Ad Mariam Theresiam, Romanorum Imperatricem, Hungariae
ac Bohemiae Reginam etc. etc. etc., Litterarum Patronam
Clementissimam De praestantia Logicae Carmen
Quo mutis homines praestent animantibus et qua
mentibus aethereis similes in carcere caeco
confieri possint, arte et ratione canamus.
Tu mihi, Musa, modos dulces, tu verba ministra,
munera summa Dei dignis ut laudibus ornem.
Tuque ades et nostris, o Clementissima, coeptis
adspira, Austriadum genus alto a sanguine regum,
Theresia, atque aurem patiens intende canenti!
Nam cui sit potius sacrum hoc quodcumque libelli,
quam Tibi, cui debet, quod nunc rediviva resurgit
aetas Graiorum doctas exculta per artes?
Per Te nunc priscae agnoscit vestigia formae
terra suae et gaudens se hominum natura revisit.
Per Te iam redeunt nunc aurea saecula mundo:
Cana Fides Pietasque Pudorque et Pacis amica
Iustitia in pulchro coniunctae foedere regnant.
Scilicet illius sunt Artis germina, quae, seu
caelitus immissa, assiduo seu parta labore,
Te regit ac tenebras nigrae et caliginis umbras
discutiens mentem caelesti lumine complet.
1–2 cf. Verg. georg. 1, 1–5 || 6–8 cf. Verg. Aen. 9, 525; Verg. georg. 1, 40; Ov.
met. 1, 2–3 || 7 cf. Prop. 3, 9, 1 || 14 cf. Verg. ecl. 4, 6 || 19–20 cf. Lucr.
4, 312–317; Verg. georg. 3, 357
8 Theresia] Theresa AI || 13 et gaudens se hominum] atque hominum se se AI -- --
Principio rerum Genitor quum ducere in auras
exemplum vellet mundi, quem mente gerebat,
principium quoddam posuit, quo clauderet uno
quove uno exirent cunctarum exordia rerum.
Inde mare ac terrae, inde ignis ventique volucres
prodierunt nubesque leves atque aurea caeli
sidera, tum stirpes plantaeque ac saecla ferarum.
Tum plerisque harum rerum – mirabile prorsus
divinae virtutis opus, licet inscia turba
non admiretur iam dudum adsueta videndo! –
semina virtutemque dedit, qua crescere parvo
de numero immensum posset genus omne creatum.
Namque unum farris granum committere sulco
si incipias, centum pariet, quae singula centum
terrae iterum mandata dabunt; ita pergito porro,
septima quum caelo volvente rediverit aestas,
quantum oculus longe ac late prospectat apertam
planitiem, flavis vestitam cernet aristis!
Et vento curvata seges velut unda resurget
subsidetque iterum pelagusque imitabitur altum.
Non illam centum messores caedere falce
iam valeant curva; disrumpent horrea messes!
Singula quid memorem, foecunda ut quaeque propagent
aetatem numerumque suum Naturaque gaudens
sit mirata sua se iam tum prole parentem?
Sed quoniam soli sibi noluit esse beatus
aeternus rerum Sator atque hanc ducere molem
24 cf. Lucr. 2, 333; 2, 1062; 3, 31; 4, 45; 4, 114; 5,430 || 25–26 cf. Ov. met.
1, 72–75 || 27 cf. Lucr. 2, 995 || 35 cf. Verg. Aen. 6, 116; 9, 312; Ov. met. 9,
680; Ov. Pont. 3, 2, 91; Ov. trist. 3, 3, 43; Prop. 4, 7, 71; Plaut. Amph. 803;
Plaut Asin. 472; Plaut. Cist. 754; Plaut. Mil. 386; Plaut. Most. 63; 545; 963;
Plaut. Stich. 544; Plaut. Trin. 162; 777; Ter. Haut. 345; Ter. Phorm. 937 || 42
cf. Verg. georg. 1, 49
26 prodierunt] exierunt AI || 44 aetatem] progeniem AI
-- --
de caecis nihili latebris tenebrisque profundis
nil ipsum iuvit – namque omnia viderat ante –,
nobilius molitus opus mentesque creavit,
quas partim caelo invectas omnique solutas
pondere corporeo caelestia templa tueri
iussit et aeterno mirantes lumine pasci;
partim corporibus, mira quae condidit arte,
inclusit dominasque dedit, quae foedere certo
sensibus utentes famulis fidisque ministris
iusto hos imperio regerent vitaque beata
omni tentarent arte ac ratione potiri.
Neve foret vanus labor atque incerta cupido
huc illuc propriis errans a finibus exul
delusa ingemeret cursum se tendere frustra,
certam proposuit metam, verique bonique
nosse dedit pulchras species, quibus indita porro est
dulcis, quae mentem alliceret raperetque, voluptas.
Et quoniam sibi semper amat natura videri
omnibus in rebus similis diversaque quum sint
omnia, consimili procedunt ordine, quantum
cuique decet, pulchrum quoniam consistit in uno:
Non secus ac terrae sunt indita semina quondam
primigena, unde seges floresque et gramina surgunt,
et data fertilitas, nova semper ut inde propago
germinet et parvis ingens exsurgat acervus,
sic data foecunda est homini mens aptaque foetus
ferre novos atque innumeros ex semine pauco:
Namque simul non posse duo contraria vero
50 cf. Ov. met. 1, 77–78 || 52 cf. Lucr. 6, 1228 || 55 cf. Verg. Aen. 1, 62 ||
71–72 cf. Boeth. cons. 3 pr 11, 23
55 inclusit] coniunxit AI
-- --
componi, summa quod vi sibi iuncta vicissim
dissiliant semper iungique adversa repugnent,
aut duo si quadrent uni coniuncta seorsim
vel paria aut eadem fiant, paria aut eadem esse
ipsa sibi pariterque inter se iuncta quadrare,
aut totum quodvis mensura ac pondere partes
divisim superare suas, quibus omnibus aequum est,
aut nihili vires nullas exsistere et omnia
esse prius quam quidquid agant, ni tempore, certe
ordine naturae, aut aequas si adiunxeris aequis
partes, confieri composta aequalia tota,
de paribus paribus rationibus esse loquendum,
opposita oppositis contraria gignere rursum,
haec, inquam, aut certe his non multo plura, feraci
foecundaeque hominum menti sive indita ab ortu
sive animo sint per sensus immissa fideles
semina, quam largam dent multiplicata colonis
messem et quae rursum surgant nova germina ab illa
surgere vel possint olim labentibus annis,
non alius norit quam cuius mente reposta
omnia sunt atque inde fluunt, cui nempe futurum
praeteritumque nihil. Nec linguae si mihi centum
oraque sint centum, minimam descripsero partem!
His nam principiis vires causaeque latentes
rerum quaesitae haud frustra naturaque nostros
obtutus fugitans clara est in luce locata.
Legibus hinc quibus eveniant in corpore quovis
succedantque aliis alii quove ordine motus,
qui sit cunctarum interitus genituraque rerum,
101 cf. Lucr. 5, 12
93 rursum] AIII2 : rursus AI AII AIII || 98
descripsero] Tibi dixero AI
-- --
nosse datum et quisnam his insit pulcherrimus ordo.
Motibus his rursus quaenam sint apta iuvandis,
quaenam perturbent cursumque inimica retardent,
his venata est indiciis industria sollers.
E paribusque pares cernens procedere causis
effectus artem reperit methodumque medendi.
Quin nullo loca trita pede inque accessa volucri
remigio non alarum, ceu Daedalus olim,
sed mente adscendit volucri fidensque pererrat
a lapsu securus homo (mirabile dictu)
ingrediturque solo et caput inter sidera condit.
Indeque concilio velut ac statione Deorum
delapsus certa ostendit ratione docetque,
quam longo a terra atque inter sese astra recedant
convexi caeli spatio, quot millia currant
solis equi rapidi, teneat quem Cynthia cursum,
quem tristes Hyades, gelidi Septemque triones.
Hinc a tam pulchra structura atque ordine rerum,
vocibus unde velut variis symphonia surgit,
quum sapienter agi, nisi sit sapientia, constet
nil posse aut ratione regi, quin certa priorque
exsistat ratio, mentem novere supremam
mortales gratique animo statuere colendam.
Praeterea quod mens, mentem quum cogitat ipsam,
extensum solidumque nihil sibi fingit et omni
absque colore, sono, positu, gravitate, figura
se tamen ipsa videt, sine quis neque corpora fingi
112 cf. Verg. Aen. 1, 301 || 114 cf. Verg. Aen. 1, 439; 2, 174; 4, 178; 7, 64; 8,
251; Verg. georg. 2, 30; 3, 271 || 115 cf. Verg. Aen. 4, 177; 10, 767 || 119–120
cf. Verg. georg. 1, 250 || 130 cf. Plat. Phaidr. 247c
122 hinc] inde AI || 129 solidumque] solidumve AII
-- --
ulla quidem possunt, se partibus esse carentem
omnino, ut corpus non possit dicier unquam,
percipit et certo affirmat testante perenni
illius assidue, qui permeat intima, sensu,
nec mora: vix hoc concepit, foecunda propagat
et foetus exinde novos progignere pergit.
Namque ubi se in partes nunquam dissolvier ullas
posse capit, nullum sibi colligit esse timendum
interitum, quoniam dispersis disque sipatis
partibus interitus (mortem quem dicimus) omnis
corporis eveniat, iunctis quibus ante vigebat.
Quapropter quae res caret omni parte, necesse est,
causae si maneat virtus eademque voluntas,
aeternum duret nulloque solubilis aevo.
Iam vero quae progenies exinde novarum
exsurgat rerum quamve haec nova germina rursus
multiplicata ferant sobolem, quid persequar ultra?
Quo pacto, postquam ratione atque ordine mundum
stare videt certo numerisque ac lege moveri,
quaeve plagas caeli superas fulgentibus ornant
luminibus quaeve in gremio telluris et alto
aequore nascuntur, se partem totius esse
quum videt orbis homo, reliquas quae praestet honore,
se quoque comprensum divina hac lege teneri
sentit et assidua rationis voce monetur,
indignum reputans, quae pars supereminet omnes
nobilitate sua mundique sit ornamentum,
turpiter a proprio deflectere fine rebellem
harmonicumque sonum in rebus turbare creatis.
Nam velut in cithara, quae cantu ac voce sonora
147 rursus] rursum AI
-- --
prae reliquis, magis offendit, si dissona chorda est.
Hinc igitur iuris manant elementa priora,
hinc petitur constans aequi mensura bonique,
quo ratio foecunda parens fit semine legum.
Neque etenim utilitas est iusti mater et aequi,
quippe cui nimis affinis sit caeca cupido,
cui ratio obsistit tam saepe altumque reclamat.
Atque utinam sola imperium regnumque teneret
in nobis ratio, victis domitisque tyrannis,
omnia qui turbant, affectibus, ordine rupto
et nati parere iubent regnantque superbi!
Tunc nec opus patrum natumque incidere ligno
officia aut quae sint civi tribuenda vel hosti;
non opus immensis leges de fine regundo
scribere codicibus vel quae praestare tenello
curator debet pupillo uxorve marito;
non quisquam voce elata praeconis egeret
propositave palam tabula peccare vetante;
nec Te, cui mentem finxit natura benignam
clementemque adeo, Regina, ut grata voluptas
sit Tibi nulla magis quam praemia reddere dignis,
iustitia invitam distringere cogeret ensem,
intentare minas, poenisque affligere sontes,
sola sed imperium Tecum clementia dulcis
divideret, Tibi quam divi ingenuere parentes.
Non tamen humani sola haec erroris origo
nec soli affectus rationis semina et inde
enatam segetem suffocant, sed velut arva
nunc subito exsurgens magno stridore procella
verberat et fruges ingenti grandine tundit
166–167 cf. Lucr. 3, 59–64 || 173 cf. Hor. ars 396–399 || 179 cf. Hor. epist. 2,
1, 23
176 vel] aut AI || 180 finxit] AIII2 : tribuit AII
AIII
-- --
aut, praeceps toto quum perstrepit aethere nimbus
nec guttae pluviaeque cadunt, sed stagna lacusque,
fit rapidus torrens, qui ingentia saxa revolvens
momento agricolae everrit deletque labores,
nunc contra (quamvis faveant imbresque calorque),
saepe tamen vitio ignavi ignarique coloni
semina nil reddunt tellusque videtur avara,
oppressis nam seminibus pro frugibus aureis
infelix lolium et steriles dominantur avenae
(nimirum quia luxurians vel vomere tellus
non alte effossa est satis, ut radicibus imis
omnia vellantur prorsum mala gramina, vel quod
saepe latent falluntque oculos in semine mixta,
quae removenda prius fuerant cernendaque cribro),
sic modo percutitur mens tempestate coorta,
surgunt nam caeci affectus velut agmine facto
atque ferunt rapidi secum verruntque per auras,
quoscumque enixa est non parvo tempore fructus,
at modo (quae nostra est plerumque incuria socors,
saepe tamen quoque doctoris vel culpa vel error)
falsis principiis imbuta prioribus annis.
Si sit vel paucis, heu quantam surgere cernas
errorum silvam, tribulos sentesque rubosque!
Qui quoniam citius crescunt melioribus herbis,
omnia vix non suffocant bona consita grana
aut adeo superant numero, ut secernere falsis
iam nequeas, purum quod possis dicere verum.
Ac veluti non tam late nocet impete saeva
tempestas, ut quae non omnia verberat arva
190–195 cf. Verg. georg. 1, 316–334 || 200 cf. Verg. ecl. 5, 37; Verg. georg. 1,
154; Lucr. 6, 196 || 202
cf. Verg. georg. 1, 319 || 204 cf. Manil. 1, 873 || 207 cf. Verg. Aen. 1, 82 ||
208 cf. Verg. Aen. 1, 59
197 ignavi ignarique] ignari ignavique AI hic v. omissus est in AIII, sed ins.
Graserius inter l. || 203 prorsum] prorsus AI || 216 consita] germina AI exp.
Graserius et suprascr. Consita
-- --
nec regionis opes omnes populatur et aufert,
sed modo Damoetae, Mopsi modo laedit agellum,
quam mala cultura agricolum, qua pinguia rura
nil praeter vicias reddunt tristesque lupinos,
ex quo dira fames pagos consumit et urbem,
sic etiam non mentis opes tam sternere late
ira solet vel lascivi furiosa procella
ardoris nummive fames, nam singula quemque
tentant nec semper feriunt, quodcumque minantur.
At vero incultae nulloque labore subactae
si mentes iaceant, rationis semina prima
occupat aerugo infelix: Inscitia passim,
Error, Stultitia ac Vitium dominantur in urbe.
Exsulat aequarum mater Sapientia legum
Et pulchrae virtutis Amor laudisque Cupido,
Artes unde bonae nascuntur et inclita facta.
Omnia stultorum Dea tunc Fortuna gubernat
aut insana Superstitio vanique Timores
aut irae indomitus Furor et vesana Libido.
Sic quos aethereis Deus olim condidit aptos
spiritibus fieri similes, quorum ordine pulchro
harmonice tellus celso respondet Olympo,
exstincta penitus rationis lampade caeco
impete praecipites per devia quaeque feruntur,
non animo solum miseri, sed corpora cunctis
indefensa exponentes et inulta periclis,
pulchrior ut multo sit mos ac vita ferarum.
Tantum mentis habet sollers cultura bonorum,
tantum inculta mali res optima gignit alitque.
224 cf. Verg. georg. 1, 75 || 233 cf. Verg. Aen. 2, 327
-- --
Ergo divino qui nacti munere mentem
prae reliquis nitidam et pulchrae virtutis amicam,
incultas hominum mentes sterilesque miserti
nullo se melius consultum civibus ire
pacto posse rati quam de ratione colenda
si praecepta darent cunctis artemque docerent.
Hanc patrio Graii Logicen sermone vocarunt,
nam logos est illis ipsum, quod sermo Latinis:
Non quod praeceptis linguam formare loquendi
cura sit illius, sed quod nil ducit in actum
sanus homo, nil incoeptat, nil ore profatur,
ni quaedam secum sit mente animoque loquutus.
Quare, si liceat magnis componere parva
(quidni autem liceat, divinae mentis imago
quum sit homo, ut natus forma est specimenque parentis?):
ut summus rerum Genitor quidquid facit extra,
mente gerit verboque creat, foecunda quod ante
omne aevum parit immensae vis intima mentis,
sic homines ita compositi sunt conque parati,
ut summae speciem referant Deitatis et actus
quilibet humanus per verbum mente retentum
exeat et taciti quaedam sit dictio verbi.
Cuncta ut si quis agat secum nihil ante loquutus,
iure neges hominem et quamvis sublime ferentem
ad caelum os videas, quamvis vox atque loquela
blanda hominem sonet, hunc recta amandare rudentes
auritos inter sit ius et pascere faeno,
aut velut ursus sit vinclis caveaque domandus.
Sed quia vix quidquam distat seu prava loquatur
250–255 cf. Lucr. 2, 14; 3, 14–15 || 271 cf. Plat. Tht. 189e; Plat. soph. 263e ||
273–274 cf. Ov. met. 1,
85–86
257 nam] AIII2 : quippe AII AIII || est illis ipsum]
AIII2 : illis hoc est AII AIII || 262 quare] ac
mihi AI -- --
seu nihil, erroris quoniam partitur ubique
in plures calles via, quae patet unica veri,
idcirco ratio inventa est ac norma fidelis,
qua neque mens falsum neque quid loqueretur iniustum.
Nunc mihi, nunc memora clarorum, Musa, virorum
nomina longaevo servari digna cupresso,
quin et marmoreis tabulis auroque notanda,
qui primi occultas animi caecasque latebras
ingressi loca caeca oculisque impervia prorsus
abditaque a nostris obtutibus intima acute
perspexere hominum atque oculos patefacta sub ipsos
traxerunt, quae sunt veri, quae semina falsi,
unde bona exsistit ratio, vel gignitur error,
quo vellenda modo sint haec, quove illa fovenda,
ut quondam possint in plures crescere fructus.
Prima tulit Logices claros Elea parentes,
prisca ut scripta ferunt, Zenonem Democritumque:
Quorum hic sollerter vestigia Pythagorea
ingressus, quantum geometrica praebeat usum
singula monstrandi ratio tentavit; at ille
cuncta, probabilibus quae sint rationibus apta,
disseri in utramvis partem quaesivit acutus,
unde ars invenit iam tum Dialectica nomen.
Artis principia haec tamen imperfecta fuere,
perficit ut natura nihil conamine primo.
Quam nisi posterior purgasset cura sophorum,
degener in vitium cecidisset, pessima namque
283 cf. Hom. Od. 1, 1; Verg. Aen. 1, 8 || 284 cf. Hor. ars 330–332
286 caecasque] obscurasque AI || 292 quove] quoque AI || 298 tentavit] monstravit
AI
orta sophistarum soboles, genus Harpyarum,
immundo ore dapes puras foedabat et ungue.
Socratis hic vero eluxit celebrata facultas,
ingenii comitem cui se prudentia iunxit
pacatusque animus lenti patiensque laboris.
Emuncta nam nare senex permulta rogando
ignarum simulans sensim capiebat ineptos
vano conantes posthac evadere nisu,
crinibus ut quondam suspensum piscis equinis
ore capit manditque vorax improvidus hamum,
quem simul ac sentit, frustra demittere ab ore
nititur aut undis rapto se mergere filo.
Hunc piscator enim delassat arundine curva,
quae molli cedit flexu sequiturque trahentem,
ut nullo sese possit dissolvere pacto.
Exit enim, gyros describit, terga revolvit,
volvitur in caput et cauda diverberat undas,
sed lassus tandem in siccam raptatur arenam.
Socratis excipiunt finem divina Platonis
scripta satis nunquam laudanda satisque legenda,
fama quibus merito parta est aeterna magistro.
His voces definire et dubitare modeste
sollemne ante fuit quam certum dicere quidquam.
Quidque sagax exploratrix Inductio veri
viribus invictis possit, docuere minores.
Post hos iudicio nulli ingenioque secundus
scripsit Aristoteles iustamque redegit in artem
singula quae dederant sparsim praecepta priores.
307 cf. Verg. Aen. 3, 227–228; 3, 234 || 311 cf. Phaedr. 3, 3, 14 || 322 cf.
Lucr. 2, 152
329 quidque] R : quidve mss.
Cuius ni libros temerassent barbara saecla,
si capiendo pares habuisset semper alumnos
nec quidam illius decoratas nomine nugas
vendere pro dictis eius sapientibus olim
consuessent, iam tot mala non audiret ab annis
vir, cuius digne immensum sit dicere laudes.
Nec sua Zenoni laus deficit atque Chrysippo,
Stoica quos iactat doctores secta severa.
Quae tamen interdum gravitati non bene servit,
ipsa suae, quum pro solidis exilia quaerit.
Definit tamen accurate ac dividit, ex quo
ducta per extentum currit conclusio filum.
Nunc age, iam laudum locus est, Epicure, tuarum:
Cui tua si Logices praesto praecepta fuissent
semper nec nimium tribuisses sensibus et quae
mente capi debent, oculo non iudice et aure
dignosci aut tactu velles, non verba dedisset
saepe sagax natura tibi neque te foret alter
aut prior aut melior. Tu nam discernere verba
a rebus nosti vanasque recidere lites;
tu, quaenam sint in sensus ditione locata,
quaeve affectus iudicio, quae subdita menti,
nosse iubes illum, cui turpe sit, et grave falli.
Quisquis enim de re profert ex nomine solo
iudicium, solido cum corpore comparat umbram
sensibus et qui inconsultis rationis acumen
solum ad materiam noscendaque corpora confert,
346 cf. Lucr. 1, 265; 1, 921; 1, 953; 2, 62; 2, 333; 2, 730; 3, 417; 4, 110; 4,
176; 4, 269; 4, 673; 4, 722;
6, 495; 6, 535; 6, 738 || 348–350 cf. Lucr. 4, 384–385
338 mala] AI AII : male AIII || 340 ab hoc v.
deficit AI usque ad v. 346 || 342 servit] AIII2 :
constat AII AIII -- --
iudice vel solo sensu vult noscere mentis
naturam, audire ille oculis cupit, aure videre.
Iam quis dinumeret, digno quis carmine claros
scripserit egregiosque viros, quibus horrida cessit
barbaries tandem, cunctas quae invaserat oras,
quique vel a tenebris revocarunt scripta priorum
pulveris et veteris maculis detersa dedere
vel nova protulerunt atque intentata vetustis?
Quos inter primus, velut inter nubila Phoebus,
emicat, ingenii portentum, Magnus Aquinas,
cui non tam vitio tribuendum pauca videre
non potuisse satis, quam tanta in nocte nec ullo
tum monstrante facem tam multa extraxe tenebris;
scilicet et Titan, radios ubi densa retundit
caligo, totam haud potis est effundere lucem.
nec tibi, Valla, tuisque parum debere coaevis
dicemus Logicen vires Ramaeque polito
et docto Agricolae: vos namque indicere primi
indoctis ausi bellum vanisque sophistis
et sapere et fatuas docuistis spernere nugas.
post hos ingenio magno Verulamius Anglus
claruit, errorum causas qui vidit acute
atque dolos caute docuit vitare latentes.
Nec te, Cartesi, nec te, Gassende, silebo,
quos nulla eximiis fraudabit laudibus aetas.
Tu quoque iure loco illustri dignoque potiris,
Arnalde, ob solidam atque adscriptam pluribus artem,
quam nec Aristoteli fuerit scripsisse pudori.
372–373 cf. Lucr. 5, 11–12 || 384 cf. Verg. Aen. 10, 791–793 || 389 cf. Claud.
rapt. Pros. 3, 349
362 oculis] oculo AI || 372 tanta] laudi AI || 375 ab hoc loco deficit AI || 387
atque adscriptam] AIII2 :
ac tributam AII AIII
-- --
Altior at cunctis surgit Malebranchius ingens,
cui pariunt decus errorum detecta pericla,
quos faciant ludos sensus fidentibus et quam
crebro mens vana fallatur imagine rerum.
Lockius et Clericus Logicen criticenque sagaci
mente oculoque sua quaerunt ab origine, mentis
excussa penitus natura et limite fixo,
in quo consistat nec vires exserat ultra.
Non tamen ignaro dormitantique legendi,
ut saepe a propriis transversum affectibus acti.
Nempe aliud facere est quidvis aliudque docere,
nec virtus eadem servare et dicere leges.
Singula quid referam? Aut quisnam tua, docte Thomasi,
quis merita aut, Rudigere, tua aut tua, maxime Wolfi,
dignis describat verbis aut vocibus unquam?
Nec tu, Crusati, nec tu, Poirete, silendus,
quem tamen in multis vexat fanaticus error.
Hoc agmen claudit clarus Genuensis, honori
quem tibi, Parthenope, nunc ducis habere magistrum.
Hoc monstrante, decem quam certo quinque bis aequat,
tam clare videas mentem mentisque recessus
et quidquid spectare oculis natura negavit:
Omnia tam recto ducit theoremata filo.
His ratio debet cultoribus, ubere foetu
quod foecunda magis divulsis stirpibus amplam
producit rerum segetem doctaeque resurgunt
artes, quae quondam misere iacuere, vigentque.
Quis tantam meritis nunc laudibus efferat artem,
393 cf. Lucr. 1, 1022; 5, 420 || 401 cf. Ov. am. 1, 5, 23; Ov. trist. 3, 7, 43
402 Wolfi] AII : Vuoffi AI AIII || 407 ducis] conieci : ducit mss.|| 416 tantam
meritis nunc laudibus efferat artem] AIII2 : nunc
encomiis meritis hanc efferat artem AII AIII
-- --
qua quantum beluas homo praestat mente carentes,
indoctos tantum praecellit doctus et ipsis
aethereis similem reddit se mentibus usque?
Hac sine progreditur non ulla scientia longe,
si tamen ulla datur: nam Stoica vera videtur,
accipiat modo quis recte, sententia prisca.
Namque nihil certo haec docet ars proferre, priusquam
videris, an de quo affirmas, hoc idea claudat.
Pareat huic monito, qui dat responsa clienti,
optimus ille mihi consultus iuris habetor.
Pareat, aegroti qui curat pellere morbum,
Hippocratique nihil concedat, nilque Galeno.
Quique cupit veras rerum cognoscere causas,
effectus, fines, positus, discrimina, quidvis,
denique seu mentem, seu corpus spectet iisque
quid sit natura proprium quidve accidat extra,
qui vel naturae naturam nosse supremae,
(quantum nosse licet lippis mortalibus) hunc si
regula firma regat, qua quid proferre vetamus
de re, quod non clara rei distinctaque clausum
idea contineat, princeps erit ille sophorum.
Ille vel erratis veterum parere recuset
vel fines positos feliciter audeat ultra
progredier vel, si minus id contingat, habebit,
quo certe doceat, cur hoc sit scire negatum,
audiat et sapiens, quia scit nescire fateri.
O Lux alma, Dei quae munera cetera vincis
omnia, quum sine te valeat nihil, en erit unquam
ille dies, quum te propius spectare queamus
429 cf. Verg. georg. 2, 490 || 443–444 cf. Verg. ecl. 10, 69; Verg. georg. 1, 145
446 splendore] fulgore AII
et nostras etiam valles splendore sereno
collustres, caeci saxis ubi claudimur altis?
Vos, o felices, o terque quaterque beati,
quos inter placuit sedem posuisse Minervae –
quidni autem placeat? –, sublimibus alta columnis
huic ubi Theresiae iussuque auroque dicatur,
quae non invideat regum penetralibus aedes,
digna Dea atque animi donantis munere digna!
Vos, ea qui teritis pede limina sacra frequentes,
dulcius eloquium vos diva magistra docebit,
illius ut digne possitis dicere laudes,
quas canat et praesens aetas et sera nepotum.
Atque utinam tales modulos mihi Musa dedisset,
ut vestro saltem possem adspirare canori!
Sed me Musa monet: „Tacitus venerabere, quod non
fata tibi dederunt satis alta voce sonare
nec cuiquam fortasse dabunt hanc tangere metam.”
Finis
1756
