-- 154 --
EVTHYMIAE Liber Quintus.
1
1. Non tamen, ad plenae felicia munera Pacis,
Fortunam satis, externosque retundere casus,
Hac operosa tenus ratio quam tradidit artem.
Maior adhuc belli moles, crudelior hostis,
Cordibus infixae pestes, agnataque restant,
Et penitùs fibris stabulantia monstra sub altis:
Regnorum fax Ira, loci sortisque secundae
Ambitus impatiens, Veneris teterrimus ardor,
Culpaque Lernaeo absumens praecordia tabo.
2
2. Ah genus id Furias incauto pectore si quis
Excipiat miser! Ah cupidis si fraena relaxet;
Quas non (exitium, Superi, prohibete) ruinas,
Turbineo impulsae, impellentesque omnia motu
Miscuerint? Quos non in praecipites anfractus
Infelicem animum, et ferò sua fata videntem
Abripient? Monumentum ingens Climeneia proles,
Ambustusque dies: currus implere paternos,
Fraenaque mortali cupidus radiantia dextrâ
Dum Iuuenis tractare, alti per deuia callis,
Flammipedum quàcunque vagus tulit ardor equorum,
Non rector, sed praeda ruit. Temeraria Nati
At tu consilio moderari vota, regendos
Vecordi malles puero quàm credere, Titan,
Igniferos axes. Roseae pro munere lucis
En rapida attonito spargentem incendia Mundo
Aspicis: en medij reuoltum e tramite caeli,
Inuisum populis execrandumque bidental,
Eridani toto lacrymaris gurgite. Casus
-- 155 --
Non alios, non triste minùs sibi quisque paratum
Nouerit exitium: iuuenili feruidus aestu
Libera praecipiti quoties moderamina tradit
Stultitiae, nec solerti ratione gubernat
Indomitos animi sensus, effraenaque vota.
3
3. Scilicet ignarum Pyrois, et Eous, etAethon,
Igniuomusque Phlegon violentiùs aethere prono
Distulerint Phaetonta; suis quàm concita flammis
Imperij fraenique rudem per deuia mentem
Ira trahit? Summo, fac, vertice siue niualis
Abscissum Rhodopes, seu caeliferi Atlantis,
Immensum montique parem vitiosa Venustas
In praeceps subitâ lapidem vi trudat. Vt ille
Abrptum per iter, procurrentesque minantùm
Vmbones scopulorum innato pondere cursum
Praecipitans, aliasque alijs e rupibus actus
In rupes, validos quatiti huc saltus, quatit illuc!
Nec mora, nec requies. Tremit illisu resono mons:
Dant arbusta locum: attoniti de colle propinquo
Pastores, iniantque greges, quibus irruat anceps
Exitium syluis, Dryadum quae tecta refringat.
Donec, cum nemorum strage, immanique tumultu,
Finitimae vallis gremium delatus in imum
Arua cauat lapsu, socijsque, suisque ruinis
Latè operit. Densus circùm vndique puluis in auras
Nigranti se nube leuat: procul Auia voces
Ingeminat, pulsusque fremit clamoribus aether.
Saeuior, irati quem pectoris vrget erinnys,
Effraenoque magis quaecunque per obuia fertur
Turbine, tam sitiens alienum haurire cruorem,
Quàm facilis praebere suum. Non ferreus agger,
Non ignes, non saxa queant immanè ruentem
Sistere. Flamato desint si telâ furori;
Se telum faciet, summis e turribus audax
Aethera per vacuum prono descendere saltu,
Subiectum, pariter frangendus, vt obruat hostem,
Misceat et socias (ea tantùm foedra) mortes.
-- 156 --
Vna sedet cordi, totam rapit vnica mentem
Vltio: cura Sui, ratio, ius, vtile, rectum,
Ingenium sensusque hominis, pietasque, fidesque
Fnditus exturbata. Sacri per quidquid olympo est,
Obtestare. Precum vanus labor: ocyùs ater
Audierit trepidae ratis infelicia Nereûs
Vota, vel eiectos surda Acroceraunia nautas.
Omnia terrorum prome argumenta, luendas
Iam soboli immeritae poenas, iam publica famae
Iurgia, iam rerum obijciens discrimina. Nempe
Vincetur? Rapidum Borean, Austrumque furentem
Aggesto citiùs fraenaris puluere. Tanti
Omnia sunt, clamat. Pereat res, fama, domusque,
Et super ipse. Iuuat vindictae atrocibus ausis
Orchestram quatere, et tragicum meruisse cothurnum.
4
4. Quinam igitur, rogo, quàm violens tristisque putandus
Hic aeui tenor, vsque atrum fel mandere, toruas
Retum inamabilium species, vim, iurgia, rixas,
Sanguineos chalybes, feralia vulnera, caedes
Noctibus attonitum, attonitum versare diebus,
Infidias pariter struere, extrctasque cauere,
Bacchari, fremere, horrendo recubantis in antro
Cyclopis de more, vel immanis basilisci,
Nulla hominum iucunda pati commercia, nulli
Fidere? Proh miseram sortem! Vitalis haberi
Anne potest, nullo quae; vita, fouetur amore?
5
5. Exterior facies animum depingit, et omnis
Hoc sole tin speculo se promere cordis imago.
Cerne trunces Irae vultus; quàm turbida regnet
Intus hyems, quae caeca agitet vesania mentem,
Haud tardum sit nosse. Flagrant, ceu dira Cometae
Fax, oculi: torua accendit rubor igneus ora:
Nubila frons: saliunt venae: fluitantia labra,
Et calidos spumis videas albescere rictus:
Mutua dens teritur: spissum vomit vnca vaporem
Naris: inaequales gressus, crebro pede tellus
Sauica, complosaeque manus, tremebundaque ceruix.
-- 157 --
Iam gemitu fera corda quati: iam spiritus aeger,
Turbidus, abruptis pressi mugitibus oris
Nil certum humanumque sonans. Quòd si qua viam vox
Repperit explanata magis; quid tristius illâ,
Eumenidum propius quid vocibus? Haud sibi percunt,
Haud soboli, haud Superis infanda extrema precari
Omnia. Quàm tetrum atque immanem dixeris intra
Sese animum, cuius tam formidabilis ipso
In vultu effigies? Talem tibi finge, mouendam
Ad Superûm qualis pacem ex Acheronte profundo
Effera Tisiphone ruit, immanisve Megaera:
Dextera cui trifidam sumanti vertice taxum
Concutit, et similes iaculantur lumina flammas:
Innumeri, toruae crudelis gloria frontis,
Tempora squamiferis praeuelant orbibus angues:
Parsque humeros ferrugineos, et torrida lambit
Colla, iacens; pars ad vulnus librata supernè
Erigitur, nigramque animam, piceoque veneno
Sibila tincta vomens, rapidae micat agmine linguae.
At iuxta geminum quatiens Discordia fetrum,
Et lethi furialis amor Luctusque, Pavorque
Diraque Saeuities, caecoque Insania vultu
Insidiaeque, Minaeque, cohors inuisa, sequuntur.
Talis, vel si quae truculentior altera fingi
Forma potest, Irae est animum versantis imago.
6
6. Iam quis inhumanas clades, lugendaque pestis
Tam rabidae valeat memorando exempla referre?
Hinc celeres ad tela manus, collisaque campis
Agmina, sanguineis turbati fluctibus amnes,
Saeuitum in proceres, immissa incendia tectis,
Funditus excisae miseris cum ciuibus vrbes,
Iusque datum gladijs, latèque per obuia ductum
Guttura, nullo aeui, aut sexùs discrimine, ferrum.
Quin mors visa leuis, naturaque tota sagacis
Barbariae ingenio, et lentis seruire coacta
Supplicijs. Proh quae (tantum nescisse fatentur
Eumenides, purgantque suas hoc crimine tedas,
-- 158 --
Nec pudor est vinci) proh quae noua funera, quasque
Infandas hominum, ah hominum furor extudit artes!
Quae natura dedit, pardi, libycique leones,
Stringitis arma. Procul torquendi insana voluptas:
Extremae quamvis, mors vnica sufficit irae.
Quin citiùs rabies, fuerit quò immanior, exlet
Illata se caede. Vtinam saeuire liberet
(Huc feritas quando iam tristia vota redegit)
Sic homini. Sed praecipitis compendia lethi
Muneris ille loco statuit, damnatque Ferarum,
Ceu mactare rudes, iras. Lasciuia tardi
Fúneris arridet virtus haec maxima, primus
Hic labor, et studium, Libitinae obtundere falcem,
Et, vitam quibus eripiat, suspenere mortem.
Mens adeo, brutum antêimus quo munere vulgus,
Nil super irato praestat, nisi degener vt sit
Hòc homini magis, et Brutis truculentior ipsis.
Ergo Alius (Pietas, Naturaque, parcite vati:
Impia, dira canam) ferrato pectine sulcos
Vndique sanguineos iterans pendentia carpsit
Corpora; damnatis alius potabile lethum
Miscuit ignito liquentis gurgite plumbi.
Hic pice perductos, insuêtae ad lampadis vsum,
Longa profanatis iussit dare pabula flammis,
Attonitamque rogo viuenti frangere noctem.
Quìd compulsa loquar saeuire cadauera, putres
Amplexus, vitamque neci per tristia iunctam
Foedera? Quid pelnos Natorum funere patres,
Et consanguineos tumultos? Non, si mihi centum.
Aenea Stentoreis resonaret vocibus ora,
Ingeniumque, fluens rapido torrentiùs amne,
Spumea Maeonijs in carmina fontibus iret;
Tot scelerum immanes ausus, tot barbara monstra
Expediam cantu, et dignis ploratibus aequem.
7
7. Nec tamen. Externis funestans caedibus Orbem,
Nullos dira lues casus, non vltima saepe
Fata sibi, pepritque Suis. Lectissima bello
-- 159 --
Agmina cum signis quoties amissa: trahendi
Dum sapiente morâ certaminis impatiens dux
Haud dubias, caeco auspicium faciente furore,
Irruit in clades? Quoties temeraria verba
Per iugulum rediere, animâque et sanguine toto
Constitit ardenti retinacula soluere linguae?
Ira furor breuis est, Venusino iudice: longi
Non semel in morbum sed transijt illa furoris.
Exemplium Telamone satus: cui caeca phrenesim.
Ergo minor mentis, nec iam suus, edita campis [[a]]
[ERROR: no reftable :] Vide Sophoclem in Aiace Flagell.
Plurima Balantûm post funera, Dulichiumque
Riualem vanâ pectoris sub imagine caesum,
In sua lethiferum praecordia condidit ensem.
Quìd referam, medio penitùs quêis corde recepta
Vis eadem, indocilisque premi, ceu turbidus atrae
Qui tegitur gremio nubis vapor, obvia quassu
Fulmineo fragilis vitae penetralia soluit,
In lethum satis vna? Acri sic feruidus aestu
Dum furit, et male se capientem Sylla tenere [[b]]
[ERROR: no reftable :]
Valer. Max. lib. 9. cap. 3.
Nec longùm potis est rabiem, neque protinus omnem
Egerere; abrupti per dissilientia claustra
Pectoris, et laxos venarum atque oris hiatus,
Sanguine mistam animam, furijsque minisque frementem
Euomuit: dubium foret vt spectantibus, ecquid
Syllae vita prior; prior an defecerit ira.
Dignum equidm factis retulisti, barbare, lethum,
Indigno dederas qui tot ciuilia letho
Corpora. Debueras proprium vomuisse cruorem,
Cum Latio toties macularis sanguine Tybrim.
Quae scelus, ira, tuum fuerat, fuit ipsa nocenti
Supplicium. Non Tisiphone, non Cerberus, aut, qui
Immortale iecur Tityi depascitur, ales
Saeuior hac, tantisque foret par caedibus vltor.
Credite, posteritas: Syllanâ iustior ira:
-- 160 --
Nulla fuit: Syllam grauia atque extrema furentem
Perdidit. Immanem vix non absoluere cogor
Horrendamque luem. Quantumlibet impia cladis
Humano tulerit generi, tot millia ferro
Dum metit; haud minùs humana de gente mereri
Fòrs potuit, Syllam letho dum sustulit vnum.
8
8. Et genus hoc vitij tetrum, longèque videri
Implacidum, qua vi humanos, quo turbine sensus
Misceat, ex ipso pronum dignoscere vultu.
At non perspicuum pariter, quàm lampade saeuâ
Heu miseras vrat Cythereia flamma medullas.
Nam quid ibi non nectarea dulcedine tinctum?
Blanditiae molles, incendia grata, lepores
Idalij, faciles risus, genialia serta,
Laetitiae flos ipse voluptatisque medulla.
Id teneri certè sperare Cupidinis aetas,
Id vultus, placidaeque iubet clementia formae.
Nulla supercilij nubes, nil fronte seuerum,
Nil habitu. Puer est, quo non spectatior alter,
Ingenuus, comis, simplex: certantia puris
Lumina syderibus: labris exundat Hymettos,
Hyblaeusque latex: totam syncera Venustas
Purpureo Nati descripsit in ore parentem.
Et vehitur iunctis ad gemmea fraena columbis:
Et, quamvis nunquam non spicula tractet, et arcum;
Aurcus est arcus, perfusaque spicula melle.
9
9. Sed procul o, si quae, miseri, vos cura salutis,
Si Vestri quis amor tangit. Sub melle venenum,
Pestanis Libyci fallunt sub floribus angues.
Scitulus hic, tanto formae blanditur horore
Qui, puer (ah oculis malè tutum credere) monstrum est,
Monstrum horrendum, atrox, quo non funestior vlla,
E Phlegetonteis olim ructata caminis
Pernicies liquidas caeli prorupit in auras,
Cognatique erebi misero plus intulit Orbi;
Splendida fucatam nudent Insignia frontem
Gorgonei rictus, furialiaque ora patebunt
-- 161 --
Protinus, et Stygijs vndantia lumina flammis.
Falsus honos: rutili per eburnea tempora cirri
Vipereos vmbrant nexus: squamosa draconum
Pectora sunt molles ad gemmea fraena columbae.
Vae, cui pennigerâ violarit arundine pectus
Ille nitens roseae in speciem Thaumantidis arcus.
Quale trahet subitò virus? Quantum ossibus ignem,
Tabida quae furere arcanis contagia fibris
Sentiet? Hinc frontis pallor, maciesque genarum,
Et varij vultus, defixaque lumina terris,
Luctantemque animam suspiria crebra fatigant.
Attonito similem videas, similemque furenti:
Iam rapido ferrei ceu turbine; figere mota
Iam, velut obiectu subito, vestigia: rarus,
Et gemitu abruptus sermo: commercia vitat,
Dimidius vel adest, facieque absentis, in vmbris
Secessuque cauo nemorum sese ipse, suasque
Crebrior affari curas. Non otia ludo
Fallere, non spisâ virides indagine saltus
Cingere, non Graijs iuuat insudare palaestris.
Strati dura quies membris: nil dulce palato:
Difficiles somni, longissima tempora, noctes
Implacidae, nigrique dies: mens corporis exul,
Dulcibus officijs vitae semota, Suique
Deuia. Vesanos ne quisquam credat Amantes
Ludere, dum querulis toties ploratibus vno
Aetnaeas se ferre sinu brumasque, facesque,
Et iam perpetuo sibi vulture diminui cor,
Iamque Ixioniâ iurant vertigine volui.
Nil animus veris, nil heu cruciatibus addit:
Certa fides: non ingenij; sunt verba doloris.
Dum nimij rapidos explere Cupidinis aestus,
Et summo properant votorum fine potiri:
Dum, vice ne iustâ redamentur, mutua ne sint
Cura, timent, neu riualis felicior aegri
Fòrs sibi praeripiat fructum, aut delibet amoris;
Dicere vix vlli promptum, quae corde sub imo
-- 162 --
Poenarum miseri exempla, et quae Tartara claudant.
10
10. At morbi fòrs languor iners, soloque veneni
Defidis afflatu, et segni marcore timendus.
Fallimur. Haud pestis violentior altera caedes
Per medias hominem, per tela inimica, per ignes
Praecipitat, stimulisque agitans, et verbere torto,
Vltima quaeque iubet caecum nescire pericla.
Illius impulsus furijs, de nocte profundâ
Nil timeat nudo iuuenis sulcare natatu
Bosphoreas hyemes: totum licèt horridus Auster
Suspensum liquidis aduersa natantis in ora
Montibus impellat mare: formidentque vel ipsi
(Tam violens decimae circumsilit impetus vndae,
Tale ciet murmur, sic spumeus aethera lambit)
Natiuâ immanes scopuli ab radice reuelli.
Sub pedibus ratio, nusquam timor, omnia foedam
Post Venerem. Indomiti tantùm se pectoris ardor
Expleat: id fixum, et quavis mercede parandum:
Caetera pro vlli, quòcunque vocauerit anceps
Alea, supremis irrumpere casibus, atras
Bellorum sparsisse faces, excire quietos
In ferrum populos, florentia vertere regna,
Luctuque, et rapidis miscere tumltibus Orbem.
11
11. Nonne vides, vt stare negans exundet equorum
Impetus, haec simul in caecas vis lapsa medullas?
Ac neque iam scopuli, neque saeua ruentibus obstent
Flumina, quae veteres syluas, quae rustica tecta,
Dimidiasque rotant spumanti vortice rupes?
Tunc campis leo: tunc serpentm immanior ira,
Et gemino feruent praecordia tincta veneno.
12
12. Proh rabiem caecam! Humanae tot funera vitae
Quae parit, obscoenis populatur corpora morbis,
Seruitio infando miserâque tyrannide mentes
Obruit, eximium famae praestantis honorem
Turpibus opprobrijs maculat, ius omne reuellit,
Aethereos sensus, et diae semina flammae
-- 163 --
Interimit, genitumque poli ad commercia putri
Coeno hominem mergit. Quid par Aeaea nefandis
Carminius Circe, vel tristibus ausa venenis?
Corporis illa habitum (vt verax sit fabula) brutos
Induere in vultus, Superisque erecta tuendis
Ora solo potuit reflectere: saeuior, ipsam,
Circe, acclinat humo mentem damnosa libido,
Totumqve in pecudes hominum dirâ arte refingit.
Ah non ex nihilo maciem, lethumque, laboremque,
Impia furtiuae post munera lampadis, aegro
Incubuisse ferunt Orbi. Si vera fatendum;
Hic ignis fuit ille: omnis comitata Malorum
Hunc series. Longè tamen, vt de sedibus haustus
Credatur superis: tetro quin sulphure pinguem,
Et picei glomerantem vndosa volumina fumi
Tartareus Phlegeton superas in luminis oras
Euomuit: nostroque luto admouere sorores
Anguicomae, ne quid tellus differret auerno.
13
13. At quaenam aerijs haec turgida plausibus, inter
Illustres decorum phaleras, titulosque sequaces,
Admiranda Sui vulgo dispensat hianti
Lentiùs ingrediens spectacula? Fallimur? Ipsa
An laudum famaeque subit ventosa cupido?
Ipsa subit certè: non fallimur. Aspice, quantâ
Cyclade verrit humum, quantum fert ardua frontem.
14
14. Ne tamen ignarum fallacis imagine pompae
Te capiat. Vitio nil immansuetius illo,
Nil magis EVTHYMIAE libertatique caûendum.
Nam qui Trinacrias vrbes, vrbesve Pelasgas
Seruitij grauiore iugo pressere tyranni;
Ac sibi deuotas cudelis gloria mentes?
Diuitijs miserum nudari. Nudat alumnos
Illa suos, per magnifici dispendia luxùs,
Quantoscunque breui consumere prodiga census.
Triste, voluptati genioque indicere bellum,
Assiduis frangi curis, nullasque laborum
Nosse vices. Quàm non paucos his illa fatigat
-- 164 --
Imperijs, hominum, rerum, vitaeque, Suique
Immemores Heliconiadum in secreta relegans
Syluarum exilia, et taciturnae Palladis vmbras?
Fumosis vbi, blattarum de more, libellis
Perpetuò impliciti cerebrosa silentia, viuos
Saepe etiam iratis corrodant morsibus vngues:
Nullaque somniferae libantes munera noctis,
Exiugui saturent oculos fuligine lychni.
Scilicet hinc clarum veniet Sophos, ingeniumque
Illa Cleantheae populatrix flamma lucernae
Ex humili tineâ Assyrium in phoenica refinget,
Aeterno victurum aeuo, vulgique per ora,
Et memores abiturum illustri nomine fastos.
Quid Patriae procul à gremio, amplexuque Suorum
Martia signa sequi, grauibus sudare sub armis,
Vix summis extantem humeris tranare sonoros
Sternere castrensi duros super aggere somnos
Praecipitum fluuiorum aestus, dubiasque paludes,
Contra ignes, gladiosque, et mille volantia ferre
Fata gradum, hic oculum terebrari cuspide, caesâ
Illinc dimidium pro lucro euadere dextrâ,
Crura alibi minui stridentis pondere saxi,
Non graue non dictu miserum? Comprendere turbae
Vix tamen est numerum, tantos quam voluere casus
Sanguinei facilem decoris spes improba cogit.
15
15. Infelix igitur, durisque laboribus aegra
Perpetuò est, rigidi quae triste recepit honoris
Vita iugum: quanquam vel sic toleranda, decus par
Si meritis, curas si praemia digna manerent.
At quae operum merces? Mittamus, quaelibet auris
Gloria quòd leuibus, tenuique simillima fumo,
Bulla crepans, vanum sine re, sine pondere nomen,
Nullis siue animos, seu corpora frutibus explet;
Hanc ipsam, rogo, quàm paucis apprendere laruam
Permissum est? Quàm saepe suos frustratur Amantes?
Seu quia diuersis Mortales sensibus, et, quod
Altera dat laudi, dat idem pars altera probro;
-- 165 --
Seu quòd praecipuè sublimia fumeus vrget
Inuidiae vapor, ac nebulis sordentibus afflat;
Seu demum quia fama leuis, temeraria, mendax,
Ambiguique per ora volans discordia vulgi,
Futilium variam rumorum hinc aggerat inde
Colluuiem: rituque amnis, quò fusa vagatur
Latiùs; hòc magis insyncera et turbida serpit,
Non sua praeclaris admiscens crimina factis.
16
16. En tibi Mars Libycus. Per plura pericula nomen
Quis petijt, meruitque? Inimicam vt vinceret armis
Italiam, vincenda fuit Natura. Niuosum
Hospita condentes caput inter Nubila non tam
Ignique, ferroque, et vi mordacis aceti,
Ipse suis quàm perfregit sudoribus Alpes.
Post tamen illatam vim rupibus, aruaque densis
Stragibus insignita, et Poeni militis ipsa
Vsque sub attonitae nutantia moenia Romae
Terrorem perlatum, oculi post damna palustri
Sub Ioue, moxque aliud, Fratrem, sibi lumen ademptum,
Emerito quae digna duci stipendia soluit
Posteritas? Tantos quae fama remunerat ausus?
Scilicet indecori myrto mutasse vocantem
Tarpeij laurum Iouis, aspirantibus vti
Nesciuisse Deis, Capuaeque ad moenia, Cannas
Nempe suas, rerum ta laeta exorsa, priorum
Tot fructus operum, sudatique vltima Martis
Praemia corrupisse, Futuri improudus, audit.
17
17. Nec Ducis Aemathij melior fortuna. Coruscis
Quid procul e cunis Ganget idos Amphitrites,
Auroraeque sinu captiuum abducere solem,
Et sua vix orto superaddere fraena diei
Profuit? Audaci quid classe extrema secantem
Aequora, spumosi litem de iure tridentis
Caeruleo intentare Ioui? Quid maxima centum
Vnius imperij in molem coniungere regna?
En per mille peti dignus certamina, tanti
En pulcher Victoris honos, quae strenuus egit.
-- 166 --
Fortunae meritum vocat Hic: temerarius Illi
Arguitur stolidèque ferox: sine puluere bella,
Et nimiùm faciles nullo discrimine sunt qui
Despiciant palmas. Quid? Quòd pars plurima laudis
Gestarum in comites rerum, bellique Ministros
Spargitur. Vtque Alios habeat, sua fortia facta
Qui celebrent, meritoque ferant ad sydera plausu;
Plùs tamen hi quoque luxuriam, plùs barbara iussa,
Indignasque neces comitum, fastuque profano
Quaesitos homini Superûm execrantur honores.
Tam rarum, neque Mortali sperabile, plenam
Quantovis sortiri operum molimine famam.
18
18. Anne igitur leuibus credendum est pectora curis
Ambitiosa teri: dum, quam certamine tanto
Nancisci properant, venantur et omnibus vnam
Aucupijs, incertam adeo tenuemque secundi
Murmuris excipiunt auram: contraque, Malorum
Quod miseris summum, mordacibus vndique carpi
Iudicijs sua facta vident: nec, amica referre
Quî tot Censorum liceat suffragia, quamvis
Rumpantur, ratio sese aut spes obijcit vlla?
Quàm graue seruitium, quàm dura et iniqua foret sors
Mancipij, octonos pressâ ceruice ferentis
Tam malè concordes Dominos; vt, iussa capessens
Vnius, immites Aliorum protinus iras,
Iurgiaque, infestasque manus, et flagra subiret?
Durius heu vani quicunque petitor honoris
Captiuâ fert mente iugum, seruire coactus
Innumeris, animi, naturaeque indole prorsus
Oppositâ, Dominis: quot scilicet ipse suarum
Admiratores rerum, decorumque laborat
Praecones habuisse: virûm genus omne, sensilis
Canitiem menti, primae lanuginis aeuum,
Sarranas procerum tunicas, plebisque lacernas,
Externos, ciues, doctum, rude vulgus adorans,
Obseruans, metuns, cunctorum sedulus vsque
Ad varios habilem sese compone re nutus.
-- 167 --
Ni faciat, dominae confestim verbera Famae
Laturus: nihilò infelix quae mitiùs horret;
Vllus quàm scuticae vibices Dauus herilis.
Sil vel fraena suae miserum est admittere; quantò
Tristius externae sub iura libidinis ire?
Finge adeo fragili Mortalem corpore; quovis
Alterius flatu, obtutuque vt possit iniquo,
Saucius immanis clauae ceu pondere, sterni.
Num, rogo, vel satis eductum talibus inter
Postrema haud referas miserorum exempla; vel ipsi
Haud geminum ponas, adeo cui roboris expers,
Iunceaque est animi vis, vt percellere nulli
Non liceat minimae abiectum vel murmure vocis?
O semper tremebundam! O nullam, tam tenui spe
Quae vitam trahit, afflatu variabilis aurae
Circumagi subitò leuis in contraria, sortem!
19
19. Adde, nihil quòd concessum immoderata superbis
Destinat ambitio conatibus: ardua quaeque,
Inuia, summa petit decorum fastigia, nullum
Laude parem, nedum patiens habuisse priorem.
Quinam igitur sublimè adeo iaculantibus Ausis
Terminus, aut requies? Quae nam fiducia voti
Cum summis hominum, quos vel prior vlla creauit,
Nostra vel antiquis heroibus addidit aetas,
Assiduè decertanti, et sic mente parato,
Tranquillam neget vt vitam, curisque vacantem
Ducere, ni primum tot de riualibus Vni
Exorata decus sors annuat? Heu sibi quantùm
Difficilem mortale genus, tardique paratùs
Laetitiam facit, in medio quam prodiga cunctis
Exposuit natura? Suae proh nescia sortis
Pectora! Cum, dubij citrà discrimina Martis,
Se facilem det amica quies; oblata recusant
Munera, ni tali rapiant e puluere, certà
Victorem nulli fas vnde recedere palmâ.
20
20. Quod, procul extremâ Ditis sub nocte sepultum.
Funditus humanae turbanda ad gaudia sortis,
-- 168 --
Te vomuit chaos, execrabilis, impia, vecors
Ambitio? Quàm (tu sineres) pacatior Orbis
Degeret? Antiquo starent vt saecla metallo?
Non miserae toties per mutua funera gentes,
Impia non fratrum caderent per vulnera fratres,
Certantesque duos inter lacerata ruinas
Plorarent tot regna suas. Tu buccina Martis,
Irarum fomes, Libitinae calcar, hirudo
Sanguinis innocui, fraudum scelerumque magistra,
Per versum fas atque nefas, per publica damna,
Ad solium properare iubes. Tu, conditus imo
Terrarum ceu saepe sinu, rapidumque sub auras
Vt subitâ meditatus iter Vulcanius ardor,
Compagem solidam Mundi trepidantis ab imo
Eruis, immani latè obuia quaeque tumultu
Concutiens, gelidosque metus, tristesque ruinas,
Et miseros toto propagans aethere luctus.
21
21. Heu quàti Rome, (Quìd Romae diximus?) Orbi
Heu quanti stetit insani ambitiosa cupido
Caesaris? Inde citos per Thessala rura, per vrbes
Hesperias, Nilique domos, Libyaeque calentis
Aequora praecipitans currus, auidumque cruoris
Circumquaque rotans ensem feralis Enyo
Impleuit terras, impleuit stragibus vndas:
Romaque cum centum populis regnisque subactis
Concidit, infelix vnius victima noxae.
22
22. Quìd reliquas memorem pestes? Sat carmine dictum
Iam proprio, quantis agitent praecordia curis
Formido malesana, immensus et ardor habendi:
Nec secus has contra Eumenidas, contraque nocentem
Tristitiam quid opis Ratio, quaeque arma ministret,
Vltima nunc subit, et longè saeuissima, toto
Pectore diuulsam penitùs proscribere pacem,
Criminis admissi ante oculos feralis imago.
Haec illa est, hominum quae noxia corda, flagello
Vipereo insultans, Acherusia torquet Erinnys:
Haec rota, tergeminusque canis, iecorique renato
-- 169 --
Penniger assiduus tortor. Quid plura? Manentis
Tartarus haec vitae. Proh dirum, triste, nec vllo
Non lethale magis fatorum vulnere, vulnus!
Fidum alijs ratio solamen casibus: ipsâ
Ex ratione, qibus mentem crudeliùs angat,
Culpa trahit vires. Alij nouere dolores
Interualla vicesque: haec iugi pectora letho
Conficiens, nullam roseae seu tempore lucis,
Siue per vmbriferae pacata silentia noctis
Sontibus indulget requiem. Vix languida serus
Lumina permulsit sopor; en Rhamnusia vindex,
Iratique torum Dîj maiestate seuerâ
Concutiunt. Maestus timor vndique, et vndique dirae
Poenarum facies. Tenui si murmure foeta
Intonuit nubes; actum est: iamiam omnia suprâ
Se ruitura putant armamentaria caeli.
Proxima, si, rapido teritur dum semita curru,
Subsilijt paries; violentior ima fatigat
Ossa tremor, moto ne cardine terra laboret,
Praecipites impulsa trahant ne tecta ruinas.
Concubiá fòrs increpuit de nocte tigillus;
Heu stygij lemures adsunt, in tartara viuos
Iam rapient. Iter ingressi, virgulta moueri,
Exiguâ dumos inter trepidante lacertâ,
Audierint; spiris horrendum immanibus anguem
Caecus adesse pauor fingit. Quae tuta Nocentes
Otia, quam sperent infesto Numine pacem?
23
23. Prona igitur cupidis adsint licet omnia votis,
Ingenium, vires, regum fauor, ampla supellex,
Censusque, et tituli, et plaudentis munera famae:
Consilium quamvis nemorum frondentibus vmbris,
Irriguaque leuent infestos Naiade soles:
Nec blandi comites, citharae, spectacula, ludi,
Phasiacaeque dapes, Gauranaque pocula desint;
Nil curas lenire satis. Phineia dulces
Diripiunt portenta dapes: generosa Falerni
In Veientanam migrat vindemia vappam:
-- 170 --
Nautea sunt Arabum succi: mulcentibus aures
Neruorum modulis tristi mens conscia planctu
Obstrepit: ingrati comites: inamoena virentum
Scena theatrorum. Medio sub pectore stridens
Vna est ante oculos funesti criminis vmbra,
Vnam animus sentit. Talis frodentia praeter
Maenala, vel gelidis nemorosae in vallibus Idae
Cerua fugit, volucri quam certus arundine fixit
Venator: neque iam lusus, herbosaque cordi
Pascua, non liquido manantes vbere riui,
Aut scruposarum caua frigora speluncarum.
Pulsus amor nemoris, camporum oblita voluptas:
Aprici colles, lasciuo exercita cursu
Prata, greges socij, quaeque olim dulcia cunque
Incolumi, iam nusquam. Infelix altera pectus
Cura fodit, sensusque omnes sibi vindicat, haerens
Traiecto penitùs lateri crudelis arundo.
24
24. Expertus nimiùm lanienam hanc efferus vrbis
Ille Syracosiae Plutro, sed pectoris Orcus [[a]]
[ERROR: no reftable :]
Cic. 5. Tuscul.
Saeuior ipse sui, et nullo se fine beatum
Iactanti, Superisque parem monstrauit Amico.
Nota satis coenae regalis munera, notus
Attonitis super incumbens creuicibus ensis,
Viuida culpae, animos gaudere vetantis, imago.
Tu quoque, Caesarei in probrum diadematis haeres,
Supplicium quàm triste nocens animus ferat, et quàm
Nulla inuet sontes fortunae opulentia, saeuo,
Delicias Caprearum inter blandosque recessus,
Lymphatus, Tiberi, monstrorum horrore fateris. [[b]]
[ERROR: no reftable :] Vide Sueton. in eius vita cap. 63. et 67. et Tac. lib. 6. An. cap. 6.
Cuncta tuis elementa quidem vectigal amicum
Soluebant votis: fortunae in culmine stantem
Orbis adorabat: felices reddere nutu
Innumeros vno poteras, sed reddere nutu
Innumeros vno poteras conatibus vnum.
-- 171 --
Scilicet, arcano penitùs suffusa veneno,
Impia mens sibi tortor erat, vultuque minaces
Gorgoneo (sat supplicij vel posse videri
Eumenides stygios vibrabant cominus angues
Nequicquam refugo, vertentique ora, manusque
Tendenti contra, et veniam lugubrè roganti.
Plùs igitur scelus in poenas, ad gaudia totus
Quàm potuit Caesar: tantique superbus honore
Imperij, visus terrarum Numen, et Orbis
Fatum vnum, placidae iucundo munere pacis,
Quo neque pannosi faex indiget vltima vulgi,
Infelix meritò, et nulli miserandus, egebas.
Talibus (I, lentam, i, Nemesim, gens impia, ride)
Supplicijs miserum exercent sua crimina pectus.
25
25. Has igitur Furias, erebique immania monstra
Excantare sacro Sophiae me carmine coepti
Lex operis iubet: auulsis, quae pectora turbant,
Funditus vt causis, sua cordibus otia, seque
Annuat, et iugi Pax temperet ora Sereno.
Qualiter, Astraei rapido cum turbine fratres
In pelagus cecidere, imâque à sede refusos
Conglomerant, secumque ferunt per Nubila fluctus:
Iamque adeo, ablato rerum discrimine, volui
Aethera cum ponto credas, cumque aethere pontum;
Neptunus liquidis si fòrs caput extulit aruis,
Regalesque comas, formidatumque tridentem
Concutiens, Vnda ista licentia? Vos ego: saeuùm
Increpuit Pater; attoniti subitoque pauore
Praecipites, hinc Eurus atrox, hinc turbidus Auster
Certatim Aeolijs properant sese abdere claustris.
Fit fuga: deseruere fretum: simul horrida cedunt
Nubila, turbati ponunt simul aequoris aestus.
At Genitor, placido lustrans vada caerula curru,
Relliquias irarum, expirantisque procellae
Supremos lenit fremitus: quem candida circùm
Phyllodoce, Xanthoque, et Nereidum chorus omnis,
Glaucusque, Phorcusque, Athamanteusque Palaemon,
-- 172 --
Tritonesque citi, cum squamifero comitatu,
Compositas laetis exercent plausibus vndas.
26
26. Et primùm indomitis bacchantem ardoribus Iram
Vt teneas; rapidi procul auertisse memento
(Tutius id, quàm comotas deîn sistere flammas)
Nutrimenta Mali. Nemo non praetulit armis
Otia Dux sapiens. Quò ferrum hostemque lacessas,
Cum dubij possis nescire pericula Martis?
Audenti, fac, certa paret victoria laurum:
Num semper felix, semper sine sanguine laurus?
Ferrea sit quamvis, longo certamine sensim
Atteritur virtus: neque tantùm bella ciere,
Ipsum etiam bello toties vicisse fatigat.
27
27. Nec te ideo vacius nemorum penetralibus aeuum
Abdere, cessantem penitùs, vitaeque remotum
Officijs iubeam, vel rege exempla cauendi
Sumere ab Ismario, oblata haud ignobilis artis, [[a]]
[ERROR: no reftable :]
Plut. in Apophth.
Materiae sed sollicitae, minimèque fidelis
Pocula comminui qui protinus omnia iussit:
Ne, si mox aliquo pretiosa toreumata casu
Vecordis famuli fregisset lubricus error;
Exciret talidum iactura inopina dolorem.
28
28. Plura tamen iusto miscere negotia, seque
Vrgendis caueat penitùs mens tradere rebus.
Nemo etenim subitas adeo procliuis in iras,
Instantûm vt densis qi voluitur officiorum
Fluctibus, immodicaque operum sub mole fatiscit.
Tunc in fermento est bilis: tunc quilibet illam
Occursus, strepitusque agitat. Ceu trita calorem
Corpora; sic, varijs teritur quae sedula curis,
Irarum rapidos mens concipit acriùs ignes.
29
29. Proximus hinc comitum delectus, quos tibi dulcis
Nexus amicitiae coniungat, et arctior vsus:
Ingenio ne difficiles, neu naribus vncis,
Elatoque supercilio. Vitentur et, vltra
Queis Rectum calor, ac nusquam nisi tota voluntas,
-- 173 --
Iurgarique vltro faciles, quosque anxia semper
His modò, iamque alijs ex vano concitat vmbris
Suspicio. Agrestes quìd moribus, aut cerebrosi
Commemorem capitis? Quid mollia pectora, quorum
Audiri celeres minimo irritamine questus?
Moribus his longùm concordi foedere iungi,
Rixarum expertem, nimiò plùs ardua virtus.
30
30. Sed neque si procul externa haec fomenta removit;
Tunc etiam caecos flammati pectoris aestus
Nesciest, ignauo cultu blandisque foueri
Artibus à primo quisquis consueuerit aeuo.
Nam, veluti nunquam tot desaeuire coruscis
Fulminibus nimbos, quot tempestate videmus
Autumnâ et vernâ, quae pars clementior anni:
Quo fit, vt autumno propius, vernoque tepori
Italiae caelum vrgeri quoque saepiùs illis,
Quàm Scythiae gelidum latus, et Pelusia regna,
Prodiderit vasti rimator Plinius Orbis; [[a]]
[ERROR: no reftable :] Vide lib. 2. Histor. nat. cap. 50.
Sic et foemineum vulgus, sic corda virorum
Proxima foemineis, parilique eneruia luxu
Saepiùs, et causâ videas leuiore moueri.
Nil miseris non infestum, subitoque dolore
Turbandis validum. Quae corporis, haec eadem sors
Est animi. Solitos hyemem defendere tectis,
Nec caelum, nisi lene, pati, victumque diurnum
Delectu nimio, medicâque expendere lance,
Et seruare modum vitae, rerumque tenorem
Perpetuum, quaevis mox inclementior aura
Afficit, insuetus quivis labor obruit, omnis
Aegrotare iubet paulò robustior esca.
Non secus, ad votum semper cui viuere, molles
Inter adulantûm comitum, sortisque secundae
Contigit illecebras, quisquis sua vota moretur
Deîn casus, teneris quidquid minùs auribus aptum
Acciderit; turbari animo offendique necesse est.
Ad rigidos igitur mens obduranda labores,
-- 174 --
Non nihil et duri in vitâ quandoque ferendum
Sponte homini: callum donec patienia sensim
Ducat, et hac vires priuatâ gymnade contra
Externos paret assultus, inopinaque fata.
31
31. Quod superest, turbis hominum, rebusque gerendis
Ne mihi se virtus vnquam committat inermem:
Omnia quin secum priùs exigat, in medio quae
Puluere versanti sese deîn tristia possunt
Obîjcere, et stomachi subitos attollere fluctus.
Nempe velut si quis properanti segnior obstet,
Inîjciatque moram medius: si naris obesae
Cessatorque secus peragat mandata minister:
Si minùs vrbano, immodicus lusisse, sodalis
Offendat nutu, vel scommate. Disce remotum
Frangere consilijs hostem. Vincetur, vbi instet:
Parua loquor: victa est, ratio quam praeuenit, ira.
32
32. Si tamen ignarum vel sic, exorta repente,
Aggrediatur. Et insanis praecordia verset
Motibus; haud vitreum (docuit quod Sextius) orbem [[a]]
[ERROR: no reftable :] Vide Sen. lib. 2. de Ira cap. 36.
Sumere tunc iubeam: crystallo iudice, tetros
Illius vt coram possis dignoscere vultus.
Sint alij speculum, simili quos turbine mentis
(Et praesens aderas) meministi saepiùs actos.
Quae miseris facies? Tragici non instar Orestae,
Non toties verum spectare Athamanta putasti?
Anne alijs igitur pariter lymphatus haberi,
Vitandaeque velis speculum te fingere formae?
33
33. Quin potiùs, toto rationis pondere nixus,
Fige gradum contra. Pugnae breuis alea. Primo
Te nisi concursu violens deiecerit hostis;
Vicisti. Tumidos iamiam subsidere fluctus
Immanisque rogi, Mundumque haurire parantis
Nil gelidam praeter videas superesse fauillam.
Impetus est, vitamque trahit furor omnis agendo:
Ex motu vires, animique. Quiescere cogas:
Occiderit, frangetque suis se viribus vltro.
-- 175 --
34
34. Ergo, calet dum pugna, recens dum moenia circùm
Hostis adest; quodvis, sapiens, inhibere memento
Flagrantis decretum animi. Quid postulet vsus,
Quid ratio velit, haud pronum dignoscere tantâ
Pectoris in trepidi vertigine: ceu minùs olim
Exaudita sibi ciuilia iura, tubarum
Horrisonum clangorem inter, bellique tumultus,
Rettulerat Marius. Da rebus, da breue cordi [[a]]
[ERROR: no reftable :]
Plut. in vita Marij.
Turbato spatium. Maturiùs omnia tecum
Mox statues, cum, composito certamine, tota
Mens aderit sibi. Nequitâ commotus inertis
Mancipij Archytas, Virgis iam terga caleres, [[b]]
[ERROR: no reftable :]
Cic. 4. Tuscul. et Plut. de Liberis educandis.
Improbe, ait, si non animi flagrantior essem.
Quae saeuire Alios iubet indignatio, poenas
Haec eadem, prohibet me sumere. Pectoris impos
Ipse sui, officium male sumit herile. Furori
Nil liceat, iusto quia vult sibi plura licere.
35
35. Dissimulare etiam surgentem in pectore morbum
Proderit. Aegra tumet circùm praecordia bilis?
In vultus saltem ne prodeat. Indue pacis,
Indue laetitiae speciem: mollissima tunc vox,
Tunc gressus placidi, et motus sit lenior omnis.
Dum sanum simulas, facies. Eliditur ignis,
Nulla vbi praecluso patuit via. Socratis iram
Haud alijs solitam deprendi certiùs, oris
Ac minùs in verba effusi, vocisque remissae,
Indicijs memorant. Visus cum lentior esset; [[c]]
[ERROR: no reftable :] Vide Sen. lib. 3. de Ira cap. 13.
Succensum rapidis scires tunc pectora flammis.
36
36. Nil tamen his actum monitis, si nescia fraudis
Pergit adhuc, vitae quin vtilis ira videri. [[d]]
[ERROR: no reftable :]
Idem ibid. cap. 3. et lib. I. cap. 9.
Quae mihi (Aristotelem quamvis praescribat, et,
αυτòς
Aυτòς εΦη tripodis crepet aemula Pythagorei)
Legitimo excutienda foro, liberandaque restat
-- 176 --
Ponderibus iam rite suis sententia. Iustam,
Nec male de vitá meritam tu dixeris iram?
Quì? Rogo. Nimirum sontes vlciscitur, aequas
Et malefacta iubet poenas persoluere. Sontes
Quin potiùs facit, et iusti seruare tenorem
Nescia supplicij, quae vindicat, Ausa vel aequat,
Vel superat. Nullo motu iacetur, oportet,
Astraeae geminas aequato vt pondere lances
Dextera sustineat. Ratio, non Ira luendis
Constituit leges, et digna piacula noxis.
37
37. Cur, ais, irasci nequeam peccantibus? Ipse
Haud proprij vacuus quia criminis. Excute pectus,
In medios descende sinus: quam multa pudebit
Cernere? Quot subitò obîjcient se probra, seueri
Censoris puncto, et tristi carbone notanda?
Ah nemo veniae non indigus: vlcera nulli
Non sua flenda. Negas Alijs si parcere; saltem
Parce tibi. Cur hanc properas inducere legem,
Ipse Nocens, ne sit fas ignouisse Nocenti?
38
38. Esto tamen purum vitio tibi pectus; acerbis
Anne ideo in sontes odijs bacchabere? Saeuus
Proh nimiùm! Sic ergo parùm miserabile mentis
Supplicium sua culpa? Parùm sors flenda, proteruo
Praecipitem ferri vitiorum turbine, foedis
Inseruire libidinibus, rationis egere?
Saucia Paeonius non odit membra minister,
Sed molli fouet arte, lues quò foedior, Aegrum
Hòc miserans magis: et, ferrum si fortè, vel ignem
Expugnari aliter renuentia vulnera poscant;
Triste ministerium solâ pietate coactus
Aggreditur. Fas hinc exemplum ad crimina ducas
Paeona te, Sontes, morbis lethalibus aegros
Concipe: nec furor, in poenas cum cogeris ire.
Aut odium, sed ducat amor, studiumque juvandi.
39
39. Indolis at pravae interdum vecordia saevo
Vrgri terrore petit. Non mollia verba,
Compositi non tunc vultus, non ipsa coercet,
-- 177 --
Ni violens, animique grauem testata furorem,
Poena satis. Fateor. Frons ergo saeuiat, at non
Mens pariter. Sit vox irati, pectus amici.
Quò verus sub corde calor, cum fictus in ore
Sufficiat? Quò vesanum stimulare furenti,
Bile iecur: cum, quidquid opis furor ipse ministrat,
Compositi praestet non seciùs vmbra furoris?
40
40. Restat, vt hoc saltem afflatu, discrimina contra,
Aduersosque obices, virtutem ignoscere credas.
Cecropij sic nempe vetus cortina lycei,
Nicomachi soboles docto pronunciat ore. [[a]]
[ERROR: no reftable :] Vide Sen. loc. supra cit.
Nequicquam. Genus id stimulos audire recusat,
Ipsa sibi calcar, virtus. Si cordibus addit
Robur, et impauidas quaecunque ad fortia mentes
Ira ciet; quidnì paribus succendere flammis,
Plùsque etiam nudi valeat respectus Honesti?
41
41. Cur tamen inficias abeam? Stat vera fateri.
Calcar, et heu nimiùm violens impellere caleat
Turbidus est menti furor. Irritamine caeco
Scilicet illam vltra Recti finemque modumque
Abripit: vt, nec rite suas disponere vires
Gnara, nec hostiles metiri provida, certis
Irruat exitijs, nimioque ardore nocendi
In quaecunque ferat nudum discrimina pectus.
Consilij pendente gradu, et moderamine lento, [[b]]
[ERROR: no reftable :]
Idem de Ira lib. 1. Cap. 10.
Artibus ignotis irae, labefacta priorum
Vesano fervore ducum Tarpeia fata
Restituit Fabius. Septeno e culmine praeceps
Decideras, Roma, et lusci fòrs fraena subilles
Victoris, caeco dederat, si fraena furori
Maximus, imperij columen, speciosaque rectis
Consilijs tanto potiora in cardine rerum
Duxisset. Sed nulla viro seu fervida iussa
Instantûm sociûm, et pugnam clamore frementûm;
Sed Tyrij Conata ducis, nunc Marte propinquo
-- 178 --
Vallum assultantis; nunc circumiecta per arua
Cogentis praedas, ferrumque ignemque ferentis,
Propositum excussere animi, studiumque salutis:
Et vicit, priùs Annibalem quàm vinceret, Iram.
42
42. Nunc, age, quid contra diuersum tegminis hostem.
Quaque veniferos ratione Cupidinis arcus
Effugias (Nulli fas tutum hìc fingere, nulli
Plùs, quàm securo, pugna haec metuenda) docebo.
Prima adeo laruam speciosi nominis, atrox
Qua tegit ingenium, ferali demere monstro
Cura sit. Heu quantâ respersit labe, quibusque
Opprobrijs castum synceri nomen Amoris
Polluit, huic illud primus quicunque ferendum
Attribuit morbo. Nil foedum, vile, eaducum
Ingenuus meditatur Amor: nil purius vsquam,
Nil magis agnatum caelo, et rationis amicum.
Hic sacer ille calor mentis, quo percita sese
Egreditur, votisque leues aptantibus alas,
Aeternum sequitur sua per vestigia Pulchrum:
Hinc cordis vigor; hinc alacres ad fortia sensus,
Et Recti modus, et vitae caelestis origo.
Ergo caue, pulchri ne te consortia ducant
Nominis in fraudem, stygioque bitumine olentem,
Corporeae lucis pariunt quam fulgura, flammam
Syncero geminum quidquam arbitreris Amori.
Nil dispar adeo. Tenebris Phoebeia lampas
Congruerit citiùs, sapiantque aconita Deorum
Ambrosiam. Rabies haec perdita, caeca phrenesis,
Nesseum virus, coeni Camarina nefandi,
Exitium mentis, vitae pudor, halitus Orci.
Quid nobis heu verba damus? Compsisse decoram
Quid scelus in speciem iuuat, et superaddere claris
Syderibus, cuius pudeat vel Tartara, monstrum?
Scilicet egregios inspiret cordibus ignes,
Heroumve calor posst, geniusque videri
Tetra lues. Brutis hominem quae miscet, inerti
Affigitque Solo diuinae semina mentis?
-- 179 --
43
43. Tu meliùs sapias: talemque in imagine verâ,
Tot cinctam colubris, tam detestabile virus
Faucibus, efflantemque oculis tibi finge; vel ipsa
Infandi vt timeant commercia nominis aures.
Tum simul hac diri se quisquam tabe veneni
Saucius (heu nusquam non plurima turba) videndum
Obtulerit; licet Assyrios procul vndique nimbos,
Seplasiaeque forum expiret: licet omnibus ille
Munditijs talos à vertice comptus ad imos.
Cirratus, roseae nitidus fulgore iuuentae,
Totusque e speculo, Cypriâque e pyxide, blandas
Mille serat gestu charites; haud nausea menti
Sit minor, ac putri caelum nidore grauantes.
Proiecti canis exuuias, dilapsaque tetram
In saniem laceri membra aspexisse caballi.
Obuia quae si Fors tulerit spectacula; vultum
Ocyùs auuertis, properasque euadere, totam,
Non sine rugoso concussu, in lumina frontem
Declinans, animaeque premens spirabile limen,
Nequa veneniferae irrumpant contagia pestis.
44
44. Hoc odio imbutus ne protinus omnia blandi
Euasisse putes morbi discrimina. Nullus
Fortior arcanâ vi mentem impellere vocis
Aemoniae sonitus: caelo aurea sydera quamvis
Effuget, inque suos mutata retorqueat ortus
Flumina. Securae necquicquam dulcia pacis,
Hoste semel victo, praesumimus otia . Belli
Non alius, quàm corporei qui, terminus, aeui,
Vnaque mors requies. Natiuo à semine ductum,
Congenitumque imis vitium fatale medullis
Humano penitùs succidi robore nescit.
Quin, vires animosque nouans per vulnera, lapso
Fortius Antaeo, caesâque perennius Hydrâ,
Victorem petit vsque suum: et, ni cura resistat
Peruigil; infestis toties assultibus vrget,
Tot mouet insidias, tot fraudibus vndique cingit;
In sua captiuum postremò vt vincula cogat.
-- 180 --
45
45. Quas ego, quas heroum animas, fortissima quondam,
Et centum memoranda trophaeis nomina, foedum,
Intueor subijsse iugum? Praestantibus en qui
Herculeam titulis gestorumque agmine famam
Transierat, gemino spoliatus lumine Sampson,
Viribus abrasis, oneri poenaeque reuinctus,
Murmoreum, nouus Ixion (an Sisyphus?) orbem
(Saeuus Amor, Cyprisque iubet sic perfida) voluit.
Monstrorum en Alter domitor, Iesseia proles,
Monstrorum à puero domitor, cladesque gigantum,
Captiuis Paphium tandem ceruicibus hostem
Accipit, inuicto ex heroe, cruentus adulter.
Tunc etiam, nemorum et squalentis sydus eremi,
Tunc etiam, Iacobe? Ah notas exere vires: [[a]]
[ERROR: no reftable :] Vide Surium 28. Jan. in eius Vita.
Ah illum reuoca Iacobum, subdola quondam
Foeminae fraudis qui tentamenta, Pudoris
Victima, bellatorque, manu sumante repressit,
Fortior et geminos superavit Mutius ignes.
Quis furor, heu, fusi toties in vincula Ditis
Laurigeras praebere manus? Huc grandia Coepta,
Huc igitur canae recident virtutis honores:
Vt, sacri post dona quater stipendia Martis,
Hostibus, heu, ludus ridendaque fabula, turpis
Nequitiae tyrocinium nunc denique, rugis
Sulcatus, ponas, senioque incuruus Amator?
Nil agimus: cassi monitus: decorisque, Suique
Oblitus Senior, modò quam crudelibus Orci
Arreptam Furijs dira obsidione, puellam,
Soluerat, ipse animum Furijs peioribus actus,
(Eloquar? An sileam?) rapti post damna pudoris,
Vitâ etiam dulci, timidus crudliter, et bis
Iniustus, viduat, Praedo. Specus hospita ab imo
Contremuit: visae nemorum expallescere frondes:
Attonitosque suus, ventis cessantibus, horror
Increpuit ramos. Tum luctisoni plangores
Aurarum, et vacuis ingens vlulatus in aruis:
-- 181 --
Quique per vmbriferam vicino gurgite vallem
Riuulus herbosi serpebat marginis altor,
In caput auersas reuocauit territus vndas.
Necdum etiam vanos, moniti, submittere saltus
Discimus? Immistae caelo capita alta, ruinam
Heu cedri traxere: humiles trepidate myricae.
46
46. Omnibus ergo animi excubijs, vigilique; cauendum
Prouisu est, auido quidquid fomenta furori
Suppeditat. Multos oculorum deuius error
Cypridis in laqueos, et serò cognita duxit
Exitia. Incauti dum papilionis ad instar,
Obtutu cupido circùm sua fata volantes,
Eximia repetunt lumen spectabile formae,
Securo subitas rapuerunt pectore flammas.
Tu vetitum cerni credas, quod amare vetaris:
Nec gladiatorum crudli in gymnade tantùm, [[a]]
[ERROR: no reftable :]
Tac. de German. Primi in omnibus praelijs oculi vincuntur.
Sed magis haec animi blanda inter proelia, primos
Scito oculos vinci. Per lumina tritus in arcem
Pectoris est caeso iampridem ingressus amori.
47
47. Nil tamen obstruxisse fores has proderit hosti,
Turpibus interea minus, Paphioque lepore
Infectis vacuas dones si cantibus aures.
Sirenum scopulos nosti, Eumenidesque canoras:
Ne nimiùm distare putes: quocunque sub axe,
Quae perimant animos, vocalia toxica miscent:
Praecipuè in resouis Thymcleo actore theatris,
Inter vbi choreas, blandùmque sonantia fila,
Molles nequitiae, et casus referuntur Amantûm.
Heu quot naufragijs famosa haec littora? Casti
Quot iuuenes, primo quotque aeui in flore puellae
Syrtibus his teneri puppiam allisere pudoris?
48
48. Adde parùm castos, Heliconia crimina, vates,
Per quos virginibus iam non licet esse camoenis,
Inque Dioneum migrauit Cyrrha lupanar.
Nasonem Geticas meritò proscripsit ad oras
-- 182 --
Roma vetus. Tu Nasonum (damnata propago
Viuit adhuc, semperque nouam numerosior exit
In Sobolem) quicunque docent peccare, libellos.
Exilio simili trans et Garamantas, et Indos
Ire iube: neque concinnae lepor aureus artis,
Aut numeri teretes, et byssina verba morentur.
His lenocinijs animos sibi dira libido
Praeparat. Et , quantò sentiri lenior intrat;
Plùs tantò sedet, ac mentes permant ad imas.
Dictio dum placet; incipiunt quoque dicta placere.
Horrebas quae nuda priùs, fucata nitore
Castalio, minus atque minus nunc probra timoris
Incutiunt: iam non tibi mens adamantina:primus
Iam rigor inflecti sensim, nimiusque videri:
Iam natura Venus potiùs, quàm culpa: iuuentae
Iam condonandus furor est. Quid restat, ametur?
49
49. Praeterea nulla alterius vis dira veneni
Latiùs, aut citiùs sua per contagia serpit,
Impuri scabies quàm tetra Cupidinis. Omnem
Ni fugis occursum, ni sedulus omnia vitae,
Alloquijque caues commercia: foedere si quo
Iungeris obscoena tactis lue; protinus haustum
Et tua grassari flebis per viscera morbum.
50
50. Quod modò praecipiam, mortalia credere noli
Verba, sed Euboicae carmen fatale Sibyllae.
Vaticinor, moneoque. Deus, Deus ora canenti
Temperat, et Delphis animum melioribus implet.
Prima Cytheriacae simul ac proludia tabis,
Impellique nouà dubium prurigine pectus
Senseris; erige te, vigila, afflatumque recentem,
Ceu subitum, apprensis qui vestibus haeserit, ignem,
Excute. Nec fallat, primò quòd serpere lenis
Ille calor turpem nondum fateatur amorem.
Si tenerum exgui foueat mora temporis; in quae
Bacchantûm subitò flammarum incendia surget?
Quos animo tenius pariet scintilla Veseuos?
Biblis in exemplo est. Nascentis semina morbi,
-- 183 --
Et malè conceptos ah sedula protinus ignes
Obrueret; non, irriguo liquefacta dolore,
Nunc etiam veteres, post tot iam saecula, luctus [[a]]
[ERROR: no reftable :]
Ouid. lib. 9. Metam.
Perpetuus Lycijs in vallibus egereret fons.
51
51. Otia tunc (quamvis nunquam non otia laedunt)
Sed tunc praecipuè moneo fugienda. Tenaci
Ceu piger aruorum gremio qui desidet humor
Turpia mille parit luteis animantia stagnis,
Fertilitate suâ infelix: motuque carentem
Ceu putris situs, ac tineae poscuntur edaces
Materiam; molli sic desidiosa veterno,
Nec varijs operum studijs exercita, foedum,
Quo miserè pereat, sibi mens producit amorem:
Sic illam surdo caries haec improba morsu,
Paulatim minuens, depascitur. Otia tollas;
Continuò infracti periere Cupidinis arcus,
Nec facibus vis vlla. Imbellem languidus vmbram
Persequitur, mollesque toros puer ille: laborem,
Sollicitos actus, operosa negotia, saeuum
Non aliter pubes quàm praetextata magistrum,
Deuouet. His residem, quidquid causabitur, vrge
Strenuus imperijs; nae, tristia iura perosus,
Sarcinulas furtim leget, hospitiumque molestum,
Inque salutatum comitem, mora nulla, relinquet.
Ergo vel indomitum poteris tunc flectere gyro
Cornipedem; vacuis vel retia tendere syluis:
Iamque sequi celeres frondosa per auia ceruos;
Iam formidatis excire cubilibus vrsos.
Aut, patrij si cura magis delectat agelli;
Inspice, quot praelis seruent vineta racemos,
Quanta premat ramos vinci Pomona volentes,
Nectare quo vernas stipent examina cellas.
Nec pigeat riguis plantaria credere sulcis,
Currentemque oleri ieiuno adducere riuum.
Mille operum causas, mille oblectamina menti
Fert ager. Hìc socium vitis deserta pedamen;
-- 184 --
Hìc rastros seges; hìc poscent viridaria falcem.
Quidquid agas, sat erit, dum ne nihil, otia pellat
Dum labor, Idaliasque, fauent quibus otia, curas.
Praecipuè Saeris musarum operare. Voluptas
Haec simul illimi captam dulcedine mentem
Imbuerit; nedum Veneris mala gaudia; sensum
Vel dapis, et somni coget sibi cedere. Clauus
Truditur vt clauo; docti sic entheus ardor
Carminis obscoeni stimulos excludit amoris.
52
52. Multa super tradenda forent precepta: sed vnum
Extremo sub fine vitae iam vela legenti
Sat retulisse: suis nihil in certamine tanto
A studijs opibusque homini sperare relictum;
Ni fragiles animos caelo labentis amoris
Viuidus ignipotens calor, et vegetabilis aura
Roboret. O hominum, Diuûmque beata voluptas,
Sancte Amor, arcano coniugens omnia nexu,
Omnibus insinuans animam, sensumque, vigoremque,
Immensi natura Boni, spirabile Numen,
Tu potes antiquae penitùs contagia labis
Tergere: tu, caecis quos subijcit ossibus, ignes,
Insidiosa Venus, meliori vincere flammâ.
O Generantis ades, Genitique reciprocus ardor
Numinis: o totas animorum illabere fibras.
Quid tum, si Stygius flammantia tela Cupido
Ingeminet? Quid tum, ruptis fornacibus aestus
Fumiferos inimica vomant si Tartara? Flatùs
Vna tui mentes leniuerit aura: caloris
Vna tui totum scintilla extinguet auernum.
53
53. Ambitio superest. Huius releuare superbo
Aggredior iam colla iugo. Tu, libera si mens,
Vindiciaeque iuuant; solerti ante omnia curâ,
Fac, reputes, famae de moribus ingenioque
Carminis haud falsus cecinit quae nuper Apollo,
Vt sua crudeli pretio connubia vendat,
Mille subire procos discrimina, mille laborum
Taedia ferre iubens; vt, vel post talia, paucos
[Žug]
-- 185 --
Dignetur thalamis, multos exosa repente
Destituat, nulli syncera atque integra constet:
Vt demum, stabili quamvis se lege fruendam
Annuerit; solidae nil tunc quoque frugis habenti
Ferre queat, vani simulacrum futile somni,
Aerius vapor, vmbra leuis, resonabile murmur,
Pictaque mentitae Iunonis imagine nubes. [(a)]
[ERROR: no reftable :](a) Vide Nasal. lib. 6. mythol. cap. 16.
Quae penitùs si nota habeas, creberque reuoluas;
Fluxam adeo, tenuemque, et Veri pondere cassam
Obuia per quaecunque sequi discrimina mercem,
Haud minùs insani duces rem pectoris; ac si
Mactandum se ferro Aliquis, vel praebeat igni,
Dum similis viuo docti per vulnera scalpri,
Aut per Apelleae superet mendacia telae.
54
54. Nec te decipiat, magni quòd nominis ardor
Viuida nescio quae iaculatur fulgura mentis
Nobiliore typo excusae, et celsissima quaeque
Ad decorum stimulis plusquam vulgaribus actae.
Diuersi penitùs mores: Vulcania ceu si
Arma humeris sudans inuictum spiret Achillem
Thersites, Libyci fuluâ seu pelle leonis
Arcadicum genus, et naturae opprobria velet
Gestator, Silene, tuus. Nempe ardua vota,
Praestantesque fouere alto sub pectore sensus
Credatur, studijs qui se famularibus vltro
Deuouet? Haud alius famae captator. Heriles,
Aspice, quàm timidè nutus obseruet: amica
Vt demissus emat populi suffragia: quantis
Artibus in vulgus se commendare laboret:
Gaudia, spes, curas omnes ex illius ore,
Iudicioque trahens. Phrygiâ quis Dauus ab hastâ;
Patriciae titulum si turba haec indolis aufert?
55
55. Sed neque votorum praestans, sua fortia facta
Egregiosque ausus minimâ mercede rependi
Qui ferat. Anne igitur non talis, maxima vitae
Praemia cui plebis digitus, tritumque susurris
-- 186 --
Mobilibus nomen? Proh verae inscitia laudis!
Siccine curarum pretium tibi vile tuarum?
Siccine, quos toto Numen dignatur olympo,
Sat leuibus censes fumis, vanoque labores
Pensari sonitu? Dignam te concipe mentem:
Maior es. Haud tanti mea, dic, molimina vendo
Iudice me vilis. Praestantior ambitus vrit,
Metaque contento signatur celsior arcu.
Sat praesens Deus, et Recti mens conscia. Vestram
Nec sic reijcio, tanquam haud sit debita gestis
Haec quoque nobilibus, famam: prensare caduca
Sed pudet, agnatum Superis, caelique capacem.
Sydera cur paleis mutem? Non astruit, aufert
Eximio pretium merces indigna labori.
56
56. Denique adhuc magnae titulum si ducere mentis
Pergis auaritiam famae; cur sedulus omni
Hanc studio premis, et clausam sub pectore seruas?
Cur tuus hic, laudum quo munera prima referre,
Inter et aequales conniteris altior ire,
Obscuris pauidus latebris se continet ardor?
Nonne ideo, ne deprensus ludibria vulgo
Debeat, et risus, narrandaque fabula fiat?
Ipsa igitur, caeco latitans pudibunda recessu,
Se nihil egregij ambitio spirare fatetur.
57
57. Alter adhuc, ficti laruam cui demere Veri
Experiar, multis fucum facit, et malè cautas
Saepe dolis mentes irretit dulcibus error.
Seruimus populo, nobis quia multà fauentem
Credimus, et flatu spirantem ad vela secundo.
Hinc adeo miros de nostris vndique rebus
Misceri famae sonitus, per compita nostrum,
Perque domos celebri nomen discurrere plausu,
Nos designari digitis, et ad aethera tolli,
Grata sibi faciens animus spectacula (qualis
In vacuo soliti mentem oblectare theatro
Argiui veteris fuerat dementia) fingit. [(a)]
[ERROR: no reftable :](a) Horat. epist. 2. lib. 2.
-- 187 --
Nec modus, vltro ipsas plaudentum, atque, Euge, Beatè,
Clamantum voces quin exaudire putemus.
58
58. At tu Socratico vigilantum haec somnia risu,
Non secus ac, lepido vestit quos fabula socco,
Pyrgopolynicas, ampullososque Thrasones,
Excipias, hominum, gnarus, sua quemque morari,
Caetera curarum segnem, ac nescire paratum.
Splendida nec moueant, vani quae saepe sodales
Praesenti tumidis faciunt praeconia buccis.
Nam quis Amicorum vafras sub nomine vulpes,
Et parasitantis nescit tectoria linguae?
Officio functi laudatum protinus omni
Ablegant animo. Quorum sub pectore, quorum
Assiduum memori te viuere credis in ore,
Absentis nullâ tanguntur imagine: sisne,
An fueris, longos nunquam meminere per annos.
Ex populo, rerum celebri rumore tuarum
Attonitum plenumque tibi quem errore superbo
Fingis, pleraque pars neque natum in lumina vitae
Audijt: ex facie reliqui, vel nominis aurâ
(Nil vltra) nouere. Latini maximus author
Eloquij, suadaeque oraclum, non hominis vox,
Tullius id proprio, quàm vellet certiùs, vsu
Comperit. Aetnaeo discedens littore Quaestor, [(a)]
[ERROR: no reftable :](a) Vide eius Orat. pro Plancio.
Haud aliam terras omnes, maria omnia circùm
Crediderat, nisi de gesto sibi munere, famam
Feruere. Puteolos igitur deuectus, amicis
Plausibus ac titulis, queis obuia turba merentem
Exciperet, laetas iamdudum arrexerat aures.
Ecce autem tumidâ se credulitate ferenti
Per medios, quà conferti vis plurima vulgi,
Spargentique graues huc illuc, publica laudum) [!]
Vndique colligeret ceu vectigalia, visus;
Nescio quis verbis sese communibus offert
Ardelio: et, Quid ab Vrbe noui, dignique relatu,
O Bone? Mirari, stomacho erumpente, superbus
-- 188 --
Arpinas. Quid enim? Thusco tibi littore proram
Nunc videor soluisse? Adeone ex omnibus vnum
Praeterit, externas quàm pridem missus in oras:
Vnde redux? Lepidus tum percontator, Vt, inquit,
Exciderat! Sed da veniam: nunc denique, qui sis,
In mentem redijt. Libycâ digressus ab actâ
Nempe venis, quae Praetori prouincia dudum
Obtigerat. Fugit demissis frigidus Hospes,
(Aspersâ Volucer ceu gallinaceus vndâ)
Cristarum phaleris, et strictis ocyùs alis,
Indignans, atque, O mores! O tempora! mussans.
Siccine praestantûm memoranda exempla virorum
In tenebris squalere? Nouis quae littora cunque
Sol radijs, curru vel discedente salutat,
Plena meae rebar Quaesturae laudibus. Auras
Vt subitò in tenues iucundus vanuit error!
Ecce Dicarchei vicinâ in littoris orâ,
(Vix aures sibi, vix credit mens auribus) ipso
En prope in aspectu Siculae telluris, an vnquam
Quaestor eò appulerim, latet, admirabile nedum
Quidquid, et eximium gessi, populisque loquendum.
Heu miseras hominum spes, conclamataque vota!
I nunc, sollicitâ famam virtute mereri
Nitere. Perpetuis, i, frange laboribus aeuum,
Vt tibi inocciduos pariat labor improbus annos.
En, quae magnanimis respondet gloria factis.
En, quae nostrarum (pudet) ignorantia rerum.
At benè, quòd vel sic sapui. Ventosa valete
(Sat surdis huc vsque piget cecinisse) theatra.
Nil vulgo, quid agam, curae? Nil et mihi, vulgus
Quid blateret. Virtus hinc protinus vnica finis,
Et merces operum. Quìd frustra sedulus, omnis
Quos penes interijt meritorum gratia, nullus
Officij quos tangit honos, seruire laborem?
59
59. Illius errori sic experientia finem
Attulit. Euentu sed dedignata doceri
Praeuenit errores Ratio: studiumque tuarum
-- 189 --
In populo rerum metiri protinus illo
Te iubet, externas quo res curare vicissim
Ipse soles. Tanto clarorum ex agmine, seu quos
Prisca tulere, ferunt seu tempora nostra, virorum,
Quantula pars, rogo, vel tenui tibi murmure nota?
Hanc ipsam vt rarus seu voluis pectore; fando
Seu memoras? Vt iners et languida tunc quoque pulsat
Retractantem animum species? Vt parca, breuisque
Mentio? Quàm non cuncta probas? Quàm plura seueri
Lance supercilij, et naso suspendis adunco?
Qui tuus erga Alios igitur, hunc noris eundem
Omnibus erga omnes, naturae foedere certo,
Esse animum. Solum tu te miraris, amasque,
Et populo eximium censes mirumque videri,
Quae praeclara alibi, seu quaerere lentus, iniquo
Seu fastu spreuisse celer. Cur ergo superbum
Me minùs intentumque mihi, cur indole quemquam
Dissimili credas, alioque numismate cusum?
Vnus nempe tibi tu carus? Fallere: cunctis
Hunc pariter natura Sui commendat amorem.
60
60. Praeterea, quod priuatim delegimus ipsi
Ad famam studij genus, id praestare videtur
Omnibus vnum. Hederas laurosque Heliconis alumnus;
Rostra, forum, causas Rhetor stupet: Ille superbis
Fascibus; Hic saeuo bellorum in puluere lectis
Nil aequale putat palmis. Quid multa? Laboris
Quisque sui pretio capitur, diuersa sequentes
Negligit: vt proprio quantumvis munere claris
Vix, nisi paucorum, quos vna ars iunxit eodem
In stadio, curas liceat, plaususque mereri.
At non Hi faciles riuali plaudere, seque
Victos, quòd sociûm mirentur gesta, fateri.
Scilicet expectes, primae dum laudis honorem,
Praeripuisse tibi quem nititur, Aemulus vltro
Deferat? Expectes frustra. Sub pectore nulli
Non commune salit votum, victoria: nec tam
Obtusis homines famae dulcedine tangi
-- 190 --
Nascimur ingenijs; vlli submittere fasces
Vt libeat. Quidquid praeclarum et nobile visum
Fòrs alibi, extemplo id titulis componere nostris
Cura subit: tum, si minus in certamine, fastu
Calcamus tumido; si par, liuore maligno
Deterimus. Sic quisque, locum tenuisse priorem
Dum properat, seseque vnum circumspicit, in se
Totam vno mentem, totumque absumit amorem;
Ex socijs paucos sensu dignatur, eosque
Collatos sibi iam spernit; iam liuidus odit.
Talia purgato expendas si pectore; vani,
Credo equidem, nimius frigescet nominis ardor:
Teque vltra, refugis tendentem retia ventis,
Frustratum irrisumque operae insudare pigebit,
Et cum spe famae simul ipsa cupido residet.
61
61. Illud ad extremum moneo, ne dulce periclum
(Lotophagi ante oculos sint, et sirenia saxa) [(a)]
[ERROR: no reftable :](a) Homer. Odys. lib. 9. et 12.
Attentare velis. Facile est non quaerere famam
Absentem; graue quaesitam dimittere. Nam quem
Inuenias, semel insigni qui nomine parto,
Non vtraque manu proprium retinere, secundas
Non hominum de se spes impleuisse laboret?
Liber erat, donec populo secretus. Iniquos
Iam subijt fraenos: iam, quod ferat vsque coactâ
Fronte, iugum (licuit quondam non sumere: sumptum
Haud etiam fas pro libito excussisse) recepit.
62
62. Hinc adeo fieri videas, vt Pallade tincta
Saepe leui, primo studiorum in limine, pubes
Nil circumfusi cuneos atque ora theatri
Formidet, recitans: dum, qui Permessida totam
Immenso bibit ore, sacri vetus accola Pindi,
Rostraque iamdudum emeritus qui triuit agendo
Orator, populi se se auribus experiundum
Dat quoties, in principijs pallescere fandi
Cernitur, et vix voce sibi, vix pectore constat.
Hoc etiam causae, ignoti cur lentiùs ora
-- 191 --
Nos spectatoris moueant: sin conscius alter,
Nostrarumque diu rerum: experientior adsit;
Ad trutinam cautâ pauidi formidine cunctos
Libremus, ne quid fòrs ille coarguat, actus.
Nulla quòd à Primi arbitrijs iactura timenda
Nempe sit; Hoc multum minui sub iudice possit.
Acrior vsque adeo parti, quàm cura parandi
Nominis est: leuiùsque homines ditescere nullâ,
Quàm veteri, assertâque ferunt decedere famâ.
63
63. Ergo, tui dum iuris adhuc: dum littore tuto
Cimba sedet; plausus ne te leuis, auraque fallax
Inuitet rapido permittere lintea ponto.
Haud facilis retro cursus. Ratione fugatâ,
Ambitio inuadet regimen: quò se magis altos
Induet in fluctus ratis; hòc violentior aestus,
Hòc tellus speranda minùs. Gliscentibus auctu
Scilicet optato famae prouentibus, vnâ
Sollicitus pauor, et tristes sub pectore gliscunt
Curarum stimuli, ne facta sequentia primis
Degenerent: ne dissimiles, veterumque probemur
Immemores laudum: de nobis neu sua porro
Iudicia elusi damnent, qui maxima quaeque
Expectant, nosque in primis mirantur Amici.
Heu miseros operum fructus! Non aspera saxa,
Immensum proris famae qui finditis aequor,
Non saeuum Hippotadem, nimbosaque sydera; ventos
Ah potiùs faciles, cursusque horrete secundos.
64
64. Huc igitur vires, huc arma: his pestibus omni
Conatu et validae obluctandum robore mentis.
Pax belli pretium. Vitijs, noxisque remotis,
Nil iam intus trepidi, nil, quod purissima turbet
Gaudia, tristitiae suberit: longèque flagella
Vltricûm Furiarum, et Cerberei latratus,
Queis sontes animos terret sua culpa, sonabunt.
65
65. Atque vtinam innatos, aeternaque bella cientes
Auspicijs aequè detur felicibus hostes
Frangere; barbaricos pugnacem vt nuper ad Istrum
-- 192 --
Edomuit fastus, orbemque implere minantis
Perfida Bistoniae Leopoldus cornua Lunae
Fatali retudit dextrâ, et victricibus armis,
Maximus Europae vindex. Quae saecula tantum
Ausa forent sperare decus? Vix gaudia credunt
Nostra sibi: vix ipsa capit victoria sortem,
Qua fruitur: necdum funesti tota recessit
Temporis effigies, quo centum Thracia regnis,
Centum Asiae populis curua ad vexilla coactis,
Diluuium horrendum Martis, totumque Memetem
Hungariae infudit trepidanti. Immensa sub armis
Aequora delituere. Tuum iam Graecia Xersem [(a)]
[ERROR: no reftable :](a) Vide Herodot. lib. 7.
Credidimus, siccosque vadi Lissumque, Scamandrumque,
Eoâ superante siti. Non axe niuali
Barbarus hostilem fremitum atque immania turbo
Murmura continuit. Germana ad claustra tonantem
Eridanus longè pater audijt, audijt ingens
Larius, et totis horrescens Albula ripis,
Quique supra Hesperiam pontus, quique alluit infra.
Et potuit forsan, Latiae sanctissimus Vrbis
Ni Pater inuictis flexisset sydera votis,
Austriaci, heu, potuit columen sub pondere tanto
Imperij cecidisse: Arctoo e vertice pronus
Hesperijs potuit Strymon se infundere campis,
Maeoniumque Istro Tyberim, septemque Latinas
Edomitis septem iunxisse Trionibus arces.
Sed timor hic olim. Melior nunc altera versis
Rebus adest facies: plenum post Nubila solem
Cernimus. In vacuum tam saeui turbinis horror,
In ventos tumidi crepuerunt vota tyranni.
Caelestum arbitrijs, et ferro iudice, subter
Belligeram Mundi decisa est causa Viennam.
Momentum fatorum ingens, arx vna sequestris
Moenibus Occiduum hinc texit; confregit Eoum
Inde Orbem. Clypeo tua mansit tuta sub illo
Libertas, Europa: tuus subsedit ad illum,
-- 193 --
Barbaries, scopulum fastus. Nempe agmina mille,
Excitusque Oriens, bellique immensa supellex
Addiderant animos. Retro lapsa omnia: totum
Mouisti imperium, tota vno vt Marte perires.
Insonuere tubae. Hinc Bauarus, Lotharingius illinc
Heros praecipiti densa inter millia saltu,
Disploso geminum ceu quondam ex aethere fulmen,
Quà ferrum, flammaeque, et Martis plurimus horror,
Irrumpunt. Socio irrumpit Victoria gressu;
Et iustus Furor, et dignis iam laeta probari
Funeribus Virtus. Quis te, turbata ruentem
Agmina, Sarmaticus Mauors, cladesque Getarum,
Praetereat, Sobieschiade? Quàm saeuus in armis,
Quàm feralè rubes? Nimbosum haud tantus olympo
Sustollit mucronem, et sydera terret Orion.
Agnosci, vicisse tibi est. Certamina terror
Nominis inuicti peragit. Dant terga pauentes,
Vt primùm sublimis apex, cristataque notae
Lux fulsit galeae. Nemo expectare tremendum
Fatiferi pondus chalybis: nemo ignea vultùs
Fulgura luminibus ferre. Et se grandior Heros
Illo fortè die, assuetumque excedere visus
(Seu caeli noua vis, ardor seu Martius auxit)
Sobieschum. Plùs ora micant, plùs ardua ceruix,
Surgentesque humeri, et bellatrix longiùs vmbra
Campum operit. Trepido iamque, omnia versa tumultu:
Misti equites, peditesque abiectis vndique signis,
Ordinibus nullis, per plana, per ardua caecos
Praecipitare gradus, sociosque impellere, si quà
Se liceat fatis rapuisse vrgentibus. Actum est:
Occidimus Thraces: spes nulla: euadite: totus
Terga premit Boreas. Sic illi. Haud segnior instat
Attonitis, iamque hoc, iamque illo in sanguine Victor
Exatiat dextram. Mutato nomine, bellum
Fit fuga, fit caedes. Sternuntur barbara passim
Agmina: confusus riuo deuoluitur vno
Ponticus, Assyriusque cruor, quemque amne niuali
-- 194 --
Nutrierat Tanais, rapido quemque Africa sole
Torruit. Excitae varijs tot partibus Orbis,
Tam diuersa procul nactae cunabula gentes
Vno Danubij ad ripas iacuere sepulcro,
Foedum alijs aliae glomeratâ in strage sepulcrum.
Pande triumphales portas (non improbus vltra
Inclusae trepidis ceruicibus imminet hostis)
Austriaci arx Tarpeia Iouis. Fas ire per altos
Innumerae caedis cumulos: fas barbara castra
Securo lustrare gradu. Quìd gaudia cessant?
Haud cessant: hilarem totis victoria portis
Effundit per aperta vrbem. Votum omnibus vnum,
Cernere praeteriti coram monumenta timoris.
Circumeunt, monstrantque locos, discuntque vicissim,
Attonitis defixi oculis. Tendebat equestris
Hìc acies: fraena en etiam, phaleraeque supersunt:
Hic Ianisserûm florentes aere cateruas
Explicuit campus: velorum hìc diuite luxu
Ornarat sibi castrensem Vesirius aulam.
Aspicis hunc tumulum? Rapidas flammata vomebant
Hinc tormenta neces. Viden hos telluris hiatus,
Nigrantesque specus? Infernum hàc struxerat hostis
Moenibus exitium. En, Lotharus quo limite castra
Vi subijt prior. En, confosso vbi Gostare, signum
Sobieschus Getici rapuit lunare tyranni.
Vndique certatim discurritur: vndique laetis
Mirantûm studijs, et plausibus aequora feruent.
O digna aeterno in fastis adamante notari!
O aeuo par vna dies! quae funera, luctus,
Terroresque, minasque à nostris barbara vertit
In capita: innumerosque ausus, cladesque, rapinasque
Atque Orbem euersum, et tot Thraci saecla rependit,
Grande triumphorum auspicium. Nam quae noua fati.
Protinus excepit series? Quantum inde cruoris
Barbarici, horrendum belli vectigal, in Istrum
Victorem Euphrates, Tanaisque effudit? Ahenis
Quot validae claustris, fossisque vndantibus arces
-- 195 --
Caesareum subiere iugum? Non ardua Budam
Moenia, non triplicis texit custodia valli,
Armorumque virûmque obices. Durae aemula Troiae,
Quo subigi posset, maiorem inuenit Atriden,
Atriden Lotharum. Quid seu, Strigonia, seu te
Inclyta commemorem regalibus, Alba, sepulcris,
Nesseliumque, et quae stagnantem, Esechia, Drauum
Longo ponte domas? Hinc sicco Marte subactos
Victori reserant Sighettum, atque Agria muros,
Bellantûm olim ingens pretium, nunc palma sedentûm;
Inde moras Fabij, cunctatoremque Gradiuum
Pertaesus, rapidâ Taurunum Boiarius vi
Scipiades ferroque aperit. Nil fortibus obstat,
Nil validum clausumque satis. Victora, pleni
Gurgitis in morem, quâ pronos aequa dedere
Fata semel cursus, torrente refunditur aluêo,
Perrumpitque obices, secumque morantia quaeque
Conglomerat, nec, quid sint ripae, aut littora, nouit.
Iamque adeo exundantem armis non Pannonis ora,
Non Dacus, Mysusque capit. Thrace, impia Thrace
Poscitur: illò auidi cursus. Saeuissimus ante
It pauor, et totum trepidis rumoribus Haemum
Concutit: inuictum Austriaden, lectissima bello
Agmina, ferrum, ignem, excidium, supremaque iamiam
Gentis fata canens. Nec falsò. I, maxime Caesar,
Quò Superi strauere viam, quò prospera ducunt
Omina, tantùm audens, quantùm timet anxius hostis:
Perge triumphato victricia signa tyranno,
Fatalesque inferre aquilas: perge, auspicibus Dîjs,
Extremas Asiae in latebras, Scythicosque recessus,
Funditus Europâ auulsum, exturbare Memetem.
Haec tibi sors decreta: tuis hanc gloria dudum
Temporibus nutrit laurum. Iamque illa comantem
Altior in syluam excreuit, maturaque tantis
Laudibus augustam properat conscendere frontem.
Felices, quibus id victori nectere sertum
Ingenij vis alta, et par sublimibus orsis
-- 196 --
Calliope annuerit: qui te, diuisa iugantem
Imperia, et gemino clarum diademate, victam
Post Asiam, Europam assertam, exarmataque bella,
Pegaseo temone super plaudentia Pindi,
Austriaci iam Pindi attollent culmina; seu quos
Veriùs ipse super Smyrnaeae culmina famae
Grandibus auspicijs, immenso et nomine tolles.
Felices iterum! Angusti me conscia flatùs,
Heroas spirare, et tantùm audere canendo
Musa vetat, tenui contentum dicere plectro
Interiora animi secum certamina, quasque
Colligit arcano Virtus in puluere palmas.
