Sequitur commentarius.

PAtissahomoz) est nomen dignitatis, com positum cum pronomine pluralis nu meri, et significat rex noster, siue Imperator noster. solent enim eodem nomine dignitatis Romanum Caesarem simul et reliquos reges Christianorum appellare, vt Vrum patissah) id est, Romanus Imperator. Vngruz patissah) id est, Hungarus rex. et Frenk patissah) id est, Gallus rex. quare non attribuitur inferioris conditionis magnatibus post Imperatorem et Regem. Praeterea et

rex Persarum eodem nomine ab ipsis solet appellari, sed saepius fit, vt vocetur Sultan) quod nomen designat principem, vt Sahi Sultan Zmail) quia hic modernus rex Persarum Sophi, habet proprium nomen Zmail) quod significat Ismaelem. Habent et aliud nomen dignitatis regum, Hunker) sed hoc nomine nullum audiui vnquam, vel ex Christianorum vel infidelium regibus appellari, praeterquam ipsum Suleimannum eorum regem qui nunc rerum potitur, quod tamen nescio an significet Hunnorum dominum, id enim Germanica propemodum vox indicare videtur Hunch heer) id est, Hunnorum dominus.

Ghelur) est verbum, et significat veniet.

Csiaferun) est nomen, quod significat gentilem siue Ethnicum. solent enim omnes Christianos hoc nomine appellare, quamuis etiam alia habeant vocabula ad interpellandos Christianos, vt sunt Gyaur et Kaur) sed Gyaur) vnum significat hominem, si non addas lar terminationem, quae apposita fit pluralis, vt Gyaur siue Kaur) id est, Christianus: Gyaular siue Kaular) id est, Christiani. Sed Csiafer) etiam sine illa terminatione quae plurali attribuitur numero, multitudinem nationum designat: sed quia textus habet Csiaferun) estque genitiui casus per additionem un, vt Csiafer) id est,

gentilis in nominatiuo, Csiaferun) id est, gentilis in genitiuo, quasi dicerent gentilis regis.

Memleket) significat regnum, quamuis et alia habeant diuersa vocabula ad significandum regnum, vt Istan) quia cum Italiae siue Franciae aut etiam Hispaniae regnorum mentionem faciunt, tunc dicunt Frank istan) quod significat tam Italorum, Gallorum, quam Hispanorum regna. Frank) significat hominem harum regionum vt Frank Gyaur) id Italus, Gallus, vel Hispanus Christianus.

Caeterum cum Graeciam nominare volunt, mutant vocabulum, dicentes: Vrum elli) id est, Graecia, et non Vrum istan) id est, Graecum regnum. Solent interdum et Vrum memleket) dicere, et tunc intelligunt torum imperium Graecorum. in summa hoc vocabulum memleket) imperium potius significare solet quam regnum apud illas nationes.

Alur) est verbum, et significat capiet, siue accipiet. Kuzulalmai) est nomen quod significat rubrum pomum, quia kuzul) significat colorem rubrum, et alma) pomum, et dicunt esse vrbem aliquam fortissimam et amplissimam Imperialem. Et interdum oritur quaestio inter doctiores hanc ob caussam, quia alij volunt interpretari illud vocabulum vrbem Constantinopolitanam, eo quod in nonnullis eorum voluminibus dupliciter legitur,

videlicet, Kuzulalmai et Vrumpapai) id est, rubrum pomum siue Graecum sacerdotem vel patriarcham, quia vt iam diximus Vrum) significat Graecum, eo quod olim erat sub imperio Romano tota Graecia, et est corruptum per adiectionem v literae in principio, et mutatione o in u, quia huic nomini Vrum) si demas primum v, et medium mutetur in o, erit Rom. Itaque multi sunt huius opinionis, quod significet imperium Constantinopolitanum, cuius differentiam suo loco prolixius declarabimus.

Kapzeiler) est verbum, et significat opprimere iugo seruitutis, et nemo dubitat illorum tyrannicam afflictionem esse crudelem oppressionem, quod facile probabunt ij, qui eorum captiuitatem et tributi exactionem experti sunt, quemadmodum sunt Graeci, Armenij, Thraces, prout facile poterunt intelligere hi, qui legerunt nostrum libellum de afflictionib. afflictionibus Latina, Gallica, Teuthonica et Bohemica, linguis diuulgatum.

Iedi yladegh) septimum annum vsque post captionem eius loci supra dicti. Gyaur keleci csikmasse) id est, ethnicus siue gentilis gladius, si non apparuerit, et contra illum non insurrexerit, putant haec fata anni septimi in potestate Christianorum esse, qui si vellent communi opera gladium contra ipsos

stringere, haud dubie essent plena victoria potituri. Verum quo minus id fiat, nostram ignauiam in culpa esse, dum mutuo inter nos bello ciuili digladiamur, vel turpi ocio consenescimus.

On iki yledegh) hoc est vsque ad annum duo decimum. Onlarum beghligheder) id est, eorum (videlicet ethnicorum) dominabitur. Verum quia neque post septimum, neque post duodecimum annum (capto imperio Constantinopolitano) Christianorum contra ipsos gladius praeualuit, iam enim fere ad centum annos tota Thracia, et imperium Orientale est sub eorum ditione, augurantur aliam imperij sedem sub nomine rubri pomi significari. Caeterum ingens incertitudo est sub inuolucris annorum: nam si in literis sacris hebdomada dierum septem an nos significat, quem numerum et magnitudinem temporis statuemus in ipso anno? Quamobrem sunt inter eos qui singulos an nos computant pro singulis annis Iubilei, qui quinquaginta annis olim constabat, alij singulos annos singulas centurias annorum significare credunt. Nec desunt qui vnum annum trecentos quinquaginta sex annos continere existimant, quot nimirum dies habet annus solaris. Caeterum quemadmodum oracula non nisi ex euentis recte intelliguntur,

ita certum et diffinitum temporis spatium intelligetur cum res extiterit.

Eufi iapar) id est, domum aedificabit. Per aedificationem domus significari putant, quod templa nostra suo Mehemmeto sit dedicaturus, vtiam totius Asiae, vbi olim erant Christiani vsque Hierosolymam, imo ipsum templum Domini quod est Hierosolymae pro. phanarunt. Ita quoque maiorem partem Europae, videlicet Graeciae, Thraciae, vsque Austriam, totius fere Hungariae, Sclauoniae et Illiriae. Ac nescio an nos ista indignitate iram diuinam prouocamus, dum alius cum canibus tanquam venator in templo obambulat, alius de foenore, alius de scorto garriat, alius ad templum nunc vrinam, nunc oletum faciat, qualia neque inter infideles quisquam videre potest. Credibile est quod propter hanc irreuerentiam Deus ipse malit nostra templa sub Mehemmeto quam sub nobis esse.

Baghi diker) id est, vineam plantabit. per vineae plantationem nouas colonias et gentium e suis sedibus emigrationes intelligunt, et dilatationem imperij.

Bahcsai) id est, hortos siue illas plantationes vinearum. Baglar), id est, emuniet, subintelligunt nouas prouincias vndecunque muniet, vt recuperatu sint difficillimae. et hoc

est mirum, quod a tot annis postquam ince pit saeuire, ita muniuit, vt ne pagum quidem abeo recuperare potuerimus.

Oglu kezi olur) id est, filium et filiam habebit. hic per procreationem liberorum interpretantur propagationem Mehemetanae gentis, prout manifestum est omnibus illam esse in tantum propagatam et multiplicatam, vt nihil supra. itaque iam nihil aliud restat nisi interitus et diminutio eorum.

On iki yldenssora) Id est, post duodecimum annum. Hristiamon id est, Christianus. Keleci) id est gladius. Csikar) id est, insurget seu apparebit. Id quoque apud illos in controuersia est, vtrum gladius ille quo Christianorum natio in libertatem vindicabitur, talionemque Mehemetanis reddet, rex aliquis Christianus magnis copijs totum imperium Turcarum sit expugnaturus, an propheta aliquis Christianus sua doctrina sit Mehemetanos conuersurus ad nostram religionem. quamobrem (vt dixi) vltima verba huius oraculi, viri cum gemitu, pueri cum fletu, mulierculae cum planctu et eiulatione excipiunt.

Vtinam tandem Itali sua pila, Hispani suas lanceas, Galli sua gesa, Angli suas balistas, Germani et Hungari suas frameas contra istos canes fidei, ipsis (vt ita dicam) fatis

damnatos, distringere velint, et discordia qui solummodo moratur nostras victorias, a nostris rebus auferre studeant. Sed redeamus ad verba vaticinij de interitu eorum.

Turki) Id est, Turcam ipsum hactenus regnantem. Gheressine) id est, retrorsum vnde egressus est, adeo vt vel ad latebras Bythiniae Bithyniae vnde primum erupit, vel in Scythiam vnde originem traxit, repellatur.

Tuskure) id est, pellet, siue profligabit. Caeterum quia ille gladius vindex nesciatur vnde oriturus sit. Certe Turcae siue aliunde metu concepto non permittunt Christianis vllum vsum gladiorum aut armorum. Et quanquam iam magnopere degenerarunt a Christiana fide, in bellis tamen plerique eorum pro amuleto certissimo Euangelium Ioannis sub axillis portant, videlicet ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ λόγος , id est, In principio erat verbum. totum vsque ad finem graece scriptum: putantque ea re ita se tutos esse, quasi aliqua panoplia communiti essent, quod genus scripti sua lingua hamaili) solent appellare. Vnde cum sint tantae reliquiae nostrae religionis, spes est eos aliquando non difficulter ad Christi cultum reuocari posse. Quamobrem cum omnia suspecta habeant, inter dictum est Christianis (vt iam diximus) qui apud illos degunt omni vsu armorum, adeo vt praeter rustica

instrumenta nihil ferreum eos habere liceat, quanquam ne sic quidem tuti sunt a Christianis seruitijs, quae nunc dominos dentali, nunc vomere, nunc ligone, aut stipite mactant. Quod si forinsecus arma Christianorum illata viderent, ilico quicquid est ibi in mancipiorum bellum consurgeret, quorum ibi tantus numerus, vt omnes cuiusque regi onis incolas Turcas in duplum imo in triplum atque adeo in quadruplum superent.

Vtinam Christiani principes istis fatalibus victorijs se praepararent, et obsisterent, ne vlterius vires Mehemetanorum crescant, quae iam plus nimio inualuerunt. Amisimus Africam et Asiam, extincta est Graecia, aegrota est vsque ad mortem Hungaria, debilitata est Austria, vis mali istius iam Germanorum ceruicibus velint nolint incumbit, atque vniuersae Christianitati imminet, adeo vt nemo ab hoc periculo tutus videatur: qui posthac non alienam sed suam rem agent pro suis limitibus aduersus hostem depugnaturi, nisi velint pro principibus serui fieri, vel potius mactari. Nam Turcae plebeis parcunt in seruitutem, nobilibus vitam eripiunt vt plebei capite careant.

Quod si singuli vnum emendarent, hoc est, quisque seipsum, ita vt plebei magistratus non minus ament quam timeant, Magistratus

plebeis parentes se exhibeant, docti idiotis viam virtutum et veritatis commonstrent, idiotae suam imperitiam agnoscant, neque se rabinos iactent in illis artibus vbi nihil didicerunt: miles pro victoria militet, dux pro honore, Ecclesiastici luxum omittant: mercator vsuram: caupo lenocinium. Et in commune omissis erroribus et pertinacia defendendorum errorum, in vnitatem fidei et concordiam ecclesiae conspirarent principes, omissis principibus Christianis vires in Turcas conuerterent, quis dubitat, quin vt Israhelitis ob peccata in seruitutem redactis tandem de sceleribus suis poenitentiam agentibus, seruatorem miserit, et in libertatem restituerit: ita quoque nobis breui coelitus auxilium sit mittendum. Quod si fieret, quis non speraret, quin breui futurum sit, vt Imperator Rom. non minus Constantinopolitano quam Romano imperio insignis sit futurus? Ferdinandus non minus in Hungaria quam apud Getas, Dacos, Scythas regnaturus, atque itidem rex Franciae suis ditionibus Asiam minorem ad diturus: Lusitani Aegypto potituri: Hispani tota Africa, Itali omnia littora quae cunque habet mare mediterraneum in sua potestate habituri. Angli quoque inter Turcas suum imperium amplificaturi. Nunc digladiamur

pro vno et altero oppidulo, et post acerrimas praeliorum conflictationes, post exhaustas opes, nihilo imperio auctiores efficimur. Heu quantum pelagi potuit, terraeque parari, Hoc quem ciuili fuderunt sanguine dextrae.

Nunc igitur cum Potentiss. Potentissimi Monarchae, et vere Cnristiani in pacem inter sese consentiunt, spes est eos occasionibus temporum, et fatorum mutationibus vti velle, neque permissuros, vt reliquiae Hungaricae ditionis quae adhuc supersunt, et adiunctis aliorum viribus plurimum possunt, in ditionem et potestatem Turcarum veniant, quorum nomina etsi non omnium infra subieci, vt qui omnia amissa putant in Hungaria, aliquid consolationis accipiant, cum videant tantum in eo regno adhuc incolume superesse.

Alij rursum doleant, si modo dolere possunt, magis ac magis suum appropinquans periculum sentire, tam tenues portiunculas Hungarici imperij olim a mari Baltheo vsque ad paludes Baeotidis exporrecti, in tantas angustias redactas esse: quanquam vt hoc obiter dicam, ipsi nos Hungari maxime nobis hanc caussam mali dedimus, dum Germanos fere ita exosos habemus vt Turcas, dum omnia in duos reges distrahimus, dum alij Turcam accersunt, alij propellunt, nec nisi sero didicimus, Omne regnum in se

diuisum collabascere, et domum supra domum cadere, ac maximas res discordia comminui. Sed serae sunt querimoniae. malo epinicia, vel triumphum canere, saltem laetiora ominari volo. Quamobrem carptim Hungarorum nomina, quae nuper ab eorum legatis egregio viro Georgio Euskero Senatore Cremonensi, et Christophoro Hofkircher, viris doctissimis ad Maiestatem reginae Mariae missis, pro petendis praesidijs conscripta habui, qui etiam fatebantur reliquias Hungariae posse praestare exercitatissimos equites, si tantum Romanorum Imperatoris ac caeterorum principum Christianorum copias adesse viderent. Quapropter in quibus aliquid virium est, nunc subijciam, nullo ne hic quidem seruato ordine, sed vt quisque se nostrae memoriae ingerit, ita prius ponetur.

Magnifice sperandum est de Reuerendiss. Reuerendissimo D. Paulo de Varda Archiepiscopo Strigoniensi, cuius opes adhuc praeualidae, et tantum prudentiae in eius animo est, vt eius sine opibus magna in eo fiducia collocanda esset, quamuis etiam amiserit maiorem partem dominij, ex quo captum est Strigonium.

Laeta quoque ac magna Nicolai Olahi Episcopi Zagrabiensis, et vicecancellarij regni Hungariae authoritas, rerum peritia

et multiplex eruditio, corporis animique robur de se promittit.

Egregios item spiritus gerit Reuerendiss. Reuerendissimus D. Martinus de Kecheth Episcopus Vuesprimiensis, elegantia et belli laudibus mire insignis, et natus (vt videtur) in Turcarum perniciem, vir praedecessori suo Petro Berisso in re militari vel iam par, vel mox futurus. His addo Franciscum Turzonem ecclesiae Nitriensis praesulem, de quo omnes mira et laeta augurantur.

Item inter Barones clarissima est domus Bathorea, qui auita indole praediti, armis animisque infestissimi sunt Turcico generi. Nec magnifici viri Thomas Nadasdi, Franciscus Batyani, Balassea domus illustrissimae dignitatis suo officio deerunt, inter quos facile pri mus Melchior Balassa.

Atque adeo nuper in gratiam regis Ferdinandi recepti Barones inclyti egregiam spem de se praebent Raphael et Ioannes Apodamian, quibus merito adiungitur Franciscus Reuai vicepalatinus regni Hungarici, de cuius consilio, prudentia, et fide, quid uis sperare licet. Sed vt omittam Nyari Franciscum, Bartholomaeum Horuat, qui saepius cum victoria, multis occisis, multisque captis, ad regem Ferdinandum redierunt.

Frater quoque Georgius Episcopus Varadiensis,

nunc tutor regij pueri et vxoris Ioannis Vaiuodae, ducis Transyluaniae, qui si firma subsidia contra Turcas videret, descenderet facile, et prompte, vt nunc de eo certa persuasio est, cum praedictis Baronibus Hungariae, ad minus quadraginta milia equitum in re bellica expeditissimos produ cerent, quibus hactenus perpetua bella cum Turcis fuere.

Itaque isti omnes, quoniam iam pertaesi sunt Turcarum saeuiciem, potius cupient vnanimiter studere, pro patriae salute mori, quam eorum iugo tyrannico subijci: id quod constat multorum legationibus. Tantas et tam praeualidas reliquias regni Hungarici confirmabimus, si tandem bellum mouerimus: aut omnino amittemus, si vt hactenus cessatores fuerimus.

Aduertendum est istud oraculum in Alchorano non legi, sed in alijs libris quibus magnam authoritatem et reuerentiam deferunt. Habent enim et omnes nostros prophetas et sui generis complures.