1.
Ille ego, qui Veneto solitâ stagnare Timavo
Euganeâ cecini Phrygii positoris in urbe
Vota fidemque Viri, nec non Venusina coëgi
Barbita Dircaeum carmen resonare patronis
Gratum Caelicolis, Tuscum nunc missus ad Arnum,
Laxat ubi patrias sanguis Mediceus habenas,
Fata Palaestinae plusquam communia Nymphae
Fallacesque thori Solymaeas dicere taedas,
Iessigenae nuptae titulos uterumque potentem
Numinis et laetâ Mariam producere Cirrhâ
Invito non Musa iubet. Iesseus Avorum
Quantus honor regum! Quanta haec natalis Idumae
Gloria! Fecundi qualis sine semine splendor
Connubii, tumuisse datâ divinitus alvo
Cui soboles Deus est. Vestrum date, sidera, lumen
Et numeros da, Phoebe, tuos! Me dextra volentem
Flamma rapit tantae famam componere nuptae
Et resides animare Nuru Iesseide chordas.

2.
Alma nurus materque sacrae non innuba prolis,
Virgo, mone, si dicendi mihi copia veri
Illimi de fonte fluit, si laurea dignâ
Fronte viret; Cirrhaeus eris cui maior apertus
Fama latex, praesente tuo si Numine rebus
Consona Pimplaeo vox purior exeat antro,
Laeta adsis caleatque mei tibi gratia plectri!
Aura, sub Aoniis qua nulla beatior umbris,
Afflatu spem vince tuo! Caelo orta decebat
Virginei solam postquam te laurea partûs,
Es laurus spes una meae: tibi, suave canorae
Iste meus gaudet supplex labor esse columbae.

3.
Nec te Virginei, Iosippe, tacere iugalem
Connubii fas esse potest: eris aequa canenti
Materies, quantumque valent mea carmina, iustae
Deses erit numquam praesens industria famae.
Te placidum nostris conatibus esse, virorum
Summe, peto: tu plectra move, tu pollice fila
Tende, tuum atque tuae nomen sortita maritae.

4.
Vos quoque, Pierides, si qua estis vatibus aequa
Numina, Pierides, Scythico si libera rupto
Versatis iam colla iugo, iam reddita vestro
Est prior Adriadûm si sanguine gloria rivo,
Carminibus faciles, quâ liberiore potestis
Purgataque feris Thracum stridoribus aurâ,
Aspirate meis! Et ne Rhodopeius ultra
Instabiles vos terror agat, concedite, Nymphae,
Tutricem vestro Mariam considere Pindo 3
Et Dominae iustos lauro componere fasces.

5.
Flagitium quod fecit Hymen, primamque iugalis
Quam pestem transfudit amor. Novus, aequior, orbi
Prodiit, opposito veterem molimine labem
Proscripturus[ERROR: no reftable :]51 proscripturus : praescripturus Hymen: Iessei haec stipitis alta
Maiestas, ubi ramus erat, frondisque propago
Sanctior, augustis produxit foedera taedis.

6.
Sed prius antiquas Stygioque vapore iugales
Afflatas dabo nosse faces, constante vetusti
Connubii fumo gravidam referente doloris
Aeterni nubem, octavum dum saecula lustrum
Conficerent: quibus et vetiti fallacia pomi
Torsit Adameos cineres oculisque petita
Fatalis species os inconcessa fefellit.
Hinc manibus vindex populata nocentibus arbor
Felici de sede ream procul egit orexim.
Sed spectasset Adam vetitum sine crimine germen
Cavissetque scelus, nisi quae temeraria suasit
Delictum coniux, ne quid deberet Adamo,
Pomum pro accepta properâsset reddere costa.
Durum principium, mulier, tibi contigit, unde
Imperium nec molle tuum est: tibi cedere victus
Debuit atque tuam primus deflevit Adamus
Duritiem pomo tot perdere dona iubentem.
O fallax! O triste, dedit quod femina pomum!
Quaeque soporato vigilans minus aequa marito
Exitium pro dote tulit, prius illa cubantem
Munificum sortita virum, cum cordis apertum 4
Formandae sineret latus exossare puellae.

7.
Hortus erat, sed parte orbis qua consitus ille
Hortus erat, nec scire mihi neque dicere versu
Nunc facile est. Te, quem illius vernantibus horti
Pro foribus statuisse Deus ferturque micantem
Vindicibus flammis manibus posuisse machaeram
Advoco Custodem: “Ignaro tu suggere vati
Quas rerum ignotas mortalibus abdita formas
Protulerit tellus. Luctus quod nescia vitae
Innocuae statio, pleno dabat ubere nectar?
Quis fuit hic florum color et quam nobilis auras
Commendabat odor? Vitae quod fronde pependit
Germen et aeterno quae vis fuit indita pomo?
Quas dives regio, quas felicissima terrae
Portio, non visas – heu! – nobis occulat horti
Delicias? Primas quas climate solis Eoi
Excipiat flammas, sed quas aequalibus auris
Temperat, aeterni non errans gratia veris?
Haec ego non vetiti ut subeam penetralia claustri
Vota fero: lata hos ausus sententia damnat
Numinis irati, foribus rotatilis ardens
Accessum romphaea vetat teque improbus aequo
Est procul ut credam Custodem fallere dono.
Quid tamen hoc spectare mihi prodesset, amice
Exponam, Custos. Numen bona tanta sereno
Intuitu si nosse daret, quae perdita primi
Flemus adhuc errore patris, quem coniugis ardor
Immodicus laesit, scirem meliusque notarem 5
Insereremque animo melius quae damna voluptas
Unius sceleris, labisque licentia mortes
Istius quas una dedit, felicibus horti
Pulsos deliciis, mentis caligine pressos,
Caelesti Charitum quae nos privavit amictu.
Hac hausta damni specie, grave foedius omni
Horrerem magis angue scelus noxasque caverem.
Insuper ut scirem, quod nunc cognoscere primum
Est animus, quas Virgineae (quae vestra beati
Aligeri Regina audit) praetexere famae,
Moliri quam certus eo, de stipite laudes
Inspecto possem. Neque enim levis inde puellae
Gloria, conceptum per carmen itura, veniret:
Cernere Palladias vetito cum germine frondes
Augustae quae prima fuit victoria matris,
Humanaeque locum cuperem lustrare ruinae
Materna unde illi nata excellentia, viso
Doctius ut Mariae titulos ordirer ab horto.
Castigata patris sed me quia[ERROR: no reftable :]121 quia : quam sedibus istis
Expulit ingluvies aditumque immota Tonantis
Desperare facit Nemesis, da pectore saltem
Hanc, flammis armate Vigil, comprendere rerum
Ignotam seriem: hoc, Ales venerande, revela.”

8.
126 His ita prolatis subitus per maesta cucurrit
127 Ossa pavor gelidusque tremor perrupit in artus,
Armatum Custodem horti testatus adesse
Aligerum; sensimque novus cum lassa levaret
Membra vigor, vox ista meas pervenit ad aures
Pervasitque animum: “Studii quae tanta cupido
Inflammat mortale genus? Foret incola felix
Horti istius adhuc quae me custode tenetur
Clausa voluptatis statio, nisi vota sciendi
Immodica, ad vetitam fructus ardore rubentem
Haesissent pudefacta trabem. Male provide vates,
Praeterito nimios fato preme pectoris aestus!
Mene putas ergo tibi notum authore futurum
Quae prohibet te scire Deus? Comprendere visu
Suspirabis opes, munit quas flammeus ense
Ales et augustas cingunt quas ignea sedes
Valla, reo sceleris speras attingere sensu?
Scire sat est, quae nosse sacri tibi Codicis author
Prodidit Hebraeus, vel quae ratione sagaci
Ingeniive potes conatu addiscere, tenta.
Quod vero Dominae Reginarumque supremae
Maiores Mariae posses educere laudes
Palladiae trabis aspectu, tam suave virentis[ERROR: no reftable :]148 virentis : videntis,
Vitantisque simul labris concedere germen,
Divinam veritae legem, tibi suggero, vates,
Invisâ quo fronde queas extollere matrem,
Finge animo quodcumque vales et concipe maius
Mente Bonum, suave et pulchrum, quod summa Tonantis
Moliri possit virtus, quod compare semper
Multiplica argumento, donec perspexeris omnem
Consumptam numerorum artem. Proh! Quale venustum,
Dulce, suave bonum, mirumque exurgeret inde!
Quo multo minor iste, meo qui clauditur horto
Est decor et gustus. Virgo tamen omnibus istis
Propositis rerum illecebris, quas tanta bonorum
Colligeret moles, procul est ut lumine solo,
Si vetitum divinum inerat, dignata fuisset.
Finge pari numero poenas et verba dolorum
Omnia, quae Numen pro lege subire iuberet,
Post minimae maculam labis; durasset in istis
Virgo malis potius, quam sese exolveret inde,
Cum posset, modicae quamvis formidine noxae.
Talis erat Mariae Authori connexa voluntas.
I modo, ne qua meae feriat te flamma Machaerae.”

9.
Hoc ego compositus genii sermone loquentis
Attonitusque haesi atque minis perterritus ultra
Nil volui, sed vota animi inconsulta reliqui.
Quas potero tamen ipse novo stimulatus ab oestro
Ignotae telluris opes et commoda pandam.

10.
Hortus erat, divino unus qui consitus hortus
Ingenio curaque fuit, mirabile tantae
Artis opus. Quo nata recens formataque gazas
Intulerat natura suas hominique paratae
Hic positus propriaque orbis velut arce locatus
Commoditatis apex spatiumque per omne decenter
Extensae quae molis erat diffusa bonorum
Copia, plantato coniuncta accesserat horto.
Quodque omnis tellus tulit, haec tulit omnia tellus.
Ver anni mensura fuit, nec vere sub isto
Defuit October. Suavi si germine fetas
Vidisses ubi stare trabes, gravis illa putasses
Autumni dona. Undantes si cernere velles
Floris odorati campos, hic Chloride pleni
Stabant veris opes, gelidis neque flatibus Arctos
Incubuit fervens Lybicis neque solibus aestas.
Hic caelum sine nube fuit, sine frigore mitis
Aethra, pruinosum gravis infamare Bootem.
Hic Zephyri, molles animae placidumque minorum
Ventorum, nequiit quod laedere corpora, murmur,
Tellurem assueti plantasque fovere virentes,
Ridentis fuerant aethrae suspiria venti,
Qualis in Hesperium, Titan ubi mergitur, aequor
Aura venire solet qualisque aestate serena
Advolat optatus maturis messibus aër.
Terrori nulla umbra fuit, sed amica sopori
Intervalla dabat, suavesque diurna redibant
Conciliaturae somnos post otia noctes.
Nulla molestorum nimborum incommoda sensit
Plena voluptatis regio caeloque ruentes
Nescivit pluvias, sed fons Paradison habebat
Qui medium largas, omni de parte fluentes
Suppeditabat aquas: suus unde est floribus humor
Praesensque arboreis aderat radicibus unda.
Lympha haec sive mari, ignotis egressa viarum
Flexibus, in fontem Paradisi gurgite pleno
Surgebat, seu forte prius suscepta profundo
Telluris gremio, quod sese immanibus intra
Dilatat spatiis et pleno fornice ructat
Quod biberat laticemque aperit, qui postea multis
Effusus crescit spatiosa in flumina rivis.
Scinditur in grandes fluvios fons iste, latentis
Ingens uber aquae, vel mamma undantis abyssi,
Emittens purum posita salsugine rorem.
E rubeis veluti, quae sunt in corpore, venis
Feminea elapsus concurrit ad ubera sanguis;
Sed lactis candore color propriusque cruoris
Mutatur sapor et guttas quas mamma recepit
Sanguinis, has dulci variant humore papillae -
Non aliter fons iste salo dilapsus abibat
Profluus in dulcem placituram faucibus undam.
Hanc prata et flores et fetae germine plantae
Mansuetumque pecus pictaeque bibêre volucres.
Post etiam (ingentis fuerat quae copia fontis)
In terrae reliquum se diffusura, quaternis
Cursibus exibant collectae in flumina lymphae.

11.
Nec tamen exilis fluviorum â nomine grandi
In fontem manabat honor: nam Gange propinquos
Obiectosque sibi Phoebo post terga cadente
Memnonas exhilarat gemmis pretioque micantis
Natalis terrae gazas testante smaragdi.
Aegyptum Nilo nutrit, qui egressus ab horto,
Ignoto terrae primum sorbetur hiatu,
Atque alios aperit fontes, crudelia contra
Regna, rudes morum populos, ubi murice longo
Saxa procellosum frangunt spumantia pontum,
Horrida Lusiacis maria infamata carinis.
Aequore proiectum longo semperque petitum
Fluctibus adversis, tandem feliciter orsis
Atlantis tentare caput, modo pervia nautis
Saxa, bonae stant voce spei. Dixêre Pelasgi
Acronoton, procul Aegocero, flat nubilus Auster
Ad montes ubi Luna tuos, Vulcania nactos
Torridaque Aethiopum magalia montibus ipsis
Subiectae produnt vasta se mole paludes,
Unde nova emergit bis natus origine Nilus.
Inde per adversos scopulos sine more ruentem
Excipiunt gratum, sed adhuc torvo ore minantem
A saxis, quibus ille fremens spumansque cucurrit,
Thebaicae faciles spondae, Meroesque propinqua
Prata salutatum fecundis Mempheos arvis
Immittunt: campos permittit apricaque Memphis
Rura modumque vetat crescendi ponere ripas
Septeno demum pontum bibit ore, sed uno
Pellaeas lambit turres sterilemque Canopo,
Isiacis non parcus agris non nuntiat annum.

12.
Tigris et Euphrates horti de fonte soluti
Armenias Taurumque lavant et vivit utrisque
Bellator Chaldaeus aquis ubi gurgite lecto
Ambo Semiramias gaudent potare columbas.
Post unâ eiusdem ripae contentus arenâ
Nomen Achaemeniis abscondit uterque sub undis,
Quas Paradisiacis debent vada Persica lymphis.

13.
Consitus hic variis grato fuit ordine plantis
Hortus et exacto quincunce virebat aprica
Pomorum species. Nec dispar floribus ordo,
Graminibusque fuit; plantisque insidere pictae
Assuêrant, molles homini parêre volucres.
Huius iussa sequi pariter festinus amabat
Instinctus pecudum, quae post uberrima ventris
Pabula, conceptis blandis ad gaudia rixis,
Invito numquam poterant custode teneri.
Hic leo mansuetus pardique ursique catenae
Arbitrium Rectoris erant: sine caede benignae
Et sine lite ferae et crudeles protinus iras
Nutibus humanis promptae submittere tigres.
Nulla fuit natura nocens nullusque ferarum
Dissidiis livor, nisi cum fortasse tenelli
Fronte coniscantes strinxissent cornua capri.

14.
In medio, qua maior erat florumque venustas
Plantarumque color, gemina excellebat opacis
Frondibus atque suis gravis utraque fructibus arbor:
Una mali pariterque boni libata scientes
Reddere dicta quidem; sed non vis indita plantae
Ista fuit, Stygius sic illam expressit Alastor.
Hoc etenim postquam eductum fixisset in horto
Mira faece hominem cunctosque dedisset ad esum
Arboreos fetus, vetitâ solum arboris huius
Usurâ Numen, poenam quoque dixit edaci
Mancipio: quae si peteret propriaeque litaret
Poma gulae, praesente necis temerarius ictu
Concideret furor et sobolem tangente paterni
Peccati macula, parilique ex semine poena.
Iuncta scientificis arbor fuit altera ramis,
Quae terreno homini suapte in sua fata ruenti
Praesidium vitale daret semperque venustum
Corpus inocciduâ faceret florere iuventâ.

15.
Haec erat – heu! – modicum, sed duratura beati
Maiestas horti: felix sua prodigus horti
Si bona novisset cultor felixque fuisset
Posteritas. Sed quaeso, oculi, ne flete, cadentes
Sistite tantisper lacrymas! Sors dira! Colono
Faece Damascena genito traduntur amoeni
Deliciae Paradisi: iterum, rogo, parcite molles
Luminibus lacrymae! Deus, ah Deus optimus ille,
Munificus Deus, has omnes indulsit Adamo
Felicis telluris opes similique futuram
Sorte beaturus sobolem, modo (lege tenendum
Quod fuerat) ne Palladiae se germine plantae
Perderet acceptâ vetitis ex frondibus esca.

16.
His tamen externis opibus maiora fuêre
Dona animi, quem perfecto subiunxit amoris
Igne Deus, cui aethereae par gratia menti
Credita. Qua solâ tangebat sidera, felix
Naturae; quaeque hanc procul excessere, bonorum
Possessor, Charitum donis sublimis Adamus.
Et tamen – ah! – nunc flete, oculi, peccavit Adamus:
Redditus aeger, inops, laesamque sequentibus asper
Naturam aerumnis atque hanc superantibus una
Dotibus amissis, nudum invisumque remansit
Plutoni spolium: quâque ille resurgere posset,
Subsidii nulla est meritique relicta facultas.
Prostratum veluti et languens sine robore corpus
Surgendique impos multisque intrantibus ipsa
Viscera confossus plagis, vix ducere vitam
Sufficiens maerebat Adam, nec habere faventem
Aegrotus qua posset humo se tollere, dextram.
Infelix potuit similique incauta bonorum
Iacturâ coniux et stirps ventura iacebat.
Posteritas animanda pari subiecta flagello
Numinis irati, non cessatura trahebat
Supplicia, aeterno poenae doctura labore
Quam durum est pecasse semel, iustissima laesi
Quam graviter vetitum crimen ferit ira Tonantis.

17.
Omnibus aerumnis sed saevior illa nocebat,
Placandi aversum quod nulla potentia Numen,
Auxilii spes nulla foret. Pro crimine donum
Quod valuit par esse Deo? Num forsitan esse
Ipse reus potuisset homo? Peccantis et hostis
Par ratio est, neutri debetur gratia. Forsan
Aethereae virtus mentis? Sed et aliger impar
Huic merito est; tantoque minor, quantum ipse Tonante
Est minor offenso: solum Deus alter habere
Par meritum, qui sese humilis submittere, nostra
Tam grandis fieri vellet pro labe rogator.
Et frustra talem visum est sperare salutem,
Nam Deus est unus. Poterat sic tota videri
Conclamata salus: nam quis comprehenderet umquam,
Angelicae quamvis dotatus acumine mentis,
Tam procul immensa quod cum pietate scientis
Numinis ascendat moles, reperiret ut aequum
Peccati pretium, se submissura quod ipsi
Offenso divina daret persona Tonanti?
Quod veniae inventum summa ut Sapientia vidit,
Amplexa est Pietas statuitque ut[ERROR: no reftable :]359 ut : aut labe soluta
Immerita adversi properaret ad oscula servi.

18.
Labis erat pretium quo non felicius ullum
Aut bonitas divina dare, aut sapientia posset
Concipere. Aeterni proles est unica Patris,
Fecundae soboles mentis, commune Parenti
Naturâ Verbum, nec falsa Tonantis imago,
Quam generata facit solum persona loquente
A Patre distingui: caelo hunc deponere Natum,
Hunc hominem fieri voluit Pater. Ille iubentis
Imperio non lentus adest: numquam irrita Patris
Reddidit arbitria hic Natus, quibus una voluntas,
Par placitum spirantque unum constanter amorem.
Iussa igitur nostrae, aeterno consortia nexu,
Filius admittit carnis, nec hypostasis impar
(Mirandum dictu) formis est una duabus.
Hic nasci de matre Deus fierique – stupendum! –
Mortalis voluit Deus, aequum ut reddere posset
Pro culpa pretium moriensque in stipite primam
A vetito lueret venientem stipite noxam.
Plausit io Caelum: et tantae pietatis ovantes
Caelicolae decreta probant et carmine Numen
Concelebrant, quod Tartarei livore cerastae
Prostratum aeterno damno solvisset Adamum.
Verbum tunc hominem fieri, tunc carnis amictum
Vellere divinum similem peccantibus Agnum
Spectandum terris voluit Pater, unde perennem
Faex hominum peteret vili dape perdita vitam.
Tunc etiam culpae pretium purissimus Agni
Decretus cruor est, tunc et dignissima Verbo
Electa est mater, generandae conscia prolis
Sola quidem Virgo, nisi quod divinus adesset
Ardor adorato ventris pro germine sponsus.

19.
Sed quanta haec genetrix? Superi, vos dicite! Fallor!
Nec vos sydereae novistis dicere mentes,
Nec penetrare animo tantae miracula matris!
Divitias Caeli, Charites, peccare potentis
Ornamenta animi, vestras haec una, beati
Aligeri, superat flammas: quod gratia cunctis
Luminis ardorisque dedit, minus esse videtur
Huius ut augusto possit par esse decori.
Condicio hanc vestrae superet licet inclita mentis,
Caelestis quibus est terraeque ignota venustas,
Attamen illa suos veluti regina ministros
Maiestate praeit, potior sic luce coruscat:
Talis divinae delecta puerpera proli
Regia progenies, Iesseus origine sanguis.
Hanc Deus atque unâ istius de ventre puellae
Venturum germen caelestibus ante colendum
Exhibet Aligeris. Quibus et pro principe dictum
Unigenam, Matrem, Dominam praescripsit iisdem
Reginamque coli, Mariam quam nomine dixit.

20.
Virginis augustae Sobolem, immortale quod una
Numen erat, Regem accipiunt: par omnibus haesit
Sensus, adorandum venturum in membra Tonantem.
Sic statuêre quidem; sed postquam sedibus altis
Praecipites cecidere animi, cum scire superbis
Damnatisque datum geniis, super astra levando
Terrigenum caeno vacuique sedilia caeli
Aethere proscriptis pro mentibus insessuro
(Qua ferus imbellem serpens prostravit Adamum,
Haec illa invidia est) Verbi divina quod esset
Maiestas eadem terras pressura, leonum
More furunt saevasque tigres superare calentem
In rabiem versi, cultum damnare priorem
Intrepidi Messiae odio velut ante parentis
Reginae, plenis livoris mentibus ardent.
Namque ministrorum officiis ubi subdere summae
Se Matri debere vident, non omnibus idem
Cultus erat pietasque huius regale vereri
Culmen et impositum sibi pars non maior honoris
Detrectabat onus; quorum prior ille superbus
Lucifer obniti Marianis fascibus audet.

21.
Parcite, Pierides sacrae, si dicere primo
Aligerûm hanc noxam mihi non invidit Apollo:
Saepe vibrat tacitum laurus Parnassia lumen,
Fatorum quod nube latet Phoebusque minori
Saepe sonare lyra rerum praeconia mandat,
Aurata voluit quae non testudine tangi.

22.
Antitheus proprii delusus imagine vultûs
Et mentis specie elatus summoque nitentis
Ornatu tumidus gazae humanaeque revolvens
Naturae cineres cui se submittere cultae
Debuit obsequio Matris, fuit ausus honoris
Virginei quassare iugum. Indignaque videri
Id ratione peti insanus proclamat et ipsum
Infamat Numen, sibi quod mandaret inepto
Cultu terrenam Sobolis praeferre parentem.
Mox sese ad socios vertit quibus aequa superbis
Mens inerat, tumidaque illas sic voce rebellis
Alloquitur sectae princeps: “Huic ergo creari
Nos decuit probro? Superis regionibus ortos
Nos voluit Numen, tantùm ut demissius altas
Deprimeret mentes? Num servitura, venustae
O animae, nostra haec illi sublimia matri
Sunt decora? Humanae faeci famulabitur iste
Spirituum splendor, terraque lutoque coactae
Mortali massae, tenebris tam nobile lumen,
Immeritum aeterni cultus praestabit honorem?
Feminea ipsi homini quoque formidata feremus
Imperia? Et mulier, luteo subiecta marito,
Praeferri aethereis etiam virtutibus audet?
Quod soboli assumpsurae hominem se prona voluntas
Subiciat, non est homini accessura, sed uni
Adveniet latria Deo. Quod vero feratur
Praeceptum, tenui quo flatu animata, clientum
Aligerûm obsequio, sceptris aequata colatur
Feminei levitas sexus, tolerabile fiet
Naturae opprobrium nostrae? Quod femina fasces
Ambiat immeritos celso nobisque verendo
Quod sedeat regina Throno nostrumque superba
Arbitrium cervice premat? Temeraria sceptri
Ambitio Aligerûm non est habitura clientem:
Nam nec ego nec vos, socii, foedabitis isto
Servitio caeli decus immortale quod estis.
Legis ubi latae ratio, si luminis hausta
Copia divini vetat ignorare minora
Arbitrio maiore regi? Nunc unde profecta est
Haec iusti series, qua lege Tonantis aberrans
A vero placitum nos, praestantissima caeli
Lumina, terrenae subigit servire puellae?
Est genetrix augusta, parens est Numinis – esto.
Non tamen illa dea est: natura excellimus omne
Quod non est Deus, indociles servire minori
Imperio. Rerum pulcher confunditur ordo,
Si modicus praesit stellis maioribus ignis.
Astrorum vigiles superat quod lumine flammas
Delius, imperii certat pro sole potestas.”
Dicenti applausit pars magna fidemque spopondit
Antitheo: nutant plures, quibus impia necdum
Suaserat ad plenum Numen non ferre voluptas.

23.
At princeps Michaël iussa[ERROR: no reftable :]490 iussa : iusta observare Tonantis
Impiger et placitis quae suasit apostata Daemon
Adversus, comites tali sermone tenebat:
“Nescitis quanto, socii, vos lumine plenos,
Quanto immortales animos splendore beavit,
Naturae quot dona dedit, superantibus ipsam
Muneribus naturam auxit suprema Creantis
Maiestas? Fuimus purum nihil: ille potenti
Productos virtute, ista regione micantis
Empyrei fixit naturaeque ordine primos
Constituit. Sed adhuc alius quoque suppetit ordo
Et maior naturae opibus, quo tendere votis
Nos decet atque animo non detrectante Tonantis
Imperia, alterius lucis meliora mereri
Auspicia immotumque oculis comprendere lumen.
Haec nondum stabilis lux est, quâ nostra tuetur
Tot donis instructa acies. Nec labilis iste
Nos fallat splendor: qua vult nos luce beari
Numen, ea aeterna est, quam si contemnere vecors
Est animus, poena est spreti specus ima Tonantis
Multa revisuri terras post saecula Verbi.
Est felix oritura Parens, quam noster et orbis
Rector adorandam cunctis iubet esse fideli
Cultu Reginam, quam tot caelestibus Author
Divinus cumulatam opibus vult totius esse
Naturae Dominam Charitumque ingentibus auctam
Divitiis, rutilum componet gratia solem.
Ecquis erit, curvo venerari hanc poplite matrem
Qui renuat? Prout iussa petunt divina, colendae
Aequa favet legis ratio: maiora praeesse,
Inferiora regi. Quis matre excelsior ista
Aliger esse volet? Quo quisque propinquior almo
Authori est animus, tanto maiore potitur
Iure potestatis: propior quisquamne Tonanti
Matre Tonantis erit, quorum communis utrique
Est sanguis? Merito caeli terraeque coronam
Huic aeterna dedit ventura in viscera Proles.
Ambitiosa nec est Virgo, quae Numine sceptrum
Decernente tenet: vitio non possidet illa
Imperium, regni princeps cui regula, Numen.
Primus ego statuo genua incurvare parenti.
Inferior nobis terrâ vitale sepultum
Lumen habet nostrique animi natalibus impar?
Dicite, caelestes animae, vos aurea caeli
Progenies, vos et rutilum superantia solem
Lumina, quid facimus? Purum nihil: inde profectus
Est nostrae virtutis apex: quod Prima Voluntas
Iusserit, id sumus. Aetherei quoque culminis ignes
Novistis fas esse Deo carbonibus atris
Mutare et terram rutilis aequare pyropis.
Numinis est mater, satis est: gradus iste caducum
Naturae superat culmen; quin ipsa levabit
Naturam super Authoris quos gratia nostri,
Excedet volucres eadem regina sodales.
Munere divino quo mens est maior, honoris
Censu etiam maiore praeit: non dedecet ergo
Nos humiles tantae frontem lunare potenti.”

24.
Dixerat haec, Reginae aliis venerantibus almum
Aligeris Mariae nomen, divina secutis
Iussa, pius mentis quos non discreverat ardor.
At reliqui, fuerat quorum pars tertia (magnus
Ille tamen nullique hominum censendus, aberrans
Virgineo a cultu numerus) fallacibus acti
Consiliis, audax Mariam calcare, superbus
Quae tulit Antitheus, placitis melioribus obstant
Constantesque sui in Mariae diadema rebellant.
Tunc alii queis fixa stetit reverentia matris
Reginae, adversi vexilla superba Draconis
Deserere et reliquos quorum inconcussa tenebat
Castra fides pietasque sequi, felicibus omnes
Quos iunxit Michaël signis Mariaeque paratis
Iussit adorandum labaris intexere nomen,
Spirituum laeto Mariam inclamante sonore.

25.
Lucifer adverso mox laetus honore minaces
Contorquet vultus, nec sacrum audire protervus
Sustinuit nomen rabiemque in crimine monstrat
Effaturque amens: “Non est cui Lucifer altam
Curvet cervicem! Non inferiora Tonanti
Sceptra gero soliumque mihi est, ubi cardine lento
Flectit Hyperboreus plaustrum glaciale Bootes.”

26.
Vix ea fatus erat, cum mox Divina tumentem
Antitheum sociasque petit sententia turbas:
“Stringite Luciferum invisoque rebelle profundo
Aere ligate caput flammasque ardentis abyssi
Sustineat duris oneratus colla catenis.
Et comites par poena premat: trudantur Olympo
Infidae mentes, quarum partem hauriat ater
Tartarus, extorrisque polo pars altera terrae
Ima petat: quae nubiferas diffusa per auras
Agmina Tartareae tolerent incendia poenae,
Aetherea donec veniens a sede supremus
Flammivomo cunctos Iudex includat Averno.
Tu, Michaël dilecte, autem poenalia iussa
Exequere, aeternaque polo proscribe ruinâ.
Utque sciant melius quid sint, possintque rebelles,
Posce: ‘Quis ut Deus est?’” Princeps moto Aliger ense
(Igneus ensis erat flammaeque tricuspidis auro
Terribilis, chalybem penetrans et saevior ipso
Fulmine romphaea) insanos in Numinis hostes
Irruit et tremidos vibratae cuspide flammae
Exterret genios. Obniti inimica sed illi
Orta phalanx certare audet caeloque repelli
Non patitur. Torvo Michaël tunc ore requirit:
“Quis vestrûm ut Deus est? Quae vestra potentia, mentes
Adversae? Caelo ite, Deus sic imperat, ite!”
Hic pavidi, trepidi, nil respondere valentes
Nilque referre ausi, pergunt pugnare silendo.
Demum victi omnes, caelo cessere ruentes
Immani numero genii, deponere saevum
Indociles rancorem animi, quo Virginis almae
Regalem sprevere thronum; summam unde, Mariae
Perpetuo ardentes odio, vim nominis horrent.
Hanc eadem caeli solio exaltanda ruinam
Novit Virgo, Deum cum dispersisse superbos[ERROR: no reftable :]603 superbos : superbas
Sedibus e summis et deposuisse potentes
Asseruit, supremo humiles †dignatus† honore.

27.
Aethere labenti quid par occurrere posset
Antitheo? Forsan veluti de monte soluta
Torrentis ruit unda, redit vel nubibus imber?
Sed nihil ad lapsum Ditis. Fortasse molarem
Ceu iactam cecidisse polo vis fingere petram?
Idque parum est: caeli empyreo de culmine missus,
Annorum non pauca sinet decurrere lustra,
Donec humum feriat lapis: excidit ille supremis
Sedibus ignivomoque fuit conclusus Averno
Uno oculi nictu, vel si quae lumine moto
Temporis esse potest brevior mensura, ruinae
Illius mensura fuit. Committere lapsum
Luciferi, Scythico contortae ardore sagittae,
Fulminibusque placet? Barrum compone volucri
Nacta Iovis quae ferre faces, disces quid et aequi
Inter utrumque fiet: cui forte volubile pulsum
Non erit aere cavo plusquam testudo metallum.

28.
Hic erat Aligerûm casus talisque futurus
Illorum pariter, quorum e semisse cerebri
Orta fides, fatuo Mariani insignia cultus
Ore premit. Stygiis vult formidabile nomen
Mancipiis toto pariter proscribere mundo
Lucifer infelix: proprio satellite, quovis
Haeretico veteres Daemon novat impius iras.
Sed frustra, vesane, furis: Matri integra stabit
Supremae pietas, stabit laus altaque stabit
Religio, solium, thronus immotusque manebit
Vivetque in populis Mariani nominis ardor.

29.
Hinc ego Virgineas, metro licet impare palmas
Invito quoque Dite canam: nihil horret Averni
Imbelles cuneos, resonat quae Musa Mariam.
Hanc Deus aeternâ complexus amoris abysso
Unigenae prolis fieri voluisse parentem
Et vatum ostendit monitis rerumque figuris,
Venturam obscuris lucem prodentibus umbris.
Hunc concepturae partum signasse puellae,
Fertur Amosidis praesago carmine codex:
Hac ubi venturus Princeps de Virgine nomen
Emmanuelis habet, terrena in membra supremum
Descensurum ista designans voce Tonantem.
Invictus madidâ Gedeon hanc pelle figurat,
Quae sola aethereae compluta humore pruinae
Emisit liquidum laeso nil vellere rorem.
Talis erat Virgo, quae flaminis una beati
Rore potens, ideo grandem quoque postea facta
In pluviam, tacito Iessea in gramina lapsu,
Laetitiae fontem salvo candore profudit.

30.
Hanc Carmeleae surgentis ab aequore nubis
Monstrabat species, quae surrectura malignis
Labis Adameae, sed nescia labis, ab undis
Fecundos caeli Charitum praesagiit imbres.
Haec fuit illa, caput Stygii obtritura draconis
Femina, qui plantae ferus insidiator in ista,
Quae timeat, propria semper cervice probabit,
Principe formidanda pedum vestigia Nympha.
Hanc Solymaea Domus portâ signabat Eoa:
Porta tamen clausis semper non pervia valvis
Admissura Deum. Nullis mortalibus umquam
Delubri patuit limen: sacra ostia soli
Templum ingressuro fuerant servata Tonanti.
Virgineo Matris praeluserat ista pudori
Ianua, nullius quae permissura virilis
Affectûs aditum, aethereis accessibus imos
Pectoris innocui postes, intacta nitoris
Limina Materni, venturae ex aethere proli
Divinae aptavit: quo sic indemnia templi
Virginei aeternum caperent sacraria Mystam.

31.
Nec solum fatis repleta volumina Vatum
Isacidum signata manu cecinere puellae
Verbiparae illustres titulos: afflaverat ipsas
Iudaeae ignotas tantae reverentia mentes
Virginis, ut docta interius, sed nescia cuius
Flaminis instinctu, damnatae ponere gentis
Duceret asperitas pariturae templa puellae.
Aethere proscriptis augustae gloria Matris
Spiritibus bene nota fuit. Sed ut invidus illam
Templis eveheret daemon sineretque ruentes
Ad Stygii obsequium populos, sibi nomina structis
Delubris inimica coli, non convenit hosti
Haec pietas: tumido gravis est ea gloria Diti.
Ni forsan verum esse rear, vi Numinis actos
Daemonas ut pravam sibi qui fallacibus aris
Quaesivere fidem, vel religione monentis
Impulerint Phoebi, vel culta, ut Apollinis arbor,
Afflatusque Orci daret haec responsa Sacerdos:
Ignarusque olim pariturae templa puellae
Mandaret Stygius Tripodum pietate minister.
Qua ratione vafer Ditis sibi sacra satelles
Qui fieri divina tulit voluitque severâ
Observare rudes populos sua fana latriâ,
Ponere supremae Delubra parentis honori
Debuit invitus: tantae qui regia Matris
Invidit sceptra, augustae servire polorum
Reginae obnixus, nolenti contigit ipsi
Propria Virgineis vulgare opprobria templis
Invisoque suas cultu spectare ruinas.
Aut dicam ignaras gentes potuisse piorum
Spirituum afflatu venturae templa parenti
Condere, sollicitis illis, antiqua futurae
Virgineae ut Matris laudi praeluderet aetas?

32.
Vellere Phryxeo dives Pagasaeus Iason
Nobile Thessalicas spolium dum ferret in oras,
Semideos, fama est, reduces a Phaside nautas,
Vocibus humanis monito potiore subactos,
Molitos aedem egregiam terrisque daturae
Ventre Deum ignarae thalami sacrasse parenti.
Aesoniusque heros praeclara in Cecropis arce
Delubrum Superis idem positurus Iason,
Delphica Phoebeae lauri explorata secutus
Imperia, extructi titulum splendescere templi
Nominibus Mariae voluit, quam Delphica – mirum! –
Sic dictam edocuit Phoebi cortina puellam.
Cyaneos scopulos, Phineia dona, columbas,
Phryxeae spolium pecudis monumentaque pellis
Quaesitae appendit; flammas ex ore vomentes
Aeripedes, fera terga, boves vigilemque draconem,
Medeae virgam, saevi incantata veneni
Pocula, vipereos dentes sulcataque tauris
Iugera deposuit liquido formata metallo,
Virginis ignotae templo. Cui iure dicandum
Vellus erat, rutilum proprio quae velleris auro
Caelestem impolluta parens circumdedit Agnum.
Aequoris huic primâ superata pericula quercu
Cedere debuerant stellae, cui postea fido
Plurima votorum puppis rea procidit astro.

33.
Isacidum qui culta patrum mysteria Nilo
Adiecêre popae veterumque volumina vatum
Fatidico fuerant quae non ignota Canopo,
Ignaris pariter sua credere gentibus ausi
Arcana, Hebraeis primum signata tabellis,
Postea in externas miserunt dogmata chartas.
Hinc Samio sua ducta seni sapientia; debet
Ingenii summas Phario facundus Anubi
Divitias Plato. Ne culto minus Attica sciret
Terra cane, hausta Pharo fecit doctrina, nec illam
Rectius occulti penetraret ut abdita veri,
Isiacae puduit pecus explorare iuvencae.
Hoc a fonte Deum pariturae gloria Nymphae
Innotuit fluxitque fides. Druidasque puellae
Religio, senis praecinctos tempora vittis
Invenit Mystas stabatque authoribus istis
Absque viro Sobolis felici altare Parenti
Invexitque fidem populis, quos ista colendae
Mira puerperii novitas addixerat arae.
His labor arcanos veri penetrare recessus
Non deses peregrina Phari de litore ducta
Dogmata proposuit Celtis cupidosque futuri
Edocet et quam sera foret visura parentem
Posteritas, positis aperit feliciter aris.

34.
Dena puellarum totidem famosa Sibyllis
Nomina virginibus vidit longaeva vetustas;
Quëis afflata Deo ructabant pectora, quondam
Venturam radiisque animo caelestibus haustam
Mirandam rerum seriem, quae foedere caelum
Perpetuo terrae iungi dabit atque stupendos
Numinis in carnis nexu testabitur ignes.
Hae superum nactae lumen ventura sonoro
Fata dedere metro Musasque vocare poëtae
Debuerant. Sed Castalidum, quo gaudet Apollo,
Id vetuit numerus, Cyrrhae si nomina vertex
Sola capit, triplicem quae ter numerantur ad unguem.
Sed melior doctas habuit fortuna Sibyllas:
Numine si plenas sanctis afflatibus impar
Reiecit Pindus, totum sparsere per orbem
Afflatûs arcana sui, cum Musa bicornis
Ascensu contenta iugi et Parnassia laurus
Vix ultra Ausonias sese protenderet Alpes.
Illa Sibyllarum late dispersa volabant
Metra secuturis pondus praebentia fatis.
Has Erythraea Tethis, Phrygiae illas Gargarus Idae,
Attonitae Samiis illas Nereides actis
Audivere, illas profugae neque caerula ponti
Nesciit unda Helles, Latiae illas Tyburis arces.
Unam etiam ex adyto Cumae novere canentem,
Qualiter in toto surget gens aurea mundo:
Ut nova progenies caelo mittatur ab alto,
Iam redit et Virgo. Sed quae fuit ista relicto
Orbe redux Virgo? Non est Astraea, sed ipsâ
Sanctior Astraeâ, vatem reditura Sibyllam
Divinare facit Virgo, quae simplice quondam
Rerum principio caelestia lumina, stellas
Surgentesque Chao, iuncto sibi Numine, terras
Condidit et certo libratos pondere montes,
Vallibus effosis posuit, lateque fluentem
Emittens lympham, cunctis sua flumina terris
Distribuit, ludensque Deum comitata, procellis
Numquam cessurâ circumdedit aequor arenâ.
Cum data lex pelago fixaque coërcitus audax
Demissae Nereus premeretur margine ripae.
Omnibus his aderat, sed non sine Numine, totam
Componens terrae molem, quam Numine plena
Ipsa recomposuit rediens, animosa supremas
Poenali sobolis ligno fulcire ruinas.
Hanc reddendam orbi divino flamine doctus
Asseruit pudor, et pollutae nescia carnis
Virginitas, maculae expertem dare carmine Matrem
Promeruit[ERROR: no reftable :]802 promeruit : pomeruit tantumque orbi promittere lumen.

35.
Quanta futura Parens fuit haec, constanter ab ipsis
Rerum principiis quam tot cecinêre videntes
A longe vatum cytharae verique tenaces
Virgineae sonuêre lyrae, suffragia tanto
Prodigio factura fidem? Quod funere lucis
Internae caecus licet inficiatur Apella,
Sol tamen augusto non desinit ore micantes
Eructare faces, quantumvis luminis expers
Perneget has aliquis, rexit quem filia, flammas.
Tot vatum effatis Mariam celebrantibus obstet
Qui velit adversa claras extinguere Phoebi
Credulitate faces: prius axe nigrescere solem
Asserat, augustae rutilos quae Virginis ignes
Fecundaeque Deo solii decus improba Nymphae
Lingua negat vanosque huius mentitur honores.

36.
Tot vero Charitum donis, tot plena bonorum
Affluxu Virgo et tantis vincentibus ipsa
Sidera divitiis locuples, Iosippe, paratur
Sponsa tibi. Felix nimium, cui gratia tanta,
Tantus honor decorumque ingens cum Virgine sponsa
Accedit cumulus; cui viva Tonantis imago
Fundit, uti Libanus multo cum profluit imbre,
Caelestis gazae plenos pro dote canales.
Securumque dabit pretii, Iosippe, iugalis
Certa fides tabulaeque quibus subscribit Olympus
Non dubium reddunt: Paphia signante volucre
Cum Sponsae tibi pactus hymen, ac stipite flores
Emittente, tuae constarent foedera taedae.
Praeclari vero promisso postea quamvis
Connubii dono pravam accessisse putares,
Maeste marite, fidem, tibi quod suadebat apertus
Dotalis membranae error, cum crimine sponsae
Rasa videbatur taedae pro munere pacta
Virginitas; fuit apparens utcumque, nec anceps
Prodigii ignaro vitium, tamen ista modeste
Libranti, sua pacta novo communiit aether
Signo, cum retulit: noli, Iosippe, timere.
Haec dotis secura fides, hoc tuta sigillo,
Quae fallax visa est, scripti membrana pudoris.
Integer est Mariae sanguis, divina nitori
Promisso accedit Soboles. Periisse putabas
Candorem nuptae, cum te maioribus astra
Augerent titulis; siquidem tibi criminis expers
Virgineus mansit fecundus germine venter.

37.
Felix connubium, caelestes dicere taedas
Fas mihi, concurrunt cum Sponsa ubi divite tantae
Sponsi locupletis opes. Sed credite, Croesi,
Cedite quos auri commendat copia, reges,
Hic ego non vestros memoro, nec praedico censos.
Quo turgetis enim, invisâ tellure reperti,
Pauperies mendica latet sub luce metalli.
Quas etiam ingratis tribuit caelum hostibus, illae
Divitiae non sunt, adversi saepe Tonantis
Signa. Sed aeternum menti quod Numen amicae
Donat amans, hic est, ditat qui pectora splendor.

38.
Mortalem nec terra tulit, neque sidera mentes
Corporis immunes, ubi se Deus impete tanto
Effudisset, uti Iesseae Virginis uno
Pectore Iosippi Sponsae. Maria undique sparsos
Terrigenum Superumque simul collegit amores,
Excessitque omnes nocturnâ ut Delius aethrâ,
Aut veluti modico maior Thetis integra rivo.
Providus et sponsum quamvis ingentibus aether
Iosippum ornasset donis, potiora fuere
Quae data sunt Sponsae: licet hunc quoque foederis ergo
Virginei, Charitum forsan tanto igne rigari
Censuerit Numen, quantum nec farier ausim.
Ostenditque viri meritum Deus, impote prorsus
Humoris cum fuste, procis procul omnibus, illum
Connubio tanto asseruit, cum stipite sicco
Silvestris coryli, velut a radice virentis,
Prodigio natos voluit pubescere flores,
Illo Iosippum, fieri nec tale putantem,
Virgineum signans baculo frondente maritum.

39.
Quantus es, ô Iosippe, novo cui germine virgae
Excisae radice virent manibusque receptae
In flores abeunt frondes? Natura novati
Corticis obstupuit ramum, quamque exuit olim
Sortiri reducem, non ex tellure iuventam.
Si te huius necdum taedae consorte puellae
Tanta tuis inerat palmis Iosippe potestas,
Qualis erit cum sidereae connubia Sponsae
Nactus, Virgineam tanges pro foedere dextram?
Qualis erit, cum post decies renovata Dianae
Cornua, Divinae manibus palmisque ferendae
Attactu Sobolis, crescentis faenore flammae
Ibit in augmentum virtus propriique notatus
Numinis augusto Iosippe vocabere signo,
Filius accrescens? Grandi tunc mole maritae
Virgineae palmae suppar, apprendere dextra
Sublimem poteris fructum dabiturque stupendi
Germinis istius talis tibi copia, qualem
Nec faceret cunctis Engaddi vinea botris.
Tu siquidem dulci Matris Sobolisque beatus
Intuitu, grandi vultus utriusque micabis
Lampade stellatisque nihil fulgoribus impar
Ad tua bisgeminos convertes lumina soles.
Adveniet, Iosippe, tuus, tot saecula terris
Suspiratus Hymen: ima nunc tellure sepulti
Respiciunt Patrum cineres, quos candida vestri
Connubii taeda, emissis in dissita flammis
Antra, propinquantem non vult nescire salutem
Iamque movent resides signum ad vitale lacertos.

40.
Vos nuruum Solymaeus honor, vos gratia, Nymphae
Iessiades, gratusque lepor, secernere natos
Incipe connubiis flores festisque ligare
Lilia lemniscis, quae vel campestribus undis
Alluit innumeris Ierico fecunda rosetis,
Vel quae praepingui tellure Saronia Tempe
Educat, aut regum Solymaeis parturit hortis
Lacte fluens tellus: vobis haec proderit olim
Sedulitas, augustae aderunt ubi foedera Nuptae.
Vester enim primum cum connubialibus aër
Lucebit flammis venietque datura Tonantem
Sponsa recens, blando cui absque cupidinis igne
Terrenis impar succedet amoribus ardor.
Floribus in pluviam sparsis mulcebitis aestum
Augustae lapsurae animi languore maritae.
Foederis interea tanti solacia castae
Suspirate, nurus. Et tu, formose Sionis
Nympharum candor, sinceras pectoris, igni
Virgineo servare faces non degener, aptum
Speratis Mariae taedis dispone nitorem.
Si modo vestra autem labis captiva tenetur
Libertas, maestum prohibet quae solvere guttur
Cantibus appensasque salix si livida chordas
Detinet, at laeti venient cum carmine vates
Plaudentesque canent, nivei modo vincula colli
Solve, Sionei generis lectissime sanguis:
Advenit nam gratus Hymen, qui vestra iugali
Vincula dissolvat nexu. Colla amplius impos
Stringere maesta chalybs ferrique monile putrescet,
Palladio lignum veluti marcescit olivo.
Sunt rata quae statuit Numen. Si longa futuros
Saeclorum spatia invideant proferre Hymenaeos,
Si mora venturae fortasse videbitur ingens
Matris, et implacidam noctem si fecerit huius
Tardior Aurorae radius, ne ponite certi
Spem tamen adventus: aderit formosa piorum
Votorum, et fidei solvens Aurora labores.