunt, aegreque labantem
Post in se rediisse animam; tum protinus ausi
Poenituisse sui. Fors hinc haurire medelam
Est etiam, tristesque e corpore pellere morbos:
Nam quibus obstructi quadam de parte fuere
Nervi, et membrorum quoque eorum perditus usus,
Aut quibus articuli podagra indoluere tenaci,
Admissi tum forte, novisque in corpora fusis
Viribus a vitro, facile et sua membra plicabant
Illi immota prius, pedibusque repente receptis
Ibant hi laeti tam tristi humore soluto
Nescio qua ratione; sed haec magis excolet aetas
Altera, noscet et his etiam ulteriora repertis.
Quid magis infestum, quam frigidus humor aquaї,
Ignibus ex undis nihilo tamen hic minus ignis
Exilit, et gelidae scintillant undique lymphae. 147
Parvaque si fluitet super undam cimba, propinquum
Insequitur digitum, velut aëris incita flabris,
Et varios sinuat flexus, quocumque jubetur;
Interea crepitus crebros ciet, et vomit ignes
Undique navalis velut in praeludia belli.
Adde quod in tenebris tenui candentia luce
Corpora saepe videntur, inest queis mira potestas,
Ut cum materie, quae tum de corpore migrat
In corpus, pariter migret lux et calor una.
Scilicet et vitrum volvent palmamque prementem
Imbuit illustrans splendor guttamque cadentem,
Ignea gutta cadens apparet et igneus humor,
Filaque lucentes difundunt serica tractus.
Praeterea si crine ab equino caeruleisque
Bombycum filis liquida quis pendeat aura,
Accedat porro capiti mirabile vitrum,
Protinus in vivos late vis funditur artus.
Saepe pici insistunt etiam, vel serica calcant
Texta Viri junctis pedibus, dextraque catenam
Protensa retinent; ergo tum ferrea frusta
Admoveat Comitum manus, extensove propinquet
In frontem digito in nares oculosve genasve
Pectora collum humeros in brachia crura pedesve
Colludens, subito crepitantes excutiuntur
Scintillae ex oculis ex fronte ex ore genisve,
Concussisve aliis ex artubus; exagitantur
Nam commoti artus, et eo quatiuntur ab ictu.
Mutuus impulsus fit utrinque, et percutit ipsam
Cum digito propiore manum. Super illius effer
Lancem auri argentive caput palmamve patentem,
Protinus incipiunt motari et fronte capilli
Erecti insano Bacchantum ut vertice surgunt.
Vini succus abit conceptum et sulphur in ignem
Admoto digito, levia ad se corpora sursum 148
Qui tollit, subitoque eadem sublata repellit.
Bractea mota salit resilitque, et vortice rapta
Vertitur a celeri, concussaque tenuia quaeque
Turbineo extemplo turbantur mota tumultu.
Si dextra eductum vagina porrigat ensem,
Mucronique orbis tum ferreus aut manus extra
Accedat, liquidas prorumpit flamma sub auras
Protinus, ut torrens, summoque ab acumine prodit
Latior, et celeri concinnat sibila motu.
Nempe ego ab experto vidi horum plurima nuper
Ante oculos tentata Viro, qui circuit urbes
Regnaque, et oppositum veritus non îsse sub axem est.
Insuetis non ut monstret miracula vulgo
Lusibus a stulto corradens aera popello,
Occultasque suas jactet temerarius artes;
Verum ut Naturae vires non invidus Orbi
Proferat, et doctas moveant spectacula mentes,
Quaeque umbratilibus quoque sint accepta Lyceis,
Ostendat, rerum desideriumque novarum
Sopitis incendat, et ad tentamina ducat:
Vidi equidem, Vos et mecum vidistis, et una
Omnia mirantes lustrastis mente sagaci,
Cultor et Interpres Naturae magnus uterque
LESEURI ET JACQUIERI, antiqui o moris Amici.
Hic ego non memorem vestras, opera inclita, laudes;
Quandoquidem quacumque patet non barbara tellus,
Et quacumque dies Doctrinae splendidus ortus,
Nomina vestra sua decorum cum luce feruntur,
Aeternisque vigent monumentis insita Famae,
Atque suo inscribens sacravit Gloria templo.
Jam quoniam per vos licet esse, ut dicar Amicus
Vester ego optârim pariter; decus inde sequetur
Ingens et nostris non deerit gloria Musis.
Tum permulta etiam possem miranda referre, 149
Nostra recens aetas quae protulit experiendo
Hoc genus, inque dies vario tentamine profert,
Quae penitus Vetrum vel saeclo ignota fuere,
Nunquam in Natura fieri vel credita posse.
Verum hac dicta tenus sat erunt, ut nôsse queamus
(Utile prae multis documen Mortalibus) illum
Insanis propius nimirum accedere, nostri
Mensuram ingenii magnis qui viribus aptat
Naturae, et certo constrictam limite finit,
Quid queat aut nequeat, praescribens, arbitrioque
Cuncta suo temere, haud contentus quaerere, fingit;
Cum qui Naturam rerum in discrimina ducunt,
Quosque diu varius solertes reddidit usus,
Quo vertunt se cumque, nova undique et undique mira
Objiciantur, et humanae quae denique nunquam
Inciderint menti, nisi cum per somnia ludit.
Ergo in Natura spectatum admittimur ipsi,
Idque agere, ut taciti servemus singula, oportet,
Docta suas peragat Ratio tum denique partes.
Nimirum bene, si praeeat Natura, sequemur.
Quod superest, opus est etiam cognoscere quaedam,
Quae de principiis ipsis manantia rerum
Afficiunt varie naturam corporis omnem.
Et primo calor est, ubi corporis exagitantur
Particulae a primi correptae motu Elementi,
Perceleri motu, quo quamque avellere tentat:
Hoc sine non etenim posset calor ullus haberi;
Nec prorsus calida ulla foret res, quin cieantur
Ejus particulae; quae cum majore cientur
Vi motus, fit, uti tanto calor auctior extet:
Illo sed contra languescente inque minuto
Elanguescere item tuimur minuique calorem.
Hac modo perfacile est ratione exsolvere nobis,
Quare perceleri interdum rota concita cursu 150
Concipiat flammas, medio qua jungitur axi.
Namque opus est, ut, cum revoluta manente teratur
Axe rota interior, vehemens oriatur in ejus
Particulis motus: motu fit protinus ignis;
Flammaque degustat lambens axemque rotamque;
Ipsum etiam arripiat currum Aurigamque, refusis
Ni pereat lymphis ingestave obruta terra.
Et ne forte putes, caleant ut corpora, motu
Particulas debere horum quocumque cieri:
Ille quidem tantum dabit, in rebusque calorem
Gignet, particulas perturbato ordine motus
Qui ciet, exagitatque in cunctas undique partes.
Propterea e tumidis cum pellimus aëra buccis
Expressum vi multa oris per tenue foramen;
Frigidus ille foras erumpet non aliam rem
Propter, quam recto quia motu concitus exit.
At perturbato cum motu ex ore patente
Mittitur, aura tibi tunc aëris illa calebit.
Illa nos gelidae suemus per frigora brumae
Calfacere extremos digitos palmasque rigentes;
Illa suemus item ceram mollire tenacem.
At quia non alio quimus dignoscere pacto
Res calidas, nostri nisi tactu corporis uno;
Si commotus erit plus nostro in corpore sanguis,
Unde calor nobis oritur, quam motae Elemento
Particulae a primo sint, quam contingimus, undae;
Frigida tum nobis esse unda videbitur ipso
Contactu; quamvis illi natura caloris
Insit commotas ob partes: idque videtur
Propterea, calida unda minus quia corpore nostro est,
Mens alienigenas per quod res sentit: at illa
Exagitata magis si sit, quam corpore sanguis
In nostro, calidam sensu fateare, necesse est.
Hinc loca sub terris effossa aestate videntur 151
Frigidiora, hiemis quam sint per tempora canae:
Illis quandoquidem mage nos aestate calemus;
At mage per brumam contra frigemus opertis;
Quamvis revera caleant magis illa per aestum,
Frigidioraque sint tristis per frigora brumae;
Tempore nam tali lymphas persaepe repostas
Constringit glacies; aestatis tempore nunquam
Quod sumus experti; quamvis illa usque profunda
Sint loca, ut efficiant frigentes contremere artus.
Plerumque hic motus, calor unde est, particularum
Res liquidas dilatat, et efficit, ut majori
Se spatio extendant: quoniam cum pigra quies est
Corporibus, pars una aliam plus tangit inhaerens,
Quam cum perceleri pars motu quaeque cietur.
Quare opus est, in majus uti sese explicet augmen
Corpus; ubi privas in partes insinuatus
Ejus corripuit rapido quamque impete motus.
Hinc quanta aestivi calor aëris augmina sumat,
Decrescatque hieme ac ventis brumalibus idem,
Agnosces; vitrea, collum quae porrigit arctum,
Si Bacchi tentes ampulla claudere florem:
Nam gracile ascendat si tum liquor altius intus
Per collum, tali dabit aucti signa caloris
Tempore: quandoquidem major vis illa caloris
Dilatans vinum superextulit: assimilique
Agnosces pacto, vini quo tempore florem
Ampullae longo cernes descendere collo,
Tempore eo decrescere vim minuique caloris.
Nec non et solida quae sunt constantia mole
Plurima, uti duri lapides et quaeque metalla
Vitraque distendunt augmen se in majus, ubi ictus
Solis ad aestivi perstant, flammisve calescunt;
Ferrea propterea paulum producitur igne
Virga; eadem, cum frigida fit, contractior exit. 152
Nam contra opposita frigus ratione coarctat
Multas res: quid enim est frigus, nisi particularum
Pigra quies, perturbatis seu motibus obstans
Motus? quapropter glacies est frigida, itemque
Frigida marmora sunt, quoniam non intus aguntur
Particulae a primi correptae motu Elementi.
Praeteraque etiam sunt frigida flabra Aquilonum,
Pigra licet non sint eadem atque expertia motus;
Impete praecipiti sed terras et mare perstent,
Atque avulsa ruant multa vi rupibus altis
Robora, et aërio jactent cita nubila caelo.
Nam quae Sithoniis e partibus exoriuntur
Flamina ventorum, motus ratione feruntur
Non perturbati, calidus quo scilicet Auster,
At fera directo descendunt impete contra:
Qui perturbatis motus cum motibus obstet,
Frigidus idcirco venit Ursae a cardine ventus,
Qui fugat Agricolas armentorumque Magistros
Exoriens, hiememque refert, atque enecat herbas.
Praeterea constringit aquas, calcandaque sternit
Flumina; quandoquidem sese insinuantia nitri
Corpora vi multa defert, quae fixa liquentes
Inter particulas religant, motumque fluentum
Sistunt undarum; glacies ut dura geluque
Fiat, et immoto nectantur frigore lymphae.
Forsitan inquires, quare glaciatus in auctum
Majorem concrescat aquae liquor, aerea saepe
Possit uti clausus disrumpere vasa, superque
Extet jam levior, motis atque innatet undis.
Scilicet haec ratio tibi constet vera, plicantes
Quod sese omnimodis se formam prorsus in omnem
Particulae undarum possint inflectere, et omne
Flexu intervallum vario replere locumque.
Intus cum vero penetrantia corpora nitri 153
Suscepere, fluensque gelu jam sistitur unda;
Inter proinde suas multa intervalla receptet
Particulas, et se spatium dilatet in amplum,
Et molem subito majorem acquirat, oportet.
Propterea tenerae rumpuntur frigore plantae;
Intus enim in glaciem succus durescit, et amplam
In molem subito distensus vincula rumpit.
Horrida quin etiam praedurae marmora rupis
Finduntur persaepe gelu, quo stringitur unda
Occultis illapsa viis in viscera cautis.
Humida proporro sunt corpora, flexilibus quae
Constant particulis oblongis mobilibusque,
Ut facili possint in crebra foramina rerum
Insinuarier ingressu, madefactaque reddant,
Quaecumque humentis naturae corpore tangunt;
Res velut humectat tactu liquor almus aquarum.
Mollia quod si harum primordia particularum
Tenuibus inter se perplexaque perque plicata
Tangantur ramis, nexu magis usque tenaci
Haerebunt: subito ut non possint effluere extra,
Effluere ut possunt undae vinique liquores.
Viscosi, genus hoc, olei natura videtur
Esse, fluit celeri quod multo tardius unda.
Est ratio haud simplex, possis qua noscere, quantum
Humidis augescat status aëris omnibus horis,
Decrescatque; facit quem sic variare vaporum
Halitus ex undis liquidas sublatus in auras.
Indicium festuca dabit silvestris avenae,
Lignosas effert, ut tenuia cornua, fibras
Vertice quae summo: nam, cum vapor aëris illas 1750
Humectat, laxantur, et orbibus evolvuntur:
At facit ut redeant in spiras siccior aër.
Hoc etiam organico poteris deprendere nervo,
Extremos cujus fines hinc inde duobus 154
Firmandum est clavis: medio at suspendere pondus,
Quod queat inflexum trahere et distendere, debes;
Namque, ea cum nervi constet natura, sereno
Ut caelo, siccis atque extendatur in auris
Longior, humenti contractior aëre fiat,
Descendit siccis auris caeloque sereno
Pondus, at humenti contra falit aëre sursum:
Indicat id multos auris volitare vapores:
Nam tunc, ut cunei, se tortis insinuabunt
Horum particulae fibris, ut debeat inde
Tum retrahi nervus, mediumque attollere pondus.
Propterea ingenti suspensae pondere moles
Funibus, et vacuo pendentes aëre possunt
Sustolli paulum conspersa fluminis unda.
Nec non et saxum de monte molare parantes
Dividere, excidunt circum ducuntque canalem,
Quo ligna, ut cuneos, adigant vi: deinde frequenti
Humectant lympha, quae lignea texta penetrans
Dilatat paulatim, et saxa obstantia findit.
Haec autem liquido quae corpore fluvida constant,
Non tantum oblongis et laevibus exiguisque
Debent principiis consistere particularum,
Aetheriae verum quoque motu materiaї
(Hanc constare putes e primis atque secundis
Inter se mixtis Elementis) exagitari,
Scilicet in proclive volubilis ut procursus
Sic valeat fieri: lymphae sed definit humor
Esse fluens, sese in glaciem cum vertit inertem;
Propterea quia tum non amplius exagitantur
Particulae a motu subtilis materiaї.
Praeterea ad speciem nulla ratione vel arte
Pressus densatur liquor; ut si clausa sub auro
Argentove fit unda cavo, tum pondere magno
Imposito videas durum sudare metallum 155
Rore prius tenui per parva foramina lapso,
Intus quam spatium sese in minus illa coarctet.
Nec mirum, quoniam partes se flectere possunt
Undique, qua locus est, vixque ullum proinde relinquunt
Inter se spatium, nisi qua pervadere possit
Aether, quem non est excludere viribus ullis.
Possumus hinc varios vario de corpore succos
Exprimere, et medicos aliosque educere in usus.
Tantundem in sese nam si liquor ipse recedat
Introrsum, quantum se pressum extrinsecus arctat
Corpus, non ullas ullo de corpore guttas
Viribus a magnis unquam stillare videres,
Noc succo digitos contingeret herba prementes,
Nec tibi calcata Bacchi liquor iret ab uva.
Duraque praeterea quae sunt, ut robora ferri
Ut validi silices ut saxa adamantina constant,
Debent immotis et se tangentibus esse
Praedita particulis, subtilique aethere et auris
Omni a parte premi, atque arcte conjuncta teneri.
Vis circumpositis nimirum magna premendi
Est auris, ut pressae a sese mutua partes
Avelli nequeant, velut una glutine nexae.
Utque tibi aurarum magnas exponere vires
Ante oculos possim, tali rem percipe pacto.
Laevia si jungas duo corpora lata, sit inter
Ut prope nil spatii, quo confluat aura, relictum,
Tum conjuncta simul concursu ea corpora tali
Dividere hinc illinc si tentes disque gregare,
Irritus aut labor omnis erit, vix denique magnis
Aut tum dissilient conatibus atque Virûm vi
Multiplici oppositis divulsa a partibus a se.
Sic circumpositus validis compagibus aër,
Undique dum premit, in contactu corpora jungit.
Consimile est, faicunt quod multi, ostendere vires 156
Aëris exemplis rerum dum pluribus optant
Ferri namque globum scindunt in bina cavatum,
Dimidiae ferri parti tum deinde rotundi
Dimidium jungunt, at nullo glutine, partem;
Aëra sed media tantum e regione pilaї
Educunt illa, qua post ratione docebo.
Nam geminas partes ita via extrinsecus aurae
Comprimit, atque arcta compagine copulat una,
Octo ut jungere equos dehinc experiantur, utraque
Hinc illinc qui parte trahant, tendantque retortos
Certatim funes cursum in diversa parando,
Illo ut conjunctas divellant impete partes.
Ter quarter intendunt vires, et corpore forti
Conatus edunt validos, pedibusque repellunt
Tellurem; retinent sed tergo stupea lora,
Terque quaterque refraenati sistuntur ibidem.
Vix tandem valido vincunt conamine, partesque
Inter se nexas disjungunt, vique relaxant.
Usque adeo exterior junctas res comprimit aura.
Unde quidem fluidus vi tanta polleat aër,
Posterius referam; satis est modo scire probatum
Duritiem rerum repeti quoque ab aëris auris.
Non tamen aëriis ut non sint dura sine auris
Corpora: namque etiam dixi tibi ab aethere partes
Urgeri circumque premi immotasque teneri.
Motu nempe sua pars e statione recedit,
Ad latus ut nequeat tum parti haerere propinquae.
Ergo quies retinet junctas semel, et facit, illum
Ut servent, vel sola, statum, pugnentque repelli;
Materiae quoniam est omni vis insita quaedam,
Qua semel extiterit ratione, ut perstet eadem,
Victa nisi externis causis, ut diximus ante.
In punctis et quo tanguntur pluribus aptae
Inter se partes, hoc corpus durius extat, 157
Ut validos ictus penitus contemnere possit.
Cur vero in magnis corpus mollescere flammis
Praedurum queat, et liquefactum fundier aurum,
Duritiem frigens nativam deinde receptet,
Accipe; nimirum liquidum fit ab igne, quod ejus
Exagitet partes ignis, quae protinus actae
Aethera sese intra subtilis materiaї,
Admittunt, neque compactae immotaeque tenentur.
Mox iterum frigus connectit ab igne solutas
Aetheris expellens extra vim, duritiemque
Partibus amissam reddit, religatque liquentes.
Postremo fluido quae constant corpore, saepe
Sunt pellucida multa; quod est genus unda vel aër.
Undique subtilis quoniam vis materiaї,
Inter particulas dum transit multa liquentes,
Rectum scindit iter, rectoque dat ire meatu
Propterea lucem, quae dum transmittit, ab omni
Parte patens corpus debet clarumque videri.
At quae dura, sed et pariter pellucida constant,
Ut vitrum ut glacies adamasque aliique nitores
Gemmarum, debent eadem intervalla viasque
Atque situm servare suarum partium eundem,
Quem tenuere, prius quam dura rigescere demum
Coepissent, dum mollia adhuc, velut unda, fluebant.
Corporis at contra natura videtur opaci,
Cum licet intra se claudat permulta viarum
Intervalla, tamen vel recta foramina non sunt,
Interrupta locis vel pluribus atque reflexa;
Ut facili nequeat lumen transire meatu;
Mille repercussum variis se flexibus intra
Infringat vires, distractum dispereatque.
Denique corpora corporibus distare videntur
Non ratione alia, quam quod, communia quae sunt,
Semina materiae variis congressibus aptant 158
Sese in concilio, ut rerum variantia possint
Edere multiplici formae ratione coorta.
Nempe, infinitas quoniam variare figuras
Prima queunt Elementa modis distantia multis,
Atque uno formis in corpore permutari
Innumerabilibus possunt, et quisque dat ordo
Formaї propriam speciem; manifesta fateri
Te cogit ratio res hinc differre, suasque
Corpora sortiri species certasque figuras.
Hinc silices Tellus gemmasque habet atque metalla
Tam variis inter se formis, omnigenisque
Conserit arboribus nemora undique, et educat herbas.
Plurima quid terra gradientia dicam Animantum
Corpora, quid per humum longas volventia spiras,
Diversam inter se naturam nomina vires
Sortita et mores et vitam denique et auctum?
Quid genus Alituum memorem, quicumque vel auris
Assueti praedam sectari et vivere rapto,
Vel vitam insontem varie qui corpora picti
Per dumos agitant umbras vel per nemorales?
Demum evolvere quis liquidi jam regna Profundi
Evaleat, pecudum saecla omnia commemorando,
Quotquot aquas scindunt, scopulis et quotquot inhaerent?
Usque adeo est variis repletum animantibus aequor.
Et tamen, ut supra retuli, quodcumque creatur
Aequoris aut undis, terrasve vel aëris auras
Concelebrat, re non alia differre putandum est,
Quam forma motu concursu principiorum,
Quorum abitu atque aditu naturam corpora mutant.
Proptereaque locis non omnibus enascuntur
Omnia: disponi quoniam non omnibus omnes
In formas res posse locis Natura creatrix
Concessit. nequeunt silvestria saecla ferarum,
Ursique Tigresque atque iracunda Leonum 159
Vis gigni aequoreis sub fluctibus, atque liquentes
Ire vias; possunt ut Rhombi caeruleique
Delphines Mugilesque natantum et caetera turba.
Contra Caucaseis num montibus aut Riphaeis
Aut aliis unquam extimuit quis monstra, profundi
Quae salis aequor habet? certis Natura locavit
Scilicet omnia, uti vigeant, seseque propagent,
Sedibus: aetherias herbae se tollere in auras
A tellure queunt floresque arbustaque laeta;
Abdita sed contra tellure metalla sub ima
Conduntur, plumbum grave nimirum aeraque ferrumque
Aurum atque argentum; quoniam solidissima multo
Pondere sunt, nequeant ut proinde attollier ima
Altius a terra: sed nos praestante labore
Eruimus, vique in superas educimus auras
Quaerentes in eis quoque dulcis commoda vitae.
Commoda multa quidem plumbi ferrique potestas,
Et simul argenti pondus simul aeris et auri
Attulit: his partim silvas nam possumus altas
Caedere, materiem laevare, et radere tigna,
Perque forare, solumque etiam proscindere terrae;
Partim ex argento simulacra nitentia Divûm
Ponimus, ornamusque auri fulgoribus aras.
Quamvis ista tamen dent vitae praemia dulcis,
Ima condita adhuc melius tellure jacerent.
Nam neque nunc ullus gladii foret usus et aeris
Incurvi, serimus queis mutua vulnera nosmet
Inter; et armorum perstringens lumina fulgor,
Et crepitus tonitru simulans caeleste tuborum
Abforet: immani quod nunc mortalia saecla
Exitio minuit belli tentantia fluctus.
Aëra culpamus, si quando mortifer aestus
Ingruit, et morbis funestas reddidit urbes,
Oppidaque exhausit vastata agrosque colonis 160
At quando una dies, pro Divûm Numina Sancta!
Vi morbi, caeli vitio tot millia quando
Una dies dedit exitio, quot, cum fera miscent
Praelia, et adversis concurrunt frontibus hostes?
At quantae, Superi! mortalia pectora curae
Conscindunt, ex quo est auri argentique repertus
Usus, et ex illis conflata pecunia, parta
Qua possint Homines pacatam degere vitam
Nequidquam; quoniam cum nummis orta videtur
Pestis avarities animorum, ortique timores:
Scilicet Eoam ne puppis naufraga mercem
Merset aquis; furum ne res sublata repente
Pauperet insidiis: argento auroque carere
Esse putant etenim summum extremumque malorum,
Nec nimium misera distare ab imagine lethi;
Proin vigilare magis nummos super, inque cubare
Assuescunt, nulli fidentes, suspiciosi.
Namque ut divitias certabant conduplicare
Per fas atque nefas, ipsi et praeponere honesto,
Sic Homines alios rentur quoque quaerere tantum,
Ut fiant dites, nec, qua ratione, morari.
Adde, quod haec inter fortunae munera saepe
Ambitio exoritur, misere quae tristibus omnem
Exercet curis vitam: namque esse putantes
Rem prae doctrina prae viribus ingenioque
Prae virtute etiam, praeferrier omnibus ardent;
Nil opibus quoniam rentur sibi deese paratis.
Finis propterea nummis est nulla parandis,
Et major desiderium succendit habendi
Copia. Pro miseros! quos haec sitis arida torret,
Quae super effuso magis usque accenditur auro.
Denique mortali dum vita tempore parvo
(Namque manet cita Mors omnes) conceditur uti;
Vitam quaerendis omnem consumere rebus, 161
Et multas animi magno cumulare labore
Divitias, quas ingratîs tum deinde relinquent,
Nonne hoc desipere est? quanto se angore metuque
Discruciant animi, cum se subit esse creatos
Mortales, atque extremam properare citatos
Ad metam, quae cuncta adimat tot denique vitae
Commoda, pro! tanto dudum quaesita labore?
Nam neque divitiis capitur Mors, tardior annis
Ut saltem veniat feris; neque longior usquam
Vita tibi congesto argento venit et auro.
Praeterea quae sunt vitaï commoda demum
Nata ex divitiis? nimirum vestibus uti
Magnificis, mensaque diu discumbere opima,
Textilibusque in picturis ostroque cubare.
Quid juvat at clarae in splendore incedere vestis?
Vestis an hunc clarum reverentur purpureaї
Fulgorem morbique truces aegrique timores
Curaque? sub Tyrio num somnus suavior ostro?
Somno humiles habitare casas et agrestia tecta
Plus libuit; nam vix feras tulit Hesperus umbras,
Illo correpti Agricolae lucemque laboremque
Efflant per noctem, neque mentem somnia turbant.
Dulcius ipsi etiam dapibus satiantur inemtis,
Quam Reges, nunquam esse fames quos ulla coëgit;
Namque famem, ut placeant, epulas condire necesse est.
Denique divitiis sine magnis plurima possunt
Delicias etiam substernere: si tamen aequa
Sit mens in rebus, tranquilla ut tempora degat.
162

LIBER QUARTUS

Exhausto medii cursus jam Nauta labore,
Si tristes fugiens ventos aut otia captans
Condat fortuita scopuli in statione carinam,
Saepe moras inter mentemq; oculosque revolvit
Tentata aspectu relegens animoque perîcla;
Quot tulerit nigro jactantes aequore ventos,
Quae vada quas Syrtes quot iniquos fugerit aestus.
Propterea memorem demulcent gaudia mentem,
Elapsumque malis tantis se cernere suave est.
Idem ubi sed nudo scopuli stans vertice flexit
Mentem oculosque viaї aliam, qua restat eundum,
In partem; quidquam neque ab illa parte videnti
Objectum est, nisi caelum atque illa patentia ponti
Aequora, proin subiit quoque, quantum in fluctibus illis
Restet adhuc luctandum, et quae superanda laborum;
Incipit aspectu paulum languescere tali
Impigra vis animi, simul et taedere viarum
Longarum. Fac tum languenti effulgeat ingens
Spes animo lucri, redit in praecordia virtus
Protinus, et nigros audax contemnere fluctus,
Oblitusque sui jam vitam culpat inertem.
Horum ego no aliter defunctus parte laborum
Jam cursu in medio mentem persaepe reflecto
Respiciens, cura quaecumque exegimus acri;
Et me, nescio quae, perfundit grata voluptas,
Scilicet et noctes vigilatas esse diesque
Exactos, quibus id studio praestante movebam,
Ut de natura rerum obscurisque repertis
Concinerem, quantum licet, aptis carmina verbis;
Jamque eluctatum veluti de syrtibus illis
Esse juvat: contra sed cum reminiscor earum 163
Quae superant, rerum, et quantum quoque restet agendum,
Et quam difficile obscuras res carmine puro
Clarare; exoritur tum quaedam ignavia menti,
Frigidus et torpor quoque et harum taedia rerum
Exoriuntur; uti Musaei arescere fontis
Ex Helicone fluens videatur vena, priusquam
Respergi sacro mea possint corda liquore.
At tua me Virtus, animo quae saepe recursat,
Docta Cohors, subito pertaesum exsuscitat, et mî
Excitat ardorem, jam sponte ut otia damnem
Impiger, et quemvis optem perferre laborem;
Verbaque in obscuras res sufficit, atque perennem
Deducit medio ex Helicone in carmina venam;
Ut tibi saltem aliqua possim ratione placere.
Quare age multarum, quae restant, percipe rerum
Naturam et vires, et qua ratione gerantur
Plurima, quae coram fieri quoque cernimus ipsi
Persaepe, et prima Naturae in fronte locantur.
Hoc genus est Unda atque Aër et mobilis ignis
Caeteraque, ex illis quae pendent, conque sequuntur.
Scilicet haec rebus magis omnibus utilitatem
Egregiam praestant vulgo; nam vita manere
His sine jam nequeat: quin et solatia multa
Praeterea in vita substernunt dulcia nobis.
Temperat Unda sitim Mortalibus, Unda feraci
Telluris gremium pluvia foecundat, et herbis
Sufficit humorem, atque aestivos temperat ignes
Per terras diffusa et in omnes undique Gentes
Fontibus et fluviis lacubusque in praemia vitae
Publica, et omnem uno circumdat denique Terram
Oceano, per quem disjunctas visimus oras,
Atque alias Gentes lustramus et invia Regna.
Num minus Aurarum natura deinde juvamur?
Vivimus his quoniam: respirant aëra namque 164
Omnia per terras omnes Animalia vulgo:
Spiritus ille fovet plantas, arbustaque rupta
Tollit humo, ut crescant, et ventis adjicit alas.
Ignis item nobis longe utilis: utimur igne,
Seu crudas mollire epulas, seu dura metalla
Ducere, seu varios libeat quoque fundere in usus.
Denique res igni multas tractamus, ut illo
Sublato e terris artes quoque protinus omnes,
Commoda tot vitae, demum vita ipsa periret.
Propterea, ut memorant, mortalia saecla Prometheus
Finxit ubi e limo, vitamque animamque daturus
Protinus in caeli correptus templa volavit,
Admovitque facem Soli, flammamque receptam
Detulit in Terras; sine flamma namque videbat
Non posse humanam Mortales ducere vitam.
Par rerum quapropter, eo quibus usque juvamur,
Prorsus uti nequeat consistere vita sine ipsis,
Par erit illarum rationem inquirere rerum.
Et primo, quoniam pertusa foramine constat
Interior vario Tellus, fateamur oportet
Undantes etiam atque oblongas ducier intus
Hinc atque inde vias, quas prima Elementa necesse est
Replere; haec extra vi magna expressa moventur,
Nimirum Terrae vi circum expressa volutae.
Atque ita materies inter se mutua debet
Connecti, et longas effundere flexibilesque
Extra particulas: haec sunt primordia Aquaї.
Proin facile ipsa fluit, quia laevia principiorum,
Ut tibi jam supera quoque dixi, corpora debent
Aetheris a motu, dum transmeat, exagitari,
Praetereaque potest in crebra foramina rerum
Insinuarier ingressu; madefactaque reddit,
Quaecumque humentis naturae corpore tangit:
Quod facere haud valeat, si partibus esse globosis 165
Compositam dicas, quae non haerescere possent
Rebus, at excussae caderent subitoque volutae
In proclive. Sequetur eam quoque particularum,
Unde quidem vinco Lymphas constare, figuram,
Ut facile in tenues abeat resoluta vapores
Unda; quia exiguae laevesque avellier a se
Possunt particulae: quod si primordia Aquarum
Tenuibus inter se perplexaque perque plicata
Constarent ramis, nexu magis usque tenaci
Haererent; viscosus uti liquor haeret olivi:
Hujus enim e Terra ramosis semina debent
Extra expressa viis exire; ideoque teneri.
Praeterea Undarum poscit natura liquentum,
Ut, quando motu non exagitantur, ab alto
Nec celeres collis descendunt vertice, verum
Sive lacu immotae, patulo seu vase quiescunt,
Ut plano constent extrinsecus aequore prorsus
Aptatae: quoniam, mage si qua extaret Aquae pars
Extima, deflueret tum protinus inferiora
In loca procurrens, via qua proclivis; et ante
Definere haud posset prorsus fluere, atque moveri,
Quam bene constiterit regione aequata superna.
Neve labor rationem horum causamque fatiget
Quaerendi, tali rem protinus accipe pacto.
Finge in Aquis arcte connexas esse columnas
De fundo ad summum surgentes, quae, quia constant
Omnes materia liquidi ex humoris eadem,
Ponderis ejusdem pariter sunt: quaelibet harum
Proinde premunt aequa subtus gravitate; nec aequis
Sustentant ideo non sese viribus omnes.
Altera non igitur subsidit, et altera surgit
Tantundem; sed, uti doceo, exaequantur Aquarum
Inter se liquidae supera in regione columnae.
Popterea inflexus sursum si vitreus Undam 166
Excipiat tubus, hanc utraque in parte videbis
Aeque suspensam, et se pondere sustentantem
Alterno: nam vis in parte aequalis utraque est.
Non minus id fieri reputes, pars altera vitri
Si sit crassa magis, gracilis magis altera contra;
Namque aeque Liquor altus eisdem viribus uni
Insistit fundo; nisi sit tubus alter, inanis
Qua patet, exigui subtilis more capilli,
Unde Capillaris trahit a re nomen; ab illa
Nam tum parte quidem suspenditur altior Unda;
Sive quod angustum multo tenuissimus aër
Insinuatus in os minus obstet; sive quod Undae
Particulae obrepant in rara foramina vitri,
Ejus et adfixae paulum quoque sustineantur
Parjetibus; quare consurgunt altius illinc.
Ex his apta fidem ducit res, saepe quod alte
Insiliat per se tubulis inclusus Aquae fons.
Nam saepe a montis radicibus erumpentem
Includunt plumbo, quod montis ad ardua tendit:
Ille viam sequitur, surgensque attolitur alta
In juga. Magnopere haec multis miranda videtur
Res harum ignaris rationum: scilicet Unda
Clausa valet tantum superinsiluisse, latenti
Quantum sub terra sunt alta loca, unde necesse est
Descendat persaepe, priusquam erumpat in auras
Exiliens. hanc nimirum fons usque per artem
Attolletur eo, mensura ponderis aequa
Donec sub caeca libret tellure cadentem
Undam; possit et haec gravitate attollere contra
Surgentem; demum Lympha utraque mutua sese
Hinc atque inde pari sustentet pondere nisus.
Urbibus in magnis idcirco multa videmus
Neptuni simulacra per os summumque tridentem
Ejicere undantes latices, Tritonaque Proteumque 167
Et Nymphas, madidi quas dicunt humida regna
Concelebrare salis, pertuso e marmore late
Undique caeruleas undae diffundere guttas.
Scilicet ex alto descendens vertice collis
Per sese subter caeco insinuata meatu
Insilit unda pedes et crura et viscera saxi.
Exit dehinc capitis per aperta foramina summi.
Plurima praeterea possunt humentis Aquaї
Inquiri de natura. Nos quarere quaedam
Hic opus est, et plura indicta relinquere contra:
Ne, si cuncta velim praelongo evolvere versu,
Taedia scribentem capiant me teque legentem.
In primis, salso cur sit maris Unda sapore,
Quaerimus; et facile est rationem reddere dictis.
Undique nam terras cum perluat Amphithrite,
Est passim terris Salium natura locetur,
Commotis miscetur aquis Sal; atque ita totum
Aequoris humorem salsus corrumpit amaror:
Quandoquidem rigidae spîclorumque instar acuta
Cuspide particulae Salis extant: (nempe Elementa,
Queis Sal progenitum est, similis reperere figurae
Interiore vias sub Terra) proptereaque
Partibus immiscentur, et involvuntur aquaї
Flexilibus facile, atque infixae cuspide adhaerent.
Plerumque ima maris pars multo salsior extat
Propterea; quoniam terrae vicinior illa est,
Unde Sales oriuntur, et acri caerula viro
Diluti inficiunt. Cur vero, Torrida multo
Solis qua saevit Terraї Zona calore,
Aequor Hyperborei sit amarius aequoris unda,
Dicere item facile est; nimirum Solis ab igne
Aethiopum maris inda resolvitur usta vapores
Longe in majores, quam quae minus incalet aestu:
Propterea remanet Salis illic copia major. 168
His accedit, uti minus illud temperet imber,
Et fluvii, dulcem qui largo flumine lympham
Infundant: alibi veluti salsedinis illum
Magnopere imminuit plerumque haec causa saporem.
Praeterea inquires, vicibus cur aestuat aequor
Alternis, undasque facit quae causa fluentes
Quod tibi ut expediam, supra reminiscere dicta:
Nimirum circa Tellurem Vorticis uno
Caeli materiem correptam volvier aestu.
Lunaїque globum magnum cum turbine eodem
Tellurem prope terdenis ambire diebus.
Haec superimpendens Terrae, qua transit, oportet,
Mole sua rapidis iter auris contrahat: alveum
Fluminis ut magnis educti molibus arctant
Pontes, atque undis pilae venientibus obstant:
Non tamen idcirco celeris minus effluit amnis:
Inveniunt nam quo majora obstacula, cursus
Accelerant rapidos magis, et magis usque fluentes
Eluctantur aquae: sic tu quoque credere possis
Arctae damna viae citiore rependere cursu
Aethera, qui luctans erumpere vi premit aequor
Subjectum. Undarum ratio est hinc certa fluentum:
Namque huc atque illuc partesque recedit in omnes
Compressum subter mare, et aufert littora Nautis.
Praeterea Tellus quoque ab illa parte repulsa,
Qua sibi rumpit iter celeri levis aura meatu,
Cedit in oppositum paulum latus, atque coarctat
Id spatii: unde pari fluere hic ratione necesse est
Aequor, et alterno procurrere gurgite pontum.
Ast ubi deinde locum, quo pressa est, Terra removit
A Luna; et plusquam senas cirumacta per horas
Ejus ab orbe sui quarta jam parte recessit;
(Nam quoque Luna means aliquid tum temporis horis
Sex addit, quarta Tellus dum parte recedit) 169
In se a littoribus refluit mare: cernimus ergo
Uno circuitu prope Terrae et proinde diei
Bis fundi scopulos super, et lavere aequor arenas;
Bisque vado labente relinquere littus, et Aestu
Decrescente retro ferri, et sorbere lapillos.
Non tamen haec orbem, quo Terram scilicet ambit,
Ut supra docui, rapitur levis aura per aequum:
Nam qua fit Martis clypeoque hastaque minantis,
Et Veneris caelo propior, sese orbis utrinque
Parte in utraque sui nobis vicinior arctat.
Illis Luna locis idcirco (namque per illa
Bis loca mense meat; Solis cum scilicet ignes
Occiduos oriens contra atque adversa tuetur;
Cumque regit currus illi conjuncta silentes)
Illis Luna locis, inquam, cum transit, iterque
Contractum quoque mole sui cum corporis arctat,
Tempore eo premit insueta vi desuper aequor:
Propterea moti cursus pelagi atque recursus
Efficit insuetos. Cum demum examina Librae
Aequa tenent Solem Autumno, cum Vere tepenti
Excipit illum Aries media inter cornua luces
Noctibus aequantem; si tali tempore Luna
Orbe micet pleno, claros sive occulat ignes;
Desuper incumbet Telluri fortius: ejus
Namque viam magis atque magis tum contrahit aura;
Directa siquidem Vi Sol quoque comprimit illam:
Majores ideo pressi parit aequoris Aestus
Vere vel Autumno, quam bruma horrente vel aestu.
Congestam in cumulum tum ponti allabier undam
Aspiciunt Nautae, magnoque relabier auctu.
Aequor Hyperboreum, quod longe a tramite Lunae
Disjunctum est, ullus vix unquam concitat Aestus;
Quandoquidem prius unda fluens quam pervenit illuc,
Littoribus scopulisque illiditur interjectis 170
Paulatim, ut longis compressa anfractibus omnis
Vis prior undarum componat denique motos
Fluctus, et placida jaceat constrata quiete.
Herculeas contra metas invadit et Afros,
Hesperiasque plagas Tyrrhenaque littora lambens
Praeterit, Aegaeumque reciprocus incitat Aestus.
Attamen angustis admissus faucibus intra
Aestus ab Oceano, porro diffusus in oras
Hinc illinc omnes, vi languescente, necesse est,
Commoveat Medium salis aequor: at undique pulsus
Ad maris Adriaci clausas ubi pervenit undas,
Nec valet ulterius se extendere, sistitur illic,
Majoresque fluens undas in littora cogit.
Denique non omnes portus non perluit oras
Tempore eodem omnes, neque fluctibus intumet aequis
Namque ubi subjectum est Lunaї viribus aequor,
Ante fluunt undae, et majoribus incrementis
Moti tolluntur fluctus, quam portubus illis
Littoribusque, magis quae Lunae a tramite distant,
Quaeque movens undas obliquo ea lumine cernit.
Portubus in variis etiam variare videtur
Multimodis Aestus terrae variantia propter
Littora inaequales oras scopulosque sinusque
Ventosque fluviosque, ingenti qui agmine aquarum
In mare vicinum se evolvunt exonerantes,
Atque alias propter causas; quae singula possunt
Efficere, ut varias Aestu variante per oras
Unda fluat, refluatque, neque uno id tempore fiat.
Quod superest, dicam, Fluviis quae causa perennes
Suppeditare potest undas, semperque recentem
Lympharum e caecis humorem evolvere terris.
Scilicet ut nostro diffusus corpore sanguis
Circuit insinuans sese omnibus undique venis,
Itque reditque fluens; ita magno in corpore Terrae 171
Undas perpetuo sursum deorsumque meare
Circuitu plerique putant, ex aequore summos
Scandere nimirum montes, de montibus ipsum
In pelagus volvi: nam crebro illapsa meatu
Et caecis maris unda viis, diductaque tellus
Qua patet, insinuat se magni in viscera montis:
Dumque cavos flexus bibulas et transit arenas
Per tot acerba fluens, veluti per cola, relinqui
Parvula posse salis retro corpuscula credunt;
Omne ut propterea vitium purgetur aquarum;
Illae jamque leves salium gravitate relicta
paulatim magnos intus conscendere montes
Possint, atque jugis evectae erumpere summis,
Et sic in superam diffundere Flumina terram.
Hic cave, ne salsa capiaris protinus horum
A ratione, ruit penitus quae collabefacta:
Neptuni nec enim mansuescere corpus acerbum,
Nec maris unda valet tetri primordia viri
Linquere; quantumvis tot eat per acerba locorum,
Tot per inaequales terras, tenuesque lapillos
Transmeet. haud ullo conatu consilioque
Multimodis tentans Ars unquam effecit id ulla,
Ut secerneret illa ab aqua, seorsumque relicta,
Per quae transcurrunt, inter tot cola videret;
Semper enim prima contractum in origine virus
Illa tenet, semperque suus servatur amaror.
Nec, si sub terris acri spoliata sapore
Unda sit, et salso levior proinde aequore constans
Paulum attollatur super ipsas aequoris undas,
Unquam erit, eductos in caelum scandere montes
Ut queat, atque adeo immani se attollere sursum
Ascensu; cum tot praesertim obstacula sese
Objiciant, dum densa meat per cola, salitque.
Altera proin Fluviis quaerenda videtur origo, 172
Certaque de terris quae Fontes causa resolvat.
Et jam cum salium videamus corpora pacto
Non alio posse aequorea discernier unda,
Quam cum abit in tenues resoluta calore vapores;
(Nam pariter nequit humenti cum nube vaporum
Sustolli gravior salium natura per auras)
Dicimus hinc riguis evolvi Fontibus undas.
Scilicet in gremio Tellus habet undique subter
Speluncas vallesque cavas vacuosque recessus,
Hospitium undarum; quae se in loca concava lapsu
Furtivo insinuant ex aequore, conveniuntque
Illic in calidos solvuntur ab igne vapores
(Nam rapidis etiam Tellus furit ignibus intus),
Qui levitate sua sublati in concava montis
Parjetibus caecis sistuntur, frigida queis est
Natura: exiguas undarum proinde necesse est
Solvier in guttas constrictos frigore saxi,
Quarum perpetuo sudant humore cavernae;
Et jam majores, semperque recentibus auctae
Discurrunt flexos guttae per fornicis arcus.
Roscidus hic montis crustis ita defluit humor,
Erumpitque viis in aperta latentibus extra;
Ut jam Rivus aquas serpenti deferat alveo,
Et prima tenues effundat origine Fontes.
Si tamen haec etiam fundendis Amnibus impar
Causa videtur, et ex aliqua tibi parte vacillat;
Et quia jam sese vis tanta evolvit aquarum
Undique per terras tam multis Fontibus omnes;
Scilicet ut raro fornix sub monte cavatus
Non posset tantas dare tantis Amnibus undas:
Verum pauper aquae tunc inter saxa lapillosque
Obstreperet Rivus, qua nunc devolvitur Ister,
Et dorso classes immani bellaque gestat;
Et quia deberent non vere tumescere tantum 173
Imbrifero Fontes, neque tantum aestate calenti
Imminui; paribus prope verum erumpere lymphis;
Semper at ipse vides pluviis crescentibus ipsos
Augeri Fontes, largo et ditescere fluctu:
Indignetur uti jam torrens unda teneri
Ripis, et super alta fluens obstacula victrix
Grandia corripiat vulso cum robore saxa.
At Nemaeus ubi findit Leo fervida multo
Arva calore furens, arescunt Flumina late
Transilienda gregi persaepe: ita scilicet undis
Tenuibus aspicies imo jam serpere fundo.
Haec, inquam, si propterea non posse videtur
Causa suas riguis largiri Fontibus undas;
Omnia jam pluvio descendere Flumina caelo,
Dicendum est: haec namque ferunt dare certa petenti
Montanis responsa jugis specubusque cavatis
Naturam, clamosa fugit quae saepe Lycea,
Uberibusque colit stillantes undique guttis
Speluncas: haec proinde cupit qui certa doceri,
Montibus et solis Naturam interrogat antris.
Quapropter superis rupti de nubibus imbres,
Et tabescentes extructae in montibus altis
Verno Sole nives possunt dare Fontibus undas.
Nam quoniam Tellus non est aequata superne,
Ut mare, cum placidis late consternitur undis,
Sed modo sublatis in caelum montibus alte
Surgit; inaequali modo sidit valle deorsum;
Propterea fit, uti pluviaeque nivesque solutae
Montibus in magnis, atque inter strata receptae
(Nam super impositis montes constare videmus
Et lapidum et terrae protensis undique stratis)
Sub terras vario flexu illabantur hiantes.
Tum qua inter crustas patet exitus, ilicet extra
Prosiliunt, primisque erumpunt Fontibus undae. 174
Flumina propterea, qua Phoebi a tramite distant
Terraї gelidae regiones, tempore brumae
Parva ferunt inopes undas, augentur at aestu:
Nam glacie quas tristis hiems duraverat undas,
Dissolvens altis evolvit montibus aestas.
Tum, quibus in terris magna vi saepe quotannis
Rumpitur imber, et effusis juga cana teguntur
E caelo nivibus, vasta undique volvere cernes
Flumina magnarum pelago vectigal aquarum:
Contra qua raros effundit Juppiter imbres,
Ut siccis Libyae regionibus, illa, necesse est,
Rara fluant tenui per humum serpentia rivo.
Mons tibi praeterea (pluviae neque montibus unquam
Praecelsis desunt: illorum semper inumbrant
Namque supercilium, et nigra caligine cingunt
Perpetuae nubes, illuc quas undique venti
Portantes cogunt, summoque cacumine stipant)
Mons, inquam, qui radices a vertice ad imas
Vel bibula tantum terra vel constat arena,
Aut si quem saxum super impenetrabile late
Obtegat, ut pluviae nequeat liquor insinuari,
Haud ullos valet ex sese tibi reddere Fontes;
Extra quandoquidem subito vel defluit omnis
Unda, vel inferni penitus sub viscera montis
Sorbetur terra. Verum si desuper humor
Intus iter reperit caecum, tum deinde rigentis
Incidit in stratum saxi declive, necesse est,
Ultra non penetret, sed per declivia dorsi
Diffluat, et superas ita Fons se reddat in auras.
Cum gemina insinuant sese inter strata solutae
Alto in monte nives, variis ut flexibus unda
Huc illuc, veluti sit clausa canalibus, erret
Descendens saliensque, jugis persaepe sub latis,
Exitus hic illi si secto inventus hiatu est, 175
Prosilit; et salso Fons saepe sub aequore surgit
Dulcis aquae, ut celeri saliens iter impete rumpat
Inter caeruleas Nautis mirantibus undas.
Neve putes Fluviis non posse ingentibus undas
Sufficere effusos caeli de nubibus imbres:
Namque inita in variis terrae regionibus horum
Est ratio; ut pluviae vis caelo quanta quotannis
Decidat, et quantum devolvant Flumina, constet:
Scilicet et vera semper ratione repertum est
Imbrem et Fluminibus latices dare posse perennes,
Posse et abundantem silvis atque omnibus herbis
Sufficere humorem, vis ut quoque magna supersit.
Invia nec ratio est, cum se de partibus orbis
Omnibus exonerent immensis fluctibus Amnes
In mare, cur nunquam crescat, tectisque redundet
Littoribus pontus, seque efferat altius usque:
Flumina quandoquidem, quos fluctibus undique magnis
In mare devolvunt, latices ex aequore sumunt:
Nam Sole et validis verrentibus aequora ventis
Sublati in pluvias solvuntur deinde vapores.
Quin Sol et validi verrentes aequora venti
Internum minuunt longe majoribus undis
Hoc mare (constat uti vera ratione repertum),
Quam possint augere, fluunt quae maxima cumque
Undique in hoc pelagus diversis Flumina terris,
Scilicet et Tanais gemini ad confinia Mundi,
Atque Borysthenius Scythica nive turgidus Amnis,
Cumque suis late sexaginta amnibus Ister,
Quondam et Threiciis stupefactus versibus Hebrus,
Eridanusque pater Rhodanusque et dives Iberus
Et Thuscus Tibris septemque per ostia Nilus
unicus in terris Aegypti totius Amnis.
Expertes pluviis campos foecundat inundans
le per aestatem; quoniam ad caput ejus in imbres 176
Tempore eo totus congestis solvitur aether
Nubibus, et magnis Lunae de montibus alte
Tabificis Phoebi radiis liquefacta ruit nix.
Flumina praeterea sunt, quae salsedine tinctas
Devolvuntur undas: Salium loca namque sub alta
Praetereunt terra latices, virusque receptant.
Sulphuris idcirco quoque plurimus halat odorem
Fons, et naturam ferri sortitur et auri:
Rerum quandoquidem lymphis permiscet earum
Particulas, per quas sub terra labitur alta.
Sunt etiam quaedam, quae certo agitantur ab aestu,
Ut mare, quod certas refluitque fluitque per horas,
Flumina: nam, moto pelagus cum tollitur aestu,
Fit via declivis minus Amnibus; unda necesse est
Proinde minus celeri pede defluat; atque ita sursum
Aestu attollatur; verum refluente videbis
Aequore declivi post volvi Flumina cursu,
Et celerare viam, et rapidas submittier undas.
Hinc etiam Natura Lacus consistere fecit:
Namque eadem his undas largitur causa perennes,
Quae facit, ut vastis decurrant Flumina terris.
Horum aliqui haud ullos emittunt, excipiuntque
Exterius Fluvios: Lacus est Thrasumenus ut ingens
Notus jam propter tot quondam Romulidarum
Funera, cum dira jacuerunt clade rubentes
Illius ad ripas caesi cum Consule Cives;
Jamque videbatur belli Fortuna, tremebant
Omnia terrifico cujus concussa tumultu,
Decidere haud anceps inter Poenosque Latinosque,
Utrorum sub regna foret terraque marique
Cunctis, quotquot agunt Gentes ubicumque, cadnedum.
Est etiam Lacus in Latio, dixere Regillum,
Hic ubi Tarquinii compressa superbia regis,
Flumina qui recipit non ulla, nec edita fundit. 177
Sic profert America Lacum inter caetera multa
Mirandum, nusquam quo visitur amplior alter,
Parque mari est, Parimeque vocant; jacet ille sub altis
Andibus, et vastis late consternitur undis.
Hi simul atque alii, qui sunt sine Flumine circum,
Constanti ratione nec imminuuntur ab aestu,
Vere nec augescunt pluvio. Quapropter oportet,
Ut caecis Natura viis tellure sub alta
Usque ministret aquas Fluviorum, subter et illos
Semper perpetuis extantes impleat undis.
Sunt tibi deinde Lacus, qui Flumina multa receptant,
At nullum emittunt: quo de genere esse videtur
Hyrcanum magnis clausum undique montibus aequor;
Sulphureusque Lacus, qui dicitur Asphaltites,
Jordanis magnas venientes excipit undas,
Contra suetus aquas de sese reddere nullas.
Illi propterea, quoniam consistere iisdem
Cernuntur ripis, neque magnis augmina sumunt
Exceptis Fluviis, quanta est infusa superne
Undarum vis per Fluvios imbresque nivesque,
Tantundem occultis debent emittere caeca
Sub tellure viis, et Flumina fundere subter.
Opposita ratione Lacus, qui Flumina de se
Multa palam effundunt, at contra nulla receptant,
Debent imminui paulatim, arctareque ripas,
Denique siccato sine aqua consistere fundo;
Excipiant Fluvios nisi subter, et usque recentes
Suppeditentur aquae, supera quas reddere possint.
Postremo excipiunt venientia Flumina multi,
Et simul emittunt extra; velut esse Lemanum
Scimus, quem Rhodani transmittunt desuper undae.
Nec tamen immotis venientes transque meantes
Immiscentur aquis: quod mirum haud esse videbis
Propterea, levior quia Fluminis unda jacentem 178
Immotamque Lacus properans superinnatat undam.
Denique, quod restat quaerendum, percipe porro;
Scilicet ut pluvio concrescant Nubila caelo
Et nebulae; tum qua ratione oriantur et Imbres
Et tenuis quoque Nix et durae Grandinis ictus.
Nubila concrescunt, ubi corpora multa vaporum
Hoc supera caput in spatio coiere patenti;
Hi porro ex undis tolluntur ab igne vapores:
Namque ubi Sol, et, sub terra quae condita fervet,
Flamma simul pelagus fluvios terramque madentem
Concalefecerunt, agitatis surgere bullas
Est opus ex undis, oculi plus cernere nostri
Quam possint, tenues; ut, cum fervescere aheno
Inclusos latices subjecto cernimus igne,
Ex undis bullae ferventibus exoriuntur:
Ignea vis quoniam, quae secum corripit undam,
Intus clausa facit, liquidum ut turgescat in orbem.
Haec ergo lymphae vesicula multa tumentis,
Cum tenuis, nostro leviorque sit aëre multo
(Nam pro mole minus comprendit materiaї),
Debet tum propria sursum levitate volare,
Atque loci conscendere eo, quo tenuior aër
Libret aquae tenues bullas vi ponderis aequa,
Aurave frigidior supera constipet euntes,
Atque graves mage reddat, et ascendentibus obstet.
Namque ea, quae supra est, regio mage frigida constat
Aëris idcirco; quoniam et ferventia terrae
Viscera conceptos exhalant hic prope fumos,
Et Solis radii reflexi protinus imas
Aëris exagitant partes, atque undique motu
Impellunt perturbato, geminantque calorem.
Quin ipsi hac possunt motus ratione vapores
Progigni; siquidem divulsas aequore partes,
Aequore vel terris ita magnus concitat aestus, 179
Aëris subito quoque fiant mobiliores
Particulis, ipsisque leves magis: inde necesse est
Impulsae a terris sensim in sublime ferantur.
Adde quod et junctae rapidi subtilibus ignis
Particulis una componunt aëre corpus
Hoc nostro levius; vel ita imminuuntur eaedem,
Pondus ut existat pertenue, sed extima circum
Non sic decrescat facies pro corpore; possint
Auris ut tolli leviores atque teneri.
Quapropter fiunt Nubes, cum tenuis hic undae
Halitus atque vapor superas expressus in auras
Undique conveniens ventoque ferente coactus
Suffundit nigra caelum caligine, et altas
Paulatim in Nubes concrescit conveniendo.
Et quia tunc aër magis opportunus habendo est,
Cum gravior prodit cum densior ipse, vapori,
Per brumam idcirco (fit enim tum frigidus aër
Densior et gravior) recipit retinetque vapores
Agmine majori, quam cum idem rarior aestu est.
Halitus iste tamen supera ascendentis aquaї
Si gravior solito fit, uti se tollere longe
Non valeat, terrae sed valles integat imas,
Insideatque casis, et agrestia culmina inumbret,
Fit Nebula; a tenui quae non distare videtur
Nube, nisi in superis haec quod suspenditur auris
Altior ac levior: contra depressior illa
Obnubis nigro terram velamine inhaerens.
Per brumam idcirco Nebulae plerumque coortae
Visuntur; quoniam conscendere protinus aër
Non sinit e terris stipatas frigore bullas.
Hac etiam e causa multo plus Nubila constant
Alta per aestatem, gelido quam tempore possint.
Tum porro Pluvius caeli descendit ab altis
Nubibus humor, et in terras devolvitur Imber 180
Propterea, quia, cum nubes loca frigida caeli
Ascendere leves, aër densare vaporem
Frigidus, humentes et aquarum astringere bullas
Incipit, et subito nativas solvere in undas,
Jamque graves cadere ut possint volvique deorsum.
Fit quoque, uti ventus saepe inter nubila vehemens
Exortus tenues impulsu jactet aquarum
Inter se bullas; has illo proinde necesse est
Rumpi ex conflictu, inque graves quoque solvier undas
Guttarum; quas tum facit aëris aura rotundas
Parte premens omni; non aequo hae tempore deorsum
Dum labuntur, ab alta aeque nec nube solutae,
Nec simul, et prius infernis tum forte supernae,
Illo nimirum veniens erit obvia casu
Una alii; haerebunt inter se mutua multae
Propterea, majore cadent et mole per auras,
Quo spatii plus, unde ruunt, erit interjecti.
Proin in valle cava magnis stillare Viator
Expertus nubem guttis; quo se altius effert
In montem, magis hoc tenui respergitur unda.
Idcirco guttis aestivus grandibus Imber
Defluit ex alte suspensa nube solutus;
Quandoquidem in terras praeceps per vasta locorum
Aëris e caelo ruit intervalla liquentum.
Ast hieme aut in aquam subito se nubila solvunt,
Emittunt guttas et aquarum proinde minutas;
Altius aut paulo si forte evecta ferantur,
Plus ubi crudescunt stipantia frigora, ninget.
Nam fit, uti ningat, cum corpora parva vaporum
Inter se varia coalescunt apta figura
In floccos, adjecto ut labi pondere deorsum
Possint in terras turba majore coorta;
Nec tamen in guttas liquidae solvantur aquaї;
Nam vetat id fieri frigus, quod saevit in altis 181
Acre locis; stipat namque ipsos ante vapores,
Quam juncti inter se liquidas vertantur in undas.
Tunc tibi Nix caelo multa vi decidet alto,
Sternet agros, foliisque carentes integet hortos,
Confundentque vias; juga montium et undique nuda
Canescent nemora, et lassabunt pondera silvas.
Si vapor in guttas redeat resolutus aquarum,
Frigida constringat pluviam tum deinde cadentem
Aura; ruet dirae vis Grandinis horrida caelo
Protinus; aestivo fieri quod tempore saepe
Vidimus: aestivo nam tempore nubila constant
Saepe super gelidi regiones aëris alta.
Nimirum non ulla magis florentibus agris
Noxia pestis et Agricolis invisa; quod illis
Momento plerumque brevi populata laborem
Divitias omnes adimat, spemque unius anni.
Vidi ego, cum laetis florerent omnia campis,
Jamque e flore novo caperet spem messis opimae,
Et festo Pubes resonaret rustica cantu;
Ecce repente atra tegitur caligine caelum;
Exoritur gelidi vis venti; deinde coruscos
Inter fulgores interque tonitrua crebra
Insequitur toto tempestas horrida caelo
Fulminibus ventisque furens et Grandine missa.
Extemplo excussis instrata est floribus omnis
Undique humus; teneri succisi verbere foetus
Submisere caput; contusaeque ictibus herbae
Emoriebantur: spectatum dira per agros
Erumpunt miseri multa cum prole Coloni,
Et vitem et ramos oleae frumentaque lustrant
Flentes, et circum demissis vultibus errant.
At, quae pertenues placida de nocte vaporum
Surgunt particulae, facile a frigentibus umbris
Densatae simul in guttas solvuntur aquarum: 182
Et matutinis foliis respergitur humor
Herbarum, Sol ante suo quam surgat ab ortu.
Dicimus hunc Rorem, per quem viridantia florum
Prata vigent; illum per pascua laeta per herbas
Lanigerae pecudes gemmantem mellificaeque
Consectantur Apes, et caeli dona legentes
Aptum operi humorem certatim in tecta reportant.
Noxius at saepe est, salsis ubi et acribus idem
Constat particulis, teneram quibus urit inhaerens
Lactentem segetem, et nigra rubigine messes
Inficit, et tristi florentia quaeque veneno.
Est quoque plantarum ut foliis haerescere guttas
Cernamus multo illarum ex sudore coortas,
Perpetuo liquidas qui fluctu expirat in auras
E venis, ubi hiant patulae: nec luce videntur;
Nam Sole et ventis tenuis dispergitur humor:
Verum in lacrymulas collectus nocte silente
Per frondes, illic, qua scilicet exit, inhaeret,
Non alibi, ut faceret, frigentibus halitus auris
Si tum fors caderet parvas concretus in undas.
Per noctem clausae quin tectis uberiori
Humore exsudant plantae, foliisque madescunt
Plus, quam quae caeli sub aperto tegmine rorant;
Quo quamvis sileat, tamen est agitatior aër.
At fiunt gelidae tenui de rore Pruinae;
Ros ubi nimirum constrictum est frigore multo,
Duruit inque gelu, parvaque incanuit unda.
Interdum vario pluviae contincta colore
Plurima gutta cadit caelo; quia mixta cadentem
Undarum pluviam salium natura colorat,
Quae, quia tam varia est, varie ipsas inficit undas.
Proinde pluisse ferunt lacte aut rubigine flava,
Sulphureumque etiam cecidisse e nubibus imbrem.
Interdum et guttis perterrita corda cruentis; 183
Nam tum, cum caderent, occursavere per auras
Rubrarum populo, queis corpora parva, Volantum,
Et madefecerunt, secum implicatasque tulerunt.
Tristibus his acti quondam, pro pectora Veri
Inscia! prodigiis dirum omen caede piabant
Qudrupedum, et fuso placabant sanguine Divos.
Ergo cadens pluviae vis sordibus aëra multis
Abluit; omnigenis nam novimus aëra mixtum
Corporibus; quid enim e terris non surgit in auras
Evectum vel sponte sua, vel solis ab igne?
Quare post imbrem longe purissimus aër
Pellucet, radiisque micantibus exoritur Sol
Pulchrior, et claro revirescunt prata colore,
Laetius et vernae juvenescunt undique plantae.
Nunc age, quandoquidem liquidis elabimur undis,
Protinus Aërias ultro evadamus in auras:
Magnum iter: at neque Daedaleas adnectere pennas
Est humeris opus, aut ventos animasque secundas
Poscere, ut evectos sustentent Aëre tenui
Usus erit tantum se tollere mobilitate
Ingenii, et magnas animi contendere vires;
Se levis ut liquidum librare per Aëra possit
Mens, neque praecipitem confisa timere ruinam:
Cum sequitur felix praesertim iter atque volatus
Ejus, quem super et ventos aurasque liquentes
Aethera per purum jam in caelum Gloria tollit.
Quapropter filis constat pertenuibus Aër
Et longis et flexilibus; quam nempe figuram
Inventae fecere viae Tellure sub ima
Primi connexis Elementi conque globatis
Partibus inter se, sursum quae protinus altam
Expressae terram super et mare fundebantur.
Fluvida propterea natura et rara liquensque
Aëris est; facili quoniam ratione moventi 184
Cedit materiae, quae primis atque secundis
Constat, uti supera quoque diximus, ex Elementis,
Omnibus atque locis rebusque intersita vulgo est.
Sunt porro oblongae partes, ut fila pilique:
Nam secus haud valeas rationem reddere dictis;
Quare compressus subita vi polleat Aër
In spatia ampla magis se protinus expandendi.
Ut, cum folliculis Juvenum socia agmina ludunt,
Impelluntque leves alte jactantque per auras;
Illos, vix feriunt delapsi ex Aëre terram,
Protinus impletos vento resilire videmus
E terra, rursusque cadunt, rursusque repente
Exiliunt; multoque ita cernis reddere saltus,
Propterea quia, dum constringitur intus in ictu
Aër, vi magna se protinus explicat; atque
Impellens terram, quae dura immotaque perstat,
Illa folliculum tolli vi cogit in auras.
Quam magis ut possis venti vim noscere sese
Expandentis, ubi est compressus, percipe causam.
Dico itaque a magnis id prorsum materiaї
Viribus aetheriae prodire; patentia rerum
Intervalla viasque means dum transit apertas.
Namque ubi marmoreum celeri pila eburnea casu
Lapsa pavimentum subter ferit, ilicet illam,
Qua tetigit, partem subito complanat in ictu;
Materiaeque vias constringit proinde meanti:
Protinus obstructum sibi iter connititur illa
Latius efficere, et clausos aperire meatus;
Quod facere haud certe possit, nisi prorsus eburnae
Compressum attollat subito latus illa pilaї,
Compellatque suae reddi, velut ante, figurae.
Hac ratione etiam, adducto cum tendere nervo,
Et prope conjunctis inflectere cornibus arcum
Nitimur, ille manum contra nervumque repugnat 185
Vi, qua in directam sese componere virgam
Certat, in antiquam pariterque redire figuram.
Vixque manu nervum tendente remittimus, arcus
Vi resilit tanta, nervumque repente reducit
Ut faciat celeri metiri multa volatu
Excussam stadia, aut in nubes ire sagittam.
Praeterea horarum numerum noctuque diuque
Quae notat, in parva quid tales pyxide motus
Efficit, atque rotas varios quid volvit in orbes?
Quid? nisi, quae clausa est intus, lamella rigenti
E chalybe, in gyros iterumque iterumque voluta
Circum multiplices iterumque iterumque plicata:
Pugnat enim contra dum evolvier, exque plicari
Vi multa, facit ire rotas, ferrumque moveri
Possit uti numeris ostendere tempora certis.
Namque vias tum pars chalybis convexa, vel arcus
Dilatat, contra penitus pars concava claudit.
Materies ingressa vias quapropter apertas
Ex alia parti clausos transire meatus
Cum facile haud possit, velut ante, recludere multa
Vi contendit ea constricta foramina parte,
Inque situm chalybemque arcumque referre priorem
Si tamen ille diu flexus linquatur, ut intra
Demum aperire novos possit sibi multa meatus
Materies, facile haec quibus egrediatur apertis;
Amplius haud arcus poterit resilire, sed usque
Curva tibi abscisso quoque nervo ea virga manebit.
His tibi firmatis rebus, cognoscere causam
Tutemet inde potes, quam propter polleat Aër
Compressus nisu se protinus evolvendi:
Nimirum illius pertenuia fila pilique,
Est opus, ut subito compressi extrinsecus edant
Conatus contra validos, resilireque pugnent:
Exagitantur enim, velut omnia, materiaї 186
Aetheriae a magno, quae permeat undique, nisu.
Et quoniam aetheriae magis exagitantur ab igne
Particulae, intendi vis Aëris illa calore
Debet, et inde Aër fieri quoque rarior aestu:
Proin vesica levis distenditur inque tumescit,
Ut crepitu magno tandem rumpatur, ad ignem.
Utque magis quoque pervalidas cognoscere vires
Aëris esse queas, tali rem funditus omnem
Percipe ab exemplo: licet ignorare profecto
Id nequeas: nam saepe reor vidisse, vel illud
Audîsse a multis saltem inter mira relatum:
Scis certe, quod dicam, et caetera de genere horum
Multa, mihi quae mox etiam dicenda supersunt:
Attamen idcirco non praetereunda videntur.
Nam si cuncta quidem voluissem, cognita constant
Quae tibi, non ullo vulgata relinquere versu;
Nil equidem numeris potuissem claudere nostris,
Nil doctis (quid enim nescis?) mandare camoenis.
Quo validas igitur possis cognoscere vires
Aëris, Aërii reminiscere [namque ita fuemus
Appellare] tubi, constet licet ille rigenti
E ferro, multam ferrum intra namque per artem
Compressum validis conatibus Aëra claudunt,
Immittuntque pilam plumbi super, ecce repente,
Inclusis ubi dant egressum extrinsecus auris,
Quae spatio sese majori expandere pugnant,
Evolat illa fero pulsa egredientibus illis
Impete; uti nequeas oculis vigilantibus usquam
Prendere percelerem: si quae sunt obvia, frangit,
Parjete seu duri colliditur incita saxi.
Propterea claro Boyli quoque Machina versu
Scribenda est, quantae nobis hoc fonte repente
Notitiae rerum et fluxerunt utilitates?
In primis tripodem super altum impone rotundi 187
Fornicis in morem (forma haec est apta) cavatum
Vas vitreum [Excipiens hoc dicimus]; aereus orbis
Glutine cui subter jungatur; hiantiaque ora
Prorsus claudat, uti de parte extrinsecus ulla
Vas non possit in hoc immissa illabier aura.
In medio tamen aes subter pertunde, quod ore
Extremo subeat conserti fistula ferri;
Transversum medio cui septum impone canali;
Possit uti claudi pariter, pariterque recludi,
Sive aditus prohibendus erit, sive exitus auris
Dandus ab exhausti concluso fornice vitri.
Amplior huic porro subter jungenda canali est
Antlia; cui validum tu dehinc aptare memento
Embolum, ut ipse cavo lateri respondeat apte
Insertus, ne qua possit transmittier Aër.
Atque ea praeterea sit aperta foramine parvo,
Valvula quod toties occludat, tractus ab alto
Descendit quoties aegre, premiturque deorsum
Embolus; ast eadem recludat aperta foramen,
Idem cum facili sustollitur impete sursum.
Cum constructa tibi haec constabit Machina, ab ipso
Educes, intra qui clauditur, Aëra vitro.
Namque ubi restantem multa vi traxeris infra
Embolum; ut interea nequeat per tenue foramen,
Valvula quod clausit, venientem extrinsecus auram
Excipere, utque omni constet prorsum invia vento
Antlia, fundetur loca per magis ampla repente,
Et rarefiet spatiis majoribus intus
Aër: propterea vitri de vase cavati
Irruet angustum per ferrum septaque ferri
Per reserata, locisque, vacat quibus antlia, sese
Diffundet: dehinc claude viam mediumque canalem,
Excipiens auris ne vitrum possit adiri,
Fac super ascendat tunc embolus, Aëraque omnem, 188
Antlia quem cohibet, per apertum expelle foramen:
Dein iterum atque iterum demitte, et tolle vicissim:
Exhaustum crasso demum vas Aëre prorsus
Constabit; tamen usque levis tenuisque manebit
Aura, potest quae se vas insinuare per ipsum:
Transit enim levis aura per aera et saxa per aurum,
Et si quid solidum magis est et durius istis.
Non tamen hac possunt Animantum vivere saecla:
Si namque exhausto quaevis Animalia vitro
Sint inclusa, simul cum deficientibus auris
Deficiet quoque vita: cita nam morte repente
Exhalare animam, vitamque efflare videbis.
Invento sed ab hoc ut possis noscere quanta
Sese expandendi vi constet praeditus Aër;
Rugosam penitus collo intus claude ligato
Vesicam, vitreo clausas tunc Aëris auras
Atque iterum atque iterum de vase educere tenta.
Paulatim, insertum calami per tenue foramen
Ac si inflata foret, distenditur illa tumescens,
Et magnam in molem sese explicat; atque ita crescens
Rumpitur interdum, vis intus tanta animaї est.
Nam quamvis primo sub rugis parva lateret
Aëris aura; tamen, cum non extrinsecus Aër
Exhausto premeret vesicam vase receptam,
Sponte sua molem se dilatavit in amplam
Quantulacumque. Sed his quoque rem superadjice miram;
Pondera magna quater denas pendentia libras
Imposita attollentur, ubi vesicula parva
Incipiet sese evolvente tumescere vento.
Ergo etiam atque etiam vi magna praeditus Aër,
Qua sese in spatia evolvit, videatur oportet.
Hac etiam fit, uti de causa bulliat unda
Vitro inclusa cavo, velut igni fervida magno;
Quandoquidem aurarum multae, quas continet illa, 189
Particulae sese spatia in majora repente
Extendunt, quia non aliis extrinsecus auris
Urgentur, bullasque inflant spumantis aquaї.
Incipe jam veris rationibus Aëris auras
Esse leves prorsus dediscere: nam Puerorum
Perfacile errorem teneris hunc mentibus aetas
Imbibit, e terris ubi eas consurgere cernit,
Et supra caput aetheriis diffundier oris.
Dico itaque esse gravem, tenuem licet atque fluentem
Aëra, quod tali nunc est ratione probandum.
Longus et ex una bene clausus parte, rigenti
Sit tubus e vitro, quem repleat unda supinum;
Lymphae in suppositum vas illum deinde revolve.
Protinus haud omnis subjectum defluet in vas
Unda tubi inversi, ast alte suspensa manebit
Triginta plus quam pedibus: quia scilicet Aër
Lympham in vase premens suspensam sustinet illam,
Inverso quae clausa tubo est, descendere deorsum
Nec sinit: haud alia fieri ratione quod ulla
Posset, quam quod aquae tantundem pendere debet
Suspensae moles, quantum aeque crassa columna
Aëris, a nobis quae sese extendit in altas,
Qua locus aurarum cumque est, caeli regiones.
Proptereaque pari libratae pondere sese
Mutua sustentat, et aquae suspenditur augmen.
Si tamen infundas argenti pondera vivi
Pro lympha, vitrumque revolvas, altius illud
Haerebit paulo, bis denos ad digitos quam
Additus octonus; tantundem hoc densius unda est
Scilicet argentum, quanto est eductior illa.
Quod si pertundas extremo in vertice vitrum,
Possit ut illabi celer, et replere vacantem
Desuper aura locum, subito ruet unda deorsum
Aëre pressa novo, nec jam suspensa manebit. 190
Auras nonne graves igitur fateare, necesse est?
Auras porro aliquo compressas vase videbis,
Quam non compressas, plus pendere; proinde fatendum est
Aëra, qui propior nos ambit, et undique circum
Funditur in terras, spissumque gravemque superno
Esse magis, quia ab hoc urgetur, comprimiturque.
Aër propterea non aeque pendit ubique:
Summis namque locis minus est gravitatis in illo.
Altior ad montis radices scilicet imas,
Vertice quam summo possit super, unda tenetur
In longo suspensa tubo, quia densior Aër
Hic premit et gravior, quam montibus in proceris.
Altior est, circum cogentibus undique ventis
Aër in medium cum desuper accumulatur,
Vel cum praecipitat supera e regione deorsum;
Hac ratione etiam servatum est flante quod idem
Fit gravior Borea, quia densior exit ab illo;
Densior hic itidem brumae per tempora torpet,
Et gravior, majusque vapores addere pondus
Novimus eductos; qui contra saepe soluti
In pluvias faciunt paulum descendat aquaї
Alte in producto vitro suspensa columna:
Tum quoque descendit sursum spirantibus auris,
Aut illinc abit in ventum si plurimus Aër,
Aestifer interdum vel cum furit Auster, et omnem
Africus involvens nigrantibus aethera nimbis;
Aër quandoquidem leviorque et rarior aestu est.
Non tempestates tamen his praescire futuras
A causis dabitur, non omnes novimus ipsi
Praeterea, quae se immiscentes omnia turbent
Indicia, et certos nullo nos tempore reddant.
Scandit item calamum, sitienti desuper ore
Cum trahis, unda levis, quia pressa extrinsecus intra
Insinuat sese, et loca surgens Aëre scandit 191
Evacuata: velut latices de fontibus imis
Aestu saepe bibunt Pastores, fessaque magnos
Humectat sitiens Venantum turba labores.
Sic etiam inflexo vacuant fluitantia lymphis
Labra tubo; facito ejus enim pes unus ut intra
Immergatur aquis; at multo longior extra
Pendeat alter: ab hoc ducas si tum Aëra vitro
Inclusum ore trahens, scandens super unda sequetur,
Perque tubum saliensque cadensque ita defluet omnis
Paulatim, vacuum donec vas omne relinquat.
Nunc agere incipiam, Ventos quae causa fluentes
Excitet, ut late terras late aequora perflent.
Nec mundo exiguam Venti dant utilitatem:
Auras Viventum saeclis hi namque salubres
Constituunt; crassi purgant hi putrida quaeque
Aëris, et nebulas exhalatosque vapores,
Qui plerumque luem terris morbosque dedere,
Discerpunt toto caelo undique disjicientes.
Sol aestivus item calidis minus ignibus ardet
Flantibus his; aliter ferventibus ureret agris
Florentem segetem, pecudesque hominesque necaret.
At quis consilio factum sine Numinis acri
Arguat hoc, Phoebi radiis suppôsta calentis
Quod loca terraї Ventis perflentur ab ortu
Perpetuis; aestumque levent hi, saecla Animantum
Incolere ut mediae possint loca fervida Terrae?
Quapropter Venti, mediam qui frigore perflat
Perpetuo Zonam semper directus ab Ortu
Solis in Occasum, multiplex causa videri
Esse potest. Primo, quoniam convertitur axem
Versa super Tellus, seseque volutat in Ortum
Semper ab Occasu, motus velocior illis
Partibus efficitur, quae plus a cardine utroque
Distant hinc illinc; Tellurem scilicet ipsam 192
Qua secat Aequator mediam: quapropter oriri
Partibus his Ventum motu celerante necesse est
Perpetuum, quoniam Tellurem segnior aër
Insequitur; contra videatur proinde moveri
Est opus: ut, celeris Sessores alite cursu
Cum rapiunt equi, concertantesque repente
Transmittunt campos, fit, uti contraria Venti
Verbera, stet quamvis piger aër, experiantur.
Praeterea Solis magno plerique calori
Hunc referunt Ventum: nam, se cum vertat ad ortum
Semper ab ocassu Tellus, Phoeboque manenti
Occurrat; nunc hac nunc illa, semper ab una
Solem parte videt; cujus calor aëra, cursu
Qui Terrae abripitur, subjectum effringit, et omnem
Dissipat, ut rarusque magis leviorque feratur
Phoebeos subter radios: neu pondere iniquo
Aëris haec circum moles librata laboret,
Vicinae partes densaeque gravesque, necesse est,
Qua via facta, fluant, aliaeque aliaeque sequantur
Continuae ad Solis radios, vacuataque librent.
Propterea Ventus nihil est, nisi percitus aër
Atque fluens partemque a Sole impulsus in unam.
Denique Sol aliis alia ratione videtur
Efficere hunc Ventum, Zonae qui temperat aestus.
Nam quia Sol radiis recta impendentibus undas
Percutit Oceani, magnamque calore vaporum
Effert vim, rareque facit, quibus anteriorem
Perpetuis agitat, protrudit et aëra plagis;
Idcirco Ventus fit in his regionibus illa
Perpetuus, qua Sol ferri de parte videtur.
Ut magis inspicias fieri quod posse, rubentem
Igne pilam ferri super undas volve, videbis,
Pertenui ut vento tum protinus aura moveri
Incipiat; nec non pariter quoque parte ab eadem 193
Unda sequi ferri motum, quam desuper urit.
Proptereaque pari motu se concitat aequor:
Currentesque vocant undas, quas Nauta relinquens
Post tergum Hesperiam, atque Orientis opima revisens
Littora Japoniasque plagas sparsasque Moluccas
Navibus abreptis nimium experietur iniquas.
At cum prora tuis America obvertitur oris,
Brasiliamque vident stantes in puppe Magistri,
Ipsa sua vi impellit euntes unda carinas.
Hic porro Ventus, recta qui fertur ab ortu,
Ut varie oppositos montes et littora contra
Verberat et scopulos, pariter ratione, necesse est,
Flectatur varia, aut in partes versus easdem,
In latera obliquo vel flamine tendat, et orbes
Interdum in rapidos se torqueat, atque procellis
Saeviat, horrisonosque insestet turbine pontum.
Protinus a causis, quas paulo diximus ante,
Quis jam posse neget ventos consurgere iisdem,
Undique qui variis oriuntur partibus orbis?
Inter eos tamen, et Ventum, qui frigore Zonam
Temperat ardentem, quidquam discriminis esse
Novimus haud aliud, nisi quod, quae causa perennem
Hunc facit, haec alios eadem nunc murmura flantes
Edere dat, sonitum nunc et consopit eorum;
Haud secus ac eadem dat causa perennibus undis
Currere per terras fluvios, contraque protervos
Torrentum sinit ire haud longo tempore fluctus.
Praecipua a multis tamen horum causa petenda est,
Exhalat semper quos terra, vaporibus; illi
Per tractus educti occursantesque liquentes
Aëris atque una commixti proelia pugnasque
Edunt ingentes: ferviscunt omnia circum
Turbata, impulsae subito expanduntur et aurae,
Atque alias fremitu trudunt grassante cientes. 194
Prosilit hinc Ventus. Non est tenor unus eidem,
Nam modo pernices violentior incutit alas,
Cum pellunt valido moti fervore vapores;
Post paulo [minor est cum fervor] lenior afflat:
Mox iterum assurgit, variisque assultibus instat,
Donec composita sedentur pace furores.
Dicere nec Ventis quae sunt data nomina, longum est.
Primus purpurei consurgit cardine caeli
Eurus ab Eoo; Zephyrus ruit aequore contra
Quo Sol emeritos solvit temone jugales;
At Boreas nivibus stipatus et horridus acri
Frigore ab Arctoa descendit parte nivali
Sithoniisque plagis; media regione diei
Inter nigra Virûm percoctaque saecla coortus
Cum pluviis contra venit et cum nubibus Auster.
Hos inter totidem tibi sunt, et utrinque recedunt
Ad latera; hiberno furit Euro – Auster ab Ortu
Humidus; huic placidas contrarius asperat undas
Caurus; at a Mauris trux advolat Africus oris,
Terrificisque ciet pelagus vexatque procellis,
Ut trepidi horrescant Nautae, portusque requirant;
Demum Aquilo medius Boreamque flat inter et Eurum.
Illi peregrinas nobis per tempora ditis
Autumni bruma fert adventante volucres,
Pennigerisque replet late nemora avia saeclis
Et montes et agros: illo me tempore Brenum [ERROR: no reftable :]Rus prope Ragusium cum amoenitate, tum soli fertilitate praestans, et aucupio aptissimum. ,
Namque hic ante alios ridet locus, accipit omnes
Oblitum curas jam sponte minique vacantem;
Hic me purpureos fundens Aurora colores
Excitat, et canibus comitatum suadet odoris
In nemus ire vel in montes, volucrumque quietes
Sectari, si qua erumpat subito excita praeda: 195
Namque repente mihi e manibus cicur evolat ultro
Accipiter, volucremque super sonat aere trementem,
Jamque tenet: capitur suavis mihi praeda Coturnix.
Quam juvat hoc fessum sub pondere jamque cadente
Luce redire domum, et Sociis ostendere praedam!
Sed jam quod superest, hos praeter, caetera quae sunt
Nomina Ventorum, Nautis dicenda relinquo.
Quidam sunt, certis qui terrae oriuntur in oris.
Ut tantum foecunda tuos Appulia campos
Notus non alibi comburit Atabulus acri
Frigore, uti Calabrum regionem infestat Iapyx,
Cecropias ut item Sciron contristat Athenas.
Horum causa queunt sublati a Sole vapores
Esse e fluminibus lacubusve marive propinquo;
Qui certas, poscente loci ratione situque,
Protinus in partes aestu impellente ferantur.
De genere hoc, Ventos extructae montibus altis
Emittunt quoque saepe nives, nam frigidus aër
Densatur circum, qui pondere scilicet illo
Nititur in partes, queis multo rarior aura est.
Magnaque item magnos genuere incendia Ventos
Interdum, quoniam circum rarescit ab igne
Aura, locisque ideo sese dilatat, et auram
Trudit agens aliamque aliamque; impulsibus istis
Ut sit opus rapidos fieri circum undique Ventos.
Et magis ut certam multorum noscere possis
Ventorum causam, manifestum hoc percipe porro
Exemplar. Duro constans ex aere rotundum
(Aeoliam dixere Pilam) vas fiat, et extra
Extendat longo tenuique foramine collum.
Tum facito, incaleat flammis propioribus, intus
Scilicet inclusus rarescere possit ut aër;
Nec mora, frigentes cum collo merge sub undas,
Intus uti, subito quoniam densabitur aër 196
Frigore, per collum queat unda replere pilaї
Partem haud exiguam: si porro ardentibus illam
Admoveas iterum flammis, vehementer ut intus
Unda calescat; erit, subito commota vapores
Omnis ut exhalet magnos, qui spiritus extra
Dum fugit elabens per collum tenue, necesse est,
Sibilet erumpens rapidi vis concita Venti;
Evacuetur aqua donec vas omne soluta.
Sic etiam Natura cavis e montibus efflat
Saepe quidem aeolias animas, dum murmure magno
Undarum per aperta fugit spiracula montis
Halitus, interior quas flamma resolvit in auras.
Sunt etiam, perflant anni qui tempore certo
Certa loca; ut magnos fluctus concinnat in Indo
Aequore, qui Borean inter flat Ventus et Eurum
Anni tempore eo, quo Sol deflectit ad Austrum,
Concalefecit eas et partes igne propinquo.
Idem ubi se ad gelidam remeando transtulit Arcton
Subjectum radiis dilatans aëra crebris,
Per totam aestatem Zephyrum strepit inter et Austrum
Spiritus exoriens aurarum, atque aequora miscet.
Sic pariter redeunt quoque Etesia flabra quotannis
Aestivum post Solstitium, Grajûmque secundis
Demulcent animis regiones; Ioniumque
Per lucem crispant pelagus: nam condita tota
Nocte silent: Thracum vicinis montibus illa
Carpathiisque jugis, opus est, videantur oriri.
Difficile et porro rationem reddere non est,
Eois cur mane plagis plerumque flet aër;
Exoriatur item sub primas vesperis umbras
Occiduo contra surgens de littore Ventus.
Nimirum Solis sublatos flamma vapores
Disjiciens huc atque illuc dilatat in orbem;
Exoriensque ad nos ideo protrudit ab ortu 197
Aëra, et occiduo contra de littore labens.
Perque diem in terras liquido flat ab aequore Ventus
Propterea, salsis quia Sol attollit ab undis
Multos, unde tibi commota fit aura, vapores:
Terrarum tamen hi congesti montibus altis
In mere prorumpunt noctu; tum frigida in aequor
E terris ferri Ventorum flabra, necesse est.
Denique saepe solet magna impendente procella,
Cum mare cum terras exemto Sole paventes
Contexere cavae nigra caligine nubes,
Jamque parant pluvias, et inaedificata superne
Nubila terribili sonitu et fulgore minantur,
Saepe solet rapidi tempestas concita Venti
Ex improviso ruere, et turbata repente
Aequora miscere ex imo, atque attollere fluctus;
Concutere, et vulsis altas insternare late
Arboribus silvas: ita magno turbine saevit.
Atque ea non alia fieri ratione videtur
Tempestas; nisi quod densatae desuper extant
Quae nubes, celeri descendunt pondere deorsum
Protinus imbre graves, constrictumque aëra magnis
Viribus huc illuc impellunt: ille repente
Prosilit in latera, et rapido fugit impete fusus.
Insequitur porro Ventum gravis imber et uber,
Flumina abundare ut faciat, camposque natare,
Omnis uti videatur in undas solvier aether,
Effusoque cadens jam terras opprimere imbri.
Saepius has videas saevire aestate procellas,
Quam bruma, pelagoque magis crebrescere aperto:
Quandoquidem aestivo majores Sole vapores
Tolluntur pelago tantum in sublimia rapti
Interdum, magnae vix suspiciantur ut auctu
Exiguo nubes: Oculum dixere bovillum
Propterea Nautae, qui formidabile certant 198
Effugisse malum subito; namque ilicet illae
Desuper impete navifrago labuntur, et omne
Involvunt caelum tenebris pelagusque procellis.
Interdum magnis in tempestatibus atra
Turbineas subtus demitti e nube Columnas
Aspicias; siquidem gemini cum flamina Venti
Opposita hinc illinc valida intorsere procella
In mediam se nubem, et compressere furenti
Ad latera incursu, torquent raptamque revolvunt
Vorticis in morem; graviori protinus illa
Pondere se deorsum in terram producit ab alto,
Nec manet; excurrit quo Venti raptat agens vis
Praevalidi, emittitque excussas undique circum
Terribili sonitu saevo de turbine guttas.
Omnia, quo se cumque tulit, prosternit et aufert
Perniciem adportans; correptaque corpora tollens
In sublime rotat; lapidesque et tecta domorum
Abripit interdum: quod si super incidat aequor,
Alte exsorbet aquas, quas fundo commovet imo.
Quin etiam infesto contortas turbine naves
Corripit, et diro lapsuras pondere tollit;
Nil studio ut vitent nautae majore per undas,
Nil magis horrescant, votisque avertere certent,
Quam, mare qui rapido, Typhones, vortice miscent.
Nunc age, qua constet natura praeditus Ignis,
Percipe: nimirum terrestria corpora possunt
Induere in formam se mobilis Ignis, ubi horum
Corripitur quaevis Elemento concita primo
Particula, atque ejus violento in turbine rapta
Innatat. Illo igitur debet producier Ignis
Corpore, cum quae vis Elementa secunda viarum
Ex intervallis, intus quae condita cumque
Sunt, excludit, uti sint primo tantum Elemento
Pervia; quod partes ejus vi protinus acri 199
Dissolvat pentrans, rapidoque repente solutas
Impete corripiat, motuque ita raptet eodem.
Ille sit at primo subito ne extinctus in ortu,
Est opus, ut solidis accensa ea corpora constent
Particulis, magno plagarum ut pondere possint
Ictibus et validis Elementa repellere longe
Altera, continuis quae circum incursibus instant,
Si qua aditus reperire queant sibi, raraque rursus
In loca, quae ingratis liquere ejecta, reverti;
Atque ita vi multa circum undique conveniendo
Corporis accensi divulsas impete partes
Comprimere, atque omnes certant sedare tumultus.
Et quia contritae paulatim turbine magno
Partes in tenuemdemum vanescere fumum
Debent, usque novas nova suppeditare necesse est
Corpora particulas, pereat ne funditus Ignis.
Neve coorta ingens fumi vis opprimat Ignem,
Dissipat illum aër; semper novus ipse necesse est
Adsit propterea circum; nam, quo via nulla
Est auris, si vase accensam lampada claudas,
Exhaustove auris vacui sub fornice vitri,
Flamma perit subito compressa a pondere fumi;
Aëris hinc illam commoti spiritus auget,
Avertit nimius sed ab ipsa pabula ventus.
Rebus ab his patefit, cur fiant, Igne videmus
Quae peragi; nexus admoti corporis omnes
Nimirum qua vi dissolvat; deinde calenti
Cur fit natura; a motu quod profluit omne;
Postremo lucem cur mittat, et aëra claro
Lumine diffundens circum convestiat Ignis:
Scilicet id validis, Elementum hinc inde secundum
Queis agitatur, et extra ab eo protruditur Igne,
Est opus, ut fiat plagis: nam diximus ante
Lumen in alterius consistere nisu Elementi 200
Sursum flamma levis fertur, quia particularum
Corporis accensi vis fortior aëre constat,
Et levior, primo quia raptae sunt Elemento:
Quare opus est aër deorsum tum proinde prematur,
Illa leves contra sursum eluctetur in auras:
Dum salit, imminui tenui sed acumine debet,
Propterea, quia jam contritae turbine partes
Corporis haud valida possunt removere prementem
Aëra vi; quare in coni tenuatur acumen.
Utque a contactu gemina undae gutta liquentis
Jungitur, inque unam pariter coit; ipsa, necesse est,
Sic quoque flamma duplex, cum mutua tangitur, unum
Efficiat conum: medio nam pulsus utramque
Ad latera hinc illinc componens comprimit aër.
Saepe aliquo videas dissolvi certa liquore
Corpora, vel valido fervescere concita motu,
Multa velut resoluta liquescunt dura metalla
Scilicet, ut fusa calx fervida bullit ab unda.
Tum valet id fieri, tales cum nempe liquoris
Particulae constant, et talia corporis ejus
Intervalla, liquor recipi non possit ut intra,
Primi materies rapidissima tantum Elementi
Ni comitetur: eo partes dissolvere debet
Protinus ingressu, motuque agitare furenti,
Ferventemque ciere, licet sine luce, calorem.
Sic foenum in cumulum congestum colligit Ignem,
Cum viride aut humens est, in cineremque solutum
Labitur; et campis sic terra cadavera apertis
Putrescunt, tristem funduntque calentia odorem;
Fervescit sic et Bacchi liquor atque calescit
Concitus, uva recens si pressa est, plenaque musto
Lymphati Agricolae fumantia dolia cernunt.
Lucet saepe diu partes intrinsecus Ignis
Corporis ingressus semel et servatus ibidem. 201
Sic lapides, queis docta suum Bononia nomen
Indidit inventis, si Solis clara tulere
Spicula sub divo, tenebrosum deinde recepti
In thalamum retinent nec parvo tempore lucem,
Cernentumque oculos claro splendore lacessunt.
Idque vel in terris, animantumque ossibus, atque
Plantarum cinere, et gemmis tentare licebit
Atque videre, vel in verio quoque saepe liquore.
Scilicet epotum Solis flammaeque nitorem
Multa diu servant: virtus vel in omnibus haeret
Fors ea corporibus; nam latior experiendo,
Inque dies vario per plura extenditur usu.
Nunc ratio quae sit, chalybe ut percussa rigenti
Scintillas det dura silex, arentibus Ignem
Suscipere ut foliis siccoque in fomite possis,
Expediam: fit, eo ex attritu protinus ictae
Inclinentur uti sese inter mutua paulum
Particulae silicis, suaque intervalla viasque
Propterea claudant extrinsecus, atque secunda
Expellat expressa foras Elementa repente;
Protinus ut primi subtilibus obsideantur
Circum principiis Elementi: tum quia frangi
Divellique solent percussae, atque excidere ictu
A silice; avulsae, fit, uti seorsumque cadentes,
Quandoquidem a primo septae undique sunt Elemento,
Naturam calidi subito vertantur in Ignis,
Scintillaeque volent tenues. hae Saepe per altas,
Quas manus excussit Pastorum improvida, silvas
Paulatim ingenti flamma fulgore coorto
Fulserunt, et magna dedere incendia vulgo;
Omnia conficerent dum late arbusta cremantes,
Praesertim validis facere id cogentibus Euris.
Tum ratione pari si lignis ligna terantur
Demum fiet, uti scintillis excutiatur 202
Ignis, et attritu saliens levis emicet illo.
Praeterea Solis radiis accenditur Ignis;
Exceptos speculi facies seu concava cogit
Reflecti, redituque loco conjungier uno;
Corpora convexi seu vitri transgrediendo
Infringitur, ut inclinent sese inter; et uno
Post coëunt puncto pariter, magnasque caloris
Multiplicant in eo congressu denique vires;
Dura quoque et solida ut solventes Igne potenti
Corpora conficiant, quae sunt ibi cumque locata.
Quo pacto, quamvis Igni contrarius humor,
Accendi valet Ignis aqua, si frigore constet
Convexam in glaciem constricta: ita namque meantes
Infringet raidos, et puncto junget in uno.
Noxius idcirco Sol herbis saepe refulsit
Post pluviam; foliis ubi adhuc pubentibus haeret
Gutta tumens, cecidit nec vento excussa movente;
Quandoquidem radii gutta excipiente coacti
Exurunt primo fructus in flore tenellos,
Lactentesque ardore suo populantur aristas.
Per vitrum collecta tamen densataque Lunae
Lux, qui sentiri possit, no ulla caloris
Unquam signa dedit; quoniam tam rara profecto
Pervenit huc ad nos, ut vel conjuncta per artem
Quantumvis, pars fulgoris millesima vix fit,
Quo Sol et terras atque aëris imbuit oras.
Illius hinc quantum tribuendum percipe luci,
Quam multi in Terram dominari et in aëra credunt.
Porro a turbato terrestria corpora motu
Concipiunt Ignem; pariter velut ante probatum est,
Cum scrutaremur quae fit natura caloris,
Ut memini: a magna quoniam vi particularum,
Quae perturbata motus ratione cientur,
Expelli excludique secunda Elementa necesse est, 203
Prima subire loco, partesque accendere raptas.
Illud rebus ab his porro deducere pergo;
Concipere haud flammam quaevis jam corpora posse
Atque ardere, licet propiore calescere ab Igne
Cuncta queant; velut unda, sales, terraeque dare Igni
Pabula non possunt; quoniam non omnia tali
Constant natura et congressu particularum,
Altera ut hae possint Elementa repellere, primaque
Excipere igressu facili, avulsaeque cieri:
Sulphuris atque olei naturam ut posse videmus
Atque alia, ardescunt igni quaecumque propinquo.
Propterea et volucres admoto abit ilicet Igne
In flammas, Pyrium, pulvis, quem dicimus a re:
Sulphure constat enim et carbonis partibus idem:
Nam sulphur facile et carbones imbuit Ignis.
Immiscetur item nitrum, constare fatemur
valde quod rigidis e partibus, exagitantur
Turbine quae valido, cum flammam sulphur et una
Mixti concipiunt carbones: viribus illae
Quaelibet idcirco disrumpunt obvia magnis;
Et faciunt, rapido glans evolet icta volatu
Plumbea de tubulo erumpens: ita namque cruentam
Transmittunt hostes per mutua vulnera caedem.
Nam neque nunc contis, Latiis neque martia pilis
Praestat bella geri; minus est feritatis in illis.
Ast ubi sub tergo terraї clausa cavatae
Pulveris illius vis caeco accenditur Igne,
Cuncta repente ruunt magno concussa tremore.
Quippe super terram quae sunt extructa domorum
Moeniaque et turres et propugnacula ab illo
Turbine corripiuntur, et una avulsa feruntur,
Sternunturque suis late confusa ruinis.
Pulveris accensi crepitu et fulgore corusco
Ars imitata hominum Naturam est; desuper altis 204
Dirum saeva micat cum fulguribus, tonitruque
Concutit horrisono caeli fulgentia templa:
Namque opus est tantis fabricanda ad Fulmina rebus.
Multa quidem multos inter sublata vapores
Nitri materies et sulphuris alta pererrat
Nubila, quae denso consurgunt agmine sursum.
Ergo ubi mole sua superextans inferiorem
Decidit in nubem nubes cava, tangat ut illam
Ante quidem extremis delabens protinus oris,
Quam regione sui media; conclusus ibidem
Ventus et a supera pressus gravitate cadentis
Infernam magno perfringens impete subter
Perscindet nubem: crepitum displosa repente
Illa dat, et caeli per caerula commeditatur
Horrendum tonitru, quo tellus aequora vulgo
Concutiuntur; uti metuas, divulsa repente
Maxima dissiliant ne vasti moenia mundi.
Haud aliter quam cum, si rebus tenuia magnis
Assimilare licet, vesicula parva potentis
Plena animae Pueri pede pressa repente sub ictu
Rumpitur, et magnum reddit perscissa fragorem
Utque alio exemplo manifestum id reddere pergam;
Na laevae pigeat digitos concludere in orbem;
Ejus uti medium penitus sit inane vacansque.
Tunc latum aut coryli aut cujusvis arboris illos
Fac super extendas folium; cava desuper ictu
Percutiat porro manus altera: namque repente
Cum crepitu folium subter scindetur ob auras
Compressas, quae vi pugnant erumpere multa.
Sic quoque consimili motus ratione fatendum est,
Quod perterricrepum nubes det scissa fragorem.
Praeterea illapsus quoque nitri et sulphuris intro
Halitus, et rupta luctans de nube repente,
Qua via secta, per angustos exire meatus, 205
Concitus hoc debet violento denique motu
Accendi, et volucri caeli loca tingere luce.
Hac ratione tibi densa inter nubila fulgit.
Saepe etiam innubi per noctem fulgere caelo
Vidimus aestivam sonitus terrore sine ullo:
Quandoquidem quos sustulerat Sol luce vapores,
Frigore nocturno densati forte per auras
Accenduntur, uti subitas tum serpere flammas
Huc illuc caelo videamus saepe sereno.
Si tamen ille cito violentior halitus exit
Impete, Fulmen erit: nam sulphure praedita constant
Fulmina; declarant ejus quod inusta vapore
Signa notaeque graves halantes sulphuris auras
Plus, validis quam quae tormentis missa feruntur,
Mobilitate viget Fulmen; terraque sub ima
Desuper intortum celeri plerumque sub ictu
Conditur: interdum tamen, ut globus igneus, errans
Cursitat huc illuc vel venti a turbine raptum,
Comburenda trahunt vel quo sua pabula tractu;
Propterea e terris quoque in altum surgere visum,
In geminosque etiam hinc atque hinc diffindier ignes
Foecundum; neque enim semper supera fit in altis
Nubibus; e terris quae nos inferna vocamus
Tolluntur. Cave, ne viso prope territus igne
Protinus effugio speres evadere lethum:
Acrius illud enim fugientis terga sequetur,
Corripietque fuga media, ambustumque relinquet:
Nam qua se findunt aurae, facile irruit illuc.
Exanimat sic saepe viros, pecudesque paventes
Sternit humi; neque comparent vestigia tacti
Corporis interdum, quoniam vel sulphuris aura
Succensi praesente afflat perimitque veneno,
Rarescente repente vel aëre suffocantur.
Quapropter tum stare loco plerumque timenti 206
Proderit: at certam non hinc sperare salutem
Te jubeo: magnis nam stantia robora silvis
Nonnunquam evertit; correptaque faxa domorum
Exaequare solo, celsas prosternere turres,
Tot monumenta Virûm demoliri ardua visum est.
Quin violentius ac citius restantia quaeque
Discutit; et validi Fulmen cum frigore ferri
Et rigida lapidum natura saepe necesse est
Confligat victor; celeri sibi turbine quaerit
Dum per dura viam, rapidaque recludit iter vi.
Interdum teneris crebroque foramine raris
(Suscipere haec flammas quanquam opportuna videntur)
Corporibus parcit; quoniam saevire fatendum est
Tum debere minus, facilis cum transitus extat
Atque patens: loculis quapropter saepe reperta est
Integris avido conflata pecunia ab igne:
Insinuatur enim per rara foramina lanae
Transcurrens impune; resolvit at omnia vincla
Atque omnes auri nodos tenuissimus ignis.
Edita saepe tibi infesto loca Fulmine fumant,
Hujus et in celsis vestigia montibus extant.
Non Rhodope vel Athos non alta Ceraunia summas
Inseruere eductum alte caput, inque tulere
In nubes impune; quia illis sulphuris ignem
Marmora scissa jugis halant, evulsaque multo
Fulmine praecipitant immani saxa fragore,
Propterea, quoniam praerupto vertice nubem
Excipiunt montes inserti, ut corporis horum
Offensu in geminas partes distracta dehiscat,
Fulminaque e gremio fundat matura corusco.
His accedit, uti plerumque e nubibus altis
Devolet obliquo vis Fulminis ignea cursu
Desuper ejaculata in terram; ideoque fit altis
Vis ea corporibus prius obvia; proinde superbos 207
Comminuit montes, et culmina turribus aufert.
Quin et sancta petit Divûm delubra, suisque
Discutit exurens praeclarans ictibus aedes:
Quandoquidem tetra nimborum nocte coorta,
Cum commoliri tempestas Fulmina coeptat,
Sacra diu templis pulsantur in omnibus aera;
Auras quae circum fremitu resonante repulsas
Discutiunt, agitantque, impendentemque superne
Attenuant nubem, perscinduntque: ilicet illa
Cum tonitru horrisono Fulmen de luce corusca
Mittit, ut id Divûm violento vulnere signa
Delabens confringat, et aris demat honorem.
Praeterea sunt et, Fatuos quos dicimus, ignes.
Hos tacita plerumque videmus nocte, paludes
Cum prope versamur, multisque instrata sepulchris
Cum loca conspicimus celeri pede praetereuntes.
Namque locis tenuis pinguisque accenditur illis
Halitus; ut Manes agrestia corda Virorum
Per noctem e tumulis credant exire sepultos,
Funeraque accensum praeferre errantia lumen.
Fit decurrentes quoque stellas nocte quieta
Longos per caelum ut videamus ducere crines:
Quandoquidem placidas noctu succensa per auras
Flamma sua insequitur per caelum pabula labens.
Est quoque, quem Veteres Pollucem et Castora dicunt,
Ignis, qui magna pelagus turbante procella
Vela per et funes maloque infixus in alto
Apparere solet nautis; qui corda pavore
Perculsi ancipiti et commoti relligione
Delapsos in opem credunt ex aethere Divos:
Propterea elatis conspecta in lumina palmis
Pacem orant votis certantes addere vota,
Vota tamen positis obliviscenda procellis.
Saepe quoque et flavos Puerorum lambere crines 208
Ignis perque jubas transcurrere visus equorum,
Perque Virûm varios fluitare innoxius artus.
Halitus hunc pinguisque expirans corpore sudor
Succendit tenuem ut perfricta in fronte pilisque.
Interdum magnum videas ignescere caelum
Suda nocte quidem, geminae qua fulgurat Ursae
Sidus, et ingentes flammarum volvere tractus
Horribili aspectu; tanta concussa repente
Ut novitate tremant mortalia pectora vulgo,
Ne maria et terras delabens protinus ignis
Corripiat superans, elementaque victa resolvat:
Ut superasse putant, atque omnia cooperuisse
Exitio flammas, Juvenem cum Solis equorum
Raptaret Phaetonta rapax vis aethere toto;
Quem Pater omnipotens ira tum percitus acri
Deturbavit equis in terram fulminis ictu.
Principio nubes caelum illud densa recondens
Apparet circum rubicundo lucida limbo;
Prosiliunt porro flammantes inde columnae;
Horridaque accenso praebent spectacula caelo:
In varias abeunt formas variosque colores,
Et veluti a ventis huc impelluntur et illuc,
Discurruntque: tamen sunt raro corpore, namque
Sidera per longas translucent undique virgas.
Auroram Boreae multi dixere: sed illam
Quovis cumque voces tu nomine, dum tibi constet
Ejus, quam referam, ratio; tamen ante refelli
Quaedam, ne veri specie capiaris, oportet.
Multi non alia gigni ratione putarunt
Hunc ignem caeli in spatio, quam mutua mixtis
Et super accensis et nitri et sulphuris una
Halitibus: multos nam frigida terra vapores,
Hoc genus, exhalat; valido qui denique motu
Accensi Arctoo dant magna incendia caelo. 209
Verum quisnam adeo levis halitus aut vapor ullus
(Nempe ut disjunctis terrae a regionibus illo
Flamma ex attritu valeat succensa videri)
Usque loci conscendat eo, tenuissimus aër
Quo vix esse queat? neque enim reflectitur inde
Noctu Phoebei radiorum luminis ulla
Lux, tenebras quae vel paulum disrumpere possit.
Hinc etiam ratio tibi eorum salsa, necesse est,
Jam pateat, radios qui dicunt Solis ab altis
Nubibus exceptos magnae dare posse coruscam
Flammaї speciem; quoniam est innubilus aër,
Si quis is est, tantum qui se auris tenuibus effert.
His tibi concussis rationibus et labefactis,
Quae superest, verae similem magis accipe, forsan
Et veram, si jam, supera quae dicta, tenaci
Mente geris: quidam nimirum hunc ambiat aër
Ut Solem, longa qui cuspide saepe vel ipsam
Sese ad Tellurem protendit, saepe vel ultra.
Ergo ubi Telluris propior jam contigit aestum,
Major inest ubi motus, eo divellitur a se
Impete Parrhasiam partim projectus in Arcton,
Oppositum partim, minor est ubi motus, in Austrum.
Vis ea multa polum super alte cogitur; ad nos
Dum valeat visi subter reflectere Solis
Per noctem radios, caelumque rubentibus illud
Pingere collucens flammis, et vasta referre,
Quae paveant Homines, incendia; scilicet ignari
Interdum specie rerum colludimur ipsa:
Aut vario inter se motu commixta repente
Concipiat flammas et vero fulgeat igne.
Ignis et est, multi sursum quem vertice aperto
Eructant montes, fumosque in nubila volvunt:
Ut flammas nigris de faucibus ejicit Aetna
Trinacrius mons; montis uti quoque magna Vesevi 210
Ora recludit apex, rapidos quibus egerit igne.
Est etiam Arctois in partibus insula Thule,
Hecla ubi mons patulo facit e cratere voluti
Expirent vastis velut e fornacibus ignes.
Nec ratio est longis reddenda ambagibus: intus
Subcava speluncis loca sunt, repletaque multa
Sulphuris et nitri pariterque bituminis extant
Natura; quorum partes ubi concit, et una
Commiscet rapidi vis intus percita venti
Inter saxa furens; fit, ut illo turbine raptae
Ictibus et validis confligant mutua plagis
Inter se, et magnos sub ea dent nocte tumultus;
Ejectaeque foras ingentes denique flammas
Concipiant illo ex conflictu, atque egredientes
Com sonitu horrifico referant, ut credere vulgo
Perfacile est, illis a montibus oppressorum
Pro scelere immani poenas gemitusque Gigantum.
Interdum incendî tantus sustollitur ardor,
Protinus ut nigra caelumque diemque favilla
Involvat flammae tempestas, inque remotas
Dispergat cinerem terras, manifesta furoris
Signa, et finitimas horrendo murmure Gentes
Terreat: ejectae nimbos quoque tollit arenae,
Ardentumque etiam carbonum corpora jactat,
Raptaque mirando contorquet pondere saxa
In caelum; et pavida cernentum pectora cura
Complet, ne moles dehinc caelo flammea labens
Urbibus excidium magnis ferat, atque Colonos
Enecet, et silvas lapso convestiat igne.
Hinc ratio tibi terraї quoque Motibus extat.
Terra tremit, clausis cum subter magna cavernis
Vis oritur flammae succensa sulphuris atque
Nitri materia: nam protinus igne necesse est
Aëra conclusum dilatari impete magno; 211
Propterea subitis expansus viribus urget,
Et premit obnixus speluncas, atque repellit.
Hac ratione super terrae sola mota vacillant,
Inclinataque jam minitantur moenia casum,
Sternunturve suis late confusa ruinis.
Quin etiam magni montes finduntur, et alto
Vertice distractos patulo Sol transit hiatu.
Quapropter multis tellus ubi plena cavernis
Constat, et in gremio rupes habet et cava saxa,
Accendi facilis qua sulphuris halitus atque
Conveniat nitri; crebris ea motibus, inquam,
Concutitur tellus: veluti loca saepe tremiscunt
Montibus ignivomis propiora; ut saepe prope Aetnam
Trinacriae magnis subsultant Motibus Urbes;
Ipsaque conspiciens montem vicina Vesevum
Parthenope instabili crebro tellure vacillat.
Ante tamen magnos, quam fiant, noscere terrae
Concussus, poterisque graves praedicere casus;
Altis inficiat si nidor sulphuris undas
In puteis: namque huc atque illuc halitus imis
Discurrens specubus se in rara foramina terrae
Insinuat, lymphisque suos commiscet odores;
Si quoque terra graves gemitus et murmura reddat.
Haec tamen, et, genus hoc, quae sunt permulta Tremoris
Indicia haud constant nobis manifesta, queamus
Ut vitare: etenim perraro contigit ullus
Terraї Motus, praedictus qui fuit ante:
Saevior est ideo, quia non praevisa mali vis,
Et nec opinantes subito opprimit excita casu.
Vis ea non magnas Urbes non Oppida tantum
Projicit in terras, sed aperto absorbet hiatu
Interdum, reliqua ut constent vestigia nulla
Tectorum; colles et montes deprimit altos;
Utque jugis avulsa ruant ingentia saxa, 212
Efficit, et valles exaequent mole profundas;
Efficit, ut notos commutent flumina fontes,
Inque alias migrent terraї orientia partes.
Adde, quod evulsas a terris impete magno
Abscindat terras, mediumque interserat aequor.
Adde, novos medio quod tolat in aequore montes;
Quodque superfusas descendat multa sub undas
Insula cum totis Cultorum millibus atque
Urbibus egregiis, nec nota appareat usquam
Amplius in pelagi vasta regione liquentis.
Usque adeo Terrae faciem commutat et aufert.
Praetereaque malum non est violentius ullum,
Quodque magis subitam videatur saepe coortum
Extremamque Homines in perniciem revocare.
Nam neque fulmina sunt adeo metuenda; videmus
Quandoquidem caeli correptos turbine raros
Volvier in rapidis praefixo pectore flammis.
Mortifer aut aestus non tanta caede per urbes
Desaevit magnas: nam totam haud tempore puncto
Evertit gentem, nec eodem percutit ictu.
Denique bellorum minus aversanda videtur
Tempestas; quoniam clades si certa futura est,
Non inopina venit; quin, ut vitare queamus,
Non omnis semper ratio praeclusa viaї est.
Quapropter nihil est, terrae quod Motibus extet
E cunctis penitus magis aerumnabile rebus.
Hic Patriae me casus et horrida fata Meorum,
Quaeque hic quondam uno pariter cecidere sub ictu
Millia multa, movent, animoque horrescere cogunt,
Prorsus et oblitum causarum excedere certos
Carminis impellunt fines, ultroque dolori
Indulgere meo paulum cinerique Meorum;
Dum, Pueris toties quae nostri cumque solebant
Cum lacrymis cum singultu memorare Parentes 213
Quondam visa, libens repeto, atque audita revolvo.
Cernitis eversas, dicebant, undique moles,
O Pueri, disjecta solo congestaque passim
Saxorum in cumulum tot quondam ingentia tecta
Cernitis? en Urbis quondam cognoscite vestrae
Immanem diro prostratae turbine casum;
Et super his paulum juvet illacrymare ruinis.
Heu Patria, heu quondam Nutrix infausta Tuorum!
Non erat Illyricis florentior omnibus oris
Urbs alia, aut opibus tantum famaque vigebat;
Ubertasque soli multaeque frequentia Gentis
Nobilitasque Virûm atque omnes servata per annos
Libertas caelo tollebant fortibus armis
Naturaque loci murorumque objice circum
Defensam a validis vicini incursibus Hostis.
Tot rebus Fortuna bonis invidit, et uno est
Conata excidio res vertere funditus omnes.
Tempus erat, vernis quo primas floribus herbas
Pingebat Natura, diemque ferebat ad Arcton;
Jamque ea lux aderat, casum qua Fata parabant:
Horrentes caelum nebulae tegere undique visae,
Imber vicina tenuis de nube pluebat,
Aequoris insueto subsederat unda recessu;
Praeterea auditi gemitus sunt edere magnos
Montes: atque cavis alte mugire cavernis.
Ecce tremit moto subsultans cardine tellus;
Nec mora, deficiente solo, jam prodita pessum
Labitur omnis, et immani resoluta ruina
Urbs ima consedit humo: se pulveris ingens
Protinus in caelum nubes agit, atraque lucem
Involvit, noctemque refert. Quae in turbine tanto
Mens animusque fuit, rerum in vertigine tanta
Deprensis? iterum tellus concussa videtur
Jam trepidare, (animum quoque nunc ita concutit horror) 214
Sub pedibusque labare solum, ruere ardua tecta
In caput: illa fuit quae mens, cum saxa domorum
Alta solutarum pluerent super, imaque tellus
Hisceret, obrueret fragor aures, lumina caligo,
Effugiumque malo septis urgente ruinae
Obstruerent? Mentem praesens vis ipsa perîcli
Subdidit hanc miseris, jamjam omnia victa fragore
Succidere horrisono, terram mare sidera verti.
Corripuit stupor altus, et omnes abstulit una,
Sopivitque animi sensus formidine tanta,
Ut, quod in adversis fit rebus, tollere palmas
Scilicet in caelum, Superosque exposcere pacem,
Nos neque possemus nostri meminisse, neque ullas
Aut oculis lacrymas aut pectore fundere vota.
At neque, sancta Deûm si templa fuisset adire
Mens nobis, tali in fortuna ut debuit esse,
Usquam inventa forent totam quaesita per Urbem;
Omnia namque solo misere prostrata jacebant
Omnia Templa Theatra Lares et publica tecta
Undique praecipitata immani eversa ruina.
Ante alia illud in his miserandum magnopere unum
Rebus erat, multis plenam modo millibus Urbem
Vidisse et Populo ferventia strata viarum,
Urbis post lacerum simulacrum et nomen inane
Aspicere, et caecis quod jam serpentia saecla
Incolerent, saecla et volucrum nocturna latebris.
At quid, pro Superi! tanta de Gente quid illo
Factum est de Populo? strata jacet Urbe sepultus
Scilicet, atque animas lapidum sub mole sub ipsis
Exhalat tumulis: tantum resonare querelae
Undique, confusus ferri super aethera clamor.
Quis memoret tantas tam parvo in tempore caedes?
Praecipites Dominos tota cum gente penates
Contexere, suos eversaque Curia Patres 215
Incubuit super, et Gentem quoque templa Virorum
Sacrificam subita tumulârunt versa ruina;
Obtritumque viis circum omnibus undique vulgus
Emoriebatur; nullo discrimine lethi
Corporaque aegra Senum Juvenumque valentia sexus
Faemineus meliorque Virûm imbellesque Puellae
Et Pueri infanda correpti morte peribant.
At nos reliquiae Fatorum et cladis acerbae
Quidnam agere? amissis rebus Patriaque Suisque
Moerentes alii Divos exposcere mortem
Certabant; alii contra non vulneris ictu
Expertes tamen huc atque illuc vociferantes,
Vitaї nimium cupidi mortem fugitabant,
Et terram effuso signabant sanguinis imbre:
Interdum tamen a tergo velocior instans
Mors veniebat ob exhaustas vel denique vires,
Vel quia murorum deprensos desuper ingens
Mactabat casus: nonnulli membra trahentes
Post sese lacera et laniatos ictibus artus
Raptabant per saxa, Suosque in opem vocitabant;
Demum opis expertes deserti, ut bucera saecla,
Tristem exhalantes animam inter saxa cadebant.
Qui fuerant autem juvenili robore freti
Viribus intactis, et amor pietasque Suorum
Queis moestum desiderio cor fixerat acri,
Ibant huc illuc, evolvebantque ruinas,
Et collapsarum certabant saxa domorum
Eruere, amissam Prolem seniumque Parentum
Cum gemitu et lacrymis et luctisono ululatu
Quaerentes sub eis, iterumque iterumque vocantes.
Flamma vorax totam dein ingens orta per Urbem
A consanguineis disjunxit denique moestos
Corporibus, sanctoque ingratîs, pro fera fata!
Vulsit ab officio. Nostris hoc denique deerat 216
Aerumnis, Urbis quoque conficeretur ut ipsum
Triste cadaver, et in miseras quoque dira ruinas
Saeviret Fortuna: cremantur corpora passim
Exanimum et pariter Viventum: namque sub ipsis
Lapsi qui domibus vitârant funera lethi,
Sub tignis sub fornicibus sub parjete fracto
Subque cavis circum occlusi obstructique ruinis;
Posterius tamen hos lethi vis corripiebat
Saevior, heu! vivos dissolvens ignibus artus.
Ardebant, collapsa licet, tamen aurea tecta
Aurataeque trabes, veterum monumenta Parentum,
Templorum decora, atque antiquae insignia Gentis.
Quin etiam lapides flamma liquefacta per ipsos
Auri atque argenti vis ingens divitiaeque
Manabant rivis ferventibus, atque fluebant
Latronum in praedam; nam protinus undique lapsi
Illi vicinis e montibus adveniebant,
Et collecta domum spolia ampla impune ferebant.
Denique in excidio tanto infandaque ruina
Queis superare datum est, alias pars quaerere terras
Exilio, pars ingenti telluris amore
Commoti campis habitare patentibus Urbem
Juxta, et stramineos, Pastorum ut turba, penates
Incolere: e saxis fugiebant namque domorum
Edita tecta metum propter, quia crebra tremores
Mugitusque suos repetebat terra minaces
Ex imo: donec non longo tempore ab ipsis
Surgeret Urbs, Urbisque prior fortuna ruinis.
217