In CroALa inventa

Praefatio

Scriptorum, qui aliqua doctrinae laude illustres Ragusii floruerunt, memoriam litteris mandare constitui eorumque res gestas memoratu dignas carptim perscribere, ut posteri vitae documenta sumere volentes praeclara eorum facinora intueantur et quasi exemplaria quaedam prae oculis habeant, quae imitentur. Qui enim illustrium virorum monumenta litteris committunt, non modo famae eorum, quos laudant, verum etiam et potissimum legentium utilitati consulere debent. Utilissima autem esse censetur ad virtutem capessendam eorum memoria, qui virtute eximii nos antecesserunt et praeclara probitatis vestigia, quae imitaremur, reliquerunt; nam longe facilior est atque certior per aliorum, maxime sodalium populariumque atque gentilium, exempla quam per praecepta et disciplinae leges hominum ad virtutem animos alliciendi ratio. Porro Ragusinam urbem et graecis et latinis litteris ac si aliam christiani orbis civitatem excultam olim fuisse, nemo est, qui ex veteribus eius monumentis non novit, vel a narrantibus saltem patribus non acceperit civesque eius omni liberali disciplina cum sacra, tum profana praeditos edendis in omni bonarum artium genere lucubrationibus operam dedisse.

II. Etenim praeterquam quod egregio a natura instructi ingenio Ragusini cives, ut non facile sit sine ullo prorsus acumine reperire hominem, qui sub mitissimo hoc caelo in lucem prodiit, ad quamcunque vel ingenuam vel etiam illiberalem artem se

-- --

conferant, in eadem excellentes evadunt; ut facilius humanarum divinarumque rerum cognitionem adipiscerentur, exteras quoque regiones peragrare et ad insigniora Europae gymnasia se conferre olim consueverant. Hinc nonnullos Parisiis, Lovanii, Romae, Bononiae, Patavii studiis vacasse atque in eisdem florentissimis gymnasiis cum divinas, tum humanas litteras docuisse memoriae proditum est, ut suis locis demonstrabitur. His vero, qui domi se continuerunt, page per singulas aetates non defuere praeceptores homines reconditae, exquisitae atque singularis litteraturae publica cura ex Italia aliisque longinquis regionibus acciti ac magna mercede conducti, qui eos ad litterarum studia condocefacerent et omnibus praeclaris scientiis atque disciplinis informarent et imbuerent. Hos inter omnium liberalium artium ac disciplinarum magistros vetera commendant monumenta Marinum Becichemum, Xenophonta Philelphum, Francisci viri celeberrimi filium, Marinum de Benedictis, Dominicum Facium, Nascimbenum Nascimbenium, Franciscum Serdonatum, Iacobum Flavium Eborensem et alios summos sua quosque aetate viros, qui doctissimis etiam lucubrationibus editis in litteraria republica magnam nominis existimationem consecuti sunt. Neque vero ii ipsi, qui domi semper haeserint, suis tantum civibus noti fuere angustisque patriae finibus nominis claritatem concluserunt, sed plerique eorum ad summam nominis amplitudinem apud exteras quoque nationes pervenerunt studiorumque commercium cum viris ubique gentium clarissimis habuere. Enim vero cum primi subsellii hominibus, nempe cum Angelo Politiano, Pomponio Laeto, Hieronymo Fracastoreo, Annibale Caro, Benedicto Varchio, Paulo Manutio, Rhoberto Bellarmino, Thoma de Vio Caietano, Iusto Lipsio, et sexcentis aliis viris doctissimis Ragusinos cives de suis studiis communicasse certum est, quod quidem suis locis, quotiescunque nempe se praebebit occasio, demonstrabimus. Nil mirum igitur, quod Ragusii, ac si uspiam alibi, litterae florerent litteratique ibi homines exteris etiam populis admirationi essent. Quamvis autem id satis a me demonstratum existimem, adhuc tamen nonnulla addere documenta et, omissis domesticis testibus, exterorum integrae fidei summaeque authoritatis scriptorum testimonio confirmare placuit.

III. Paulus Angelus, Dyrrachinus archiepiscopus, oratione in Ragusino senatu habita coram Patribus et Georgio Castrioto, seu notiori nomine Scanderbego, Epiri page rege, inter caetera Ragusinae urbis decora haec de litterarum studiis affirmavit: Praeterea hic artes omnes liberales, Philosophia, Theologia, Leges, caeteraeque artes, et disciplinae vigent 1. Hanc autem orationem Angelus

-- --

Ragusii habuit, cum anno MCCCCLXI Scanderbegus hortante Pio II, pontifice maximo, in regnum Neapolitanum cum exercitu transmissurus pro Ferdinando Aragonio adversus Ioannem Andogavensem, Renati filium, qui ante annos duos valida classe in illud regnum invectus, ad Sarnum amnem Aragonium profligaverat, Ragusium divertisset, maximis pro viri dignitate honoribus a Republica exceptus eamque Georgius Pontanus, vir clarissimus, in Scanderbeghi vita integram exhibet. Praeterea Palladius Fuscus De situ orae Illyrici, laudatis caeteris urbis nostrae moribus et publicae rei rationibus magnifice commendatis, de studiorum in ea ratione haec habet: Unum tamen non praetermittam, quo intelligatur, quanta sit Ragusinorum severitas et in liberis educandis diligentia: non enim sinunt in sua urbe ludos esse nisi litterarios; si gladiatores saltatoresve accesserint, subito eiiciuntur, ne iuventus, quam litteris dumtaxat aut mercaturae vacare volunt, huiusmodi faeditatibus corrumpantur Tandem, ut multos, ne longior sim, praetermittam, Nascimbenus Nascimbenius in epistola, qua commentarium suum in Tullii De inventione librum Ragusino senatui nuncupat: Multae, inquit, adhuc extant vetustate temporis rerumque gestarum memoria nobilissimae familiae, ex quibus fere singulis plurimi ingenio, doctrina consilioque praestantissimi, tanquam ex equo Troiano viri prodiere et hoc tempore florent multi gloria virtutis... 3 Nulla igitur, uti dicebamus, de studio litterarum Ragusii olim ac per aetates singulas florente dubitandi est ratio.

IV. Id unum hactenus desiderabatur, ut florentissima civitas civium suorum illustriumque virorum fieret imagine spectabilis. Equidem nulla fere natio est, nulla civitas, quae illustrium civium scriptorumque bibliothecas non instruxerit, sive alia id genus commentaria ad posteritatis memoriam non ediderit, quae praesertim eximios e suis civibus incolisque viros complecterentur. page Sola fere urbs nostra non modo caeteris usque adhuc nationibus ignota, sed parum sibi ipsi cognita, fere sine nomine, sine laude, quia sine laudatore fuit. Hinc res civium nostrorum per multa secula bene gestae ex hominum memoria exciderunt, quia nempe scriptores illis laudatoresque defuerunt. At vetus est et ad multos pertinet huiusmodi negligentia, unde poeta merito conquestus est:
Vixere fortes ante Agamemnona
Multi, sed omnes illachrymabiles
Urgentur ignotique longa
Nocte, carent quia vate sacro.
Paulum sepultae distat inertiae
Celata virtus. (Horatius, liber 4, ode 9)

-- --

Quod si eos consulas scriptores, qui res Ragusinas litteris mandarunt, vix paucorum nomen reperies civium, qui litterarum laude illustres floruere, gesta omnino aetatemque eorum ignorabis. Haec itaque causa fuit, cur commentarios hosce seu Bibliothecam conficere et civium nostrorum, qui doctrina eximii scriptisque illustres fuere, imagines describere memoriaeque commendare decreverim.

V. Porro si mihi par votis meis ingenium sortiri contigisset, ut illustrium civium nostrorum memoriam immortalitati commendare possem, multum mihi profecto deberent ii, quorum nominibus Bibliothecam hanc instruxi et exornavi (si modo ea res ad illos pertinet, qui ex humanis rebus sunt exempti), multum ii etiam obstricti essent, quibus praeclara adeo nomina hominum utique virtute ac omni liberali laude praeditorum, quos imitando sequerentur, proposui. Caeterum cum ingenio meo tantum tribuere non audeam, ut par votis meis illustrium virorum nomen illustrare possit novumque eis decus atque ornamentum addere, certe voluntas saltem mea page placebit, quod optaverim, studiumque meum operamque nemo non probabit, quod aliorum virtutes, nomen famamque aeternitati consecrare, aliorum utilitati consulere tentaverim. Veram non ea mihi spes est, ut commentaria haec mea rudi quidem stylo, at multis vigiliis, antelucano studio et diuturno labore lucubrata interitum effugere possint aut in multorum manus pervenire; neque enim aut aeternitate aut publica luce aspectuque digna censeo. Id dumtaxat illis eventurum cupio, ut semel in aliquorum civium manus incidant et, quod optimum iis accidere potest, de huiusmodi argumento scribere volentibus aliquid materiae suppeditent; nec longiorem illis vitam vel opto vel spero. Tum illis blattarum aut murium famem per me sedare licebit. Quaecunque tamen sors ea maneat, studium profecto meum minime improbandum est, qui, uti monui, illustrium civium meorum memoriam immortalem reddere conatus sim, quod quidem et mihi iucundum fuit atque utile, tot praeclara maiorum exempla contemplanti et aliis, qui legerint, aeque prodesse poterit. Itaque qualiscunque ea sit, tametsi rudis et inculta, Bibliothecam hanc meam civium meorum oculis subiicio, qui etsi authorem, ut par est, contemnant, tamen maiorum suorum monumenta resque praeclare ab eis vel gestas vel scriptas addiscant, virtutem laudent, gesta imitentur.

VI. At vero eorum tantum nominibus Bibliothecam hanc instruxi, qui praecipua ingenii ac doctrinae laude litterarumque monumentis illustres fuere. Verum non omnium omnino civium, qui

-- --

ea laude eximii fuerunt, nomina huc retuli, neque enim omnes novi, eos praesertim, qui monumentis a temporum iniuria vindicatis antiquiores sunt, cum nemo plane eorum memoriam serae posteritati commendaverit page et vix sequioris aetatis tabulae aliquae supersint, unde aliquorum nomina tantummodo, paucorum gesta, quae in hunc commentarium referrem, mihi licuit dignoscere. Caeterum, qui neglecti a nobis fuere, si humanarum rerum sensus aliquis in mortuis inesset, non recte succenserent nobis, cum id culpa nostra minime evenerit, qui nulli labori pepercimus, ut quorum res gestas vetustate sive hominum negligentia obliteratas ignorare contigit, eorum saltem nomina dignosceremus. Et sane laudare non potui, quos ne natos quidem noverim, aut licet ex nomine notos, albi an atri fuerint, ignoraverim? Quamquam, ut verum fatear, neque ii, quos laudavimus, aliquid commodi ex laudatione nostra neque ii, quos negleximus, damni aliquid ex silentio nostro referre videantur. Etenim illud mihi ingenium est (quod non sine pudore profiteri cogor, ut ingenue dicam, quod res est), ea styli ratio, ut obscurare potius quam illustrare illustrium virorum memoriam possim. Utinam vero felicioribus ingeniis et qui erudito magis ac eloquenti calamo utantur, is deinceps animus sit, ut eorum, quos commendavimus, laudes pro dignitate celebrare nomenque monumentis aeternum duraturis mandare velint idque tandem praestent, quod nos praestare optavimus.

VII. Verum nonnulli, quorum, si uspiam alibi, ingens numerus est Ragusii, qui censoria virga in aliorum scripta temere inquirere et iure suo ac arbitrio, quasi ex sacra tripode pronunciare solent, cum ipsi nec laudanda, nec vituperanda scripserint, nec Aristarchi alicuius censuram vereantur, supervacaneum huiusmodi laborem nostrum censebunt et commentarii huiusce argumentum leve nimis frigidumque. Equidem qui sunt viri isti, submurmurare mihi page videntur, et quotus eorum numerus, qui lucubrationibus editis immortale sibi nomen pepererunt, ut ex eorum nominibus scriptisque integrae etiam bibliothecae instrui possint? Hi nempe sunt morosi illi censores (novi enim gentis nostrae indolem), qui praeter Sibillae folium vix scriptum aliquod laude dignum ducunt. Hi certe praeter Demostenem ac Tullium inter oratores vix alicui locum merito dari paterentur, in poetis praeter Virgilium ac Nasonem vix quemquam numerarent, in philosophorum numero praeter Platonem aut Aristotelem aegre alium quempiam reponerent; Aquinas et Scotus soli forte ipsis iudicibus theologorum nomen merito referunt, et post Sallustium ac Livium non facile aliquem inter historiographos recenserent adeoque vix alicui ex iis, quos in

-- --

Bibliothecam hanc intuli, locum ipsi darent. Vana hac opinione infecti sunt multi, hinc est, quod mirantur apud me Ragusinos scriptores aliquo in loco esse eumque me illorum numerum collegisse, qui ad Bibliothecam instruendam satis sit. At certe plurimos ex iis ante me viri clarissimi in bibliothecas suas retulerunt: Sixtus Senensis, Bellarminus, Ludovicus Morerius, Iustus Fontaninus, Iacobus Echardus, Tritemius, Wadingus et plerique alii. Hinc a me etiam referri nemo forte gravabitur, alios, et quidem plurimos, a me primum relatos aegre ferent molestissimi censores, verum nihil est, cur mihi in hac etiam parte iure succenseant. Enim vero ab aliis hi omissi fuere scriptoribus, sive quod ad rem, qua de agebant, pertinere non videbantur, sive quod ignoti omnino illis erant, utpote regione longe dissiti et a nemine antea laudati; cum itaque et ad rem meam pertineant eorum nomina et mihi utcunque noti sint, non video, cur eos omittere debeam. Viri caeteroquin omnium, qui eos vel page ex scriptis vel ex rebus gestis noverint, judicio clarissimi, de quibus tam magnifice loquor, et doctissimis lucubrationibus sive manu exaratis sive praelo typico mandatis digni, qui ab omni posteritate celebrentur et qui profecto quascunque vel selectissimas bibliothecas, si in eas inferrentur, illustrarent. Et sane si ii ipsi, quos laudavimus, scriptores exteri essent et alterius cuiuscunque nationis, aliquam fortasse ab huiusmodi censoribus gratiam inirent, nullam profecto, quia populares sunt. Etenim in gentis nostrae more positum est, ut non modo lucubrationes et ingenuae cuiusvis facultatis, sed omnium etiam illiberalium artium opera ab exteris hominibus edita, quamvis non absoluta et undequaque perfecta, in aliqua saltem laude ponant; si meliora, optima et omnibus absoluta numeris a popularibus edantur, in nullo sint apud illos loco. Ego vero qui rationem ac veritatem sequor et perversum populi iudicium contemnere consuevi, moveri me popularibus huiusmodi opinionibus non patior, quo minus magni faciam et in pretio habeam optimas cuiusque lucubrationes caeteraque opera etiam illiberalia et ea maxime, quae a popularibus graphice elaborata laude mihi digna videntur.

VIII. Et haec quidem satis dicta sint de illis, qui ingenio, doctrina rebusque gestis ac scriptis illustre sibi nomen fecerunt. At non modo gravium rerum, sed etiam levissimarum scriptores laudavi et lucubratiunculas quasdam leves et valde minutas et tantum non ineptas recensui, fateor, sed certe in hoc alios bene multos, qui eandem edendi bibliothecas provinciam ante me feliciter susceperunt, imitatus sum; et sane, si doctis tantummodo et hac in re peritis versatisque scribendum fuisset, multo fortasse magis mihi indulsissem. Iam vero et id vitio mihi vertent, quod nonnulla in hanc

-- --

Bibliothecam nomina intuli hominum, qui parum ingenio valuerunt; at quia scriptis pro captu et ingenio editis ad nominis page immortalitatem temere aspirarunt, in ea doctos inter et summa ingenii laude praestantes locum nacti sunt. Id certe leve quibusdam non omnino morosis censoribus et tantum non ridiculum videbitur; sciant igitur me hic non tam doctorum virorum aut ingenio pollentium historiam scribere, quam scriptorum, quicunque hi fuerunt, etiam minus laude dignorum Bibliothecam instruere. Bibliothecae autem scriptionibus etiam minus emendate ac pure lucubratis instruuntur. Sane quod poeta de libro quopiam, id mihi liceat de integra Bibliotheca pronunciare:
Sunt bona, sunt quaedam mediocria, sunt mala plura,
Quae legis hic. * Aliter bibliothecae non instruuntur. Quamvis, ut dicam quod res est, nemo ex iis, quorum memini, tam sordidus, tam lutulentus, tam abiectus videtur, ut eius me pudeat; nemo profecto tam ineptus, ut suis scriptis aliquam saltem, vel minimam, legenti utilitatem afferre nequeat. Denique scire omnes velim me hic narratorem potissimum, deinde laudatorem agere, nec laudem ad indignos pertinere mihi unquam in animo fuit, ut eos laudarem, qui laude digni non videntur, propterea unicuique pro dignitate locum attribuo. Hinc et gentilis viri et Iudaei, immo et christiani, sed depravatae religionis erroribus imbuti nomen inserui, quod si laudatoris tantum partes agerem, hos praeteriissem, ex quorum scriptis genti nostrae nihil profecto laudis accedere potest.

IX. Iam vero nonnullorum vitia, quae virtutibus admixta habuerunt, detego; ita enim scriptorem maxime candidum decet. Hac porro ratione eorum nomina, qui fere sine vitio fuere, magis magisque prominebunt et longe illustriora videbuntur; ipsorum praeterea virtus et vitiorum tenebris clarior apparebit. Postremo uti legentes virtutum documenta prae oculis habebunt, quae sequantur, ita et vitiorum exempla, quae detestentur; aeque enim utile est homini, honestum, decorum vitia fugere ac virtutem sequi.

X. Quidam autem hic uti scriptores laudantur, sed quae scripserint page non proditur; at certe cuique cordato viro persuasum esse censeo, non ideo ex scriptorum albo delendos, quia scriptorum eorum monumenta sive temporis sive hominum iniuria amissa desideramus. Quin etiam de nonnullis, licet paucis, dubitabit quispiam, utrum aliquid lucubraverint, unde scriptorum eis nomen tribuendum sit, cum veteribus monumentis singulari quadam ratione litteris vacasse in iisque perpetuo versati prodantur, nulla editarum lucubrationum mentione facta; at sane doctorum virorum, quibus

-- --

ad scribendum et meditata litteris tradenda ingenium non defuit, etsi forte nihil lucubraverint, nomina in bibliothecas huiusmodi referri solent, tantum quod probabile sit eos scripsisse et scribere potuisse certum sit. Si quis adhuc haesitaverit, consulat Siculam Rocchi Pirri, Neapolitanam Topii Bibliothecam et nostri Praedicatorum Ordinis, quam Iacobus Echardus omnibus numeris absolutam et eruditis omnibus probatissimam iampridem publici iuris fecit, multasque id genus alias et nomina in iis inscripta leget virorum exquisitae quidem et non vulgaris eruditionis, sed quos ob insignem doctrinam credibile tantum est litteris aliquid mandasse.

XI. Caeterum nulla in scriptorum nomlnibus commendandis gradus, opinionis aut promeritorum ratio habita est, ut in suos ordines pro dignitate disponerentur; uti nec aetatis et temporis, quo quisque in vivis fuit, ordo servatus est, neque enim omnium certam novimus aetatem, sed alphabeti ordine servato cuique locum dedimus, quem litterarum ratio postulabat, quae optima id genus series disponendi ratio esse videtur. Sicut auteiri recentiores aliquot scriptores, quos vel ipsi novimus vel patrum, qui proxime nos antecesserunt, memoria floruere, a quibus res eorum gestas accepimus, ita et antiquissimos, quorum nomina in haec commentaria intulimus, page si paucos excipias, nemo ante nos laudavit. Mediae aetatis viros, etsi non omnes a summis etiam viris commendatos, exhibemus. Nonnulla sane hac de re notatu opportuna in describendis eorum gestis,rebus observabimus.

XII. Unde autem ea, quae de scriptoribus Ragusinis his monumentis commendavi, acceperim et qua ratione ad edendum hunc commentarium animum meum induxerim, admonendum censui lectorem. Igitur cum Ragusinorum pontificum res gestas colligerem, plurium in publicis tabulis et aliis veteribus monumentis doctorum virorum memoriam commendatam forte reperi. Hos, ne omnino praetermitterem, paucis laudare et tantum quo sub antistite floruerint indicare, mecum statueram; sed cum eorum numerus plurimum excrevisset et in dies augeretur, operae pretium me facturum putavi, si seorsum de iis agerem et in commentarium aliquem eorum nomina referrem, qui de scriptoribus Ragusinis inscriberetur et de illis eorumque scriptis rebusque, si fieri posset, gestis unice ageret. Itaque Bibliothecam hanc instruere et litteris memoriaeque mandare decrevi. Tum iterum publica tabularia excussi: Veteres codices, quos ad manus habere potui, omnes, omnes item authores, qui de rebus Ragusinis scripsere, diligenter scrutatus sum, necrologia omnia, membranas, schedas et quaecumque expiscari potui vetera monumenta, praesertim vero ipsorum lucubrationes scriptorum, quae, licet in penitioribus bibliothecis laterent, facta mihi potestate

-- 11 --

studiose rimatus sum; nihil denique intactum praeterivi, unde aliquid, quod ad rem meam pertineret, efferre possem. Habes igitur unde scribendi materiam hausi. Sed nullus dubito, quin multa et praeclara monumenta diligentiam meam effugerint, adeoque plurima et scripta et scriptorum nomina hic desiderari, quae tamen facile erit adiicere et quae a me omissa sunt supplere felicioribus post me scriptoribus, quibus ea, quae me latuerunt, e latebris eruere continget. Quoad Fratres Praedicatores attinet, iam olim Iconothecam illustrium fratrum, qui praecipua sanctioris vitae opinione, doctrinae et ingenii laude, litterarum praesertim page monumentis, demum aliquo ecclesiasticae dignitatis gradu illustres fuere, instruxi, ex qua scriptores selegi, quos in hanc Bibliothecam, non sine multis additamentis, retuli. Quoad caeteros religiosos viros, ex suis seorsum caenobiis quacunque doctorum caenobitarum monumenta deprehendere licuit, diligenter collegi et hic sincere descripsi, longe plura scripturus, si sartae tectae res eorum servarentur et non uti caeterorum civium in privatis domibus, ita sacratorum hominum in caenobiis cum scripta, tum scriptorum nomina et plura fortasse, quam quae supersunt, in maximo nostrae urbis terraemotu periissent.

XIII. Postremo, si mihi historiae leges in hac describenda Bibliotheca a me neglectas obiiciat quis, recte quidem faciet, nam eius artis imperitum me ipse profiteor; caeterum ne venia indignum existimet, utpote qui maiorum laudi legentiumque utilitati his, qualescunque sint, commentariis consulere studui nihilque mihi atque ingenio meo laudis ac gloriae deferendum vel censui vel optavi. Romani denique eloquii maiestatem nemo in scripto hoc meo quaerat, cum narratoris partes agam simplici ac nudo sermone utentis, non oratoris, cuius est verborum luminibus ac eloquentiae floribus sermonem suum distinguere.