G

GALEA, bellicum tegmen capitis. Isaiae 59. Induet se lorica iustitiae, et galea salutis in capite eius. Vocat galeam salutis, aut salutarem, eo quod servet caput, praecipuum ac nobilissimum membrum, in quo praecipue salus ac vita sita est. nam eo graviter laeso, actum plane de vita est. Sic et Paulus Ephes. 6 loquitur. Sed cum utrobique agatur de spiritualibus armis, neutrobi indicatur, quod nam genus spiritualium armorum Galea salutis significet: cum alioqui gladius, scutum, tibi alia, et aliae partes explicentur: nisi quis per vocem Salutis, velit intelligere salutem et perpetuum auxilium Christi capitis nostri, nobis gratis partam ac donatam. Sic sane ipsemet Paulus 1. Thessal. 5 videtur exponere, cum inquit: Induti pro galea spem salutis. Quoniam non constituit nos Deus, ut nobis iram concitemus: sed ut salutem consequamur per Christum, qui mortuus est pro nobis. Galeam sicutet alia arma, contra aliquam civitatem ponere, significat eam obsidere: Ezech. 23.

GALERUS, communiter quidem pileum, munientem nos contra pluviam ac solis aestum, significat: sed Exod. 39, est proprium quoddam genus tegminis, quod summo sacerdoti imponebatur. Dicit igitur ibi, Decora galerorum faciet.

GALLINAM Dominus nobis non tantum pro symbolo materni affectus, sed suae etiam erga nos solicitudinis et amoris proposuit, 4. Esdr. 1. Collegi vos, ut gallina pullos suos. Matth. 23: Quoties volui congregare filios tuos, sicut gallina pullos suos sub alas, et noluistis?

GALLUS, est symbolum vigilis ac concionatoris, qui nos monet, ut surgamus ad opera lucis, ab operibus tenebrarum. Ideo Christus hoc symbolum Petro abneganti dedit. Iob 38 dicitur, Quis gallo dedit intelligentiam? scilicet temporis. nimirum Deus ipse nubis talia beneficia, et in eis maiorum etiam beneficiorum symbola proposuit.

GAUDIUM, est affectus animi, quo laetamur de aliquo bono, quod sumus consequuti. Verum non raro pro sua causa, id est ipso bono de quo gaudemus, ponitur. Luc. 2. Evangelizo vobis gaudium magnum: id est, rem oppido salutarem, quae merito omnes homines exhilarare debeat. Iohan. 16. Gaudium vestrum nemo tollet a vobis: id est, vestrum ingens bonum, quod vobis verum, solidum ac firmum gaudium parit. Sic Rom. 15. Deus vos repleat omni gaudio: pro, omni bono aut dono, de quo gaudere possitis. Sic et Iac. 1, iubemur pro omni gaudio habere tentationes: id est, pro summis bonis ducere, de quibus merito omnes gaudere, queant. Prov. 14. In gaudio non miscebitur: id est, non erit particeps boni. Sic Christus dicit, Gaudium vestrum nemo auferet a vobis: id est, ingens bonum, quod a me habetis. Facere gaudium magnum. pro, excitare, Act. 15. Gaudium de laeticia pii erga Deum dicitur, Rom. 14. Non enim est regnum Dei esca et potus sed iustitia, et pax, et gaudium per Spiritum sanctum, Porro Galat. 5 videtur potius de hilaritate erga proximum dici: Fructus spiritus est charitas, gaudium, pax, lenitas, benignitas. Utrumque sane gaudium, sive erga Deum, sive proximum, efficit Spiritus sanctus in piorum pectoribus. Aliquando etiam ad remotiorem causam vox Gaudii regreditur. Psal. 48. Pulcher situ, gaudium universae terrae mons Syon. id est, Syon est causa aut fons summorum bonorum, quae universae terrae inde provenient, unde omnes gentes merito gaudebunt ac exultabunt. Ponitur aliquando gaudium pro suo effectu: id est, pro laeto sermone. ut Psal. 126. Tunc repletum est os nostrum Gaudio: id est, laeto sermone, gratiarum actione, et celebratione Dei. Gaudium etiam pro ipsa fruitione boni, unde gaudium oritur. Iohan. 3. Baptista dicit, Gaudium meum impletum est: id est, plene perfruitus sum bono optato, nempe praesentia ac gloria Meschiae. Sic opinor dici etiam Iohan. 15: Ut gaudium meum sit in vobis, et gaudium vestrum implentur: id est, plene perfruamini meis bonis. Dicitur et Deus gaudere super populo suo, Isa. 62. id est, delectari eorum pietate ac felicitate. Urbs gaudii mei, Ierem. 49. pro, de qua gaudere solebam. Domus gaudii, Isa. 32. id est, de qua quis gaudere possit, aut qua laeti voluptatis causa utuntur, seu denique gaudium excitans. Simili phrasi dicitur et Oleum gaudii. Isaiae 61. Item Oleum laeticiae: scilicet quod exhilarat, et quo laeti utuntur et fruuntur. Gaudium aruit â filiis hominum, Ioel 1. pro, periit arescentibus frugibus. Gaudium facere audire, Psalm. 51: Audire fac me gaudium et laeticiam, et exultent ossa humiliata. id est, indica aut evangeliza mihi laeta, nempe quod remiseris mihi peccata. Gaudium salutis redde mihi, Psal. 51. pro restitue mihi salutem, seu remitte mihi peccata, et sic me fac gaudere. Gaudium Domini est fortitudo vestra, Nehem. 8. pro, divino gaudio aut exhilaratione validi robustique reddimini. Gaudium alicuius cum aliquo: id est, delectatur eo. Isaiae 8. Gaudium illius est cum Resim. pro, eo populus hic delectatur, cuperet illi subiici. Gaudere super aliquem laeticiam. Zoph. 3 Gaudebit super te laeticiam. id est, magnum gaudium erit. Vox gaudentium, pro gratiarum actione, celebratione. Ierem. 30, Et egredietur ab illis gratiarum actio, et vox gaudentium. id est, celebratio Dei de datis bonis.

GEHENNA, Christo servatori locum aeternorum suppliciorum significat. Matthaei 5. 10. 18. 23. Marci 9.

-- 191 --

357/358 Luc. 11. et alibi in Evangelistis. Utitur hac voce et Iacob. 3. Sumpta autem est haec appellatio a nomine loci. Fuit enim vallis in suburbio Hierosolymae versus Meridiem ac Orientem, admodum fertilis et amoena, in qua posteriores reges erexerant Moloch idolum Ammonitarum: ubi exurebant in sacrificium cacodaemoni parvos liberos idololatrae Iudaei. Dicta est et vallis Tophet, propter strepitum tympanorum, quae adhibebant sacrifici, ne parentes exaudirent vocem conflagrantium puerorum. Eam postea pius rex Iosias, congestis eo cadaveribus et ossibus impiorum sacrificorum, contaminavit, et prophanam detestabilemque reddidit. Hieremias quoque cap. 19, de eius contaminatione inquit: Ecce dies veniunt, dicit Dominus, et non vocabitur amplius iste locus Tophet, et vallis filii Hinnon, sed vallis occisionis, etc. Ob memoriam igitur tam abominandae idololatriae, et postea factae prophanationis, Christus voluit hoc nomen ad ipsum infernum transferre. Verisimile nihilominus est, hanc vocem iam olim pro inferno usurpatam sicut Tophet dudum infernum significavit, ut mox audiemus. Significat alioqui, si vocis etymologiam exponas, idem quod vallis Ennon: quod proculdubio olim nomen proprium fuit viri, qui eam antiquitus possedit. Nam Iosuae 18 dicitur vallis filiorum Hinnon. et 2 Paral 28. Ipse adolevit incensum in valle filiorum Hinnon, et lustravit filios suos igne, iuxta ritum gentium quas interfecit Dominus in adventu filiorum Israel. Isaias cap. 30 usus est eiusdem vallis nomine diverso, nempe Tophet, pro inferno: et simul infernum depinxit. inquit enim: Quoniam ordinata est ab heri Tophet, etiam pro rege est praeparata quam Dominus in profundum posuit, et dilatavit, cuius incendium est ignis et ligna multa: et flatus Domini, qui est quasi fluvius sulphuris, succendit eam. Filium gehennae duplo magis fieri proselytum a Pharisaeis conversum, quam antea fuerit, testatur Dominus Matth 23. pro, duplo magis dignum aeterno supplicio, quam antea propterea quod antea erat simplex ethnicus ac ignarus veri Dei: nunc vero, icto cum vero Deo foedere, ad innumeros errores apostataret: et Meschiam servatorem, quaerendo operum legisque iustitiam, reiiceret ac conculcaret. Gehennae aliquando ignis additur, et dicitur tum Gehenna ignis, Matth. 5. tum ignis Gehennae: tum simpliciter ordine, ac veluti per appositionem. Marci 9. Proiici in Gehennam, in ignem inextinguibilem: ubi quasi explicatur, quid Gehenna sit. Infernus igitur varia habet nomina in Sacris literis: ut est, Sepulchrum, ignis inextinguibilis. Lucas vocat Abyssum: Apoc. puteum abyss. Paulus inter alia etiam infima terrae. Petrus secundae secundo, Tartarum. Isaias, Tophet: Christus, Gehennam. Appellatur et tenebrae exteriores, pars cum hypocritis, etc.

GENERATIO, a gignendo, sicut et Graecum γεινεὰ , et Hebraeum תולדת Tholedet. Nam Dor, quod etiam Generatio vertitur, et hic simul explicatur, aliunde venit. Habet autem varia significata in Sacris literis, aliis linguis minus usitata: quae percurram, ne simpliciorem Lectorem fugiant, eique obscurum sensum loci relinquant. Primum igitur significat successiones hominum, sese invicem gignentium aut propagantium. Sic ab Abrahamo usque ad nativitatem Christi, Matthaeus dicit fuisse generationes 42. id est, tot commutationes hominum in una linea seu successiones liberorum parentibus succedentium. Secundo, significat omnes homines simul aliquo tempore viventes. ut Noachus dicitur iustus fuisse in sua generatione: id est inter suae aetatis homines solus repertus est pius, instante iam diluvio. Hinc fit, ut quoniam mores hominum fiunt subinde deteriores, aliqua hominum aetas dicatur prava et perversa, et prioribus deterior: sicut Poetae priores aetates aureas, aut argenteas fingunt. Sic Exod. 1, dicitur mortuus Ioseph, et universa illa generatio, Ezech. 1. Generatio labitur, generatio advenit Sic Homerus: Qualis generatio foliorum talis et hominum. ubi proprie ipsam procreationem ac interitum hominum denotat. Tertio, significat homines non quidem eodem tempore viventes, sed tamen simili ingenio praeditos. Sic dicitur Generatio iustorum, Psalm. 14. Item, Generatio quaerentium Deum, Psal. 24. et contra Generatio iniustorum. Ubi homines, ob morum et naturae similitudinem habentur pro una generatione, etiamsi diversissimis locis et temporibus vivant. Sic Luc 16 dicit Christus, filios huius seculi esse sapientiores filiis lucis in sua generatione. id est, inter suos: vel potius, in suis rebus ac negociis: nempe carnalibus, in quibus mire vigilantes, sagaces ac industrii sunt. sicut supra dixi, etiam mores ipsos unius aetatis, generationis nomine notari. Quarto, significat ipsum seculum, tempestatem, aetatem. Sic singulis seculis anni centum a Latinis tribuuntur, propterea quod intra centum annos omnis prior aetas interit. Sic Gen. 15 dicit Deus Abraamo, posteros eius 400 annis servituros exteris et quarta generatione illos esse reversuros: scilicet, exacta illa quarta generatione. Sic et Homerus dicit, Nestorem tres γεινεὰς generationes vixisse, et cum quarta tunc versatum esse: id est vixisse 300 annos, et iam quartam centuriam annorum esse ingressum. Quinto, ipsam propagationem, aut etiam creationem, seu nativitatem significat. Sic Gen. 2 dicitur: Haec est generatio caeli et terrae. pro hoc modo caelum et terra procreata sunt a Deo, et porro alias creaturas Deo operante procrearunt. Sexto, interdum significat res gestas et negocia, quae una aliqua aetate aut certis quibusdam hominibus acciderunt: sicut semper in Genesi, cum propagationes alicuius familiae indicantur, simul et res gestae narrantur. Sic Liber generationis Christi, significat non solum explicationem, ex quib. maiorib. sit ortus Christus: sed etia res eius gestas pollicetur. Quod observandum est, ne quis huius Hebraismi ignarus, putet plura in eo Evangelista praestari, quam initium polliceatur, aut etiam sequentia ad illud initium non protinere. Septimo, nonnunque unius familiae propagatio dicitur, sicut saepe in Genesi habemus: Haec est generatio Sem, cap. 11. aut, Haec est generatio Esau, 36. id est, haec est propagatio posteritatis illius hominis. Octavo, aliquando certum genus hominum notat, ut in tertia significatione dixi, plane ut in Eunucho Terentii: Est genus hominum, qui esse primos se omnium rerum volunt, nec sunt. Prov. 30. Est generatio quae patri suo benedicit. Est generatio quae munda est in oculis suis. Nono, aliquando simpliciter ipsam gentem significat. Sic Christus dicit Matth. 24, eam generationem non transituram, donec omnia fiant: id est, gentem Iudaicam non interituram prorsus. Sic Moses vocat Israelitas Deut. 32, gentem perversam et distortam. Et Christus saepe, generationem pravam et adulteram tametsi in hoc loco ad tertiam significationem de qua supra dictum est, aptius retuleris. Confirmat hanc significationem, quod clare dicitur, Christum et extremum diem ante finem aut interitum illius generationis, venturum. Confirmat quoque ipsa experientia, quod tum mirabiliter conservatur gens Iudaica, ne in tot periculis vel intereat, vel degeneret in gentes, inter quas vivit, ut innumerae aliae gentes. sicut Germani Italici et Gallici degenerarunt in Italos ac ac Gallos, et Vandali passim in Germanos. Huc facit etiam, quod Deus per totum mundum dispersit istam impiam gentem, ut volens nolens testetur de Christo dum confitetur fuisse quendam hominem profitentem se esse Christum, et multorum ac magnorum miraculorum patratorem, quem ipsi crucifixerint, et post cuius crucifixionem paulo post sint funditus eversi ac dispersi, ac denique a quo sit orta ista religio ac gens quae Christiana vocatur. Sensus ergo. est, quasi Dominus inter alia dixisset: Haec horrenda quae

-- 192 --

359/360 ego vobis dico, minor ac praedico, adeo certa sunt, ut haec ipsa gens, nempe vos Iudaei sitis ea sensuri, visuri et experturi: nec somnietis vel vos impii nunquam hasce calamitates vos afflicturas: vel vos pii, timeatis, hasce liberationes vobis nunquam obventuras. Nisi hanc vocem sic acceperis, nunquam vere ac luculenter contradictionem ex textu auferes, eumve secum conciliabis. Vox haec reduplicata aliquando plures aetates, aliquando etiam ipsam aeternitatem significat. Exemplum prioris sit Psal. 61: Dies super dies regis adiicies, et erunt anni eius ut generatio et generatio: id est, per plures aetates vivet. Sicut Homerus de Nestore scribit, quod superatis iam duabus, cum tertia generatione vixerit. Sic et Psal. 10 longissimum tempus significat, Non movebor a generatione in generationem: id est, longissimo tempore vivam et florebo. Sic et Psal. 8. Extendes iram tuam a generatione in generationem: id est, longissimo tempore. Aeternitatem significat in hisce exemplis. Dan. 4. Cuius dominium est aeternum, et regnum a generatione in generationem. Isa. 51. Salus mea a generatione in generationem Psal. 32. Timebunt te cum sole, et ante lunam. a generatione in generationem. Sic et Psal. 102. Anni tui a generatione in generationem. Anni generationis et generationum, aliquando ponitur pro priscis temporib. Deut. 32. Considera annos generationis et generationis: id est prisca tempora. Contra, eadem phrasis aliquando significat tempora post multas aetates sequutura. Loel 2. Et post eum non addet usque ad annos generationis et generationis. Sic et Generationes seculi, longissima tempora denotat. Gen. 9. Signum foederis in generationes seculi. In generatione altera deleatur nomen eorum, Psal. 109. pro, nullos habeant nepotes. Etiam decima generatione non ingredietur manser in Ecclesiam Dei: Deut. 23. pro, nunquam: id est, non fungetur dignitate aut magistratu. Deus est in generatione iusta: id est, piis hominibus, eosque tuetur: Psal. 14. Generationes vestrae, saepe Deus mandans aliquid adiicit, ut id observent per generationes suas. Exod. 12. 29 et 31. id est, apud omnes posteros. Generationem eius quis enarrabit? Esa. 53. de Christo. Caeterum Augustinus, et Lactantius Instit. 4, disserunt tres esse Christi generationes: unam ab aeterno ex patre, secundum divinitatem: secundam in tempore, ex matre, secundum humanitatem: tertiam in membris suis, id est, nativitate piorum ac totius Ecclesiae, ex Deo. Sensus igitur in loco Isaiae videtur esse: filii generationem ex patre esse prorsus ineffabilem, sicut omnes patres testantur: quorum testimonia collegi, contra eos qui ociose comminiscuntur, filium a patre cogitatione esse genitum, dum pater semet intuetur, et quandam imaginem sui concipit aut fingit: quam haeresim Marcionis etiam Irenaeus refutat.

GENS, primum proprie accipitur pro hominum maxima multitudine, in una aliqua regione vivente: ut Genes. 2, Num. 14, Faciam te in gentem magnam: item, Ponam te in gentem robustam: Deut. 9. pro, efficiam ut ex te propagetur gens magna et potens. Gen. 22. ponitur synecdochice pro primis parentibus duarum gentium. Dicit enim Deus ad Rebeccam, duas gentes ac populos esse in utero eius, quae ita inter sese invicem collidantur. Synecdoche igitur est, qua ponitur principium pro toto. Per catachresin crebro pro quibusvis populis ponitur, praeter Iudaeos, significatque omnes infideles: sicut et hodie in Ecclesia gentilis et ethnicus infidelem quemvis significat. Lumen in revelationem gentium, et gloriam plebis tuae Israel: Luc. 2. id est, ad illuminandas gentes, ad docendas ac erudiendas eas. Sic Petro obiicitur quod ad gentes introiverit: id est, familiarius commercium cum exteris habuerit, quod erat lege vetitum. Sic Gal. 2. Paulus dicitur esse Apostolus gentium, et Petrus coegisse Gentiles iudaizare. Gentilis natura et Iudaeus natura, pro natus gentilis aut Iudaeus: Rom. 2. Gal. 2. Indicabant igitur Iudaei hac voce omnes alias gentes, sicut Graeci et Romani voce Barbari. 1. Cor. 5, simpliciter pro impiis accipitur, cum dicitur talis scortatio nec inter gentes quidem nominari: id est, inter nondum conversos, seu in gentilismo. Alioqui ipsi Corinthii maxima ex parte gentiles genere erant. Ex hac significatione, cum gens significat alienos a Iudaismo, oritur disputatio de Vocatione gentium, cum olim Iudaei, et etiam ipsi Apostoli dubitaverrunt, vel potius indubitanter senserunt, gentiles non esse accersendos a Deo per suum verbum, nec accensendos in populum verae religionis sectatorem, nisi sese plane in Iudaismum dederent, et quasi Iudaica gens fierent. Ponitur aliquando haec vox pro paucis, sicut apud Germanos volk. Sic Gen. 20: Abimelech orans, minanti sibi Deo ob raptum Sarai dicit: Num etiam gentem ignorantem et iustam interficies? Psal. 2: Quare fremuerunt gentes? Promiscue quosvis impios Meschiae resistentes intelligit. Gens sancta et regale sacerdotium vocantur verae religionis sectatores, Exod. 19. Sic illud Gen. 20. Num gentem iustam perdes? tametsi hic tantum insontes denotet. Cum Deus Abrahamo nomen mutat, et promittit se eum facturum patrem multarum gentium, clare indicat vocationem gentium, et quod etsi ex illis credentes fiant promissione ac fide filii et haeredes Abrahae: sicut ipsemet Paulus Rom. 4. eum locum exponit, et postea in Galatis etiam prolixius tractat. Gentium plenitudo. Rom. 11, Donec gentium plenitudo ingrediatur. id est, donec ingens multitudo gentilium, atque adeo totus numerus salvandorum ex ipsis convertatur. Duae istae voces, Gens et Circumcisio, saepe opponuntur quarum haec Iudaeos, illa Ethnicos notat: tametsi saepissime alioqui etiam in novo Testamento ponatur vox Gens pro Iudaeis. Gentiliter vivere, Gal. 2, est libere vivere, neglecta ceremoniali lege. Contra ibidem, Gentiles cogere Iudaizare, est, eos compellere ad observationem Iudiacorum rituum.

GENU, nomen notae partis in corpore humano, parit etiam quosdam idiotismos. Primum, quia ibi ob pondus movendi corporis, maxime requiruntur vires nervorum et musculorum, et citissime in ea parte debilitas sentitur: ideo in descriptione debilis corporis, illius partis imbecillitas vel in primis notari solet. ut Nahum. 2. Cor liquefactum erit, et collisio genuum, et debilor in cunctis renibus. Genua collidi ait. cum enim parum est roboris in nervis et musculis circa genua, in motu sub tanto corpore nutant, et in sese invicem impingunt. Sic et Psal. 109. Genua mea debilitata sunt a ieiunio. Sic et Homerus solet debilitatem genuum celebrare: ut cum dicit, Caniculares dies debilitare genua virorum. et Horatius contra dicit, Virere genua. Eadem ratione et Ezech. 7 dicitur, Omnia genua ibunt tanquam aquae: quod scilicet, sicut aquae nullam habet inter sese connexionem, nullam etiam vim se sublevandi, sed temere fluit unaquaeque pars, quo eam pondus abripit, et locus ei patet in praeceps: sic etiam in debilitate corporis alio alia pars sub pondere ablata ruit, non sublevantibus ac regentibus amplius suum corpus genubus. Ab hac porro externa imbecillitate corporis ac genuum, per metaphoram transferuntur locutiones ad omnes alias imbecillitates, sive fortunarum, sive animi moerore ac dolore prostrati, sive etiam spiritualium infirmitatum. Hinc Isaias 35 dicit, Genua debilia roborate: id est, consolando et instruendo confirmate. Eadem locutio et Iob 4, ac alibi reperitur. Secundo, quia adorantes aliquem solent curvare genua: ideo genuum incurvatio pro subiectione, cultu et adoratione ponitur. Sic Paulus Phil. 2. dicit, Christo id a patre datum esse ut omne genu coram eo incurvetur, caelestium, terrestrium,

-- 193 --

361/362 et in ferorum: id est, ut omnia sint ei subiecta. sicut alibi affirmat, sibi omnem potestatem esse traditam in caelo et in terra. Tertio, quia matres curantes infantes, aut ludentes cum eis, solent eos habere in genubus: ideo Isaias 66, sic describit mollem piorum tractationem inquiens: Super latus portabimini, et super genua laetificabimini. id est, ad risum ac lusum provocabimini, aut exhilarabimini. Denique, ad alicuius genua nasci, est, apud eum gigni et educari: Gen. 50. Tametsi ea potius videtur sententia esse, quod suorum nepotum nascentes parvos liberos in sua genua susceperit, et more nutriculae aut matris cum eis lusitaverit. Videri nihilominus possit singulari quadam ceremonia receptum fuisse, ut aliquando mulierculae super aliena genua parerent: sicut Rachel dicit ad Iacobum: Ingredere ad ancillam meam, et pariat super genua mea, ut et ego aedificer ex ea. forte voluerunt indicare, illam prolem perinde suam esse, ac si statim in ipso partu ex suis genubus suove utero elapsa esset.

GERMEN, per metaphoram a plantis ad homines translatum, saepe liberos ac posteros alicuius significat: quia perinde liberi ex parentibus nascuntur et succrescunt, sicut germina aut virgulta ex radice aut trunco arborum. Iob 20. Germen domus impii migrabit: id est, posteri impiorum vel alio migrabunt, vel etiam interibunt. Isaiae 14. Et perdam Babylonis nomen, et reliquias, et germen, et progeniem. Hinc est quod Melchias vocatur germen Davidis. Isaiae 11, Ieremiae 23: quia erat nasciturus longo tempore post, ex obscurata et pene deficiente stirpe Davidis, sicut nonnunquam nova germina ex semimortua radice veteris trunci oriuntur. Porro quia Prophetae multum inculcant nomen germinis de Meschia: inde factum est, ut Zach. cap. 3, hoc nomen ei quasi proprium attribuerit. inquit enim ibi Deus: Ecce adduco servum meum germen. Quasi diceret: Eum servum adduco, quem toties per prophetas nominavi germen. tametsi de hac voce vide in Orior. Isaiae 4, vocat Meschiam germen Domini et fructum terrae: ubi videtur recte duas eius diversas naturas, et naturarum diversas origines indicare, quod germen divinitatem innuat, fructus vero terrae humanitatem. GERMINARE ac florere simili metaphora ab arboribus ad homines transfertur, et significat aliquos vigere, crescere numero et opibus. Isaiae 27. Venturis diebus radices aget Iacob, florebit et germinabit Israel, implebuntque faciem orbis fructu. Sic et Psalm. 92. Cum germinant impii sicut herba, ac florent omnes operantes iniquitatem. Veritas e terra germinabit, Psalmo octuagesimo quinto : id est, Deus ex terrenis ac carnalibus hominibus faciet vere pios ac sinceros.

GESTARE animam, significat in extremis periculis versari sumpta forte locutione a re militari, quod pugnantes in suis manibus portare videntur vitam ac mortem si male pugnant, amittunt animam: sin bene, retinent Iob 13, et saepe alias, phrasis haec reperitur.

GIGANTES, videntur fuisse proprium quoddam genus hominum, caeteris robustius: sicut et nunc aliae gentes, aut etiam familiae, solent aliis esse grandiores ac robustiores. Horum generis ac ipsorum fit mentio Gen. 6, Num. 13. Deuteronomii 2 et 3. et 2. Sam. 21. Videtur tamen aliquando haec vox pro quovis potentiore, et praesertim bellicosiore, poni. Sic Psal. 33 dicitur, quod Gigas non servabitur in multitudine virium suarum: et Psal. decimonono comparatur sol exoriens, paratus ad cursum, cum valido ac veloce, seu (ut ibi est) gigante, parato ad conficiendum velociter suum iter. Sic Iob 16 dicitur, Irruit in me sicut gigas. Item in alio Psalmo dicitur, Sicut gigas aut fortis expergiscens a vino. Varia quoque nomina appellationesque Gigantum observasse operaeprecium fuerit. vocati enim sunt Rephaim, a servando aut sanando, quod forte liberarunt suos homines a latronibus aut tyrannis, atque ita veluti vomicis aut carcinis quibusdam ex corpore gentium excisis, eas sanaverunt, nisi quis malit per Antiphrasin sic dictos esse. Item Aenim, quia terribiles fuerunt. Item Horim, vel a nobilitate, vel ab albedine, quod proceres in illis regionibus candide vestiri solebant. Praeterea et Zanzumim sunt dicti, sive a sceleribus, sive ab ira: quia utrunque horum thema huius vocis Zamam indicare solet, et utrumque horum vitiorum istis magnatibus non raro inest. Enackim, quoque, a torque gestando, quasi Torquati sunt vocati: vel a gemendo, quod gemerent miseri propter eos. Nec non Zuzim. Denique postes, sive a proceritate, sive a gestando aedificio, sive quia magnates in portis stabant. Et Nephilim, a cadendo aut irrudendo, et quod subinde invadere ac prosternere alios solebant. Num. 13. Filii gigantis, idem valet quod gigantes: Sicut alibi diximus de phrasi, Filii hominum.

GLADIUS, praecipuum organon belli saepe ipsum bellum, et quamvis eius crudelitatem significat. Sic Christus Matth. 16. dicit, Se gladium in terram misisse: id est, spirituale bellum. Sic Iacob dicit, se acquisivisse terram gladio et arcu suo. Gen. 8. id est, bello ac pugna sua. Sic Ezek. 38, Deus dicitur advocare gladium in Iudaeam. Inducere gladium, levare gladium contra alios: id est, suscipere bellum. Mittere gladium post aliquos. Transiens gladius, Levit. 26. Videre gladium Ierem. 14. Non videbitis gladium, nec fames erit vobis. Nonnunquam etiam quasvis maiores poenas aut calamitates notat. ut Isaiae 1. Si non audieritis, gladio consumemini. id est, variis poenis Dei. Sic Psalm. 7, Nisi conversi fueritis gladium suum vibravit, arcum suum tetendit, et paravit illum. Notat etiam potentiam militarem: ut Psalm. 44, Gladius meus non servabit me. Sic Exod. 18, Eruit me de gladio Pharaonis: id est, potentia bellica. Sic Psalm. 22. Erue a gladio animam meam. Tametsi etiam hic gladius mortem violentam significare possit. Ierem. 43. Qui ad gladium, ad gladium. id est, qui destinati sunt ad violentam mortem. Nonnunquam acerbissimum dolorem. sicut Simeon dicit, gladium pertransiturum esse cor divae virginis: id est, multos tristissimos dolores, et acerbissimos moerores, qui sint ei perinde acerbi futuri, ac si gladio confoderetur. Sic et David dicit, Tanquam gladius in ossibus meis: cum tota die dixerunt, Ubi est Deus tuus? Gladius anceps aut biceps, significat rem valde efficacem. Psal. 149, Gladius biceps in manu eorum, ut faciant ultionem in gentibus. Sic Hebr. 4, sermo Dei dicitur esse penetrantior quovis gladio ancipiti. Nominatur aliquando ipsum Dei verbum gladius. Ephes. 6. Hebr. 4. Isa. 46. Posuit os meum sicut gladium acutum, propterea quod spirituali hoc gladio omnis impietas ac error, ipsi quoque seductores, et pater eorum diabolus, confodiantur et iugulentur. Quinetiam hoc uno et efficaci penetrantissimoque gladio Spiritus sanctus nostrum veterem Adamum in imo corde latitantem iugulat, atque adeo vetus lapideumque cor excindit. Sic forte et gladius oris, Apocalyps. 2. accipiendus est. Gladius malignus, pro insidiosa violentia. Psal. 144. Qui liberasti Davidem, a gladio maligno eripe me, Gladium levare super aliquos, est armis eos invadere. Isa. 2. Gladium levare super lapides, est eos sculpere. Exod. 20. Gladio vivere, Gen. 26, est arte militari, militiaque victitare. Gladios conflari in vomeres, et lanceas in falces, est mutare bellum pace, et studia belli artibus pacis. Saepe hac locutione Prophetae, Christi vere pacifica tempora ac regnum depingunt. Gladium accipere, est Christo, privata authoritate aut libidine semet ulcisci, aut cum alio pugnare: quales dicit Dominus gladio perituros. De ipso verbo Accipio aut Sumo gladium, quod significet temere

-- 194 --

363/364 arripio, sicut et Accipere nomen Dei in vanum, alibi dictum est. Extrahentes gladium: id est, militaris aetatis homines. Os gladii, in Sacris literis significat ipsum acumen, aut aciem. illo enim gladius mordet. Gladius etiam Synecdochice significat rem nocentissimam. Sic Psal. 57 lingua impiorum dicitur esse gladius acutus: id est, perniciosissima res. Eodem modo et de adulterio dicitur, in Proverb Novissimum extraneo amarum sicut absynthium, et acutum veluti gladius biceps. Sic et Psal. 64. Acuerunt ut gladium linguam suam. Sic quoque Psal. 59. Gladii sunt in labiis eorum. Item Iob. 5. Psal. 55. Verba gladii: id est, perinde noxia ut gladius. Retundere aciem gladii alicuius: pro, reddere eum imbellem. Psal. 89. Etiam retudisti aciem gladii eius, et non sublevasti eum in praelio. Gladius excellentiae Dei: id est, bellum ac poenae, quibus Deus glorificatur, eiusque excellentia illustratur. Gladium Domini inebriari, impinguari, etc. Isa. 34, est magnam caedem impiorum factam esse, Deo eos puniente. Gladius orbans: id est, hostilis vis privans patres liberis, aut contra Deut. 32. Sic, Non recedet gladius de domo tua: 2. Sam. 12. id est, hostilis vis, perpetuo aliqui in tua familia occidentur. Iob 27. Si multiplicati fuerint filii eius, erunt in gladium. Stare in gladiis, Ezek. trigesimotertio : Stetistis in gladiis vestris, fecistis abominationem. id est, stetistis innixi vestris gladiis, ut qui sunt parati ad conflictum: vel confisi estis vestra potentia, ideoque egistis quod voluistis. Gladios emere iubet Christus Lucae vigesimosecundo , quo veluti signo eis praedicit, gravissima pericula ac tentationes imminere. Vult igitur eos praeparari et armari spiritualibus armis, contra imminentem conflictum, hostemque. Gladius gladius, Ezek. 21. pro, multiplex bellum, caedes ac poenae: sicut et aliarum vocum repetitio significationem augere solet.

GLORIAE vox admodum crebro, et in variis significationibus in Sacris literis reperitur: Quarum pleraeque non sunt aliis linguis usitatae, eoque merito huius linguae idiomata dici possunt. Disseram igitur de eis ordine, quantum Deus dederit. Nam quid in genere ac plerumque etiam Latinis significet, infra in nomine LAUS plenius dicam. Primum autem disseram de nomine Gloria: deinde de verbo Gloriari, et eius verbali Gloriatio: postremo, de verbo Glorificare et Glorificatio. GLORIA igitur definitur ab Augustino et Quintiliano, quod sit frequens de aliquo fama, cum laude. et a Cicerone, quod sit consentiens laus bonorum, et incorrupta vox recte iudicantium de alicuius excellente virtute. aut denique est, alicuius vel eximii viri, vel bonae rei late patens praeconium. Aliqui recentiores definiunt, quod sit approbatio conscientiae nostrae, recte iudicantis, et aliorum recte iudicantium. Ex istis, quid nam sit aut dicatur Gloria, satis liquet. Dividunt autem nonnulli hanc vocem in gloriam veram, inanem, et aeternam. Verum non est nostri instituti, ipsam rei naturam accuratius definiendo et dividendo exponere: sed tantum, quatenus ad vocabuli explicationem id fieri est necesse. Quando haec vox non ponitur pro illa nostra aeterna gloria ac felicitate, non etiam pro superbia aut inani iactantia, sed tantum in bonam partem de gloria huius vitae accipitur, tum recte subdividi potest dupliciter: nempe in Gloriam Dei, et hominum. Et rursus utraque haec gloria, in gloriam famae, et bonitatis rei. Alias enim gloria significat illam bonam famam, celebrationem, aut opinionem hominum de aliqua re bona: alias, praesertim in Sacris literis, ipsas res praestantes vere bonas aut gloriosas. Primum igitur de creaturae aut humana gloria dicam. Saepe admodum vox haec, res in hac vita gloriosas significat: ut divitias, potentiam, splendidas aedes, vestitum, amplum famulitium, sapientiam, et similia. Dubium autem est, an talia active an passive Gloria dicantur: an quia glorificantur ac celebrantur ab hominibus, vel quia possessorem suum efficiant gloriosum. Sic Christus dicit unum quempiam florem agri elegantius esse vestitum, quam fuerit Salomon in illa sua tanta gloria. Sic Esther 1, Assuerus dicitur parasse grande convivium, ut ostenderet divitiam gloriae regni sui: id est, praegrandes divitias, gloriosas divitias, aut etiam divitias gloriosi sui regni. Sic Psalmus 49 dicit, Non descendet gloria ipsius cum eo in infernum. Genes. 31, dicunt filii Laban, Iacobum fecisse omnem illam gloriam de rebus patris sui: id est, illam tam amplam rem familiarem. Isaiae 10. Ubi relinquetis gloriam vestram? id est, gloriosam opulentiam, de qua tantopere gloriamini. Gloria nomen substantivum, aut abstractum pro concreto aut adiectivo ponitur Psal. 111. Gloria et decor opus eius id est, opera eius sunt decora ac gloriosa. Vox porro haec Hebraice est Cabod, qui omnino creberrime pro divitiis accipitur. Simili ratione et anima ipsa rationalis, aliquando et lingua, Gloria vocatur: quia sunt hominis partes vel maxime gloriosae, eumque glorificantes ac ornantes. Gen. 49, In coetu eorum non uniatur gloria mea: id est, anima: ut plerique interpretantur. Psalm. 30, Psallat tibi gloria mea: id est, anima, aut etiam lingua. Psal. 16. Idcirco laetatur cor meum, et exultat gloria mea. LXX γλῶσσα μου , lingua mea: forte autem rectius, anima. Psalm. 108, etiam pro anima accipitur, cum dicit: Paratum est cor meum, canam, psallam etiam, gloria mea. Gloria pro ornamento crebro reperitur. Sic 1. Cor. 11, gloria quidem mulieris dicitur esse coma, gloria autem viri mulier, et gloria Dei vir. Gloriosum enim est Deo, quod talem subditum habeat, qui eum ut viva imago referat, celebret ac colat. Sic et viro ornamento est, quod talem quasi subditum, eumque se honorantem, ac pro suo Domino agnoscentem habeat: denique et mulieri elegans coma ornamento est. Isa. 5, Gloria populi Israelitici, vocantur eius gloriosi ac inclyti proceres: propterea quod illi glorificant ac exornant populum suntque (ut Poeta inquit) decus pompae. Sic vox haec accipienda est Matth. 4, cum Satan dicitur monstrasse Christo omnia regna mundi, et eorum gloriam id est, splendorem, opulentiam, potentiam, voluptates. 1. Pet. 1, Omnis gloria hominis sicut flos agri: id est, omnes eius opes, potentia, sapientia, iustitia, et quicquid gloriosum habet. Philip. 3. Quorum gloria in ignominia. id est, quorum dignitas et gloriosa dona peribunt, et insuper in eorum extremam perniciem convertentur, in hac, et praesertim in altera vita. Haec eadem phrasis etiam de Dei gloria dicitur Psalm. 4. Usque quo gloriam meam in ignominiam: subintelligitur, vertetis? Similiter in utroque loco verbum subinteligendum est. Ponitur item, crebro vox Gloria communi more pro illa celebratione externa, aut honesta fama, ut David Psal. 7 inquit, Deducat gloriam meam in pulverem: id est, nomen meum obscuret, et inglorium efficiat. Gloria etiam dignitatem significat. Sic 1. Corinth. 15. dicitur esse alia gloria solis, alia lunae: id est, eius essentialis praestantia aut decus, quo multum excellit sol lunam, caeterasque stellas. Gloria ad Deum relata, significat aliam ipsam gloriosam divinitatem, omnipotentiam, ac sapientiam eius. Sicut Moyses Exodi 33, Ostende mihi gloriam tuam. Et paulo post, negat Deus eum posse faciem suam videre. Sic Iohannes dicit de filio Dei: Vidimus gloria eius, gloriam ut unigeniti a patre. id est, ex doctrina, miraculis, et aliis indiciis eius, perspeximus ipsius divinitatem et omnipotentiam. Sic Iohan. 2, Christus dicitur miraculo commutatae aquae in vinum patefecisse gloriam suam. Psalm. 26, Habitaculum gloriae Dei vocatur tabernaculum, ubi Deus ipse promiserat se habitaturum. Gloria eius super caelum et terram, Psal. 14 et id est, ipsemet ubique est. Sic Iohan. 11. Si credideris, videbis gloriam Dei. id est, experieris eius omnipotentiam ac bonitatem. Sic Roman. 6, dicitur Christus excitatus

-- 195 --

365/366 a mortuis per gloriam patris. Hebr. 1, Christus dicitur splendor gloriae patris: id est, gloriosae ipsius dignitatis. Coloss. 1. Secundum robur gloriae ipsius. Gloria Dei etiam omnia bona ac beneficia Dei aliquando significare videtur. Ephes. 3. Ut det nobis secundum divitias gloriae suae id est, gloriosorum bonorum ac beneficiorum, quae largiri piis solet. Aliis Gloria hic misericordiam valet. Gloria Dei aliquando significat illam lucidam fulgentemque nubem, splendorem ac maiestatem, seu illam gloriosam Dei praesentiam, et modis omnibus admirandam, qua apparere Deus etiam externis oculis solet. Sic dicitur Isaias vidisse gloriam Dei, Isaiae 6. et Iohan 12. et Lucae 2, Gloria Dei circumfulsit eos. Actor. 22. Non respiciebant prae gloria splendoris illius. In hac significatione credo vocem eam accipi, cum toties dicitur Christus venturus ad iudicium extremum cum multa gloria ac potentia: id est, admiranda, et divina quadam specie ac maiestate. Levit. 9. Et apparuit gloria Domini toti populo. Sic saepe dicitur replevisse gloriam Domini totum templum: id est, veluti nubem quandam divino fulgore splendentem. Gloria quoque Dei significat illam summam felicitatem, qua caelites perfruuntur. Luc. 24. Intrare in gloriam ipsius. Talem gloriam vidit Stephanus Actor. 7. In hoc sensu dicit Paulus Rom. 8, Non esse dignas praesentes passiones futura illa gloria. et 15, Christum nos accepisse in gloriam Dei. et 2. Corin. 4, Momentaneas afflictiones nobis augere aeternum pondus gloriae. 2. Corinth. 4 dicitur, quod Satan teneat captiva corda suorum, ne eis affulgeat splendor Evangelii gloriae Christi: id est, Evangelium disserens de summa ac gloriosa felicitate, ac bonis quae nobis contingunt per Christum. Gloria Dei est etiam celebratio ac praedicatio Dei. Sic dicit Deus, Gloriam meam alteri non dabo: id est, mihi debitam celebrationem, honorem, etc. Sic et Christus Iohan. 11 ait, Morbum Lazari esse non ad mortem, sed in gloriam Dei: id est, ut Deus per eum glorificetur ac celebretur. Roman. 3. Si veritas Dei exuperavit per meum mendacium in gloriam ipsius. id est, ut ipse celebretur, glorificetur. Ephes. 1 bis repetitur, In laudem gloriae ipsius: id est, ad laudandam ac celebrandam eius gloriam. Sic accipitur haec vox in angelorum cantico, Gloria in excelsis Deo: quia per Evangelium et Christum vere glorificatur ac celebratur Deus. Nam et gloria eius per doctrinam ac spiritum reveratur, quod solus sit iustus ac iustificans, aut iustus ac misericors: et nobis vis eum vere agnoscendi ac celebrandi, per Spiritum sanctum datur. Gloria Dei est quoque vera iustitia, quae creaturae rationali praecipue inesse, eamque ornare et glorificare deberet, quam Deus veram esse gloriam statuit, et aeterna glorificatione dignam censet, quae idem ferme cum imagine Dei est. Dicitur autem gloria Dei, quia de ea apud Deum gloriari queamus, seu quia coram Deo valet: ut in locutione Iustitia Dei prolixius exposui. Sic Roman. 3 omnes peccasse dicuntur, et carere gloria Dei: seu sublatam esse omnem gloriationem coram Deo, etiam ipsimet Abraamo, qui tamen potest coram hominibus de sua iustitia gloriari. iustificari autem gratis per illius gratiam. Opponitur ergo defectus gloriae Dei, iustificationi, et convenit cum peccato. Sic et Isaiae 60, Gloria Domini super te exorta est: videtur proprie iustitiam, quam Deus nobis per Meschiam revelat et offert, significare. Gloria Dei est et cultus ac religio eius. Roman. 1. Commutaverunt gloriam eius in imaginem hominis, etc. quod mox dicit, Mutaverunt veritatem eius in mendacium. Gloria Dei est etiam renovatio imaginis Dei, per Satanam inversae in nobis. ideo dixit Paulus, nos contemplari gloriam Dei, et transformari a gloria in gloriam: id est, ab inchoata instauratione, in subinde pleniorem et absolutiorem. 2 Corin. 3. Ibidem dicitur gloria ille fulgor, qui ex facie Moysis prodibat, ob quem non poterant Israelitae revelatam eius faciem inspicere. Deus dicitur Pater gloriae, Ephes. 1, quia solus est vere gloriosus, solus autor omnium verorum bonorum, et solus nos in hac extrema ignominia iniustitiae et mortis iacentes glorificat. Sic Actor. septimo : Deus gloriae apparuit eis. Et 1. Corinth. 2. Dominum gloriae crucifixerunt: id est, Deum gloriosum et glorificantem. Gloria, honos et laus, aliquando idem pollere videntur: eoque etiam coniunguntur more Hebraeo, ut illi synonyma aliquando connectere solent. Hebr. 2. Gloria et honore coronasti eum. Philip. 1. Fructus iustitiae contingit per Christum, ad gloriam et honorem Dei. Gloriae, vocantur gloriosi, plenique dignitate, ac quasi maiestate quadam, magistratus. 2. Petr. secundo : et in epistol. Iudae: Glorias non timent blasphemare. quia Deus talibus personis ut officium, ita et dignitatem suam aliquo modo communicat. 2. Corinth. 3 dicitur. Legem et Evangelium fuisse in gloria: id est, a Deo et hominibus magnifactam, gloriosis miraculis illustratam, et praeclaros effectus operantem: multo tamen gloriosius fuisse Evangelium, maioraque efficere. Diximus supra, quod Aliquid esse gloriam alicuius, significet, esse eius aliquod ingens bonum, causa omnis gloriae ac boni, aut certe eximium ornamentum. Sic saepe Deus et verus cultus dicitur Gloria Israelis. Hieremiae secundo : Populus meus mutavit gloriam suam in id quod non prodest. Et Psalm. 106. Et populus meus permutaverunt gloriam suam in similitudinem bovis. Psalm. 3, Gloria mea Dominus id est, qui me solus glorificat, qui gloriandi causam dat, et de quo solo vere gloriari iure possum, ac debeo. Psalmo octuagesimonono : Gloria fortitudinis eorum es: id est, causa, effector, ut de fortitudine laudentur. Gloria, pro arca Dei ponitur Psalmo septuagesimooctavo : Gloriam suam in manus hostis tradidit. Inde in historia Samuelis Aechabed, quia amissa est arca aut gloria Samuelis. Gloria et decor opus eius, Psalm. 111. id est, quicquid agit, est gloriosum ac decorum, est plenum magnifica dignitate, ut et supra exposita ratione Heb. dixi. Saepe hoc abstractum in genitivo cum aliquo substantivo construitur, et significat idem quod gloriosum. Hier. 48, Fractus est baculus gloriae. Corona gloriae, Ezech. 16. pro gloriosa. Currus gloriae, Isaiae 22. Nomen gloriae, Psalm. 72. pro, gloriosum. Vasa gloriae tuae, Ezech. 16. 26. pro, vasa tua gloriosa. Corpus gloriae, id est, gloriosum. Facere aliquid alicui ad vel in gloriam: pro, ut ei sit ornamento. Exodi 28. Filiis Aaron facies tunicas ad gloriam et decorem. id est, ut sit eis pulcherrimus ornatus. 2 Par. 3. Texit domum lapide precioso in gloriam et decorem. Afferre gloriam Deo, est eum laudare, glorificare. Psal. 29. et 96. Afferte Domino gloriam et fortitudinem: pro, celebrate eum de sua fortitudine, tribuite gloriam Deo, vestra fide, ore et operibus. Ibidem, Afferte gloriam nominis eius: id est, quae nomini eius conveniat, qua eius maiestas digna est Sic et Dicere gloriam. Psal. 29. pro celebrare. Dare gloriam Deo, idem est. Sic Iosua dicit ad Achan, cap. 7, Da gloriam Domino, et da ei confessionem, et indica quid feceris. id est, agnosce et fatere eum omnia scire, esse iustum merito nunc irasci, et te punire: tuamque culpam confitere, ac damna. Sic et Pharisaei dicunt ad caecum natum, Ioan. 9. Da gloriam Domino, nos scimus quod hic homo peccator est. id est, agnosce quidem et celebra hoc Dei beneficium, sed nequa quam illud isti seductori tribueris, eumve propterea excusaveris, sed soli Deo. Abramus quoque dicitur dedisse gloriam Deo, credendo ei: Roman. 4. id est, agnoscendo, certo statuendo, ac celebrando Deum, qui talia promiserat, quod sit et verax et omnipotens, qui promissa praestare possit, quantumvis videantur rationi impossibilia. Dicitur et Deus

-- 196 --

367/368 dare alicui, aut in aliquo gloriam suam, cum praeclaris factis ac operibus declarat in aliquo suam gloriosam bonitatem, sapientiam, et omnipotentiam. Ezech. 39. Dabo gloriam meam in gentibus. Et in insulis: Isaiae 42. id est, eximiis operibus inter gentes factis, illustrabo gloriam meam, ubi antea vel ignorabar, vel etiam male audiebam, ut non verus ac omnipotens Deus. Sic et Ezech. 26 dicitur Dare gloriam in terra viventium: id est, cum Iudaeam tunc a gentilibus vastatam denuo gloriosis operibus suis instaurabit, tum in politicis, tum et in spiritualibus. Sic quoque conspici dicit Psaltes 90, gloriam Dei in servis eius, cum ingentia eius beneficia et alia mirabilia ipsius facta in eis cernuntur. Sic quoque Deus dicitur ponere gloriam suam in caelo, Psalm. 8. id est, admiranda ac gloriosa opera, sive in materiali isto caelo, sive in Ecclesia sua, efficere. Ponam te in gloriam perpetuam, Isaiae sexagesimo : id est, efficiam te perpetuo gloriosum. Ad vel in gloriam aliquid alicui esse, 2. Paralip. 26 dicunt sacerdotes Uziae, volenti sacrificare: Non erit tibi in gloriam a Domino. id est, Deus te ob hoc factum puniet, et ignominiosum efficiet. Sic Isaiae 4 inquit: In die illa erit germen Domini in gloriam et decorem. id est, gloriosum et inclytum. Gloria et gloriatio duplex est: alia quidem primaria ut summi gradus, alia vero secundaria, ut et aliae multae res duos quosdam gradus habent. Nam Gloriari de aliqua re, aut facto, est, alicuius sui boni magnitudinem agnoscere, de eo sibi placere, seque beatum putare, et insuper id ore apud alios depraedicare. Sic alius gloriatur in aut de alia re. Sed Deus Hierem. 9, et Paulus 1. Corinth. 1. prohibet omnes in quoquam alio gloriari, quod ad summum gloriationis gradum attinet, quam in solo Christo, eiusque cognitione. In hanc sententiam et in hoc summo gradu Paulus dicit exclusam esse omnem gloriationem, et obturatum esse omne os, Roman. 3. id est, ut nemo gloriari possit de ulla sua iustitia aut bono opere, per quod servetur. Haec enim gloria soli filio debetur, quod eius iustitia genus humanum saluetur. Dicit item 1. Cor. 1, de solo Deo esse gloriandum: id est, ei fidendum, in eum sperandum, illumque solum celebrandum esse, quia ipse nobis donaverit filium, ut sit nobis sapientia, iustitia, sanctificatio, et redemptio. Ita Gloriari in Deo, est in eo habere fiduciam, in de petere et expectare omnia bona, indeque veluti ab uberibus matris dependere. Hac ratione et occasione gloriatio spei Hebr. 3, pro fiducia iustificam te accipitur. De hac ergo vera ac coram Deo valente et salvante iustitia cum gloriaretur Pharisaeus, merito damnatur, quia nec legem, nec Evangelion, nec suum morbum, nec medicum Christum, nec denique iustitiam aut misericordiam Dei agnoscebat. Gloriatio secundaria, et extra iustificationem, est etiam de aliis Dei bonis ac donis: verum ita, ut semper in autorem eorum respiciamus. Sicut etiam de iustitia potest gloriari Abraham: verum coram hominibus non coram Deo, seu non ut si per eam iustificaretur. sicut Paulus dicit, Nihil mihi conscius sum, sed in eo non sum glorificatus, ut Pharisaeus ille: quia in conspectu ac iudicio Dei non iustificabitur ullus vivens. id est, potest gloriari Abraamus, Paulus, aliique multi, quod praestiterint externae disciplinae iustitiam, quam caecus mundus pro eximia quadam perfectissimaque iustitia habet: Ted talem iustitiam quae coram Deo valeat, neminem mortalium ex suis operib. habere certissimum est. De hac igitur secundaria gloriatione, aut praestantia, dicit Paulus 2. Cor. 1. Gloriatio autem nostra est, testimonium conscientiae nostrae. quasi dicat: Non volo hominum testimonia de meis laudibus citare, quorum plerique aut infensi mihi sunt, et me pro catharmate habent, aut saltem res tantas non intelligunt: sed de meae conscientiae testimonio gloriabor, quae me amplissimo testimonio ornat. Sic et Gal. 6 inquit: Probet autem unusquisque opus suum, et sic habebit gloriam ex semetipso. id est, tum ex propria virtute, non alienae famae obtrectatione: tum eius saltem propria conscientia ei verum testimonium dante, si omnino mundus non volet eum glorificare. Sed tamen contra 1. Cor. 1 et 3 dicit, neminem debere gloriari in se aut aliis: ubi de ista, ut diximus, secundaria gloriatione agitur. Sed sensus est, eatenus gloriandum non esse, tanquam scilicet si ex hominibus essent illa ingentia bona ac dona, non a Deo solo. Glorificare, est alium gloria ornare, illustrem ac gloriosum reddere, quod dupliciter fieri solet: nempe tum testimonio seu agnitione, tam et rebus ipsis. testimonio tantum alicuius, agnitione ac verbis aliquis glorificatur, sicut nos homines Deum et proximum glorificare possumus ac solemus, cum eum celebramus, ac eius virtutes praedicamus: ut Matth. 5. Glorificent patrem vestrum: id est, celebrent. Matth. 9. 15. Glorificabant Deum. Sic etiam ipse Deus se suumque nomen glorificare dicitur, ut Levitic. decimo . In accedentibus me sanctificabor, et coram toto populo glorificabor. Exod. decimoquarto . In Pharaone glorificabor: cuius significationis sunt plane innumera exempla. Porro Glorificare aliquis aliquem dicitur etiam ipsis rebus, ornando eum praeclaris virtutibus, donis, ac bonis: ut Deus nos miseros ac ignominiosos homines glorificat, iustificando et renovando nos. Rom. 8. Quos vocavit, hosce et glorificavit Psal. 149. Glorificabit humiles aut afflictos in salute: id est, salvando, liberando eos. Actor. 2. 3. Deus resuscitando dicitur Christum glorificasse. id est, in gloriam evexisse, et etiam gloriosum hominibus declarasse. Hanc glorificationem quaerit Christus a patre, Ioan. 12. 16. 17, ut scilicet ex illa tristi exinanitione atque humiliatione, seu forma servi, restituatur in illam pristinam formam Dei, quam apud patrem habuit ante conditum mundum. Utriusque significationis exemplum habetur in illo celebri dicto 1. Sam. 2, Glorificantesque glorificabo et ego, contemnentes autem me erunt ignobiles. nos enim Deum verbo ac testimonio tantum glorificamus, ille vero nos re ipsa simul et fama.

GLUMA, Hebraice Moz, est folliculus grani frumentarii, cuius cum sit summa levitas, longissime a vento in frumenti ventilatione et repurgatione aufertur. Quod si etiam alioqui a vento abripiatur, vix animadvertere possis, quo tandem pervenerit. Huius igitur, et pulveris lapidis funda proiecti, et similium rerum comparatione exitium impiorum saepe in Sacris literis describitur. Nam impii licet a Deo castigentur, tamen id fit summa quadam moderatione, ut etiam in ira Deus recordetur suae misericordiae, utque ea ipsa castigatio eis in bonum cedat. At impii ita ab irato Deo castigantur, ut funditus intereant, utque nec vestigia quidem amplius eorum reperire queant, sicut nec glumae a vento abreptae. Hac igitur similitudine utitur Scriptura in describendis temporariis poenis impiorum. Psal. 1. 35. Isaiae 17, 29. Oseae 13. Zephoniae 2.

GRADIOR verbum, non simplex ambulare, sed plerunque cum quadam gravitate ac dignitate significat. Ponitur autem simili metaphora, ut Ambulare: et sane verbum Hebraeum Halach, idem est. Proverb. 13. Qui graditur cum sapientibus, fit sapiens. id est, versatur, uiuit, agit cum sapientibus. Exod. 34. Gradiatur quaeso Dominus in medio nostri: id est, regat, tueatur, foveat et protegat nos. 1. Sum. 12. Ecce rex graditur ante vos. id est, ille praeest vobis, vos regit.

GRADUS, per metaphoram significat Paulo (dicto 1. Tim. 3. Gradum bonum sibi faciet) aditum ministri functione ad maiorem: ut solent functionum ministri dato virtutis experimento. et alio qui in maiori quadam dignitate et existimatione erit apud piorum coetum. Aliquando etiam statum fortem aut conditionem alicuius significat: ut Gen. 40. Restitueris in pristinum gradum.

-- 197 --

369/370 Quindecim illi Psalmi, post 119, vocantur Psalmi graduum, aut ascensionum maheloth. cur vero sic vocentur, nulla certa ac indubitata ratio afferri potest: varie tamen divinantur. Alius enim dicit, eos sic ideo vocatos, quia sint a Levitis decantati in illis gradibus, qui sunt ab aede mulierum ad loca virorum. Alius, quia sint ea musica decantati, qua notum quoddam poema, quod habuit initio istam vocem Hamaelot. Alius, quia sint cantati in altiori quodam choro. Alii alia excogitant, nec tamen quicquam solidi afferunt, sicut et alii Psalmorum tituli inexplicati ferme relinquuntur.

GRAMEN, duplices potissimum Hebraismos parit. Alias enim ob summam fragilitatem ac vilitatem graminis, hominis fragilissima sors ea voce depingitur. ut Isaiae 40. Psalm. 103. 1. Petr. 1. Iacobi 1. Omnis caro gramen. Matthaei 6 argumentatur Dominus a graminis vilitate: Quod si Deus tanta cura diurnum gramen ornat, multo magis homines curabit. Sic et Paulus dicit, aliquos superstruere super optimum et preciosissimum fundamentum Christi, ligna: alios paleas, alios gramen. id est, res prorsus futiles, inutiles, et fundamento parum convenientes. Sed vox Graminis plerunque voce foeni exposita versaque est, creberrime autem in hoc Hebraismo, praesertim in Psalmis, reperitur. Alii idiotismi a convenientia pluviae et graminis ducuntur. Sic Moyses perinde cupit feliciter ac utiliter doctrinam suam ab auditoribus audiri, sicut gramen excipit feliciter foecundam pluviam. Foenum aut gramen vecti, pertinet etiam ad superioris generis Hebraismos. Sic enim petit Psaltes Psalm. 129, ut impii fiant sicut gramen tecti, quod priusquam evellatur, exarescat, sole nimirum ardentiore urente, et gramine tecti carente profunditate radicum, ac sufficiente humiditate. Sic enim vult subita et ante ac praeter omnem opinionem hominum, impios in summo vigore perdi et everti.

GRANDO, notum meteoron est: quae quia plerunque in poenam hominum vertitur, fit ut nonnunquam quasi in genere pro divina poena, et in descriptionibus irati Dei ponatur. Exodi nono . Psalm. 77. Perdit Deus grandine, et mixto igne, non tantum fructus terrae ac arborum, sed et animalia ac homines in Aegypto. Sic Ios. 10, caedit hostes Israelitarum lapidibus grandinis, et igne. Psalm. 18. et 105. coniungitur grando et carbones. Sumuntur crebro tales descriptiones poenarum etiam spiritualium, et irati Dei, ab illa horribili specie tetrarum tempestatum, quas nonnunquam iratus Deus rebus humanis immittit: inde coniunguntur grando, ignis spiritus procellarum, fulmina et similia meteora, quae concurrere solent. Tales sunt quaedam descriptiones in Apoc. cap. 8. 11. 16.

GRATIA. vox Gratia, si quae alia in Sacris literis, cum primis indiget explicatione, quia et magnus est eius usus, et in longe maxima re, nempe in articulo Iustificationis, et denique quia perniciosissimis erroribus huius vocis inscitia antehac occasionem praebuit, ut postea ostendetur. Accipitur autem apud Latinos et Hebraeos tum active, pro benevolentia ac favore superioris erga inferiorem, qua eum fovet: ut frui aut florere gratia regis aut principis. Sic 1. Corinth, decimoquinto , Gratia Dei sum quod sum. Tum passive pro inferioris personae dotibus, meritis, aut etiam gratuita quadam acceptatione, seu gratiositate, qua is est aliis, praesertim potentioribus gratus et acceptus, et ab iis fovetur ac iuvatur: ut, Gratia ministri aut subditi. Item in illo Poetae: Gratiaque officio, quod mora tardat, abest. Hinc Dare alicui gratiam in oculis regis: id est, efficere ut sit regi gratus. Sic Maria dicitur esse Gratia plena: ut Christus profecisse aetate, gratia et sapientia, Luc. 2. id est, quotidie factum gratiorem et acceptiorem. Sic Luc. 4. Omnes mirabantur sermones gratiae, qui procedebant de ore eius. id est, quod sermo eius esset adeo suavis, gratiosus, et acceptus. Sententiarii quidem plures Gratias faciunt: ut gratiam gratis dantem, et gratis datam: gratiam praevenientem, et subsequentem: gratiam gratis datam, et gratiam gratum facientem: operantem, et cooperantem: gratias variorum donorum, etc. Sed omnia illa eorum commenta tandem eo redeunt, quod gratia significet quandam qualitatem divinitus nobis donatam. Sic enim describitur a Thoma in prima secundae, quaest, 110. quod sit supernaturalis qualitas, seu forma accidentalis animae, et quaedam participatio divinae naturae, diversa nonnihil a virtute, et a Deo data ad iuvandam nostram pietatem, bona opera, ac reconciliationem cum Deo. Sic M. Sentent. lib. 2. distinct, 26 dicit, Gratiam iustificantem esse fidem ac dilectionem. Cum igitur illi legunt in Paulo, Gratia salvati estis, gratia iustificamur, gratia Christi, etc. mox putant eum dicere, nos nostris, a Deo tamen infusis, virtutibus iustificari. Qua ratione mens sententiave Pauli funditus pervertitur, et ab Evangelio in legem transmutatur. Nam cum ille id ex professo, atque adeo summo studio agat, ut probet nos impurissimos peccatores, omnique virtute ac bono opere carentes, sola imputatione virtutum ac meriti Christi, in nos per fidem transcripti, iustificari: isti contra, a Christi obedientia, virtutibus aut meritis, rem totam in nostras virtutes aut qualitates transferunt, eisque nos coram Deo iustos esse contendunt. Recte ergo ac praeclare nostri monstrarunt, esse duplicem primariam huius vocis significationem. Alias enim eam significare gratuitum Dei favorem, quo nos in dilecto diligit: aut etiam ipsam acceptationem. et hac proprie Gratia nos dici iustificari ac salvari, tanquam causa efficiente, extra nos existente. Alias significare ipsas dotes, virtutes, aut dona nobis divinitus donata, quam solam norunt Pontificii. Quod si quis accuratius huius vocis significationes rimari vellet, plures, minus tamen principales reperiret, nempe 5. aut etiam 6, si non plures, quas hic ordine cum adiunctis phrasibus percurremus. Primum enim, significatione activa significat gratuitum Dei favorem. Aliqui malunt hanc significationem passivam dicere, quia nos eam gratiam patiamur. Ego vero activam, quia Deus per eam erga nos agit. Vocatur ergo primum Gratia Dei, ille ipsius gratuitus favor, quo adeo dilexit mundum, ut filium suum traderet: ubi indicat causam efficientem iustificationis. Sicut Roman. 3. et Tit. 3: Iustificati gratis ipsius gratia. Roman, quarto . Operanti merces non imputatur secundum gratiam: id est, ex gratuito favore. Roman. undecimo : Si ex gratia, iam non ex operibus, etc. Eph. 2. Gratia estis servati per fidem, et hoc non ex vobis. Iohan. 1. Plenum gratia et veritate. Per IESUM CHRISTUM gratia et veritas facta est. Item, Gratiam pro gratia. Iohan. 1. Pro favore proculdubio ponitur etiam, cum tam crebro dicitur aliquis invenire gratiam, Genes. 18. Exod. 33. Luc. 1. Sic Gratia Christi dicitur pro favore, quo nos Deus in Christo, et per Christum complectitur. Hinc phrases, Invenire gratiam alicuius: id est, favorem consequi, ut de Diva virgine Luc. 1 dicitur. Sic quoque illi dicuntur esse in gratia Dei, qui eius favore fruuntur. Sic et Iohann. dicit, nos gratiam pro gratia accepisse: id est, pro favore, aut propter favorem patris erga filium, nobis quoque eiusdem favor contigit. Sicut Ephes. 1 dicit, quod nos gratos habuit, aut favore suo complexus est in dilecto filio, seu ob dilectum filium. Observatu vero dignissimum est, quod haec vox in Hebraeo veniat a Chanan, misertus est: uti lli non immerito significatio

-- 198 --

371/372 gratuiti favoris aut misericordiae tribuatur. Vicina huic significatio et itidem activa est, cum pro toto regno Christi accipitur. ut Galat. quinto : Gratia excidistis, qui lege iustificamini. Et eiusdem capite 1. saepius, Vocatos esse in gratia. Et Tit. 2. Gratia Dei salvatoris apparuit omnibus hominibus, erudiens nos, ut abnegemus, etc. id est regnum ac doctrina gratiae, singularisque Dei benignitas. Non enim sub lege estis, sed sub gratia: Roman. sexto . Sic hortabatur Paulus conversos, ut permanerent in gratia Dei, Actor. decimotertio . Verum quia controversia haec maximi momenti est, quidnam Gratia in Paulo significet, cum gratia iustificari aut salvari dicimur: ideo nostram sententiam contra Pontificios paulo post pluribus Scripturae locis probabo. Contendunt porro quidam celebres hoc tempore, significare hanc vocem, cum gratia iustificari dicimur, ipsam remissionem peccatorum, praesertim in quibusdam sententiis Roman. 5 et 6. Sic esset propinquior, vel potius formalis causa iustificationis. Mihi tamen diversum videtur. Intelligo nanque, Roman. 5 gratuitum Dei favorem. Mox enim effectus huius gratiae donum iustitiae, aut gratuita iustificatio esse asseritur. Item gratia regnare dicitur per iustitiam in vitam aeternam. Sic etiam Roman. 3 Paulus clare gratiam iustificantem a remissione peccatorum (quae idem est quod iustificatio) tamquam causam ab effectu, distinguit. Haec autem significatio etiam activa esset, nempe Dei nos acceptantis, ac nobis gratis peccata condonantis actio aut beneficentia. Secundo, significat ipsa dona virtutum et aliarum excellentium qualitatum, per Spiritum sanctum in nobis ex singulari benignitate sua excitatarum: quae tamen non debent intelligi separatae esse a perpetua Dei operatione in corde nostro, illas bonas qualitates ac virtutes, quae sunt idem ferme cum novo homine, suo afflatu excitante, fovente, urgente, vegetante ac vivificante: ut praeclare Lutherus super Psalm. 51. in versu, Cor mundum crea in me Deus, exponit. Exempla huius significationis sunt, 1. Corinth. 1, De gratia vobis data, quod in omnibus ditati estis. Ephes. 4, Unicuique vestrûm donata est gratia secundum mensuram doni Christi. 1. Timoth. 4. Noli negligere gratiam, quae tibi data est per impositionem manuum. tametsi hic et de functione aut vocatione intelligere possis. Roman. 1. Per quem accepimus gratiam et apostolatum. 1. Pet. 4. Gratiam, ut quisque accepit, in alterum administrantes sicut boni dispensatores multiformis gratiae. Sic Actor. 4 et 11, totam illam piorum conversionem, et laetam Ecclesiae exaedificationem vocat gratiam. et 2. Corinth. 8, vocat Paulus gratiam, illam communem promptitudinem Macedonum in conferenda eleemosyna. Atque hîc proprie illa Sententiariorum significatio Gratiae locum habet, non in primo loco: cum videlicet de gratia iustificante aut salvante agitur. Atque haec acceptio gratiae Dei de qualitatibus inhaerentibus, praesertim in iustificatione considerata, ut eam Papistae intelligunt, esset passiva: nempe quae gratia sit una cum persona valde grata et accepta Deo, atque ab eo probetur, et digna iudicetur nita aeterna. Sic et Thomas ait 2 dist. 26. ar. 1, Gratia dicitur dupliciter. Primo acceptatio amoris, seu ad amorem: sicut dicitur quis habere gratiam meam, quia est mihi dilectus. Et secundo gratuitum donum, quod ex amore alicui tribuitur. sicut dicimus, Fac mihi gratiam istam vel illam. Adde tertio, ex 12 q. 110. ar. 1, quod dicitur recompensatio pro dono: secundum quod benefactori dicimur agere gratias, vel ei esse grati. Igitur gratia hominis tripliciter dicitur: scilicet amor, donum, et recompensatio. Gratia vero Dei, qui scilicet nulli recompensare potest (cum a nullo recipiat donum) dicitur dupliciter tantum. Primo, ipse amor externus, seu externa voluntas, qua homines diligit: et secundo, ipsum donum, quod homini largitur, maxime quo ad animam. Secundum priorem harum Thomae significationum Paulus voce gratiae utitur. Tertio, significat perpetuam Dei praesentiam ac gubernationem, qua regit ac efficacem facit suorum ministrorum functionem, et conatum. ut 1. Cor. 15. Gratia Dei sum quod sum. Et, Gratia Dei erga me non fuit ociosa. Plus laboravi omnibus illis: non autem ego, sed gratia Dei, quae mecum est. Qui efficax fuit in Petro inter Iudaeos, idem in me inter gentes. Gratia, quae mihi data erat, Galat. 2. 1. Corinth. 3. Actor. 18 dicitur multum profuisse Apollo Corinthiis, per gratiam, Deo per eum efficaciter docente. Sic Actor. 14 et 15, dicuntur selecti quidam, et ad functionem graviorem missi Apostoli, gratiae traditi. Id est, singulari praesentia ac providentia Dei, qua suis ministris perpetuo astitit. Aliquando videtur et ipsam functionem significare, ut et prius monui: ut, Mihi minimo data est haec gratia concionandi inter gentes. Eph. 3. id est, haec functio. Quarta significatio est illa passiva Gratia, id est, quasi gratiositas alicuius erga alios homines, praesertim superiores: ut, Dedit Deus Iosepho gratiam coram praefecto carceris. Gen. 39. Dabo gratiam huic populo coram Aegyptiis. Exod. 3. Gratiam habebant coram omni plebe. Actor. 2. Item Christus proficiebat sapientia, aetate et gratia coram Deo et hominibus: Luc. 2. Quinto, ponitur haec vox etiam pro humano beneficio. ut 1. Cor 10: Qui gratiam vestram ferant Hierosolymam. Item, Petentes gratiam contra Paulum. Et, Festus volens Iudaeis gratiam ponere; Actor. 25 Ephes. 4. Sermo dans gratiam audientibus. id est, beneficium praestans. Accipitur haec vox metonymice. 1. Pet. 2 aliquoties, pro causa gratiae, seu quasi pro merito, cum dicit, nullam esse gratiam, si quis ex merito patitur: sed si quis indigne ac ob veritatem patiatur. Sic et Luc. 6 aliquoties est, Quae vobis gratia erit: id est, quod erit quasi meritum vestrum, aut causa debitae gratiae? quae vobis propterea gratia debebitur? Sic videtur et illud Terentianum accipiendum esse: Ego, Carine, neutiquam officium esse liberi puto, cum is nihil promereat, postulare id gratiae apponi sibi. Ultima significatio est gratitudo, cum gratias Deo agere dicimur: ubi gratia est quaedam animi gratitudo, et beneficiorum Dei celebratio. 1. Corinth. 10. Si autem ego gratia, aut cum gratiarum actione comedo, quare accusor? Plenus gratia et veritate dicitur fuisse Christus Iohan. 1. id est, favoris Dei copiae cornu, quam non solum sibi, sed et toti generi humano secum attulit et acquisivit. De diva Virgine habet Vulgata Luc. 1. Ave Maria gratia plena. At in Graeco κεχαριτωμένη est proprie, gratis dilecta, in qua significatione saepe hoc verbum in novo Testamento accipitur. Vox Gratiae saepe construitur cum alio substantivo posita in Genitivo, et resolvenda est postea in concretum, ut idem valeat quod Gratiosus, a, um. Proverb. 5. Uxor caprea gratiae: id est, uxor tua sit tibi perinde iucunda, ut caprea gratiosa. Proverb. 11, Mulieri gratiae adhaerebit gloria. id est, mulieri gratiosae comes erit laus. Aliquando contra adiunctum substitivum resolvendum est in concretum. ut Prov. 31. Mendacium gratiae, et vana est pulchritudo. pro, mendax est gratia, et vana est pulchritudo. Gratiam esse in alicuius labiis diffusam, Psalm. 45. id est, sermonem eius esse gratiosissimum. Sic et Christo tribuitur sermo gratiosus, ut supra indicavi: quod tum de forma aut suavi essentia intelligi potest, tum et de effectu: sicut Paulus Ephes. 4. praecipit, ut eiusmodi sermones habeamus, qui dent gratiam audientibus: id est, praestent beneficium ac aedificationem. Oeconemus gratiae Dei: 1. Petr. 4. Ut boni oeconomi multiplicis gratiae Dei: id est, qui fideliter et pie

-- 199 --

373/374 utuntur donis sibi divinitus ad Ecclesiae exaedificationem datis. Sic et Ephes. 3 dicit Apostolus, sibi traditam esse oeconomiam, aut administrationem gratiae erga gentes: id est, functionem Apostolatus inter Ethnicos. Vox Gratiae crebro idem prorsus valet quod charitas ac misericordia Dei: quod multis testimoniis liquido probari potest. Papistae, ut supra dixi, multas gratias numerant. Gratiam operantem aut praevenientem: ea est, qua dat bonum velle cooperantem aut subsequentem, quae adiuvat bonum velle divinitus donatum. lib. 2. distinct. 26 Lombardi. Gratiam gratis dantem, vocant Deum: Gratis datam, auxilium Dei ad praeparandum se ad gratiam regenerationis percipiendam, seu ad merendum de congruo. Gratiam gratum facientem, auxilium Dei ad merendum vitam de condigno. Erasmus in Diatriba facit tres gratias: incipientem, adiuvantem, et perficientem. Pelagiani priores vocaverunt gratiam ipsam legis instructionem, et naturae bonitatem: posteriores dixerunt, gratiam etiam ipsam Dei opem per Spiritum sanctum. Bonaventura hoc modo suas gratias definit: Gratio generaliter dicitur adiutorium divinum, creaturae liberaliter et gratis impensum, ad quemcunque actum indifferenter. Gratia gratis data, est adiutorium divinitus datum, ut quis praeparet se ad suscipiendum Spiritus sancti donum, quo perveniat ad statum meriti. Gratia gratum faciens, est adiutorium divinitus datum, ad merendum. Verum quoniam supra diximus de prava Scholasticorum opinione de voce Gratiae, quam plenius mox refutabimus, ideo hic obiter etiam locum Thomae super Tit. 3 adscribemus: ubi recte gratiam salvantem de gratuita misericordia exponit, quod ipsum ei invito locus Pauli nimium illustris extorquet: Apparuit enim gratia Dei Salvatoris nostri omnibus hominibus. Sciendum est autem (inquit) quod gratia importet misericordiam, quia gratia est de eo quod gratis datur: et quod gratis datur, hoc misericorditer datur. Misericordia autem semper in Deo fuit: tamen olim circa homines latebat. Psalm. 35. Domine in caelo misericordia tua. Ante Christum enim omnes, quantumcunque essent iusti, erant sub damnatione. Sed Christo filio Dei carnem assumente, apparuit gratia. 1. Tim. 3. Et manifeste magnum est pietatis sacramentum, quod manifestatum est in carne. Psalm. 79. Qui sedes supra Cherubim, manifestare. Sed quanto quis est potentior, tanto eius gratia magis desideratur. unde gratia Dei desideranda est. Et hoc est quod dicit, Gratia Dei: et hoc ad salvandum. unde dicit, Et Salvatoris nostri. Isaiae quinquagesim oprimo. Salus autem mea in sempiternum erit. Haec autem gratia non proponitur uni solummodo populo Iudaeorum, sicut olim: sed omnibus hominibus. Isaiae 14. Videbit omnis caro pariter, quod os Domini locutum est. Isaiae 52, Et videbunt omnes fines terrae salutare Dei nostri. 1. Timoth. 2. Vult omnes homines salvos fieri. Hactenus Thomas.

Quod vox Gratia, cum Gratia iustificari aut salvari dicimur, non aliquas infusas aut inhaerentes nobis qualitates significet: sed tantum gratuitum Dei favorem, misericordiam aut dilectionem, qua nos diligit in dilecto filio. ¶ Saepe mecum valde mirari soleo cum alios errores et abusus Papatus, tum etiam, quod in explicatione doctrinae de Iustificatione, nullam prorsus adhibuerint curam ac, diligentiam cognoscendi ac exponendi, quid in Sacris literis primaria illa vocabula Iustitiae, Iustificationis, Fidei, Gratiae, Poenitentiae, Imputationis, Acceptionis, Salutis, Sacrificii, Mediatoris ac Vitae, et similium significarent: sed tantum pro arbitrio, utcunque circunscripserunt ea, quod sint aut significent hoc aut illud, sine omni confirmatione aut probatione. Exemplo sint vel primarii eorum doctores, Lombardus ac Bonaventura: qui quomodo Gratiam iustificantem delineent, supra audivimus. Perversis vero, maleque explicatis tanti momenti vocabulis, necessario sensus Scripturae, et res de quibus agitur, ignorantur, ac pervertuntur. Quare nos iam illis omissis, veram huius vocis significationem in doctrina Iustificationis, ex ipsis primariis sacrae Scripturae locis, ut in titulo professi sumus, demonstrabimus. I. Primarius omnino locus doctrinae de Iustificatione, per gratiam in tota Scriptura est: Roman. 3. 4. 5. Videamus igitur, quid in illis locis vox Gratiae significet. Dicit ergo Apostolus Rom. 3. Nos iustificari gratis, GRATIA Dei, per redemptionem Christi. Quod autem Gratia in hoc loco gratuitum Dei favorem et misericordiam, non autem aliquam virtutum infusionem, aut renovationem significet: multis, certissimisque indiciis demonstrari potest. Dicit enim, iustificari hominem Gratis, idque sine operibus. Iam Gratia Papistica aut infusa, vel maxime consistit in virturibus et bonis operibus. Necessario etiam meretur, testimonio adversariorum ipsorum, utpote quae ob hoc ipsum nominatur ab eis gratum faciens, quamque illi diserte contendunt habere summa illa merita de congruo Adhaec, vox ipsa Iustificari (quam significare idem quod absolvi aliquem, alibi prolixe probatur) non potest ullo modo convenire cum illa reali renovatione bonarum qualitatum, quam Papistae fingunt esse gratiam: sed cum hac nostra potius optime consentit. Nihil enim magis convenit gratuito favori, aut misericordiae, etiam in ista communi vita, quam condonare culpam ac poenam reo cui faves. Hanc eandem vim argumentationis obtinet etiam, quod ibidem Paulus istam iustificationem collocat in redemptione Christi, propitiatione eius sanguinis, et peccatorum remissione: quae omnia rectissime ex favore aut misericordia Dei proficisci dicuntur, ex renovationo autem minime. II. Cap. 4, ubi pergit diligenter de iustitia Gratiae disserere, itidem excludit ab ea opera, excludit meritum: et denique dicit, impium iustificari, aut gratis ei peccata remitti. Haec, ut supra diximus, Papisticae Gratiae nequaquam conveniunt. Adde quod ibi definiens iustificationem, collocat eam etiam de sententia Davidis in remissione, contectione, et non imputatione peccati. Talis iustificatio (ut et prius dixi) nullo modo convenit illi adversariorum Gratiae renovationis: sed huic nostrae gratuiti favoris aut misericordiae Dei, gratis ex immensa gratia peccata condonantis. Evidens quoque ac irrefragabile testimonium veritatis est, quod Apostolus in hac tam accurata tractatione Gratiae et Iustitiae, nullam plane partem renovationi aut bonis qualitatib. tribuit, ac nec mentionem quidem eius facit. Cur ergo contra adversarii omnia in renovatione, aut infusa gratia ac iustitia collocant? III. Denique quid sit, Hominem Gratia iustificari, disertissima periphrasi aut paraphrasi Apostolus ibidem exponit. dicit enim esse idem quod non ex merito, sed ex gratia aut secundum gratiam alicui imputari iustitiam, et non imputari iniustitiam aut peccatum. Quid obsecro aliud esse omnino potest, ex gratia alicui imputari iustitiam, et non imputari iniustitiam, quam gratuito favore aliquem pro iusto haberi, cum in se minime sit iustus? Observetur igitur diligenter, quod Paulo Iustificari hominem, idem plane sit quod imputari ei iustitiam, et non imputari iniustitiam: et idipsum Gratia alium fieri sit idem, quod ex gratia, aut secundum gratiam seu gratuitum favorem. Appositissima igitur et clarissima paraphrasi ibi Apostolus perspicue nostram veramque sententiam de Gratia et Iustificatione asserit, et adversariorum contra refutat. IIII. Eodem 4. Capite etiam in eo confirmatur nostra sententia, quod ab hac iustificatione lex penitus separatur et vicissim Gratia ei adiungitur: quodque haec duo sibi invicem, ut plane contraria nempe legi gratia, et lex gratiae opponuntur. Sic nequaquam possunt lex Renovationi aut Instaurationi opponi.

-- 200 --

375/376 Lex enim uni maxime instauratas vires et bonas qualitates requirit, et renovata natura simul vult normis legis regi, eisque obedire, quandoquidem illa renovatio est quaedam viva legis in cor inscriptio: et ad hoc ipsum datur homini, ut legi eo rectius obediat: seu (ut Paulus dicit) homo conditur ad bona opera, in hoc ipsum a Deo parata, aut praescripta, ut in eis ambulet, et Deo serviat. V. Huc etiam referatur, quod eodem hoc capite Paulus certitudinem salutis requirit, eoque ex Gratiae et Fide salutem vult pendere. Non potest autem esse certitudo in illa Papistarum iustitia renovationis: quia ipsimet Papistae in suo Tridentino Concilio, et alias asserunt, alium plus, alium minus renovari. Quare in illa imperfectione iustitiae necesse est dubitationem regnare. VI. Cap. 5 incipit Paulus disserere de Gratia Dei: et mox substituit ei voci tanquam quoddam aequivalens, Dilectionem Dei dicens, quod antea cum hostes essemus, simus Deo reconciliati, etc. Ostendit ergo, idem sibi esse Gratiam et Dilectionem. Paulo post eodem Capite, Iustitiam, qua iustificamur, inculcat esse donum: causam autem huius doni facit Gratiam. Iam cogitet omnis intelligens, quae alia causa esse possit verae donationis aut gratuiti doni, quam beneficus et spontaneus favor aut misericordia. Certe si gratia esset renovatio, aut novae virtutes: tunc illa secundum Papistarum doctrinam esset ipsissima Iustitia, non autem causa efficiens eius. et quae porro per eam contingerent nobis, essent et vocarentur praemia infusarum virtutum, non iam mera dona. Certum porro, ac ipsiusmet Christi testimonio confirmatum est, Paulum esse electum organon, seu doctorem gratiae, ac beneficii eius. Certum quoque est, inter omnia scripta Pauli epistolam ad Romanos primariam esse, cuius caput et praecipua sedes doctrinae de Iustificatione sunt praedicta tria capita: quae cum summo consensu doceant, Gratiam iustificantem esse illum gratuitum Dei favorem, quo nos adeo dilexit, ut filium suum pro nobis traderet: omni profecto iure omnes pii idipsum sentire ac profiteri tenentur, Sed adiiciam et alia Testimonia ac Argumenta. VII. Saepe haec vox numeratur a Paulo inter alias in Deo, extraque nos existentes, et gratuitam benevolentiam significantes: ut solet crebro in Sacris literis congerie quadam fieri. ut 1. Timoth. 1. et 2. Timoth. 1. et in secunda Iohannis cap. 1. Gratia, misericordia, pax a Deo, etc. ubi ipse quoque ordo indicat, vocem Gratiae aliquam primam causam nostrae conversionis in Deo existentem significare, et non quasi ultimum effectum conversionis. VIII. Secundae Timoth. 1 , coniungit Apostolus vocem Gratiae, cum voce Propositi Dei, inquiens: Qui vocavit nos vocatione sancta, non secundum nostra opera, sed secundum proprium propositum et gratiam quae data est nobis in CHRISTO IESU, ante secula. Hic Gratia cum bono proposito Dei coniungitur. et veluti explicans illud, dicitur esse causa nostrae vocationis: ac denique affirmatur, quod sit nobis data ante secula. Quae tria nullo modo renovationi, sed potius soli gratuito favori Dei erga nos conveniunt. IX. Hebraeor. quarto dicitur , Ut consequamur gratiam ad opportunum auxilium. Fit igitur Gratia causa auxilii opportuni: ubi nimirum etiam non renovationem, sed gratuitum Dei favorem, ex quo nobis opportunum auxilium profluit, indicat: ideo etiam ibidem vocat thronum gratiae. id est, favoris aut gratuitae misericordiae, non sane novitatis nostrae. Eodem modo et Ephes. 1, Gratia fit causa remissionis peccatorum. Est autem proprie gratuitus favor aut misericordia, causa condonationis culpae ac poenae, ut et prius dictum est. Et quidem additur ibi Dives gratia: qualis non nostra renovatio, quae in hac vita tantum tenues primitias spiritus complectitur, sed tantum ingens Dei erga nos favor est. X. Eodem capite ad Ephes. 4 inquit Paulus: Qui praedestinavit nos, ut adoptaret in filios per IESUM CHRISTUM, in sese, iuxta beneplacitum voluntatis suae, ut laudetur gloria gratiae suae, qua (gratiavit) charos habuit nos per dilectum. Vult laudari gratiam, quod renovationi nostrae non convenit: et dicit Dei nos per illam gratiam gratiasse, aut gratis charos habuisse. Ubi diserte audimus quid sit Paulo Gratia: nempe ille gratuitus favor aut benevolentia, qua nos charos habet, aut amplectitur in Christo, suo dilectissimo filio. XI. Sequenti quoque cap. describit Gratiam, inquiens: Deus, qui dives est in misericordia, propter multam charitatem suam, qua dilexit nos, etiam cum essemus mortui per delictum, convivificavit nos cum Christo: per gloriam estis servati, etc. Quibus Paulus abunde docet, Gratia servari aliquem, idem sibi esse quod Ex ingenti misericordia et multa dilectione servari. Nam repetita sententia, Per gratiam estis servati, clarius exponit id quod prius dixerat, Per misericordiam aut charitatem. XII. Roman. undecimo , ait Apostolus, reliquias et electionem ex gratia factam esse. Quid ibi aliud Gratia est, nisi gratuitus favor, sicut toto 9, capite prolixe disseruit? Et mox addit: Quod si ex gratia, non iam ex operibus quandoquidem gratia iam non esset gratia: quod si ex operibus iam non ex gratia, quando quidem opus iam non esset opus. Ubi opera et gratiam inter se opponit, tanquam invicem sese destruentia. Quod ipsum de Gratia renovationis nequaquam intelligi potest, quae est bonis operibus coniunctissima. Solus autem gratuitus Dei favor cum bonis operibus, eorumve merito, quando utrunque pro causa alicuius rei ponitur, sese invicem destruunt, ita ut si quis bonis qualitatibus ac operibus servari aut iustificari dicatur, ille gratia aut gratuito favore servari negetur: et contra, si enim ex operibus iustitia est, Christus frustra est mortuus. XIII. Ad Ephes. primo affirmat Apostolus nos habere remissionem peccatorum secundum opulentam gratiam Dei. Hic profecto perfacile est videre, quid haec vox Apostolo significet. Quae enim potest alia causa esse remissionis debiti alicuius, quam favor, misericordia, seu benevola voluntas creditoris erga debitorem? XIIII. Eph. secundo inquit: Gratia estis servati per fidem, et hoc non ex vobis: Dei donum est, non ex operibus, ne quis glorietur. In quo loco luculentissime Paulus totam rationem nostrae salutis exponit: causam eius efficientem facit gratiam, ac ab ea excludit opera, et omne omnino nostrum meritum. Ipsam salutem (quae et iustificationem et regenerationem, et vitam denique aeternam complectitur) donum appellat. Causam instrumentalem, per quam illud donum accipimus, dicit esse fidem. Iam facile est animadvertere, si salus est donum, et gratia est causa doni, quid in talibus loquutionibus, Homines gratia salvari, aut iustificari, Paulo haec dictio significet. Quae enim alia potest esse causa doni, sincere et non fucate donati, quas favor, benevolentia, seu voluntas quaedam studioss. quempiam iuvandi? Ut in patre filio aliquid donante, quae est alia causa, quam paternus ille amor? Sic et nos perditi filii, dono salutis aeternae donamur a benegnissimo patre caelesti, non nisi propter eius gratiam id est, summam ac plusquam paternam erga nos benovolentiam. Non esse autem gratiam nostra opera, ope Spiritus sancti effecta, ex eo animadverti potest quod clare omnia opera nostra, omne meritum, ac paene totum hominem ex causa efficiente salutis, Paulus hic disertis verbis excludit, dicens: Et hoc non ex vobis. Item: Non ex operibus, ne quis glorietur. Ad hasce rationes et illam adiice, quod in Hebraeo Gratia חן , Chen, vel venit a verbo חנן , Chanan,

-- 201 --

377/378 quod misereri significat: vel certe id gignit, ut gratia ipsis sicut themate, sic et significatione cum verbo Misereri conveniat, eoque gratuitum favorem proprie, non donum significat. Quin et Thomas testatur, eam saepe idem cum misericordia esse. Convenit autem et sono et significatione, et quasi derivationis ratione cum Germanico gunnen, chanan, quod favere alicui significat, et gunst favor. Quare si huius vocis veram ac genuinam significationem pernosse vis, respice vetus Testamentum, eiusque originariam linguam, unde primum in novum Testamentum progreditur. Considera etiam ipsam eius etymologiam, aut originalem radicem, unde genuina vocabulorum vis considerari accipique solet. Sic et Graecum verbum χαριτόω , a χάρις gratia derivatum, indicat ultroneum liberalemque favorem. Nam χαριτόω significat gratis diligo. Ephes. 1. Qui sponte nos dilexit in dilecto. Sic in salutatione Angelica, Ave gratis dilecta, Dominus tecum: idem illi est, esse κεχαριτωμένην , quod gratis dilectam, quodque Dominum ei propitium esse, aut eam nactam esse gratiam apud Deum, quod mox veluti explicationis gratia adiicietur. Non recte ergo vertit Vulgata ac vulgaris, Ave gratia plena, et gratiosa. Ex quibus omnibus liquido apparet, Gratiam iustificantem in Sacris literis esse proprie, illum gratuitum Dei favorem, quo benignissimus pater nos indignissimos complectitur, adeo ut unigenitum filium pro nobis tradat, eumque faciat maledictum, ut nos a maledicto legis liberemur: eum castiget ac percutiat, ut nos vulnere eius sanemur, etc. Verum in Tabella adiecta, aliquanto clarius vocis huius significationes apparebunt.

GRATIA alias accipitur Active, et est idem quod favor, aut beneficium potentioris erga indigentem, aut alioqui inferiorem. quae est multiplex:
I. Gratuitus Dei favor, seu causa iustitiae: Romanorum 3. Tit. 3. Iustificati gratia. Roman. 4. Non imputatur merces ex gratia. Roman. 2. Si ex gratia, iam non ex operibus. Ephes. 2. Gratia estis servati, per fidem. Hinc phrases, Invenire gratiam, pro favorem consequi, etc.
II. Remissio peccatorum, ut quidam asserunt.
III. Totum regnum Christi, Galat. 5. Excidistis gratia, qui lege iustificamini. Tit. 2. Apparuit gratia Dei Salvatoris. Non estis sub lege, sed sub gratia, Rom. 6.
IV. Qualitates, aut dona per Spiritum sanctum donata. 1. Corinth. 1. De gratia vobis data, quod in omnibus ditati estis. Ephes. 4, Unicuique vestrûm donata est gratia.
V. Assistentia, aut praesentia Dei perpetuo regens, et efficaciter promovens ministerium. Laboravi, non autem ego, sed gratia quae mecum est. 1. Corinth. 15.
VI. Beneficium humanum, ut est eleemosyna: 1. Corinth. 16. Petentes gratiam contra Paulum. Et, Festus volens Iudaeis gratiam ponere: Actor. 25.
VII. Gratitudo: ut, Gratias ago. Passive, et est quasi quoddam meritum, aut (ut ita dicam) gratiositas inferioris apud superiorem:
I. Acceptum esse, ut gratiositas. Dedit ei gratiam coram praefecto carceris, Genesis 39. Dedit eis gratiam coram Aegyptiis, Exodi 3. Gratiam habebant coram omni plebe, Actor. 12. Proficiebat Christus gratia coram Deo et hominibus: Lucae 2. Mansuetis dabit gratiam, Proverb. 3.
II. Meritum. Lucae 6. Quae vobis gratia, si datis mutuum, recepturi, etc. 1. Petri 2. Nulla est gratia, si quis iuste patitur. Sed si iniuste, pro gratia gratiam: id est, pro merito Christi favorem, aut etiam pro favore erga ipsum filium nobis favet. Dilexit in dilecto.

GRATIS vox, praecedenti voci Gratiae admodum vicina, plura habet significata. Aliquando enim idem valet quod Sine optato eventu. Galat. 2. Si enim per legem iustitia, Christus gratis mortuus est. id est, nihil profecit aut acquisivit nobis moriendo, ut nos nostromet sudore iustitiam ac vitam acquirere oporteat. Sicut paulo prius dixerat: Igitur Christus est minister peccati. Aliquando significat sine gravi, aut iusta causa: ut Ioan. 15. Psal. 35. Odio habuerunt me gratis. Sic Proverb. 24 dicitur: Ne sis testis gratis contra proximum tuum id est sine gravi causa, aut vera eius culpa. Denique significat sine precio: ut Matth. 10. Gratis accepistis, gratis etiam date. 1. Cor. 11. Gratis vobis Evangelion praedicavi. 2. Thess. 3. Neque gratis panem comedimus. Exodi 21, Septimo anno egredietur liber gratis. id est, sine precio redemptionis. In hoc ultimo significatu utitur hac voce novum Testamentum, agens de gratuita hominis salute. ut Rom. 3. Iustificantur gratis ipsius gratia. id est, sine omni nostrorum operum compensatione, aut merito. quod alias dicitur, Sine operibus, sine lege, sine nobis, secundum gratiam, aut ex gratia: item, Donum Dei est, etc. Multa de hac voce hoc tempore Theologi disputant, nec immerito, discernit enim promissiones legales, quae sunt conditionales, flagitantes meritum, aut plenam legis obedientiam: ab Evangelicis, quae nobis sunt plane gratuitae, et ex solius Christi merito dependent. Saepe autem etiam aliis phrasibus haec eadem proprietas Evangelii inculcatur. ut Isa. 52. Gratis venditi estis, et sine precio redimemini: et cap. 55. Omnes sitientes venite ad aquas: et quibus non est argentum, venite accipite, et comedite sine argento, et sine precio. Sic et Christus clamat, Venite ad me omnes qui laboratis, et onerati estis: et specie convivii gratuitam salutem depingit.

GRAVIS, habet varias significationes in Sacris quoque literis, sicut et in prophanis. Nam Cavad, Gravis fuit, significat et gloriosum esse, et divitem: sive id mala occasione fiat, quod divitiae et gloria sint tum suis propriis possessoribus non raro graves ac molestae, ut non plane pro arbitrio agere ac vivere possint: tum et aliis, quos tales premunt: sive ex bona causa, quod divites ac honorati plerumque coguntur esse graviores, magis serii ac stabiles, et ab omni levitate et vanitate alieni: sive denique, quod onusti opibus, et bonis etiam stabilibus, non facile queunt ex uno loco in alium migrare. In hac significatione Abrahamus dicitur fuisse gravis

-- 202 --

379/380 pecore et argento. Significat quoque Gravis copiosum, numerosum, ac potentem ut Isa. 36. Venit cum exercitu gravi. Exod. 10. Locustas graves demisit in terram: pro, numerosas. et 1. Reg. 3. Quis enim poterit iudicare populum tuum, gravem istum? Sic et Diodorus Siculus dicit, Philippum timuisse gravitatem civitatis Olinthi: pro, potentiam, amplitudinem. Significat etiam Difficile. Ezech. 3. Non ad populum profundi labii, et gravis linguae mitteris. id est, quorum sermo est difficilis. Sed cum id Moyses de se Exodi 4 dicit, significat tardum loquendo, et impeditae linguae. Sic res quaepiam superans nostras vires dicitur esse gravior nobis: id est, difficilior quam ut a nobis effici, praestari, aut superari possit. Exodi 18. et Deuter. 1. Dicitur et manus Dei gravis, id est, nimium nos poenis onerans, 1. Sam. 15. Et populus gravis iniquitate, Isaiae 1. Videtur poni et pro denso: ut cum Exodi 19, nubes gravis dicitur: et Isaiae 32, umbra petrae gravis in loco arido: id est, rupis praegrandis, sub qua solet umbra esse tanto frigidior, ut quae non solum radios arceat, sed etiam quasi subterraneum locum praestet sua altitudine sedenti ad eius radices, quo frigus aestate colligitur et occulitur. Gravem esse corde, et aggravare cor, plerunque in malam aut etiam pessimam partem accipitur. Dicitur enim de iis qui non facile moventur, impellente ac concutiente eos verbo Dei. Psal. 4. Filii hominum, quousque graves corde? Ubi, teste Augustino, exposuit David, qui sint graves corde, inquiens: Ut quid diligitis vanitatem, et quaeritis mendacium? Sed de verbo AGGRAVARE, suo loco dictum est.

GRAECUS, in novo Testamento alias ponitur proprie, pro Graeca gente: quod tunc potissimum fit, cum vox Barbarus ei additur. ut cum Roman. 1 dicit Paulus, se esse debitorem Graecis et Barbaris. Alias omnes gentes aut gentiles notat: quod fit tunc potissimum, cum additur voci Iudaeus, ut cum Rom. 1 dicit, Evangelion esse potentiam Dei, ad salutem Iudaeo primum et Graeco: id est, cuivis genti, non tantum Iudaeis. nam sub istis duabus vocibus omnes gentes continentur. Sic Acto. 19 dicit, audisse sermonem Dei Iudaeos et Graecos. Sic et Rom. 3 dicit, se omnes homines convicisse iniustitiae, tam Iudaeos quam Graecos. id est, omnes gentiles. Sic et Rom. 10, ac 1. Cor. 15 accipi debet. Caeterum 1. Cor. 1, videtur accipi pro solis Graecis, quod sapientiam quaesierint. Nam alii gentiles non perinde curarunt studia sapientiae, tunc praesertim temporis quandoquidem Romani quoque tunc magis rei militaris et pecuniariae studiosi fuerunt. Aliquando etiam vox haec ipsos Iudaeos, alibi extra Iudaeam natos ac educatos, aut etiam agentes, significat. ut, Num in dispersionem Graecorum ibit? quem locum multi de dispersis Iudaeis, sed tamen Iudaizantib. iam sermone, vestitu et aliis externis moribus exponunt. Sic Actor. 2, cum tam variae gentes audisse narrantur diversitates linguarum ab Apostolis sonatas, videntur illi fuisse plerique Iudaei, sed tamen alibi nati ac educati, et eo festi gratia venientes. Sic et Actor. 6. Ortum est murmur Graecorum adversus Hebraeos: videtur accipi Graecus pro Iudaeo alibi nato. Non enim videtur esse verisimile, tantum Hierosolymae habitasse Gentilium, eorumve tam magnam frequentiam fuisse conversam, et insuper aliquid iuris ac potentiae in Ecclesia habuisse, cum adhuc de vocatione Gentium inter Apostolos valde ambigeretur. Sic de Hebraeis inter Graecos natis ac educatis exponunt quidam illud Actor. 9, Paulus libere in nomine Domini IESU loquebatur, et disceptabat adversus Graecos.

GREMIUM, maritalis societas intelligitur, ut postea in voce Sinus plenius exponetur.

GRESSUS, motio pedum in profectione. Ponitur per metaphoram pro vita, Iob 31. Cunctos gressus meos dinumeras, id est, omnes meas cogitationes et conatus perspectos habes. Arctari gressus alicuius, est difficulter suas actiones, magnaque molestia, et parvo cumfructu promovere: sicut qui nimis angusto calle, aut etiam compedibus, breves passus facit, ut facile concidat. Proverb. 4. Cum ambulaveris, non arctabitur gressus tuus. Iob 18. Lucerna eius super eum extinguetur, arctabuntur gressus potentiae eius. Contra dilatari alicuius gressum sub aliquo, Psalm. 18. Stabilitatem et successum notat. Declinare gressum nostrum a semita Dei, est veram pietatem negligere. Iob 31. Psal. 44. Et contra, Dirigi a Deo gressus nostros in eius verbo. Psalm. 119. 40. et 37. Rete parare gressibus alicuius, Psalm. 57, est insidiari eius vitae, et etiam honestis piisque actionibus et conatibus. Ponere in me gressus suos. Psal. 85, Iustitia ponet in via gressum suum, id est, obtinebit suum processum, homines erunt iustitiae studiosi. Sustentare alicuius gressus. id est, regere quasi manu ducendo, ut recte incedere queat. Psalm. 17. Sustenta in viis tuis gressus meos, ne declinent pedes mei, Gressus extraneae infernum apprehendunt, Proverb. 5. pro, in extremum exitium deducunt ipsam, una cum suis adulteris. Gressus effundi, supra in verbo Effundo explicatum est. Ratio autem metaphorae fundi aut fluere gressus aut genua, supra in voce GENV exposita est.

GREX, per metaphoram crebro in veteri ac novo Testamento significat plebem, seu imperitum ignobiliusque hominum vulgus. Sic nonnulli illud Cant. 1 exponunt: Egredere, et abi post vestigia gregum. Gregis filii, pro hoedis et agnis, Exodi 12 ponitur: ubi Grex proprie accipitur. Sed Hierem. 49. Si non traxerint eos parvuli gregis. pro ignobilissimis et imbecillissimis Chaldaeorum accipitur. Dicit enim Dominus, se effecturum ut vel lixae ac calones soli affligant ac perdant Aedomeos: adeo timidos ac ignavos debilitatosque eos futuros esse. Sic et Ezech. 36, praedicit Propheta, civitates desertas fore plenas gregibus. id est, hominibus ubi semel proprie per similitudinem, iterum metaphorice hac voce in eodem sensu utitur. Peculiariter tamen haec Gregis metaphora solet poni pro coetu ac populo Dei, quod ille speciali quadam cura ac solicitudine teneatur huius partis aut generis hominum, quod ei sese per veram religionem addixit et consecravit, et cui ille vicissim plusquam paternam benevolentiam favoremque sancte promisit, ideoque etiam se eius specialem pastorem esse profitetur. Ideo Mich. 2, de Ecclesia inquit: Tanquam gregem in medio caule colligam eos, etc. et Mich. 7. Pasce populum tuum virga tua, gregem haereditatis tuae habitantem solum. Sic et Christus inquit Lucae 12, Noli timere pusille grex. et Paulus Acto. 20: Attendite vobis et universo gregi, cui vos Spiritus sanctus praefecit. et 1. Petri 5, Pascite gregem qui in vobis est. Item, Facti forma gregis. Sic et ipse Servator se bonum pastorem suorum profitetur Iohan. 10. Denique usitatissima est ista similitudo aut metaphori, qua populus Dei Gregi, et ipse ac doctores eius pastoribus conferuntur: sicut et apud Homerum saepe gubernatores vocantur pastores.

GRUS confertur cum populo Dei, Hieremiae 8, Turtur, grus, et hirundo observant tempus adventus fui at populus meus non novit iudicium Domini. Isa. 38 inquit Ezechias rex de suo acerbissimo morbo: Sicut grus et hirundo, sic garriebam: scilicet prae ingenti dolore.

GUSTARE, synecdochice ponitur pro comedere 2. Sam. 2. Si ante occasum solis gustem panem, aut aliud quicquam. Sic Ionae 3, Pecora non gustent quicquam. Per metaphoram significat frui verbo Dei: item cognoscere. Hebr. 6. Gustarintque bonum Dei verbum. Sic et Psalm. 34. ac in Petro, Gustate Dominum quam sit bonus: id est, ex spirituali gustu et experientia cognoscite.

-- 203 --

381/382 Sic denique industria mulier dicitur gustare quod bona sit negociatio sua: Proverb. 31 id est, experimento cognoscere. suam industriam ac laborem esse salutarem. Gustare etiam mortem dicitur, pro mori: Matthaei 16, et Iohan. 5, Quia verba noticiae non raro pro frui bonis, et perpeti mala ponuntur. ut, Videre mortem, Videre bona Hierusalem: sensus ponitur pro fruitione rei. GUSTUS, Hebraeis non raro usurpatur pro habitu totius corporis, in sermone, gestibus, forma corporis, et omni dexteritate: sive quia alii inde gustent aut cognoscant nos: seu quod externa illa indicia interni gustus aut iudicii iudicia sint. 1. Samuelis 21. Et mutavit David gustum: id est, habitum aut gestum suum. Et mox 25, Benedictus gustus tuus: dicit David ad Abigail. id est, prudentia, qua recte imminentia mala praevidisti, et praevenisti, meque ab ista caede liberasti. Sic Proverb. 11, pro prudentia ponitur: Annulus aureus in naribus porci mulier formosa, carens gustu. id est, intelligentia.

GUTTUR, metaleptice pro sermone. Psal. 149. Exaltationes Dei in gutture eorum. id est, in sermone suo praedicant grandia opera Dei. Clama gutture, ne prohibeas: Isaiae 58. ubi ferme proprie accipitur pro ipso instrumento vocis. Psalmo 5. Sepulchrum patens guttur eorum. id est, perpetuo ex ipsorum gutture pravi sermones eructantur. Habet autem simul illa locutio singularem gratiam, quod perinde ex eorum malo thesauro cordis parva consilia, et impii sermones per guttur effundantur sicut ex sepulchro aperto pestilentes foetores perpetuo spirant: quam similitudinem Christus plenius exposuit. Guttur etiam pro collo ponitur: Torque guttur et Alligare praecepta Dei gutturi, Proverb. 1. 6. Prohibe guttur a siti, Hierem. 2, significat, Noli procul peregre proficisci per loca arida, ad quaerendam humanam opem. Premuntur enim viatores in illis arentibus et aestuosis locis siti. Volebant vero Iudaei ex Aegypto accersere auxilia: id vetat Deus per Prophetam.