QUAESTIO PRIMA. / Quid est Parium Petitio?

Est Copiarum actionis, seu ut vulgus Iuristarum loquitur, Praesentium et Iudicialium, ac reliquarum omnium, si quae in Iudicio contradictorio producerentur, per Reum ad pleniorem causae, contra se per Actorem propositae, notitiam, cautelam, et futuram defensionem, de Iure, et consuetudine Regni, semel tantum admissa legitima postulatio, et concessio; art. 56. anni 1550.

Ubi Nota: I. Quod Paria actionis, semel tantum dari solent citato proxime Articulo. II. Quod per (!)vocabulum (Praesentium) intelliguntur semper illae Literae, quibus ultimus causae status continetur: ut sunt, Evocatoriae, Inhibitionales, Prohibitionales, Repulsionales, Novi Iudicii, Relatoriae super reportata communi Inquisitione, Iuramentali depositione; et Contradictione statutionis, et aliae similes, ex quibus Iudiciales conficiuntur; et semper hac clausula. Iudicialibus inferi consueta (Qui, vel quae iuxta continentias, etc. ) denotari debent.

54

QUAESTIO SECUNDA. / Omniumne productorum in Sede, Paria petuntur?

Non omnium saepenumero, sed tantum dictarum Praesentium et Iudicialium: aliorum autem, si necesse foret, in hospitio apud Magistrum Protonotarium videntur. Unde cautus esse debet Reus, ut sic petat Paria, et inspiciat productas, quod amplius non sit sibi integrum, eadem vel petere, vel inspicere.

Ubi Nota: Quod si unus ex Coincausam attractis mortuus fuerit, vel aliter liti cesserit, ac ob id in ea quoque parte causa in alium superstitem condescensa extiterit; solum quidem, si voluerit, Par super condescensione petere poterit, sed reliqui processus paria, ei non dabuntur, quia iam simul eadem, cum demortuo, vel aliter liti cedente Coincausam attracto, extraxisset; et ideo bis, de Iure Regni dari, neque possunt, neque debent: citato Articulo 56. anni 1550.

QUAESTIO TERTIA. / Anne etiam Privilegiorum dari soleant Paria?

Minime: nisi fortassis in aliqua parte, qua tanquam vicinum, vel commetaneum, aut etiam fratrem condivisionalem contingere dignoscuntur. Et similiter neque Paria Parium dantur passim: ut si quis Transmissionem ex Paribus revideri facere vellet, et pars appellans, Paria parium illius peteret; tunc non darentur sibi, nisi fortassis collateraliter tantum, ne fraus et dolus illi potius, quam alteri ius et iustitia patrocinari videretur: 2. tit. 83. Et horum Privilegiorum legitima emanatio, maxime examinanda erit,

55

applicando ea Constitutionibus Regni, super eo, quorum Regum literae, seu Privilegia, servari soleant; Iuxta Titulum 14. et 17. par. 2. Tripartiti.

QUAESTIO QUARTA. / Quid in Parium petitione Actor facere debeat: et quid Reus e contra?

Hoc nimirum, ut quibuscunque Literis, et literalibus instrumentis causalibus, in asserenda sua Actione, contra Reum uti voluerit, in toto processu; omnium Paribus, etiam Procuratoriarum, vel Plenipotentialium, aut Revisionalium, ipsum admonere debet: ne postea in processu, petitione eorundem, terminum frustra praetermittere cogatur, aut etiam ab Actione repellatur.

Reus vero, ut saltem effugere possit, non petit Paria talium omnium Literarum, nisi omnes producantur per Actorem, et admoneatur per eundem, ad recipienda illa. In quibus omnibus, unum hoc, primo statim intuitu considerandum est, an tales Literae, legitime emanatae fuisse dignoscentur, discurrendo per omnes necessarias qualitates ipsarum; uti proxime dictum est 2. tit. 14. et 17. Postea ad alias Exceptiones, contra easdem descendendum erit, ut paulo post sequitur.

QUAESTIO QUINTA. / Quot modis Paria soleant peti, et extradari?

Duobus: iudicialiter videlicet, et collateraliter. Iudicialiter: dum Iudex danda decernit, cum futuro termino, sine ulla praesenti responsione. Collateraliter autem: dum quidem statuit danda, sed ut simul ac penes illa tamen, et tanquam ad latus ipsorum, statim et de

56

praesenti respondere quoque debeat. Utraque vero authentice sub Sigillo eiusdem Iudicis extradantur passim.

QUAESTIO SEXTA. / Poteritne aliquando ex receptis Paribus Condescensio eorum fieri?

Poterit, si quando conformiter Originalibus non fuerint descripta, et facta collatione ipsorum in Iudicio contradictorio, coram Iudice, tanta disparitas apparuerit; potissimum si neque Iudex, negligentia suorum Scribarum, factum excusaverit; qui tamen statim repetitis illis ad se, talem errorem corrigere, vel defectum supplere consuevit. Quod et licet eidem facere, si ex inadvertentia factum praetenditur: art. 24. anni 1566. Imo vero etiam in Literis Relatoriis, sive Rescriptionalibus, de Captulis, seu Conventibus extradatis, commissi errores, reformari possunt, ac solent, ubi Pars per huiusmodi errorem se gravari posse cognoscens, in figura Iudicii, antequam tales Literae ad examen Iudicum Regni ordinariorum pervenerint, huiusmodi reformationem, per dictum Capitulum, vel Conventum fiendam, petierit Stylus.

QUAESTIO SEPTIMA. / Quid tandem receptis Paribus Reus facere debebit?

Debebit iam incipere se defendere. Ac Primo quidem, per aliquam Exceptionem, ex aliquo defectu, loci, temporis, et personae, in ipsis repertam. Tum extrinsecus adveniente inconveniente simili incompetentiae; vel omnino, depellendo a se Actorem per Condescensionem causae; vel

57

quousque licebit prorogando tempus, aut tandem Causam destruendo, et ad meritum ipsius respondendo.

QUAESTIO OCTAVA. / Quid est; et quotuplex Exceptio.

Est per Reum elicita, ex defectu alicuius necessariae ad Causam Circumstantiae, potissimum autem loci; temporis, et personae; ac priusquam ad meritum causae respondeat, contra Actorem in defensionem sui, facta obiectio. Et communiter Duplex dici solet: alia Simplex tantum; propter quam Causa condescendit solum. Et alia Peremptoria: quae Causam perimit, hoc est, ita destruit et subvertit, ut amplius resuscitari nequeat. Vel etiam Triplex: Condescensionis, Prorogationis, et Destructionis causae: ut videre licebit in sequentibus.

QUAESTIO NONA. / Quae ergo potissimum in Literis Evocatoriis, et earundem Relatoriis consideranda erunt: quomodove contra illas Excipiendum.

Haec Quinque: Primum; Actionis expositio, ibi: Qualiter circa, etc. Secundum: Actionis conclusio, in qua declaratur, quo Iure, et quo modo, Actor contra Reum, procedere velit; quod sub diversis Formulis fieri solet. Unde Reus forsan excipere poterit, se neque tali Iure, neque praetenso modo Iuri stare illi debere. Tertium: Citationis commissio, ibi: Pro eo, etc. Quartum: Certificatio ad comparendum, ibi: Certificando nihilominus, etc. Quintum: Citationis Relatio, ibi: Quomodo ipse, etc.

In quibus (!) omnibus, in primis ordine retrogrado

58

procedendum erit; incipiendo ab ultimo, ad proximius semper progrediendo quia respondendo statim ad Actionem, videbitur in reliqua omnia consensisse, nec dabitur ei ad illa regressus. Deinde saepius iam dicta Requisita, hoc est, Temporis, Loci, et Personarum circumstantiae, sive solennitates, per quas Citatio facta est, in praedictis omnibus punctis, diligenter considerandae sunt, an scilicet tales fuerint, quales fieri debeant. Tandem, haec ipsa puncta quoque videnda, an expresse in iis habeantur, vel vero omissum sit aliquod. Postremo, licebit etiam illa inter se invicem conferre, an scilicet sibi congruant, et sint conformia, vel a se dissentiant, ita ut in Actione aliud dicatur, in commissione aliud committatur, vel nihil; et in Citationis Relatione aliud referatur, propter quam difformitatem, sive disparitatem, vel Citatio et eius Relatio, vel Commissio, vel autem Actio condescendi debebit: vel si quid aliud reperire licebit, quod ad Condescensionem Causae facere videbitur.

QUAESTIO DECIMA. / Quid est Condescensio Causae?

Est simplex solummodo in priorem statum Regressio, nihil plane alterutri partium adiudicando, vel abiudicando. Licet viderim in quadam Causa contrarium; quae ob huiusmodi absurdum fundamentum, in hodiernum usque diem, finem sortiri non potest. Quod nulla ratione est admittendum. Quia Dato uno absurdo, illico mille sequi necesse est. Et potest iterum per Novam Citationem, causa per Actorem resuscitari: cum hac tamen Cautela, ut Literas superinde Testimoniales extrahat, ne binaria Citatione, in eadem causa; calumniose procedere arguatur passim.

59

QUAESTIO UNDECIMA. / Estne eadem, Depositio causae, cum praedicta Condescensione?

Non. Quia Condescensio, est per Iudiciariam deliberationem, ex aliqua obiectione in processu per Reum facta, Causae annihilatio, absque ullo onere plane: 2. tit. 82. et 83. ad finem. Depositio autem, est spontanea Actoris, ex animadverso aliquo errore, Causae cessio; cum solito onere Sex florenorum in duabus Iudiciariis, et tertia adversae (prae manibus Iudiciariis relinquenda) partibus, ne propterea poenam indebitae Actionis subeat: Ibidem. Et debet fieri in prima instantia, antequam uberior Processus, vel Attestatio, aut Literarum de more Iudicii aliqua comprobatio, sive Productio fiat: art. 23. anni 1574. quae potius observari debet, quam illa; quae 2. tit. 83. post multum processum, communis attestationis reportationem, literarum et literalium instrumentorum productionem, solummodo ante pronuntiationem definitivae sententiae describitur. Quia iam usus et consuetudo litigantium, magis in posteriorem hanc generali Decreto constitutam, inclinavit.

Ubi Nota: I. Quod Literae Evocatoriae soleant deponi, Sex Marcis levis ponderis, totidem Florenos auri facientibus, in Curia: ast in Comitatu, Tribus tantum florenis: Stylus. II. Quod huiusmodi Depositio causae, post receptum prius aliquod onus, seu Birsagium, non venientiae videlicet, vel Repulsionis, aut Revocationis procuratoriae responsionis in eadem causa, postea fieri nequit, etiam ante latam et pronuntiatam sententiam: 2. tit. 83. Ideo satius praecavendum ab huiusmodi Onerum levatione. Sed etsi aliquando occurrerint, apud manus Iudiciarias relinqui debent; et potius Procurator tantam recompensam a principali expectet, quam ut ei damnum inferat. Super quo vide infra etiam, Quaest.

60

22. cap.5. III. Potest fieri tam intra, quam extra Iudicium, servatis modo servandis, hoc est, facta promissione super deponendo onere, tempore Iudiciis: Stylus.

QUAESTIO DUODECIMA. / Ex quibus causis fieri solet praedicta Condescensio?

Ex Duabus praecipue: Prima; si Tempus, Locus, et Persona in tali causa non fuerint bene specificata, vel prorsus omissa 2. tit. 26. Secunda: ex Incompetentia Iudicis, Loci seu fori, et Termini, atque etiam Actoris, passim. His addi potest dies Festus, qui et Decretalis dicitur: Lib. 1. S. Ladislai Regis, cap. 38.

Ubi Nota: I. Quod si Citatio tantum fuerit facta, tali die Decretali; non condescendit, ast si Deliberatio, sive Adiudicatio celebrata extiterit; talis omnino condescendere solet. Quia Festis diebus, Iudicia fieri et celebrari, tam Iure Canonum, Dist. 2. de Consecrat. cap. 1. et sequentibus. Item, 15. quaest. 4. per totum: quam etiam Decretis Regni, prohibentur; uti patuit ex proxime citato loco. II. Quod hoc Decretum S. Ladislai, de aliis pluribus Festis etiam intelligi debet. Quae etsi in eo non enumerentur, eo quod, vel posterius ab Ecclesia statuta sunt, vel vero tunc pro talibus Decretalibus diebus, non fuerunt observata: tamen cum postea usus. Non celebrationis Iudiciorum, in ea quoque derivatus sit, non incommode per continuum et realem usum huc referri possunt: 2. tit. 2. Talia autem Festa sunt: Circumcisionis Domini, Conversionis S. Pauli, S. Matthiae Apostoli, S. Gregorii Papae, Annunciationis Beatae Mariae Virginis, Corporis Christi, Visitationis B. Mariae, S. Margarethae Virginis et Mart. Divisionis Apostolorum, S. Mariae Magdalenae, S. Annae, Decolationis (!) S. Ioannis Baptistae, S. Elisabethae Viduae, S. Catharinae

61

Virginis et Mart. Conceptionis B. Mariae, et huius S. Ladislai Regis; ac denique tota Maior hebdomada, ex singulari devotione.

Sic olim apud Romanos Fasti dies erant, quibus sine piaculo, Praetoribus licebat Tria verba fari, scilicet, Do, Dico, Addico; quando debitorem tradebant creditori ut in eum, et vitae, et necis haberet potestatem, cum solvendo non esset. Sed aliter iam apud nos: 3. tit. 38. Et infra, quaest. 27. cap. 9. Et Nefasti, quibus non licebat. De quibus Ovidius, 1. Fast.

Ille Nefastus erit, per quem Tria verba silentur:

Fastus erit, per quem lege licebit agi.

Verum hoc piaculum Praetoris, M. Terentius Varro, lib. 5. De lingua Latina, distinguit, dum ait: si imprudens id verbum emisit, et fecit manumittendo, piaculari hostia piatur; si prudens dixit, Quintus Mutius (inquit) ambigebat eum expiari ut impium non posse: quanto magis, iam qui contra conscientiam praevaricatur legem, id facere deberet? Unde et Caius Flavius Scriba AEdilis Curulis, ante natum Christum, Anno 303. huiusmodi Fastos dies, circa forum in Albo proposuerat, ut quando Lege agi posset, sciretur: Livius. Quod iam apud nos, non est necessarium, quia tales Festi dies, qui et Decretales iam dicti sunt, ex annuo Calendario, et proxime citato Decreto Ladislai sciri possunt.

QUAESTIO DECIMA TERTIA. / Quid est huiusmodi Incompetentia?

Est privatio, seu carentia legitimae Iurisdictionis, et autoritatis: propter quam, vel Actor, ab actione; vel Iudex, ab adiudicatione; vel vero Tempus, et Locus, in quibus

62

fieri debere quid praetendebitur, a prosecutione ipsius, amoventur.

QUAESTIO DECIMA QUARTA. / Quomodo differunt istae Causae Incompetentiae, a Causis Condescensionis?

Ita videlicet: quod Illae, sunt magis extra essentiam, et integritatem actionis, ab extrinseco occurrentes: hae vero, de essentia et integritate ipsius, atque etiam Legibus Regni admissae: 2. tit. 26. Licet communiter iam confundantur, et pro eodem sumantur, ratione Trium harum Circumstantiarum, Loci, Temporis, et Personae.

QUAESTIO DECIMA QUINTA. / Quae Incompetentia ex his videtur primo proponenda?

In primis Iudicis, seu contra Iudicem urgenda. Quia si in aliis ab eo iudicium et deliberationem acceperis videberis in eum consensisse, nec poteris ipsum postea facile ab officio amovere: ut et Maranth. ait par. 6. de Appell. num. 26. In quibus omnibus, semper ante omnia, solemnem Protestationem praemittere debes, ne non protestando, in omnes de plano et de simplici consensisse videaris; sed ut liceat tibi de omnibus, suo loco, et tempore, singillatim disputare et excipere, si necesse foret.

QUAESTIO DECIMA SEXTA. / Potestne aliquando aliqua Depositio; vel variatio aliquorum verborum fieri per Actorem in Actione, vel Iudicialibus suis? 63

Potest, ast non simpliciter, sed remanente perfecto orationis sensu, idque cum onere. Et Paria quoque petenti Reo, Iudicialiter conceduntur. Verum, ubi simplex tantum alicuius in causam attracti fit Exmissio ex Actione, vel Iudicialibus: ea simpliciter sine onere, et paribus concedi solet.

QUAESTIO DECIMA SEPTIMA. / Quibus vero Tempus Causae remorari vel prorogari poterit?

Hisce: Partium non admonitione, ut iam praemissum est, Quaest. 4. Annuali prorogatione Dominorum Praelatorum: 2. tit. 50. Similiter Pupillorum, ad legitimam usque aetatem, in causis, tempore pupillaris aetatis eorum, motis: 1. tit. 129. Nec non viduarum, passim, iam durante annuo luctus earundem tempore. Absentia eorum, quibus publica Regni Constitutione, legitima Prorogatio admissa est: nimirum, qui extra fines, et oras Regni, in castris, et in servitiis, vel in legationibus Regiis, vel Regni fuerint; vel in bello, debito tempore, cum caeteris proficiscentes, occupabuntur. Ex quibus tamen, si qui indebite huiusmodi Prorogationibus usi fuerint, in Emenda linguae eo facto convincentur: 2. Matth. art. 6. Et 1. Vlad. art. 71. ubi vide in margine plures locos.

Similiter etiam aliis Casibus: veluti Aquarum vehementi inundatione, aegritudine valida, infirmante equo, et alium emere non valente, interceptione, spoliatione, vulneratione, aut necatione per adversarios et latrones facta. Dummodo excusatio ipsa, probabili documento fulciatur: 2. tit. 59. Et infra, quaest. 4. cap. 10. Nec non Captivitate interdum alicuius domestica. Quia captivi pro mortuis reputantur. De Captivitate autem hostili, vide infra, quaest. 22. Item tempore

64

Diaetae, Iudicia, neque in Curia, neque in Sedibus Spiritualibus, neque vero in Comitatibus celebrantur: 6. Ulad. art. 12. Et tempore Messis, atque Vindemiae cessant: art. 20. anni 1553.

Item, grassante quoque Bello, Iura silere solent: art. 10. Ladislai posthumi; Et art. 78. anni 1596. Item, art. 46. anni 1599. ubique. Quod olim per verbum (Dormio) exprimebatur: ut dum tempore Scipionis Iunioris Africani, ante redditam mundo salutem, anno 146. dicebatur; Dormiant hodie leges: eo quod prosequendis bellis potius, quam tractandis legibus, ductu illius Romani incumbebant. Sic et Iuvenalis, circa annum Domini 98. post mortem Iulii Caesaris, Anno 141. exclamat in Legem Iuliam, per quam Adulteria puniri debebant: Ubi nunc Lex Iulia, dormis?

Postea Aetate, et Serie. Aetate quidem: quod omnes Causae, ex vi publicarum Constitutionum Regni, juxta suas aetates, hoc est, antiquitatem, a prima die Citationis sumendam, levari debent: art. 51. anni 1550. Et 4. Ulad. art. 3. et non novae, vel recens motae, priores et antiquiores praecedere. Serie autem; ut Causae vel unius generis, inter Causas alterius generis confuse; vel etiam unius ejusdemque generis anticipative aliae ante alias non leventur, sed omnes in sua propria serie et ordine, nullo discrimine Iudicum, vel aliorum quorumvis habito: ac primo quidem majores, postea minores; hoc est primo loco Causae, factum Bonorum concernentes, (licet aliqui istum usum non admittant.) Secundo, Quinque Casuum. Et Tertio, aliorum Actuum potentiariorum, leventur. Atque sic melior est nostra hodie, in hujusmodi Causarum levatione, observatio, quam olim apud Veteres erat, qui sortibus ex urna ductis, Causas cognoscebant, ut Budaeus in Pandectis docet. Unde et illud Virgilianum, Aeneid. 6.

Nec vero hae sine sorte datae, sine vindice sedes.

65

Propter quas Cautelas, Causa non condescendit, sed solum reiicitur, in suam aetatem et seriem; citato loco. Unde audita statim Proclamatione in Sede, ad respondendum nimirum; hae duae posteriores, ante alias, obiiciendae erunt.

Ubi Notandum: Quod dictae legitimae Prorogationes, dantur solummodo in Causis, ratione Iurium Possessionariorum, et productionis Literarum, ac literalium instrumentorum; non autem ratione Actuum Potentiariorum, in quibus productio Literarum subsequi non debet: 2. tit. 50. Imo vero Actus Potentiarii. Olim summarie revidebantur; et saepe etiam in castris discutiebantur, stante bello: art. 20. anni 1548. et aliis passim. Item, Semel tantum dantur: 6. Vlad. art. 9. Vide supra Quaest. 6. cap. 2.

QUAESTIO DECIMA OCTAVA. / Quibus rebus prorsus destrui solet, amplius nunquam resuscitanda Actio: et quid Praescriptio?

Duabus hisce: Praescriptione nimirum, et Calumnia; quae communiter iam vocantur Exceptiones Peremptoriae, a perimendo dictae, quia Causam in qua incurrunt, perimere, hoc est, prorsus destruere solent. Unde ab aliquibus, Praescriptio, dicitur Exceptio, proveniens ex lapsu temporis lege definiti, qua infestatio Actoris submovetur.

Iuxta autem Tripartitum nostrum; Praescriptio est temporalis termini, de Iure statuti, ad Iuridicam tum retentionem, tum reacquisitionem Bonorum, completio: 1. tit. 78. hoc est Praescriptio est talis terminus temporis, de Iure statutus, quo durante, licet bona aliqua, et retinere, et reacquirere. Quia possidens aliqua Bona tamdiu quiete et pacifice, praescribit in illis, id est, plenum ius ea retinendi acquirit sibi; et alter, qui forsan aliquid Iuris in iis se habere

66

sperabat, per taciturnitatem prorsus illud amittit. Atque sic, dum aliquis putat se in alterius Bonis, ratione quorum impetitur ab illo, praescripsisse, allegare solet Praescriptionem: quae si incurrisse probabitur, Allegans absolvitur, ab ulteriori impetitione Actoris. Sin autem non constabit de incursu Praescriptionis, Allegans statim cadit causa, et Actor triumphat: Ibidem. Et 2. tit. 12. quia sola hac ratione volens se firmare in iis, et non stante, aliam non habet qua se fulciat. Itaque caute debebit Praescriptionem allegare: quia ipsam allegando, actionem Actoris confitetur, sed per illam dat rationem, cur Actio stare non possit.

QUAESTIO DECIMA NONA. / In quibus rebus currit Praescriptio?

In omnibus quidem Bonis, seu iuribus possessionariis venditis, occupatis, et quomodolibet alienatis; Regalibus, Centum; Ecclesiarum, Quadraginta; Nobilium, Triginta duorum; Civium, olim Duodecim annorum, nunc vero, modo quodam abusivo, Unius anni et unius diei curriculis, completur: 3. tit. 25. Item, et in Actibus quoque Potentiariis, post Triginta duos annos incurrit: 1. tit. 78.

QUAESTIO VIGESIMA. / Potestne aliquo remedio Praescriptio praecaveri?

Potest, vel Litis motione, vel etiam absque illa, per literas Prohibitorias et Protestatorias, coram aliquibus personis authenticis, vel in locis credibilibus rite et legitime factas, ac postea in Iudicio Contradictorio, cum opus fuerit, productas. Siquidem et Litis motio, Triginta duorum annorum spacium complectitur; et si interim prosecuta non

67

fuerit, expletis illis (beneficio praetactae Prohibitionis) ex novo suscitari debet: 1. tit. 79. Et non simpliciter (uti textus innuere videtur) quia sic nunquam Praescriptio incurreret. Quod esset contra naturam illius et Iura Regni, quae maximam vim Praescriptioni tribuunt; neque unquam finis litis esset, quod absurdum foret.

Civitatenses autem, ne Praescriptionem admittant, a die ipsius Prohibitionis inclusive computando, rursum quolibet anno, infra alterius anni curriculum, et diem praedictum prohibitionem facere debent: citato tit. 15. part. 3. Sic Ius quoque Ecclesiae, et Ius etiam Regium, tam in Bonis, quam in Causarum similiter motionibus, ratione eorundem institutis, vel instituendis, terminos suos sequuntur.

QUAESTIO VIGESIMA PRIMA. / An currat Praescriptio, in Bonis Impignoratitiis, ac inter Fratres, vel in Metis quoque rectificandis, aut etiam in Iuribus Dotaliciis, et Quartaliciis?

Quanquam VVerböczi, 1. tit. 81. et 82. distinguens Praescriptionem, secundum diversas personas, dicat ipsam, quo ad Dantem vel Impignorantem, non esse admittendam in Bonis Impignoratitiis. Quia is sic pacificatur; dum et quandocunque ea redimere poterit: Stylus (sicut nec in Motionibus Causarum, eorundem Bonorum Impignoratitiorum, admissa est per Tabulam Regiam, Posonii, Anno 1610.) ex eo, quod sicut propriae rerum passiones, sua naturalia principia sequi debent: ita quoque Motiones Causarum, ipsa Bona, super quibus moventur, imitari habent. Ast quoad Recipientem, admittit eam currere posse. Quia omnes (inquit) Literae Impignoratitiae, quae tempus Praescriptionis transcenderunt, inefficaces, nulliusque firmitatis sunt censendae, atque; committendae.

68

Verumenimvero, cum Dans, et Recipiens, sint correlativa, correlativorum autem eadem ratio sit, secundum Dialecticos: verius existimandum puto, contra neutrum admittendam esse. Quia sicut in talibus Bonis repetendis, ex parte Dantis non praescribitur: ita et Recipiens eadem, etiam post binariam, vel ternariam Praescriptionem, etsi Ius quoque Regium in iis impetratum habuerit, eidem remittere debeat; non videtur, in quo praescribi possit amplius contra ipsum. Nisi forte, vel in Pecunia, quam amittere, et Bona danti gratis remittere deberet; vel in Literis Impignoratitiis prioribus, quandoquidem iam inefficaces esse censentur, et aliae necessario petendae videntur, ad continuandam ulteriorem Bonorum possessionem. Quod tamen neutrum adhuc usitatum esse apparet. Ergo, sicuti contra Dantem, ita et contra Recipientem, videtur non esse admittenda Praescriptio, qualitercunque distinxerit, et senserit Dominus VVerböczi. Me supra allata ratio magis movet, quam praescriptum illius. Cum nec usus, nec ullum exemplum, praenotatam ipsius distinctionem manifestaverit; et roboraverit unquam.

Similiter, nec inter Fratres Condivisionales intervenit, dum scilicet commune Ius adhuc in iisdem Bonis, et iuribus Possessionariis aviticis habent: 1. tit. 46. et 78. Sorores tamen, sive Foeminei sexus homines; ubi in pacifico dominio, aliquorum Bonorum, Ius Foemineum non concernentium, per Triginta duos annos fuerint: praescribunt contra Fratres masculini sexus, quia hac in parte, pro alienis et extraneis reputantur. Ubi autem extra possessionem Bonorum fuerint; Ius suum, portionem scilicet congruentem, aut Quartalitium, in terminis Octavalibus, a Fratribus eorum masculini sexus, iuridice requirere possunt: art. 36. anni 1545.

Neque in Rectificandis Metis locum habet: 1. tit. 78. et 85. quantum videlicet ad particulas, seu quantitates quasdam aliquarum Terrarum, Sylvarum, Promontorium, et Pratorum,

69

paulatim a suo membro corporali, videlicet Possessione, quovis modo abstractas et occupatas. Quia tales Particulae seu quantitates, vigore Literarum Metalium, rite tamen emanatarum; per Actorem, iuramento mediante, allegatione cuiusvis Praescriptionis non obstante, recuperari possunt. Et nec tale iuramentum (A) potest reiicere in (I) quod haec sit hoc in casu specialis lex, neque illud prius fuerit ipsi, per (I) submissum, ex quo reiectio necessario sequi posset. Prouti et in Causa Illustr: Domini Comitis Erdödi, contra Venerabile Capitulum Zagrabiense deliberatum est, Anno 1610. Posonii. At Corporales, seu Integrae Possessiones, sub inclusionibus, quarumcunque Literarum Metalium, annihilari et occupari non possunt, quia tempore Condescensionis, non fuit reclamatum per eum, ad quem talis Terra, vel Meta pertinebat. Et ideo, pro iis quoque certa particularis meta, ex omnibus limitari debebit, virtute incursae iam Praescriptionis: 1. tit. 85.

Similiter, nec in Dotalitiorum, ac Quartalitiorum persolutione Praescriptio admittitur: 1. tit. 78. Imo Dotalitium, etiam de Bonis pignori obligatis exsolvitur: 1. tit. 103. Ratio huius est; quia sicut inter Fratres, unitas propagationis sanguinis, excludit Praescriptionem: ita quoque unio Coniugalis vinculi, inter maritum et uxorem, 1. tit. 48. arcet ipsam. Et si Uxor ipsa demortua extiterit: nihilominus tamen liberi; si quos post se reliquerit, vel parentes, aut propinquiores ipsius, huiusmodi Iura acquirere poterunt: 1. tit. 93. et 100. Adulterae tamen, non Dotalitium, sed res Paraphernales solummodo, recuperandi potestatem habebunt liberi, vel fratri: 1. tit. 105. Quia Iure natura Parentes liberis, et e contra Liberi Parentibus acquirunt: 1. tit. 53. Tum etiam, quod sanguis stirpis eiusdem, semper sese mutuo respicit, et ad se invicem recurrit, de communi Gentium Iure.

70

QUAESTIO VIGESIMA SECUNDA. / Quibus temporibus Praescriptio currere non soleat?

Hisce: nempe, cum quis in Turcarum, Sarracenorum, Tartarorum, aut aliorum infidelium captivitatem incideret, tum postea ex ea elapsus, vel etiam aliter, ad propria veniens, poterit illa, nulla obstante Praescriptione, Iuridico processu acquirere; quod, Secundum Civiles, Iure Postliminii dici solet, quo cum qui ab hostibus captus erat, et in fines nostros postea pervenit, postliminio reversum esse, recte dicimus: lib. 1. Instit. tit. 12. Sic et in bonis Ecclesiasticis, de Iure Canonum, non erit obiicienda Praescriptio temporis, ubi necessitas interest hostilitatis: 16. quaest. 3. cap. 13. Et lib. 2. Decret. Tit. 26. cap. 10.

Est autem Postliminium, Ius amissae rei, iterum ab extraneo recuperandae, et in statum pristinum restaurandae; actione, uti iidem Civiles vocant, Rescissoria tantum; quod idem est, atque apud nos, Praescriptione non obstante. Siquidem Ius huiusmodi illegitimi possessoris, adveniente Proprietario haerede, rescinditur et cassatur, ac si necdum in talibus Bonis praescripsisset. Vel, ut alii dicunt: Postliminium, est integra recuperatio pristini status, in quo quis fuit, ante captivitatem perinde ac si medio tempore, in hostium potestate non fuisset. Sic et Filius, ex pietate Patrem in exilium secutus, pristino Iuri restituetur, nulla impediente praescriptione: 1. tit. 79.

Ubi Nota: Quod licet incidentes in captivitatem hostilem, hoc non Praescriptionis beneficio gaudeant, dum infra revisionem ipsorum, omnia in statu eodem priori permanebunt; et post reditum eorundem in cunctis Causis, et earundem Articulis et Processibus statum priorem sortientur: 1. tit. 56. Prorogationis tamen cautela uti non videntur, quia

71

incertum inde habent reditum. Imo vero, tam huiusmodi captivi in hostili, quam etiam in domestica captivitate constituti, apud nos iam communiter pro mortuis reputantur. Et neque quidem satis constat, unde nostri hanc opinionem desumpserint: nisi forte ex eo, quod Nobiles, hoc est, in Libero statu existentes, nisi legitime citati et ordine Iudiciario convicti; in personis, rebus, et bonis eorum, ad nullius clamorem; preces vel instantiam, impediri debent; 7. tit. 9. Et 1. Vlad. art. 11. Et 12. aliisque passim in locis. Vel etiam, ex Contrariorum consequentia; ut sicut ipsi propria libertate spoliati, et in aliena potestate constituti. Contra neminem agere possint: ita vicissim, neque aliis contra eosdem procedere permittitur; ex eoque nullae actiones in eos cadere, vel contra eos fieri interim possunt: sed illis, Iure Postliminii; his autem fictitio quodam Iure suspensivo, et pendenti, donec vel eliberentur, vel Iuris ordine convincantur, ex benignitate naturae succurri solet, quae ex se aliis compati et indulgere consuevit; iuxta illud Terentianum, in Heautont. Act. 1. Scena 1. Omnes homines sumus, et nihil humani a nobis alienum esse, putare debemus. Et Virgilius, AEneid. 1.

Non ignara mali, miseris succurrere disco.

Turcae quoque hodie, hoc in casu captivos solaturi, his affari solent dictis: Hodie tibi, cras mihi. Adeo multum vicissitudini humanae tribuentes, ut aequam omnino ex ea sibi sortem, etiam antequam evenerit, ultro assumant. Apud Legistas vero, in omnibus partibus Iuris, is solum, qui non est reversus ab hostibus, quasi tunc decessisse videtur, cum captus est: teste Tolossanno, lib. 11. de Repub. cap. 15.

72

QUAESTIO VIGESIMA TERTIA. / Ex praemissis igitur, virtute dictae legitimae Praescriptionis, quid elici videtur, ad possidenda aliqua Bona, iuste?

Duo haec: Iustus Titulus, et Bona Fides. De quibus, quia nihil certi in Iure nostro reperire est; ideo aliunde Definitionem ipsorum mutuantes, declarare debemus, quid sint.

Est igitur Iustus Titulus index, per quem indicatur, aliqua possidendi legitima causa, sufficiens scilicet ad tale Dominium vel acquirendum, vel retinendum, in re naturali, vel civili. Dictus a Tuendo: quod factum Autoris tueatur. Cui additur Adiectivum (Iustus) quo indicatur, possessorem talia Bona iuste, et cum veritate Iuris possidere. Et tales sunt omnes modi; quibus rerum Dominia, vel Iure Gentium, vel vero Civili acquiruntur; quos nos iam, Leges et Iura Regni appellamus: supra, quaest. 10. cap. 1.

Bona Fides vero, est syncera illaesaeque conscientia, unum quemque certo excusans de ignorantia rei alienae, quam vel tradit alii, vel accipit ab alio, aut aliter qualitercunque de praemisso iam Iure possidet; prouti et Antiqui Iuris Regula dici solet: Bona Fides, tantundem possidendi praestat, quantum veritas, quoties Lex impedimento non est. Unde tunc iuste dicuntur aliqua Bona ab aliquo possideri, quando iusto titulo, et bona fide sic praemissis, possidentur: et quando non, tunc mala fide, et nullo iusto titulo possideri dicentur. Indeque huiusmodi possidentes, Malae Fidei possessores, nuncupari consueverunt: 2. tit. 71.

Ex quibus colligitur; I. Ut aliqua Iusta Possessio alicuius rei esse dicatur, Sex requiri: 1. Ut sit actu possessio rei. 2. Ut sit continuata, neque interrupta. 3. Ut sit iustus eius titulus. 4. Ut sit bona fides possessoris. 5. Ut non sit vitiosa,

73

veluti res furtivae. 6. Ne sit a Legibus alienari prohibita. II. Quod quanquam Iura nostra, Bonorum praescriptionem admittant, ut videre est sequenti statim Quaest. Praescriptione 17. Nihilominus tamen (ut colligitur ex 2. tit. 71. ) priusquam eam aliquis malae fidei possessor in talibus Bonis compleat, requirenti Actori, tam de damnis, quam etiam proventibus talium Bonorum, dicta mala fide possessorum, interea temporis perceptis, satisfacere debet, et tenetur. III. Malae fidei possessorem, Iure Civili quidem praescribere non solere; at Iure nostro, omnino: uti iam dictum est de bonis.

QUAESTIO VIGESIMA QUARTA. / Recense breviter et summarie, Quot species Praescriptionis, seu certi temporis Iudiciarii, enumerari possunt?

Cum multa in certo tempore, vel a Lege Statuto, vel ab antiqua iam Consuetudine observato, fieri, vel non fieri dicantur; non abs re fuerit, hic aliquot Exempla istius temporis seu Praescriptionis annotare, ut quaeque a quolibet statim cognosci, et intelligi possint. Sunt igitur huius Temporis seu Praescriptionis, quae magis et quasi quotidie occurunt, Una et viginti species. Quarum.

Prima, est Unius diei; quo revocamus Procuratoris responsionem, eodem die sine onere: Quaest. 22. cap. 8. vel prohibemus Proclamationes Iudicialium, prima, secunda, et etiam tertia die, primis quatuor diebus absque onere: Quaest. 10. cap. 3.

Secunda, est Trium dierum; quando post quatuor primos dies Proclamationis, tertio postea semper die, cum onere easdem Proclamationes Prohibemus: dicta Quaest. 10. cap. 3.

Tertia, est Octo dierum; quando vigore Literarum Prohibitionalium, octavo die ante terminum prohibemus quempiam

74

a Iuramentali depositione, vel communi Inquisitione: Quaest. 14. cap. 5. vel quando Iudicia suspenduntur, per Maiorem Hebdomadam.

Quarta, est Decem dierum; intra quos Literae Sententionales, per Nonvenientiam extradari non debent: quin imo, intra eosdem semper absque Literis Inhibitoriis, prohiberi possunt cum onere, art. 39. anni 1545. Et Quaest. 10. cap. 3.

Quinta, est dierum Quindecim; ut dum quispiam legitime citatur, decimo quinto die prius, ante terminum Iudiciorum, vel quando testes ex aliena Provincia, Civitate, Comitatu, vel alio loco, coguntur ibi stare intra hos dies, ubi producti sunt: quibus tandem elapsis, libere dimitti, et discedere possunt. Quod communiter inter Negotiatores observari consuevit.

Sexta, est Quadraginta dierum, ut maiorum Octavarum semper; minores autem paucioribus celebrantur diebus: De quibus vide Quaest. 3. cap. 1.

Septima, est Quinquaginta dierum; ut dum alibi, ex antiqua loci consuetudine, Iudicia suspenduntur a Dominica invocavit, usque ad Dominicam in Albis: 15. quaest. 4. Vel quando quispiam datus alicui in Tutorem, vel Curatorem, tale onus subire noluerit; poterit intra hos dies recusare, alias exactis ipsis non exauditur, Iure Civili.

Octava, est Sexaginta dierum: ut Literarum Citatoriarum, Admonitoriarum, Compulsoriarum ad faciendam attestationem, Introductoriarum, Statutoriarum, Reambulatoriarum, et Recaptivatoriarum, cum clausula (Dicitur nobis, etc. ) confectarum. Quae Sexaginta diebus vires obtinebunt, postea viribus destitutae habebuntur: 1. tit. 33. sed de novo resumi debent, necessario. Ad quam, referri solet Accusatio mariti, contra uxorem adulteram: computando eam a die commissi adulterii, si id ad notitiam mariti delatum fuerit. Qui si uxori tale adulterium, ad primam maculam condonaverit, et ipsi se deinceps commiscuerit; in

75

posterum ipsam, praetextu illius accusare valebit nunquam. 1. tit. 105. quin potius simul cum illa puniri debebit, si id et deinceps ipso sic sciente et connivente frequentare non intermiserit; ne inde publicum scandalum, alios quoque ad malam vitam inducens, suboriri possit. Quod si vero Adulterium nocte fiet: nox, et Iustus dolor, permittunt marito (servata tamen inculpata thori tutela, 3. tit. 22. ) adulterum impune occidere, quo ad Forum fori. Licet in Foro conscientiae, Deo de se rationem reddere debeat: lib. 1. S. Ladislai cap. 13.

Nona, est Unius anni, de Donationibus Regiis, super Bonis et Iuribus possessionariis: 1. tit. 32. eorundemque legitima Statutione, cum clausula (Cum nos attentis, et consideratis, etc. ) intra anni revolutionem fienda: 1. tit. 33. Item, super Literis Adiudicatoriis, sive Iudicum sententiis: quae si per legitimam Executionem intra anni spatium ad effectum non perducuntur, tunc simpliciter viribus exuuntur. Atque sic tam Donatio, denuo a Principe reobtineri, 2. tit. 11. quam sententia, sive literae Adiudicatoriae, in Iudicio contradictorio, per eundem Iudicem, iterum resuscitari debebunt, sine Citatione, aut alio quovis processu, sed solum facta declaratione, sive publicatione resuscitandae Sententiae. Verum, si antiquior fuerit, per Praeceptorias, potissimum coram Iudicibus Pedaneis, melius resuscitari debebit. Et si per Non venit tantum fuit extradata: comparente iam Reo, et Paria eius petente, non ad Executionem exmittitur, sed in processum reiicitur. Item, super Violenta Bonorum occupatione, si violentus occupator, intra anni revolutionem, ex illis pari potentia eiectus non fuerit, etiam cum notabili incommodo, 3. tit. 22. tunc elapso anno, Iure mediante, conveniri debebit: 1. tit. 68. Item, Domini novi Praelati, habent annuam Prorogationem in causis Praelaturae suae: 2. tit. 50. etc. Et Viduae, ne lite ab aliquo, intra annuum luctus tempus earundem impetantur, de recepta iam consuetudine. Ac ne intra id quoque ad secunda vota se transferant, de

76

honesto tantum; si tamen id ipsum servare, quam nova appetere connubia, maluerint. Similiter et Haeres, legata, ac fidei commissa, intra hoc idem annuum tempus, distribuere et exsolvere tenebitur, eritque obstrictus.

Decima, est Unius anni et Unius diei, quae inter Cives Liberarum Civitatum, abusivo quodam iam et villanorum more currit: 3. tit. 15.

Undecima, est Septem annorum: cuius onus olim apud Gentiles, uxores captivorum ad hostes, in quasi viduitate reditum maritorum abinde expectantes, de laudabili coniugalis continentiae consuetudine, portabant. Sed iam, Proh dolor! vix Septimum diem expectare possunt, nedum Penelopes telam per decem annos retexere velint: ideo primo statim occurrenti proco maritantur. Atque sic si forte fortuna miseri mariti aliquando ex tali captivitate redeunt, magno cum foenore secundi, interdum etiam tertii coniugii, illas reperiunt: et nihilominus tamen, neque taliter etiam ad eos, prima vota resumpturae, redire volunt; adeo iam coniugalis fides remissa est, et sanctae continentiae vinculum atque meritum labefactari et dissolvi coepit. Cum tamen neque propter longam absentiam, vel huiusmodi captivitatem maritorum, aliis nubere; neque eosdem redeuntes aspernari, et refugere, sed omnino ad eosdem redire, et relictis secundis, vel etiam tertiis, prioribus cohabitare deberent, iuxta Canonicas sanctiones, 34. quaest. 1. et 2.

Duodecima, est annorum Duodecim: hoc est legitimae aetatis Pupillorum quibus elapsis, incipiunt ipsi per se lites movere, Procuratores constituere, et iuramenta interea temporis sibi per Iudicem delata, deponere: 1. tit. 111.

Decima tertia est annorum quatuordecim: quando puellae de debitis, iuribus impignoraticiis, auroque et argento, ac aliis rebus mobilibus respondere tenentur, ibidem.

Decima quarta, est annorum Sedecim: quando Masculi, super dictis Debitis, et titulo Pignoris; Puellae vero super

77

Iuribus Quartaliciis, Dotibus, ac cunctis aliis earum Iuribus, etiam possessionaria datione ipsas concernentibus, libere tamen et non coacte, fassiones facere possunt: Ibidem.

Decima quinta, est annorum Octodecim: quando Masculi de auro et argento, caeterisque rebus eorum mobilibus, similiter fassiones facere possunt: Ibidem.

Decima sexta, est annorum Viginti quatuor: quando Masculi fiunt perfectae aetatis, et iidem universa bona, et quaelibet iura ipsorum possessionaria, vendendi, permutandi, et quocunque titulo voluerint alienandi, plenariam habent potestatis facultatem: Ibidem.

Decima septima, est annorum Triginta duorum: 1. tit. 78. quibus in genere omnes Nobiles, id est, tam Domini Praelati, Barones, et Magnates; quam etiam universi alii Regni Nobiles maiores, et minores, inter se invicem, et Fiscus quoque Regius, contra Saeculares duntaxat, in quibuslibet Bonis et Iuribus possessionariis, venditis, occupatis, ac aliter qualiatercunque alienatis, praescribunt, hoc est, Ius plenum sibi in iis acquirunt; uti hoc loco de Praescriptione agimus. Et haec Praescriptio non solum ad substantiam praenotatorum Bonorum, seu Iurium possessionariorum sese extendit, sed etiam ad Processus Causarum super iisdem, vel iam motarum, vel etiam eo usque movendarum; quandocunque scilicet quispiam, intra praedictos hoc Triginta duos annos, ratione eorum alicui litem intentare, et contra ipsum causam movere voluerit, semper id ei de Iure et Lege Regni facere licebit.

Decima octava, est annorum Quadraginta: quibus, in Bonis et Iuribus possessionariis Ecclesiasticis, quarumcunque Ecclesiarum, utpote ArchiEpiscopatuum, Episcopatuum, Prioratuum, Capitulorum, Conventuum, Praepositurarum, Abbatiarum, Monasteriorum, Claustrorum, aliorumque locorum et Beneficiorum sacrorum, per Dominos duntaxat Barones, Magnates, Proceres, et Nobiles, Praelatosque inter

78

se se invicem (non autem per Fiscum Suae Maiestatis Regium) praescribitur: 1. tit. 78. Dixi; non autem per Fiscum Suae Maiestatis Regium. Quia Sua Maiestas, tanquam summus et Clementissimus Ecclesiarum Patronus ac collator, 1. tit. 11. et Ludovici II. art. 15. anni 1518. nedum in Bonis ipsarum praescribere, sed nec diu quidem illa pro se retinere; multo minus vero alteri dando, ab Ecclesiis eorundem abalienare potest: 1. tit. 10. Sed etsi illa interdum aliquamdiu pro se retinuerit: nihilominus tamen statim eadem de uno ad alterum, semper viris Ecclesiasticis conferre solet, iuxta piam antiquorum Regum ordinationem: 1. tit. 11. Unde etiam, ubi huiusmodi Ecclesiae vacaverint, peti solent a Regnicolis, Bene meritis personis, per Suam Maiestatem conferri: ut art. 17. 18. et 19. anno 1550. Et art. 31. anni 1567. ac aliis passim pluribus in locis videre est.

Decima nona, est annorum Sexaginta; intra et citra quos, bene; sed non ultra aut extra humanum seu vivum testimonium consistere potest: 1. tit. 74. et 82.

Vigesima, est annorum Septuaginta, vel ultra Sexaginta annos: quibus, vocati ad publicos Honores, Officia, et Dignitates, nec non etiam Tutelarum, et Curationem corporales administrationes, propter senium et declinatis iam aetatis imbecillitatem, ab iis excusantur: 1. tit. 122. consilio tamen, prudentia, sapientia, ac rerum, et temporum magistra experientia, quae senum propria sunt ornamenta, et animi bona, iunioribus, externa et corporalia officia gerentibus, adesse debent; ut non minus per eos, iuxta Ciceronis olim dictum, quam per iuvenes, bella geri, et alia negotia administrari, videri possint. De quo vide etiam, cap. 7. lib. 1. S. Stephani Regis.

Vigesima prima, est annorum Centum: quibus Ius Regium, in Bonis et Iuribus possessionariis, quorumlibet Malae fidei possessorum, durat, non obstante quavis praescriptione: 1. tit. 78. 23. ac 24. Quod idem est, Ius Fisci Regii, et Iurisdictio

79

Sacrae Regni Coronae. Post decursum autem praescriptorum Centum annorum, quilibet talis Malae fidei possessor, in praenotatis huiusmodi Bonis, seu Iuribus possessionariis, mala fide, ut praemissum est, tamdiu possessis, praescribit, et Ius plenum sibi ac proprium acquirit. Atque haec de his dicta modo sufficiant: plura quotidiana observatione, quilibet per se observare poterit.

QUAESTIO VIGESIMA QUINTA. / Quomodo Causa destruitur per Calumniam?

Sic videlicet; si quis allegaverit, et statim in continenti literali documento probaverit, Actorem unam et eandem rem, duplici colore, seu via acquirere, aut se iam superinde absolutum esse. Vel, si dixerit, Causam semel ordine Iuris definitam, iterum per Actorem, absque gratia Principis, et Novi Iudicii resuscitatam: 2. tit. 70. De qua vide plura. cap. 9. de Sententiis, in proprio loco.

QUAESTIO VIGESIMA SEXTA. / Licebitne aliquando post Allegationem Praescriptionis, vel Calumniae, ad praedictam iam Condescensionem Causae regredi?

Nunquam plane. Quia qui Praescriptionem, vel Calumniam allegavit, is directe iam ad rem respondit. Atque ideo nisi probaverit illas intervenisse; de plano, et de simplici, causa cadere consuevit, cum hae sint vere reales responsiones, cur scilicet In causam-attractus talia Bona possidet, et Actor acquirere non possit. Ubi valde caute respondendum erit, et post alias omnes Exceptiones, hae allegandae sunt.

80

Quia autem, saepe occurrunt hae voculae, Cautela, Cautio, Caute, Cautus, Cavere, et Cautum esse; ideo operae pretium existimavi, declarare paucis, quidnam significent.

QUAESTIO VIGESIMA SEPTIMA. / Quid Cautela, Cautio, Caute, Cautus, Cavere, et Cautum esse significant?

Cautela, seu Cautio, veniunt a verbo Caveo, vel cavo; quod idem significat, ac provideo, prospicio, consulo, et diligentiam adhibeo. Inde Cautela, seu Cautio, significat quandam providentiam, qua avertimus et vitamus aliquid, ne nobis accidat. Et haec fit, Partim in Literis; dum eas, vel ita arcte et provide describimus, ut nihil damni nobis ex iis elici queat; vel etiam Replicativis, sive Expositoriis clausulis, quas Superabundantes Cautelas dicimus, ampliamus et declaramus, ut id, quod effectum iri volumus, expressius intelligatur; unde quoque dici solet, Abundans Cautela non nocet: Partim in Dictis, sive Verbis; ut dum Procuratores cavent sibi, ne vel ipsi tale quippiam dicant, cuius ipsos poenitere possit; vel etiam adversario admittant, quod ipsis, et principalibus eorum nocivum foret. Ideoque in principio statim protestando, varie excipere soliti sunt. Ex quo tandem huiusmodi Cautelae, seu Cautiones iam apud illos, pro Exceptionibus haberi consueverunt.

Cautum esse, vel Cavere, multipliciter sumi videtur. Nunc enim idem significat, quod provisum et prospectum esse. Nunc pro eo, quod est, vel statutum vel prohibitum esse: ut dum dicimus; Cautum est lege, ne Nobiles Iuri sistantur; 1. tit. 9. sed citentur; id est, statutum et prohibitum est. Nunc demum pro eo, quod securum esse: ut dum alicui pignore, vel fideiussione consultum facimus, dicimus; Caveo tibi capite, pro eo, quod est capitis periculo, me tibi obligo. Sic,

81

Cavere, vel Cautum esse; fide, honore, humanitate, et aliis id genus obligationibus, communiter iam dici assolet. Caute vero, et Cautus idem significant, quod provide, et providus.

QUAESTIO VIGESIMA OCTAVA. / Quomodo debebit Reus has Cautelas praedicti triplicis ordinis, Condescensionis scilicet, Prorogationis, et Destructionis Causarum disponere, et sese illis accomodare?

Sic videlicet, quod non omnes simul ac semel depromere, et veluti eiaculari debebit; sed prioribus levatis, saltem nonnullas, easque leviores et minoris momenti, quales iam dictae sunt Depulsoriae et Dilatoriae, ac saltem pro unaquaque Levata unam, cum prioris repetitione allegare, ut semper ex iis, pro aliis etiam Levatis et Iuridicis remediis, potissimum autem reales, Praescriptionis, Calumniae vel aliarum fortissimarum et invincibilium rationum responsiones, post factam Repulsionem, quando reddendae Repulsionis rationem dare, vel aliter etiam ad meritum Causae, respondere cogetur, reservet; quibus omnino adnitatur Actorem depellere, et sese ab impetitione ipsius absolvere.

QUAESTIO VIGESIMA NONA. / Suntne interdum aliquae Exceptiones Procuratorum per Iudices resecandae?

Sunt maxime; ne dum frivolae illae, inanes, et impertinentes, quae non ex praemissis Lege et Consuetudine Regni, admissis fontibus, sed aliunde, ad subterfugiendum tantum, et protrahendum tempus, ex putridis quibusdam lacunis

82

hauriuntur: verum etiam praedeclaratae; inepte, et non suo loco, ac tempore allatae; non tam ex conscientia Iudicum, quam ordinaria Lege, et antiqua iam Consuetudine Regni ita exposcente, amputandae: art. 49. anni 1563. Et 2. tit. 83. ad finem Garrulitas etiam, et inanis verborum profluentia, saepius priora per posteriora repetendo, vel in uno diutius immorando, non minus quam illa suprema cum nausea semper repetita crambe, fastidienda et repudianda; quae potius veritati tenebras offundit, et simplicitati laqueos tendit, quam iustitiae lucem praefert.

QUAESTIO TRICESIMA. / Veruntamen, quas, et quot vices, contra se invicem allegando et respondendo, Partes insumere debent: et quae sint illae?

Quanquam nonnulli ex Procuratoribus nostris interdum, nisi per Iudices desistere cogerentur, frivolis plane et inutilibus Exceptionibus, ac Replicationibus, totos consumere solerent dies: nihilominus tamen, de bene observanda procedendi via, prouti et Statuto Imperialis Camerae ordinatum esse, anno 1548. legimus, non nisi Quatuor Vices observare deberent: Prima est, Actio, quam Actor urget. Secunda: Exceptio quam Reus in contrarium allegat; et forsan etiam, nisi Actor ipsam resolveret, Actionem illius per eam perimeret. Tertia: est Replicatio Actoris, qua huiusmodi Exceptionem Rei solvit, et Actionem suam confirmat. Quarta: est Duplicatio Rei, qua iterum priorem suam Exceptionem duplicata Responsione fulcit.

Atque hic omnino consistere deberent, Iudicium super praemissis recepturi: quia sat est, unicuique bis, et cum quadam reduplicatione idipsum dicere. Nisi forte propter maiorem Causae, auribus Iudicum inculcationem, ad summum

83

tamen adhuc, tam Actor triplicatione, quam Reus quoque quadruplicatione uti, permittantur. Quibus admissis, et Causae meritum declarari, et attentio Iudicum satis superque praeparari poterit. Nec videntur amplius, ulteriores ipsis concedendae vices: quia sic inutilibus, et non necessariis iterationibus, in longum protrahetur disputatio. Quanquam olim Pompeius Magnus, tertium Consul solus Romae creatus, ante natum Servatorem nostrum anno 51. inter alias Leges, hoc etiam sanxit: ut ad dicendum, Accusator duas horas, Reus vero tres haberet; quod argumento est, Iudicem magis in clementiam, (quoad Iustitia patitur) propendere debere. Et nostri quoque Iudices, in Criminalibus, Reo Procuratore destituto, Procuratorem dare consueverunt: ne scilicet absque legitimo patrono et defensore, ab iis Iudicatus et condemnatus esse queratur. Siquidem et de antiqui Iuris Regula, favorabiliores Rei potius, quam Actores habentur.

Atque haec de Exceptionibus satis dicta sufficiant, nunc iam ad Iuridica Remedia accedendum est, quibus sese In-causam attractus sanare volet.

84