1.
Delia fraterno vultum ter pinxerat auro
Terque secuta humilem bis acutae cuspide frontis
Argentoque diem, cognatis hospita tectis
Laxabat divina moram quo tempore mater.

2.
Frondosi colles, montana cacumina, valles
Frugiferae, liquidi fontes, Hebronia Tempe,
Dicite, quae toties pedibus dignata beatis
Caelestes spirantem auras ac Numinis ignes
Spectastis Mariam, visa quis Virgine vester
Plausus erat? Numquid laetum resonantibus auris
Emissisque piis caeli per inane susurris,
Laetitiae pleno vos an Davidica Virgo
Exultare choro et saltus glomerare notavit?
Parcite, Iudaeae montes, si vestra fuisset
Forsitan hic socors pietas, aequantibus haedos
Saltibus, aut hilarem si non saliistis in orbem,
Atque leves imitari agnos si languida vobis
Segnities fuit! Hyrcanis o rupibus Hebron
Asperior! Vestra, Armenii glaciale Niphatae
Durities superat tergum! Non Caucason ultra
Dicam brumali tantum languere veterno,
Vos veluti, si non assurrexistis eunti
Virgineae matri, Iudaeae gratia, colles.
Hunc dare supremae si neglexistis honorem
Reginae montes, Hebronia desine tellus
Mirari, divum regio, tua tristibus armis
Terreat immodicus caedis si culmina miles.
Est tua iam tellus si barbara, si crudelis,
Caeli ac terrae odium lacerat tua rura tyrannus,
Haec tua desidiae culpa est sprevisse Mariam.
Si tantam reducem sors esset habere parentem,
Per tua festinam gradientem culmina, quantum
Gauderes regalis Hebron, clamore repleres
Quam laeto deserta tuos, Iudaea, penates?
Erroresque tuos propter male cognita caeli
Munera, quantumvis sera pietate piares.
Ast aeternum exul, numquam statura priori
Iudaeae fortuna loco; iam saecula quinque
Sed bissena super numerat quod Numinis almam
Et Matrem et Prolem tellus infida reliquit.
Atque ideo infelix, nisi quod tibi sola supersit
Spes fidei extremae, cuius finale serenum,
Vespertina velut reliquo lux sole vagantes
Erroris nimios ad ovile reducet Apellas.
Praeveniant has fata moras! Neque barbarus ultra
Divini ad tumuli vigilet sacraria custos!
Patria Virgo tibi regio, tuaque hospita palmas
Tendit Hebron, praesens succurre, habitura deinceps
Maiores ultro, referes ubi Numen amores.

3.
Iam ter completis variantibus ora Dianis,
Tempus erat, aeterna pii post pondera ventris,
Laetitiam quando vatum postrema parenti
Nata tulit soboles. Lampas cum Carcinon altis
Attigerat Phoebea rotis, sublime datura
Solstitium, vidit tandem montanus horizon
Iudaeae ingentem puerum, mirantibus ortam
Indigenis prolem. Quando dixere “Quis iste
Tot rerum signis caelum quem praedicat infans?”,
Mutus erat genitor, natus patris ora resolvit
Ignarus fandi puer et per aperta parentis
Ora loquebatur Numen docuitque silentum
Labra locuturo fieri iucunda Tonanti.
Lingua loquax facunda sui, non gnara silendi,
Aetherei fructus vacuo sermone perorat:
Quae nisi divinas nescit vox esse diserta
Ad laudes, vox ista Dei est, velut ora soluti
Ista fuere diu muti praeconia mystae.
Huic fidei Nemesis dubiae pro crimine mentis
Auditum cum voce rapit: sat congrua culpae
Poena, quod aure fides audit panditque loquendo.
Utraque erat fidei rea castigata facultas.

4.
Zacharias vates mutus, sine voce maritus,
Vocis Idumaeas late replentis arenas
Provectus senio genitor, quod dicere nomen
Non valuit sobolis, vocem excipiente tabella
Scripsit: “Ioannis proles nata nomen habebit.”
Vocis ut impressit nomen, vocem ipse recepit,
Tanta vel â scripto manabat gratia nato.
Prima illi laudare Deum sermone recepto
Cura fuit, cui tale data pro voce reponit
Carmen Amyclaeos par fato imitatus olores:

5.
“Te celebrent, te voce sonent, tua nomina puri,
O Deus, Isacidae summo tenus aethere tollant,
Quod nimium maerentem animis invisere Iudam
Captivamque gravi voluisti compede plebem
Solvere sperataeque diu caeleste salutis
Protuleris robur servi Davidis in aede,
Quod Patres cecinere pii, pridemque sepulto
Ore prophetarum seri didicere tribules.
Hoste triumphato pacem dabit ille, nec ultra
Tartareis in nos odiis exercita vincet
Saevities maestoque patrum servata profundo
Agmina propitia victor pietate reducet.
Huic memora aeterni pacti stat firma voluntas,
Prout tua Thariadae sancto servoque fideli
Promisit iurata fides, factura vetusti
Servitii immunes libertatisque receptae
Munus in obsequium sanctum castumque timorem
Vertet. Inoccidua quem religione colemus,
Et sua nullus erit qui nesciat orgia Phoebus.
Tu vero puer, optatae cui praescia sortis
Mens data, venturi fundes oracula veri
Praesagus vates: te praecursore fragosi
Subsident montes scabro descendere plano
Colle solum durasque dabis mollescere rupes
Veracique viam Domino sermone parabis.
Ignaros vitae exemplis et moribus asper,
Noxia quo redimi possint errata, docebis.
O oriens splendor, per eam quae fervet in imis
Visceribus pietas, qua nos invisere celso
Dignaris solio, densis lugubre sedentes
Irradia tenebris, pressis ut funeris imbris
Excipiat nostros pacis bona semita gressus!”
Talia fatorum praesaga mente sacerdos
Dicebat genitor, Maria praesente loquentis
Excipiente sonos, nec non meditante daturas
Cognatae sobolis, nati praeconia, voces.

6.
Hactenus optatum quartae nova cornua lunae
Virginis urgebat reditum iustasque monebat
Tempus abisse moras, cognata puerpera postquam
Divinam sobolem missum praecurrere vatem
Enixa, implesset nati rumore puelli
Ardua Iudaeae et valles. Accedit Elisam
Feta Deo Virgo docuitque trimestre moranti
Accessisse datam redeundi ad propria legem.
Illa ut erat fusis lecto infantaria membris,
Se cubito tenus erexit lacrymisque modesta
Ora rigavit anus discessuramque parentem
Numinis affata est matrum sibi more novarum
Lumen adhuc duplicis iussam vitare diei
Lege dati partus. Quare sibi muneris instar
Venturum orabat, cognatis cedere tectis
Parceret atque duos praesens daret hospita soles.
Accessit votis Virgo donatque petitam
Cognatae prolique moram, nato utile vati
Momentum, uberius sacros hauriret ut ignes
Virgineo ventri facientis pondus amici.

7.
Interea monito Elisabeth dat verba marito,
Apta viae quae dona forent escasque parantis
Officium non lentus agat provisor: iturae
In propria excelsae cessura cibaria matri
Sedulus adferri iubeat flammisque probari.
Zacharius monitus properat gravidaeque paterna
Tecta petiturae Nymphae mandavit edulem
Opportuna viae replere ad prandia peram.
Multa senex famulaeque dabant et plura dedissent.
Parca cibi sed Virgo levi non munere spreto
Corporis exhaustas consueta resumere vires
Exigua dape, suaderi non pauca tenere
Difficilis, multum quod erat grato ore relinquit.
Huic facilis Ceres et decerptus ab arbore fructus
Sufficiens annona fuit; Bacchoque relicto
“Aestivae,” dixit, “poterit sine pondere dulcis,
Sive patens rivus, sive obvius esse siti fons.”

8.
Ut satis ingrato partus fastidia lecto
Elisabeth umbras thalami perpessa levasset,
Prodiit in lucem longaeva puerpera, quando
Virgineum solventis iter lux prima diei
Affulsit. Virgo verborum comibus usa
Officiis, oris prudens animique puella,
Fert grates donorum ergo acceptique trimestris
Hospitii sobolique novae caeleste precata
Pectus et augmentum Charitum geminoque parenti
Munus idem sublime rogans, ad limina tendit.
Elisabeth vero famula demissior omni
Cognatam venerata nurum Dominamque suique
Hanc apicem sexus, florem gemmamque vocabat.
Cognatique laris dignatae limine summas
Quo caeli convexit opes et munera, grates
Verbi humilis depromit anus staturaque tanti
Seque suosque penes vivet quod gratia facti.
Dixit idem genitor. Fortassis plura tulisset
Natus Ioannes, vocis nisi lingua negasset
Officium. Quod voce tamen linguaque nequivit,
Ostendit signis: Mariae dum basia danti
Ultima plusquam infans arrisit et impote lingua
Labra movet tacitus, veluti quas nescio voces
Formaret, facunda quibus si vis foret, Agnum
Forte sonaturas mundi peccata levantem.

9.
Ultima cognati iam presserat ostia Virgo
Hospitii, cum tota domus multaeque propinquis
E tectis venere nurus, quibus omnibus una
Virgineo mens ore frui, vel tangere dextram
Postremumque vale divinae dicere matri.
Illa fovendo omnes vultu verbisque benigna
Tecto discedit, discedentemque videre
Dum poterant, oculis, lacrymis votisque sequuntur.
Haec primis Phoebi radiis Hebrone recedens,
Postremis Solymam aspexit sacrosque penates
Sole recens orto, subiitque calentia flammis
Templa suis; niveoque tulit quod ventre, caducas
Obtulit aeternum patri libamen ad aras.

10.
Intranti templum, summis penetralibus Arca
Custodesque Arcae gemini plausere Cherubi;
Commotisque alis auditi insueta referre
Gaudia et adverso se respicientia vultu
Flamina, ter sanctum Sabaoth clamore vocabant.
Cognovit peregrina parens notasque sub alto
Pectore celabat causas, non inscia fetu
Exultare suo, fano interiore reposta
Symbola praesentis veri. Sed gaudia summi
Attonitos adyti sine more audita litantes
Reddebat mystas, post quae vox ista secuta est:
“Ecce venit saliens altis in montibus iste
Frugiferos cursu velox transcendere colles,
Par capreis, levibusque sequentibus ubera cervis:
Haec proles dilecta mihi est.” Ea fluxit ab imo
Vox adyto: hanc stantes vicina per atria mystae
Vestibuloque omni procul audivere stupentes
Fatorumque rudes populi spectantque vel ipsos
Responsi dubios templi pendere ministros.
Ancipites tandem tenuit sententia mystas
Iam prope promissum terris hac voce referri
Adventare Ducem, qui necdum notus in altis
Montibus exercet stabili vestigia gressu,
Nec capreis forsan cervisque fugacibus impar
Currere, vel celeres post terga relinquere dammas[ERROR: no reftable :]217 dammas : daunas.
Talis erat Graium cytharis cantatus Achilles,
Quem divina Thetis posito custode bimembri
Ire per umbrosos iussit, iuga Thessala, montes,
Pelion et nemorosum Othryn, quo coepta laborum
Dura rudimenta, occisis famosa leaenis,
Centaurisque domo, fluviis campoque fugatis.
Montibus occultas in castra patentia tandem
Protulit heroas, caderent queis Pergama, vires.
“Talis erit Princeps quem suspiramus et istud
Annuit ex imae prodire penatibus aulae
Credita vox, quando salientem in montibus altis
Et capreis cursu et cervis certare ferebat
Montanisque iugis duratum in proelia robur
Adferet et bello victos sevire Tyrannos
Coget et oppressae solium exaltabit Idumae.
Talis erit, talis veniet; sed quando, vel unde,
Ignaros nos fata volunt: qui cursibus aequat
Alipedes, vel spe propior iam creditur heros.”
Haec ita iactabant mystae Solymaeaque Pallas
Ad sua fallaces traxit commenta Pelasgos.
Virgineis vero prolatae oracula vocis
Certius innotuere animis, quae gnara quis ille
Se portante redux saliens in motibus ibat,
Vera Dei soboles: sed nil effata, relicto
Ad sua festinans remeat domicilia templo.

11.
Cedenti Solymis Mariae iam tertia fulsit,
Atque viae postrema dies, cum saucia curis
Virgo animi purum validis turbare serenum
Triste legebat iter, tacito dum pectore versat:
“Iosippo quid mentis erit, tribus hospita lunis
Tecta ubi trivisse expendet fetuque trimestri
Agnosci facilem, tumidum sine coniuge ventrem
Aspiciet? Quantus mentem huic prosternet amaror?
Omnipotens caeli genitor! Me forte putabit
Coniugii laesisse fidem spretoque profectam
In montana viro votoque pudore tegentem
Foedam animi labem, tantum voluisse marito
Impavido patrare nefas? Et forsitan eidem
Dicar moecha uxor, legale tonantia saxa
Digna pati. Signo quo monstratura Tonantis
Progeniem celare utero sexusque virilis
Ignarae aeterno susceptum Flamine Verbum?
His ego si tumidum vellem defendere ventrem,
Censerer delira nurus. Sunt callida, dicent,
Quae faciunt magis esse ream commenta; supremus
Scilicet hanc inopem, obicerent, fabrique iugalem
Legisset matrem Omnipotens, cui principis aulae
Regia debetur genetrix regnique potestas.
Quid faciam? Sed me pavidam quae somnia terrent?”
Inquit, “An ignoras utero caeleste teneri
Pignus et aetheream sobolem? Qui fecit onustam
Germine divino, laesae sine crimine famae
Et probri vacuam potis est servare parentem.
Ille modum, famae tantos componere fluctus
Inveniet, nostri custos et testis honoris.
Huic ego me fidei nimium secura reservo.”
His animosa viae reliquum iucunda peregit.

12.
Attigerat casto tandem servata marito
Tecta. Lares patrios Iosippum ingressa salutat;
Temporis et veniam reditumque morata precatur:
Atque iterum parere avidam dominique virique
Obsequio sisti promptamque reponere cassos
Servitii, cui longa data absentia, menses.
Iosippus reducem gratus non impare sponsam
Excipit affatu seque ad sua tecta reversam
Ut dominam, non ancillam, cui tempore lapso
Absenti nequiisse suo prodesse labore,
Se maerere inquit; tempus optare, priores
Quo redimat vacuas studiis servilibus horas.
Hoc erat initium reditus, cui deinde pudoris
Successit dubii maeror tristemque mariti
Concussit praegnans animum sine coniuge nupta.

13.
Iosippus reducem ut vidit, se cernere quamvis
Virgineo maiorem uterum pectusque putasset.
Ille utroque tamen potius se lumine falli
Credidit, illaeso quam non conforme pudori
Flagitium vel mente insons admitteret uxor.
Saepius advertit gravidam, sua lumina constans
Accusare prius, mores quam carpere sponsae
Virgineos: Mariae pravos ne crederet ignes,
Est oculis ablata fides sensusque facultas.
Cumque gravem sponsam suscepta prole loquuntur
Deque secuturo partu gratantur amici,
Obstupuit maestus nimiusque trementia maeror
Pectora pervasit, tacitusque haec corde volutat:
“Anne etiam, mihi quod misero evenisse putabam,
Luminibus totus cernit fallacibus orbis?
En utero grandi passim iam dicitur uxor,
Qualem ipse aspicio! Proprii tibi luminis anceps
Sit, Iosippe, fides; alienae lucis inepte
Fingis idem vitium. Si credis, adultera sponsa est.
Non credes populo? Mariae sed moribus aequa
Et maior praebenda fides. Erroris abunde
Esse solet populo, Maria est erroribus impar.
At Iosippe vide, quod tunc erroris abunde
Esse solet populo, variis dum affectibus errat:
Privatos deme affectus, quorum inscia nuptae
Est soboles manifesta tuae. Vox publica certa est,
Certior est Mariae candor. Sed ventris apertus
Est tumor! Exurgat venter, sed adultera non est!
Qua ratione gravis fieret, nisi moecha fuisset?
Nescio, moecha tamen non est. Si pondere venter
Materno premitur, dicam sine semine prolem
Humano gestare suam. Si posse negaris[ERROR: no reftable :]321 negaris : negalis
Id fieri, par infitior pecasse Mariam!”

14.
Taliter adversis labefactus pectora telis
Certabat reducis pro virginitate maritae
Iosippus nullaque subactus harundine, certam
Virgineae fidei nequiit deponere mentem.
Qualis in Ionio Malee scopulosa profundo
Tot spumas obnixa caput decimasque procellas
Reicit, unde suam ascensu dimensa ruinam
Aequora victa cadunt et quos misere, resorbent
Ad casum elatos spumoso gurgite fluctus.
Et licet opposito veluti mota impete puppis,
Quam venti ventisque caput contrarius aestus,
Vim geminam sensit, paretque incerta duobus,
Hoc animi motu poteras, Iosippe, videri.
Sed non talis eras, semper conversus ad unam,
Criminis ignara certans pro Virgine partem.
Et prosterni[ERROR: no reftable :]338 prosterni : posterni impar, socii laus fixa pudoris
Immotam statuit Iosippi in pectore sedem.
Ille nec audaci dubii turbata recursu
Corda labare sinit fortisque insultibus arcem
Pectoris invictam servat validusque tuetur,
Ne quid Virgineae subeat mentemque triumphet
Iudicium culpae, divinae infamia matris.
Hanc etiam ut fetu plenam gravidamque fatente
Dum nequiit non scire utero, maioribus umbris
Perfusum tali pectus sermone serenat:
“Quod rea connubii non sit, quam ventre tumentem
Cerno nurum, certum statuo; tamen ista puellae
Unde gravi soboles, pacto non assequor ullo.
Sed pariter certo nostri, nisi somnio, fetum
Connubii non esse sciens, prolemne iugalis
Ignorans thalami, genitor mea viscera dicam?
Ludere sed verum nequeo: tamen esse fatetur
Se patrem, propriae fetum si coniugis, uno
Nutriat effusum tecto. Commune maritis
Nec vetitum legale sinit convivere, postquam
Quae peperit, puro patuit peperisse marito.
Quid faciam? Tectis abigam infamesque puellae
Reiectae tabulas et acerba repudia scribam?
Sed procul hoc: potius nostris illaesa nitescat
Efficiam sua fama malis: peregrinus abibo.
Nec deerit, quae iusta meae fortasse probetur
Causa fugae; nec lege vetor, qui legibus una
Esse vetor: famae hanc teneat, me legis honestas.”
Tum subdit: “Quid ais, Iosippe? Vagusne relinques
Hoc caeli terraeque decus Charitumque profundum
Divinarum aequor superaeque immobile pectus
Virtutis, certus fidei certusque pudoris,
Incertusque uteri? Lentus perpende quid isthic
Tutus agas. Quaecumque sit haec, sine Numine non est
Haec soboles, nec te legis damnabit omissae
Religio, si non timeas dimittere nuptam,
Quam constat non esse ream. Committe Tonanti
Quidquid id est certusque puta, vis illius ista est.
Et memini (nec adhuc illum revolutus ad axem,
Vel semel est Phaëton) post connubiale reversus
Auspicium, cum tecta patris suaque ora subivi,
Talibus extrema monitum se noctis in umbra
Asseruit (sive illa forent insomnia, sive
Caeli aliquod flamen) nato quae contigit uxor,
Prolis erit sine patre parens: nil dixerat ultra.
Saepe patrum veris ludunt insomnia formis.
Si nacta est sine patre uterum, quid labis in illa est,
Qua thalami iusto poterat sine foedere solus
Lascivire pater? Nulla est iniuria lecti,
Si nemo est vetiti damnet quem flamma cubilis.
Credere nec fas est quemquam, vel barbara qualem
Fudisset genetrix, voti licet improbus esset,
Virgineae caperet quem non reverentia frontis,
Atque pavor tentare nefas: ea fulget honoris
Integritas talisque sui pudor eminet oris,
Ut nisi caelestes animi non spiret amores.
Solus ego, cui nota meae mage gratia nuptae,
Credere flagitium, iudex temerarius, ausim?
Anne vides quamvis ferme spectatur adulto
Non ignara utero, meque ad sua pondera pressis
Interdum pendere labris maestumque tuentem
Advertat prudens animi. Tamen illa serenum
Oris habet sine nube decus: tranquilla, pavoris
Inscia maiestas cordis, micat area frontis
Laeta, hilares oculi, quae nescio gaudia vultus
Non silet et verno similis florescit aprico.
Denique par semper virtus: cui crimen inesset
Tantane lascivo staret fiducia ventri?”
Libranti haec oculis solito se tempore somnus
Immittit curisque suis indormit Ioseph.

15.
Postquam non molli patuissent clausa sopori
Lumina, sidereae mentem irradiare cubantis
Accessere faces, superum[ERROR: no reftable :]410 superum : superumque praeambula pectus
Flamma subit multoque videt se lumine cingi.
Hic stetit intra animum splendor somnoque sepultum
Passus Iosephum. Volucrem post praevia noctis
Lumina mox genium spectat, consurgit ab Indo
Aequore quam Phaëton igni maiore micantem
Dicentemque sibi: “Proles Davidica, Ioseph,
Ne metuas Mariam pacti servare iugalem:
Pondus enim, quod ventre gerit, non moecha recepit,
Sed Virgo aeterno flatu fecunda, beatum
Complexa intumuit germen, paritura potentem
Felicis vitae authorem, patremque salutis.
Ille, quibus dura ceu compede victus anhelat
Exolvi populus, noxas et crimina tollet,
Atque ideo natus puer hic dicetur IEsus.”

16.
Iosippus somnum ut pressit pectusque priori
Deiectum languore levat libratque quid ille
Aethereo e coetu veniens patefecerat Ales:
An fuerit Morpheus, vel vera loquentis imago
Aligeri tacitus dubio sub corde volutat.
Is demum monitorem alto de vertice caeli
Demissum agnoscit: neque enim Stygis ulla potestas
Utile fert pacis monitum lumenque, quod ultra
Phoebeum aspexit, nequiit depingere mimus
Naturae somnus[ERROR: no reftable :]434 somnus : somnos: restat divinitus ista
Sortitum simulacra, quibus se prona voluntas
Subicit et pressis sequitur data nuntia curis.

17.
Nox erat et necdum furvam spoliaverat aethram
Sideribus pictâ coniux Tithonia pallâ,
Cum monitum caeleste viro testesque pudoris
Sopito auditae voces. Huic sole propinquo
Ardebat gravidae mens visa retexere nuptae
Eiusdemque uteri se credulitate labantem
Arguere et fidum comitem maiore deinceps
Sollertem obsequio et quocumque labore futurum
Spondere et docilem quavis pro sorte ministrum.
Phoebus ubi prima cunctas face presserat umbras,
Accedens pacti sociam frontemque serenus,
Os oculosque viro demissior, aequa profari
Candidus attentae dictis premit ora maritae:
“Quod mihi te, Virgo, sociali foedere iunctam
Sors potuit prius aequa pati, mirabar abundé,
Tanta quod absimili nupta est concessa iugali.
Nunc autem quid agam, vel quid loquar? Immortalem
Ventre geris paritura Deum promissaque maesto
Visceribus claudis, pietatis viscera Iudae.
Teque tacente sacer docuit me Numinis Ales
Ambiguum, pavidum, tuus et quo germine crescens
Grandescat venter. (Taceo, neque enim ulla pudoris
Me flexit non recta fides). Te coniuge felix
Dicebar, cum te Dominam sponsamque recepi,
Invenisse ratus superantem sidera gemmam:
Tanta fuit, quocumque prior tua gratia censu.
Hactenus ut propriae servire ad commoda nuptae
Concessum, te nunc mundi totius amorem,
Prodigium lucemque sequar, dominamque meique
Te Domini matrem, custos sincerus habebo.
Iamque tui pondus ventris demissus adoro.”

18.
Haec postquam Iosippus, ait mox talia Virgo:
“Quod tibi commissam voluit, dominoque viroque
Custodique Deus quantis, Iosippe, benignum
Laudibus extollo Numen! Talemque favoris
Non potui meruisse gradum, pietate quod ista,
Qua praestas, nuptam foveas praesisque pudoris
Tutelâ patrisque fide: minus aequa putarem
Obsequiis me posse tuos pensare labores.
Hoc promitto, gravi ne sim tibi foedere nupta,
Ancillae faciet iussis parere voluntas.
Quod vero, Iosippe, inopi thalamique virilis
Indocili, sumptis utero – mirabile! – membris,
Flaminis aeterni afflatu praecordia complet
Progenies aequaeva Dei. Sine corporis ullo
Dum sensu postquam modicos aptatus in artus,
Qualiter ignoro, sanguis meus. Ille paternae
Naturae par splendor, homo, mea viscera, factus
Implevit. Stupeo nimium, Iosippe, pusillam,
Exiguam meriti donatam hoc munere nuptam!
Nec te suscepti celassem arcana Tonantis,
Sed nequii tantam (quis enim mea dicta probasset
Vera satis?) sperare fidem. Me vana profari
Somnia dixisses: silui, secura quod ipse
Omnipotens operi proprio non deforet author.
Teque ideo, sapiens gaudet prout illa voluntas
Ordine quaeque suo contexere, nocte silenti
Erudiit factoque fidem cui mente dedisti
Sopitus, nemo vigilans me teste dedisset.”

19.
Haec et plura suae dixit referentia prolis
Susceptae seriem: media quod noctis opacae
Distaret cum parte dies, caeleste tulisset
Alatus legatus ‘Ave’, sociale volantum
Aligerûm saeptus turmis flammisque vibratae
Circumquaque velut lucis turbata fuisset.
Utque metum crescentem animi, mentisque pavorem
Ponere iussisset Gabriel sobolemque Tonantis
Aeternam, membrorum avidam compage teneri
Rettulit atque sui thalamum deposcere ventris,
Seque viri ignaram cum fando reponeret, Ales
Numinis, ignaramque viri “Divina parentem
Progenies habitura tuos desiderat,” inquit,
“Virgo, sinus!” Seque imperiis servire Tonantis
Dixit ut ancillam; subito sua viscera proles
Implevit divina, artus fabricante beato
Flamine, censo animi, nequiit quem dicere, raptu.
Hic defixit humi vultus et lumina Virgo
Et siluit rubefacta genas colloque caducam
Ut rosa sub lucem, caput inclinata pependit.

20.
At pius attonitus sponsae sermone maritus
Versat opes animo ingentes, quae coniugis alvum
Condecorant et quae semper felicibus illam
Maiorem reddunt geniis: tamen hisce silentem,
Ulterius Mariam Iosippus vocibus orat:
“Quis tibi sensus erat, Virgo, dum Numinis alma
Progenies uterum membris induta replevit?”
Hac illum Virgo suspirans voce secuta est:
“Ardua res dictu est, qualem, Iosippe, requiris:
Mersa Deo, procul a sensu, procul omnibus orbis
Quisquiliis exempta fui vidique sereno
Intuitu, qua quisque potest visâ esse beatus,
Et felix, mentem aeternam, sine corpore Numen
Immensi splendoris opes et hypostasin illam,
Cui mea coniuncta est uteri caro. Dicere possum
Haec rapto spectasse animo, sed dicere lumen
Quod vidi, nequeo: nostrae sublime diei
Lumen, erunt tenebrae, visae si confero luci.
Ut mihi sublatum hoc lumen, mihi cumque fuissem
Reddita, quod video brutis commune serenum
Caligo visa est et noctis densior umbra.”
Cui iterum sponsus: “Viso quot Numine vultus
Spectasti?” Cui illa: “Latent me cuncta, nec ulla
Id mens aut ratio servat, cui lumen ademptum est.
Hoc scio, quod summus dulci complexus amore
Me Pater est, cuius sobolem, sed origine sola
Diversam, pusilla gero; Flamenque beatum
(Numen idem cum patre, eadem cum prole potestas,
Vis utrique eadem, sed fluxus originis impar;
Quod varium mens prima petit) me nomine sponsae
Dignatum, cuius puro molimine castus
Intumuit venter, modicos digestus in artus
Suscipiens animam sanguis, vis illius una est.
Officium sponsi sponsus – mirabile dictu! –
Non pater implevit, divini flatus amoris.
Haec Iosippe tibi, quo non mortalis honore
Me cumulavit Hymen, sponsusque, ut dicere scivi
Mortali sponso cordis soli abdita dixi.”
Hic tacuit flexaque solum cervice legebat,
Stant veluti curvo matura papavera collo.
Pergit Iosephus: “Gemma ô pretiosior omni
Virgo, tibi quid gratus agam, quae culmine dicam
Digna tuo? Felix socia te Virgine vivam
Et moriar coniux. O felicissima matrum,
Nacta immortalem fecundantem intima sponsum
Viscera, mortali fetus experte marito.
O divinarum Charitum plenissima mater!
O flumen, cui ipsa Dei vitalis abyssus
Irriguum sine more fluit reducesque ministrat
In caelum lymphas; unde et sistentia Iudae
Labra tuos bibitura, parens excelsa, liquores,
Lucis inexhaustum per te contingere fontem
Vitalique vado mergi feliciter optant.
Me quoque, Virgo, tuis Charitum sociale fluentis
Connubii cum taeda ligat, sine, deprecor,aegras
Nectaris aetherei repleam dulcedine fauces.
Affligunt me vota tuum spectare peractis
Mensibus infantem parvoque in corpore summum
Numen adorare! O felix si iungere labris
Labra queam, cordis divini hausturus amores.
Obsequiis autem summis cumulabere posthac
Tuque puerque tuus: tantae quodcumque parentis
Imperium numquam residem fecisse videbit!”

21.
Laeta viri divina parens pietate fideque
Optabat reliquos uteri decurrere menses,
Se genetrice novo tandem ut festinus in ortu
Respiciat sua clamantes exordia Titan.
Iuda etenim belli studiis exercitus istum
Assiduo authorem pacis clamore vocabat.
Huic pacis Domino demum Pax totius orbis
Praelusit, latiis mundo donata triumphis.
Pax etenim terrarum extra confinia Martem
Proscriptum, centum vinclis ubi strinxit ahenis,
Trans mare Pacificum vexit, quod nomine tali
Innotuit, postquam Martem portante carina
Pax ipsum Antaecis spumans sulcaverat[ERROR: no reftable :]591: sulcaverat : salcaverat aequor.

22.
Prominet Oceano in magno multo aspera saxo
Insula nec statione potens, nec mercibus ullas
Invitare rates: nihil hic, quod inhospita tellus
Frugis inops possit praebere in pabula, vivit.
Horrida[ERROR: no reftable :]596: Horrida : Horrita lustra, profunda cavis[ERROR: no reftable :]596: cavis : cevis in rupibus antra,
Umbrosaeque specus: totum hoc est insula, nigros
Perpetuum reddens atro de litore fluctus.
Respicit haec saevos interlabente Brasilos
Oceano, matrum saturos patrumque Brasilos
Eiusdemque gulae saxis prospectat iisdem
Auriferis nudos stantes Patagones arenis.
Parte sed adversa tellus ignota latebat,
Pervia adhuc nulli, allato cui lucida signo
Incubat Antarctos, noster qua caecus horizon,
Europae regio et nostro fugit ore videri.
Nonacris ursinos odio Iunonis acerbae
Conversa in rictus, eademque ubi circulus axi
Ultimus extremo sphaeraque brevissimus instat,
Fulget Hyperboreis dono Iovis addita stellis.
At soror et coniux Iovis, inter sidera pellex
Quod niteat, maiore odio commota precatur
Oceanum et Tethyn[ERROR: no reftable :]613: Tethyn : Techyn, septem prohibere triones
Gurgite caeruleo, pelagoque repellere lenta
Sidera, ne puro tingatur in aequore pellex.
Paruit Oceanus semperque a fluctibus Ursam
Reicit. Haec vetita quod non mergatur in unda
Adversus nobis spectabilis esse recusat
Axis: perpetuo siquidem stat foedere fixum,
Alter ut emergat casu quo mergitur alter,
Seque levet tantum, quantum se deprimit alter.
Iam vero Arctoo numquam se cardine ponto
Inclinante tenus, non se levat aemulus axis,
Sed sua caeruleo sub gurgite sidera celat.
Pax ibi nacta specum, vasti quam filia Nerei
Insula habet mediam, septis poenalibus aptam;
Eligit hanc, ingens ubi contabesceret exul.

23.
Sed prius a Nili victa meretrice superbus
Atiades (iuste cecidit Memphitica pellex,
Ne paritura humilis, scortum regnare videret
Virginitas) cunctis Latii sub iura redactis
Gentibus, optatae migrare in Pacis olivam
Acceptas utroque volens sub cardine palmas.
Invisum populis statuit deponere laetus
Ad secura Deae reducis solacia ferrum
Extremaque iubet Martem sic lege feriri.
Fas ultra humani sitiens[ERROR: no reftable :]637 sitiens : fitiens quod sanguinis, asper
Gradivus: vita cives spoliavit et urbes
Civibus ac opulentorum populator iniquus
Regnorum, nimius caedis nimiusque cruoris
Latro, nurus castas thalamosque impune iugales
Foedarit, nulli terrae nec frugibus aequus.
Excidiis populorum audax, incendia vastis
Urbibus et rapidos maturis messibus ignes
Imperat. Ille famem, pestem advocat ille, supremos
Sed quorum is prior est, animis terrestribus hostes.
Naturae legumque odium, virtutis et aequi
Hostis inhumanus, toto proscribitor orbe!
Ito, ubi nec terrae possis, nec obesse quieti
Terrigenûm, duris oneratus membra catenis!
Idibus Aprilis, cum bis centesima, mittas
Si modo sex, quartum referebat Olympias annum
Consule silvano, sed quem collega praeibat
Augustus nonùm consul, maiore Quiritum
Laetitia, quam si Romana cuspide caesas
Audissent gemino solis sub tramite gentes.
Talis erat scelerum immani data poena Gradivo.

24.
Pax vero abreptum subito ferroque gravatum,
Frustra reluctantem, nec vincla subire volentem
Impulit in puppim ventisque faventibus ultro,
Aequatore maris nimio post terga relicto,
Venit in Ammericen, ubi iam sibi cognita vasto
Surgebat pelago poenalibus insula saxis,
Quae Martis dicta est et adhuc ea nomina servat.
Huc ubi perventum scabroso in murice Martem
Deposuit; notique admotus faucibus antri
Clamorem immensum misit, quo pontus et omnes
Intremuere undae. Stridore remugiit aër
Oris inhumani, motae ceu turbine nubes.
Horribilem iussus non sponte subire cavernam
Obnixusque diu, tandem sepelitur amaro
Carcere, quem duri repetita volumina ferri
Cautibus innexum, soli stellisque negatum,
Immotum statuunt, stridentem et acerba frementem.

25.
Pax vero alma suos iuste sic ulta dolores
Ibat ovans undasque Austro perflante secabat
Laeta, triumphanti similis iucunda redibat
Candida securis extollens vela carinis.
Illa omnes Marte expulso dare iubila gentes
Imperat et pacis parto gaudere sereno,
Caesaris auspiciis maiestatisque Latinae.
Nec Romae lux parva fuit, quod Crassus inultâ
Non ultra erraret Parthis victoribus umbrâ
Ventidio cecidit Pacorus, qua clade priorem
Assyrio Crassi maculam delevit Oronte,
Et pacem statuit, nisi quod renovare vetusta
Scortator Pharius cupidus discrimina, rumpit
Iuratam sanctè, sed non sine vulnere pacem.
Quem tamen Augustus repetit, missisque Latinis,
Quae victor posuit Crassi pro caede trophaeis.
Dardanidae timidus reparavit foedera Parthus.
Iam fera captivo fasces Germania Rheno
Perdiderat vehemensque animi belloque subactus
Teuto palam fecit Latias nescire retundi,
Ne tandem hostili rubeant cervice secures.
Iam Capitolinis Ister glacialis ab urnis
Et cum Moeno Albis Druso victore fluebat.
Nec iuga strata gelu, vetuit neque Noricus ensis
Vindelico dare frena Lyco dominumque quieto
Implorare Tibrim: auriferis hunc dives arenis
Pronus adorabat fracto iam Pannone Dravus.
Sequana iam victus, Latii iam pondere ferri
Pressus Arar, iussusque iugo Laurente pacisci
Tranquillis manare vadis puraque cruoris
In mare praecipitem Rhodanum propellere ripâ.
Getulas urbes, genus insuperabile bello,
Massylas gentes praetentaque Syrtibus arva
Infrenes Numidas consul lateque furentes
Barcaeos domuit Lybicaeque quietis eidem
Addidit authori titulum Getulia Cosso.
Cumque per extremos victor volitaret Iberos
Atiades, profugosque daret sibi Cantaber hostes
Vindius, aprico iussos dare pectora campo,
Et venalitiam domitos gestare coronam;
Armatusque ruens patriis e montibus Astur,
Agmine tergemino audax ostentare Latinis
Frontem aquilis horumque etiam virtute fugatus
A muris quaesisset opem, nec laricia asyli
Par esset servare fidem. Belli ultima laurus,
Nullas passa faces, Latiis statura trophaeis,
Bellorum Augusti tetigit stans Lancia metam.
Hinc armis secura quies quaesitaque simplex
Composuit totum maiestas Caesaris orbem.

26.
Hinc fuit ut Latium toto quos axe remotos
Non vidit ferrum, caperet reverentia molis
Romanae, cui sponte datam, nec iure coactam
Armisono misere fidem: nec tendere dextram
Sarmata, nec deses Scytha, nec Phaetonte calentes
Eoo fecere moras[ERROR: no reftable :]729 moras : morans; nisi longius anno
Quam triplici protraxit iter, nam quarte profectos
A Gange et patrio praesens ab Hydaspe ferentes
Obsequium, Romae messis spectaverat Indos.

27.
Tunc nova telluris facies et ubique serenus
Ridebat partae pacis post gaudia vultus.
Tum secura graves implebant horrea messes
Et Bacchus sine lite fuit: Discordia terris
Exul inhumanum satiabat imagine sola
Bellorum rabidum, pugnae caedisque furorem.
Nec tamen hanc vis tota odii, nec saeva nocendi
Destituit rabies: regio deserta furentem
Spectavit Lybicos multo maiore veneno
Irritare, genus dirae Phorcinidis, angues:
Aspidas atque via tractos fumante chelidros,
Dipsadas et siccae cui est color aequus arenae,
Ammodyten, iaculosque leves, quibus ardua pinus
Scanditur, unde neci faciles, ceu praepes arundo
Desiliant, ac tela oris fatalia figant.
Serpentumque alias, ardens quibus Africa pollet,
In rabiem funesta egit Discordia formas.
Maius erat scythalis virus maiusque cerastis,
Maior arenosis basilisci sibilus oris
Auditus, praestans etiam infamare remotas
Ante venena nocens crudelis spiritus auras.
Si Cato Cyniphios signis laurentibus aestus
Tunc invicto animi nisu et virtute probasset,
Victa reliquisset Virtus vestigia, pestes
Impatiens tolerare novas, armante recenti
Funere Marmaricos Martis cultrice colubros.
Talis erat Lybicas augens Discordia mortes,
Dissidiis postquam fuerat fatalibus impos
Humanos turbare animos; patrisque Gradivi
Exilium et duras flebat gemebunda catenas.
Plorandum tamen est, quod non diuturnior aegra
Lumina confecit maeror; cui nexus amoris
Et pacis, revocato iterum Mavorte solutus
Ad prima ingratos laxavit gaudia rictus.

28.
Ira, et Avarities regum, queis tertia fertur
Accessisse comes, cordis caligo superbi,
Ambitio, quarum par est fortuna, lucroso
Saepe quod his felix Martis cadit alea talo.
Crescere proscripto non plus sua lucra Gradivo,
Exclamant; quare hunc tota tellure requirunt,
Inventumque specu eripiunt ferroque solutum
Ad privata aptum revocant compendia Numen.

29.
Immitis primum Ira “Meus,” dicebat, “inanis
Est sine Marte furor: regum quos summa voluntas,
Seu fas, sive nefas iubeat, non flectit inermis,
Vis armata domat. Regum est iniuria cives
Adversos impune pati! Consultius aegris
Mittitur e membris sanguis, quam cuspidis usu
Si vetito, totum pereat sine vulnere corpus.
Regnorum decus est iratos sanguine misso
Cum vestire potest hostilis purpura reges.
Flamma opus et ferro est: nihil est crudele, timeri
Quo valeat princeps: nulla est iniusta cruoris,
Bellorumque sitis, regum quae mitigat iram.
Imperii nullos partos sine sanguine fasces
Orbis habet: simili si saepe rigentur ab imbre
Quo primum nati, surgunt in culmina flores.
Regnorum natura eadem. Nil denique refert,
Dicatur quis plebis amans rex, sive tyrannus.
Infelix regum sine Marte precaria regnat
Purpura. Toto igitur Mars est quaerendus in orbe;
Uni concessum siquidem secura tueri
Regna et non pavidis sceptra inconcussa monarchis.”

30.
Desiit Ira loqui, quam sic sermone secuta est
Turpis Avarities: “Et ego sine faenore deses
Vivam opibus contenta meis? Sine Marte quid ultra
Accedat nostris partis per proelia gazis?
Sint mihi terrarum ingentes sine limite tractus,
Sint urbes, sint regna mihi! Nisi semper ad istas
Accedat vis maior opes, me reddit egentem
Quod nequit augeri pretium. Crescente beari
Imperio, non stante queo; neque principe dignos
Sola parit veniens ab avis opulentia, census.
Divitiae veteres, quibus est innata cupido
Augmenti nova lucra petunt, exempla peritae
Proferre illorum, quibus et fortuna Gradivo
Maiestasque stetit. Neque enim nisi censibus auctis
Regia servatur ducis intemerata potestas.
Dardaniae clari, spoliis Orientis onustas
Advexere rates; solius Roma pavebat
Ausoniae ditata opibus: quo tutior esset,
Externas quaesivit opes: spoliavit Iberos,
Assyrios, Numidas, Parthos, nudavit Anubim
Et Tyberim, Nilo, Rhodano Rhenoque bicorni
Pannonicoque Istro, fluviisque ferentibus aurum
Pactolo atque Hebro Medoque explevit Hydaspe.
Et me par fortuna vocat: si praeside regni
Marte legam validas mea sub vexilla cohortes
Hunc ego, quantumvis magni Pax exulis arma
Et meritum non grata premit (nam dissona vero
Ni loquimur, praesens Pacis per compita risus
Armati labor est fructus munusque Gradivi.
Qui tamen hanc peperit per tot discrimina constans,
Ingratam genitor probat inter vincula natam.)
Exilio et tenebris tristem corpusque gravantis
Orbibus implicitum ferri, in mea regna reducam,
Ingens imperii decus, oeconomumque profectae
A patre fortunae: quod enim ultra crescere possit
Se tota huic debet regalis copia gazae.”

31.
Immodica imperii censusque immensa cupido
Gradivi laudem postquam sic fata fuisset,
Ambitio malesana istam sic voce secuta est:
“Fata instant, pereo tristis, nisi grandior ornet
Me cumulus titulorum; quae me prisca vocari
Gloria nominibus multis facit, alget inanis
Vox, nisi quaesitae maiora vocabula famae
Accedant. Resides animos ferrique paventes
Spernit honor dextras, plorans neque pectoris imas
Dissimulat pupilla faces, non caeca superbas
Regnorum quas orbis habet spectare secures
Roboris ignaras nostri, quae nomina mille,
Mille meis possent titulos praebere triumphis.
Me, Macedo, tua fama trahit, tua gloria, Caesar,
Et tua, Pompei; mentem tua, Scipio, laurus
In sublime rapit: vobis dedit Africa nomen,
Armenia, Assyriae, Pontus, prostrata Saguntus,
Atque Numantini cineres sparsere serenos
Nominis aeterni radios, laudumque perennes
Inscripsere notas, victuri praemia Martis.
Par laudis famaeque mihi praecordia calcar
Affectumque fodit; summae petit ardua famae
Non socors animus: vilis stupidusque probatur
Qui sanguis pulchri flammis non bullit honoris.
Marte uti me fata volunt, quo numine solo
In decus et nomen claris ascenditur ausis.
Quae modo pax mundi est, blandiri mollibus aptam
Esse satis notum est animis, sed fortibus hostem.
Pro titulis famaque nihil studiosa valensque
Moliri soboles, fatis praesentibus ortam
Desidiem putet esse deam, quae ignava Gradivum
Expulit atque alio proscriptum detinet orbe.
Ingenii agrestis dea servilisque propago!
Hanc ipsam extorrem faciam! Petere ardua montis
Caucasei cogam! Reduci concedat apertos
Mavorti campos, urbes et rura, serendis
Pro laudum titulis et honorum messe iubebo!”
Haec tulit insana Ambitio; plausere loquenti
Ira et Avarities iunctisque in mutua dextris
Foedera, captivum statuunt exolvere Martem.
Quod pepigere nefas, modico post tempore factum est.

32.
Pax tamen interea niveis devecta quadrigis
Visebat vacuas Martis formidine gentes
Et laetis populorum animis ostendere verum
Laetitiae fontem, Hebraeae de ventre puellae
Emanaturum Numen festiva parabat.

33.
Mos erat antiquo in Latio populisque probatus
Albanis ritus sibi postea maxima sacrum
Quem Roma asseruit, clausas servare verenda
Religione fores, Martis dum libera ferro
Urbs erat et mitis tranquilla per oppida miles,
Tradita bisgemino quarum custodia Iano.
Has centum aerati vectes centenaque ferri
Robora centenoque chalybs munimine clausit.
Ast ubi seu Dacis Numidisque inferre volebant
Martem, aut Hircanos, nigros vel tendere ad Indos
Auroramque sequi Parthosque reposcere signa,
Tunc Capitolina trabea cinctuque Gabino
Insignis, pleno patrum praesente senatu,
Clausa patere dabat stridentia limina consul.
Iste prior pugnas, post ipsa probare solebat
Belli audax pubes: certumque volentia Martem
Aera sonora palam votum populare rogabant.
Longo autem belli postquam lassata furore,
Sed victrix palmisque ducum praelustris, easdem
Roma iterum clausura fores, regnantis ubique
Dat pacis signum: victrici tempora lauro
Praecincti caput, haec iucundi templa petebant
Romulidae lituumque hilari clangore togatus
Aptabat consul ferrata repagula saevis
Postibus et portam trudens aptabat utramque
Tunc certare omnes duros superaddere vectes.
Et centum aeratis limen munire catenis.
Tunc factus populi plausus totamque per urbem
Foeda relegato clamata opprobria Marti.
Bifrontis Iani postremo claudere portas
Contigit Augusto; pacis quo vindice postes
Terrigenis laxare suos dum praebarat aether
Ausonius[ERROR: no reftable :]910: Ausonius : Autonius vidit claudi sua limina Bifrons.
Atiadae praesenti aderat tunc ipsa paternum
Pax hilaris stipare latus: prior ille patentes
Concussit valvas iunctimque haerere coactis
Belli ferratis centum dat vincula portis.

34.
Undique compositae secura per otia pacis
Iussus erat mundus describi. Urgente tributum
Victore Augusto, quo Caesare totius orbis
Fluxerat in tabulas numerus censusque Latinas.
Caesareum, cui se victae submittere gentes
Debuerant, etiam, Syriam moderante Quirino
Edictum Iudaea tulit: generisque tribusque
Propria scribendos urbs invitabat Apellas.
Cuique sua notas accedere origine sedes
Ardor erat: captiva suos Iudaea tribules,
Quos habitare prius tribuum sine limite certo
Dispersos tulit; ad propriam gentile referre
Nomen et aera tribum famamque et nomen avorum
Servantes vidit. Genti sua nota cuique
Urbs erat atque sui generis primarius author.
Quaevis[ERROR: no reftable :]930 quaevis : quaenis bellorum post tot discrimina, clades,
Excidia, importata aliis domicilia terris
Postque novos reditus ignota ad tecta paterni
Climatis, authorem stirpisque tribusque tenebat
Posteritas memor, idque aequa ratione Tonantem
Disposuisse patet: cunctis dum nota vetustae
Gentis origo foret, propriam missurus in orbem
Progeniem, titulo carnis de Virgine sumptae,
Davidis sobolem materno ventre probaret.
Stemma suum tunc quisque palam gentemque professus
Implebat tabulas, laeto quas Roma legebat
Auspicio ut rerum domina constaret in urbe
Unigenam Mariae esse genus Davidis Iesum:
Unde sui generis, frustra obnitente protervo
Isacida tantum non agnoscente tribulem
Prodiret secura fides Mariamque Latinae
Assererent vero regum de sanguine cerae.

35.
Ut primùm Romana Ducum parentis Idumae
Movissent edicta lares, cognata remoti
Isacidae iussis cumulabant oppida donis.
Asseris tribui, Tyriis vicina colonis
Caede rubens Pharia, Machabeo robore clara,
Urbs Cadessa fuit, gentis quae nomina libro
Excepit. Beniaminum Bethava notavit,
Luza Ephraimum, Danem numeravit Ioppe.
Progenies Gaddis patriam petiere Saronem
Nomina dicturi. Tabulas Issachar iturus
In Latias Arbelem ibat multusque Zabulon
Natorum clara legione vocabula dixit.
At Nephtalidae Cidissum auxere penates
Et numero et censu. Dorae tribus ampla Manassis
Deposuit nomen. Praeses Macherunte Latinus
Rubenum inscripsit. Litus complexa, per aequor
Ascalis ire potens, urbs quae produxit iniquum
Herodem Simeonidas suscepit et albo
Intulit; et Levi soboles, cui limite certo
Nulla fuit tellus, aliis immixta ferebat
Cum tribubus censum: Iudae generosa propago
Scribebant Hebrone genus, nisi regia Iesse
Quos tetigit cognata domus, quorum inclita regis
Patria Iessigenae signavit nomina Bethlem.

36.
Iosippo ut primum Romani fama tributi
Et populare suas solvendi venit ad aures
Obsequium census Ephrateamque propagem
Stemmatis ad propriam sedem fontemque cieri
Audiit electum Bethlem, pro coniuge partum
Opperiente brevi post tempore (conscia ventris
Delia iam nonum siquidem crescebat in orbem)
Sollicitus tenerae fatur sic voce maritae:
“Feta Tonante nurus, praesenti nuntia brumae
Importuna fero: Romanus nomina Caesar
Nostra petit debentque novum data nomina censum
Et proprios coram tribuum distinguere vultus
Postulat Ausonius qui colligit aera minister.
Bethleme est nobis communis utrique petita
A Iesse genitore domus, quae murice regum
Tecta olim, nunc tecti expers. Illa urbe Latinis
Imperiis nos stare decet: tribus altera quosvis
Sanguinis externos illuc vetat ire nepotes.
Nos vero decimus proavitis sistere tectis
Debebit mensis; te illius propria Phoebes
Quam vereor ne laedat hiems, ignota petentem
Limina! Teque etiam memini dixisse beatum
Divinumque uteri solem sua lumina mundo,
Extremo decimae lunae splendore daturum.
Quae foret – ah! – proprios extra fortuna penates
Divini infantis? Tuque ipsa puerpera posses
Quale inter duros fortassis habere tribules
Obsequium? Talis rerum me terret imago.”

37.
His monitis haeret tacitus, quem pectore multa
Versantem affatur prudens his vocibus uxor:
“Te precor adversos animi componere fluctus,
Iosippe. Augustus dum scribit nomina Caesar,
Divinum paritura dabo terrena gigantem
Si genetrix, agit ista Deo mandante Latinus
Isacidûm Princeps, numerum ut puer augeat iste
Ingentem nactus scribam; qui talis ut esset,
Hic prius Augustum felicem reddidit infans,
Numinis ignarum tanti, cui ista ferendum
Ad censum properat soboles interque nocentum
Scribi hominum turbam splendor divinus anhelat.
Pone metum, Iosippe! Viam, quam tanta potestas
Mandat, solstitiis quamvis brumalibus, ibo.
Ibo, licet nono gravidam iam Delia cornu
Respiciat partusque meos effaeta videre
Promittat, nil iussa moror, nec principis aequo
Imperio obnitor; Deus est, qui Caesare mundum
In tabulas cogente, iubet Bethlemia rura
Visere: qualiscumque meum divina gubernet
Cura uterum, non maesta feram: dabit illa parenti
Et soboli, quantum ipsius suprema probabit,
Quae semper iusta est, rerum adiumenta voluntas.”

38.
Gavisus grato sponsae sermone maritus
Mox iussum meditatur iter triplicisque diei
Gressurus maiore via, quod longa petebat
Excessus mora, solvendi commune quod aeris
Edictum, tum quod tardus dubiusque monebat
Ad propriam sedem reditus certique poposcit
Cura puerperii. Totum ratione sagaci
Evolvit quantumque sua bene providus esse
Pauperie potuit, tales disponit ad usus.
Castibus at cunctis quoniam prohibebat egestas
Esse parem, sua ubi rerum pusilla facultas
Aptari nequiit, matri sobolique paranda,
Ut Virgo admonuit, curis caelestibus addit.

39.
Unde dapes sponsi solitas vitamque petebant
Hortus erat plantis modicus, sed edulibus herbis
Sufficiens tectisque ipsis non dissitus hortus.
Arboribus tenuis subiectum bucula gramen
Et rude carpebat pecus: inde domestica Ioseph
Auxilia et parcum mensae vectigal habebat.
Bos etenim grato distendens ubera passu
Butyrum cum lacte dabat, vel lacte coactos
Caseolos: aurita pecus seu ligna tepenti
Importando foco tenuisque annona rotatis
Cum fuerat subigenda petris, non grande subibat
Pondus et altricum remeabat baiula frugum.
Praecipuum vero proprii fortuna laboris,
Malleus et culter, runcina, dolabra, securis
Iosippo vectigal erat pretiumque fabrilis
Quale laboranti poterat contingere lucri,
Aeris tota fuit regalis copia tecti.
Accessere tamen census, quos regia Virgo
A docta quaerebat acu; licet ille novarum
Vota fatigaret nuruum labor, attamen aeris
Parva legebatur merces, divina puellae
Fila et Virgineae non aequans segmina telae.
His tamen exiguis operum proventibus aequus
Aedis erat capitum numerus: materque faberque
Tota domus duo sunt: iidem parentque iubentque.
Caelica venisset dum Virginis integra matris
Ad cumulum proles, quae dum feliciter ivit
In numerum, non auxit opes, sed amare repertam
Matris egestatem facilis; quin fluxa bonorum
Ludibrium quam vile esset fortuna, docebat.
Huic tamen accessit Domui: peritura deesse
Cui voluit si dona Deus; cumulavit egenos
Divinarum ampla Charitum ubertate penates.

40.
Hic si ficta iuvat veris componere: pauper
Baucis erat quoque grata deis gratusque Philemon
Pauperie, thalami nexu, probitate, pudore
Ac aetate pares paupertatemque ferendo
Effecere levem. Postquam admisisse supremos
Postibus angustis, stipula cannaque palustri
Protectis, humiles mortalis imagine vultus
Concessit sors laeta Deos. Ubi mersa paludem
In luteam de monte vident, quae sicca stetere
Tecta prius, spectant proprii pia limina tecti
Et superesse stupent aliarum labe domorum.
Illa vetus dominis et iam casa parva duobus,
Vertitur in templum. Pelignus talia vates
Dum commenta dabat, veram Iudaea parabat
Commenti formam: minor ipso est fabula vero.
Virginis haec eadem nam sedes parva, volucre
Vertitur in templum, non carnis imagine falsa
Aeterni postquam facta est domus hospita Verbi.
Hanc, inopes quondam, caeli de monte iugales
Conspexere pii vacuas migrare per auras,
Aspera dum cernunt aliarum fata domorum
In cineres vertisse trabes Martemque propinquos
Incendisse lares. Manet illa aevumque manebit
In reliquum: lateres nudos cinxere columnae,
Cultaque votivis nigrescunt limina flammis.
Artant dona tholos, stellis laquearia fulgent,
Gemma tegit postes aurataque tecta videntur,
Caelataeque fores adopertaque marmore tellus.
Quaeque prius pauper, regum nunc dives abundat
Muneribus domus et summis se molibus aequat,
Reptantesque ruunt illius ad oscula gentes.
Numinis haec meruit digna mercede recepti,
Baucidis et fictas superare Philemonis aras.

41.
Cum propria postquam fuerat luctatus Ioseph
Pauperie, Latiis nec iusta numismata iussis
Suppeterent, tamen ille viae se credere certus
Hoc statuit pigramque bovem rudiusque tributo
Permutare pecus, quamcumque immiserit ultra
Axe Deus perferre lubens cum coniuge sortem.
At divina uteri mater nonae indice lunae
Certa nec aethereo ventris momenta docente
Aligero monitore carens, prope temporis esse
Illius spatium quo caelica prodeat alvo
Progenies, abitura parat quae lina tegendo
Artandoque inter telarum vincula nato
Quaeque suos usus tunc sunt habitura reponit.
Iamque aderat quo sede dies exire paterna,
Seque virumque remota procul petere arva monebat,
Cum vacui curam laris ingentemque latentis
Prodigii sedem terrena volentia numquam
Dimitti qua membra Deum subiisse tenebat
Tunc occulta fides, cognatae stirpis Abramo
Tobia genito patre commendasset Ioseph,
Urbe migrat propriisque notat vestigia plantis.
Nulla etiam gravidi Virgo fastidia ventris
Passa, per Isacios ibat laetissima colles
Plena Deo mater. Sed ubi fortasse labaret
Planta, vehi tardo coniux orabat asello
(Hunc etenim torvamque bovem praesentis agebat
Servitii pretiique fidem) pressitque modestum
Interdum pecus, oranti non dura marito.