Liber tertius
His super Aeternus Genitor, quem Tartarus ingens,
Quem metuunt Reges, sol, sydera; cunctaque solus
Qui regit, omnia amat pariter, cui nomina mille,
Mille potestates, insignia mille, superni
Conscendit culmen regni sublime, Thronùmque;
Mox ortam sobolem, conceptaque pectore versans
Gaudia, confestim sua convocat agmina Divûm;
Primaque qui rutili data servant Atria Coeli,
Et qui secretos tutantur in Axe recessus,
Quosque per Immensos tenet ardens Phosphorus ortus,
Quosque per occiduas circumspicit Hesperus oras;
Quandoquidem perhibent, rerum cùm Maximus Author
Imperium Superis, et leges conderet aequas,
Et terrae molem, pondusque rotaret Olympi,
Omnigenas statuisse domos, diversaque Divis
Atria, pro meritisque suis posuisse penates
Omnibus ad lancem dignos: Velut agmine facto
Undique conveniunt exciti; tecta frequentat
Quisque suae sedis, vexillaque tollit, et arma:
Extemplò cuncti properant pede praepete jussi;
Turba frequens toto ruit Aethere; fervere pansis
Hinc manus Aligerûm portis; clangoribus illinc
Dulcisonis auras nitidi pulsare manìpli;
Pars flammis rosea scintillat fronte coruscis,
Aurea stelliferis pars tempora cincta coronis;
Ipse Deus solio residens rutilante, peringens
Dorso indumentum circumplicat, orbis, et aethrae
Quod latè gyrum complectitur, obtegit, implet;
Neverat hoc olim (ceu tradunt scripta) Tonanti 1 San. 3,2 conscendit genitor 5 San. 3,2 conscendit 8 San. 3,4f. quique atria longe / observant 11 San. 3,7 et quos occiduae propior videt Hesperus orae 13 San. 3,8 leges cum conderet aequas 15 San. 3,2 diversas statuisse domos diversaque divis 16 San. 3,11 dignos meritis tribuisse penates 18 San. 3,12 data tecta frequentant 25 San. 3,16 pars stelliferis innexa coronis 26 San. 3,17 ipse sedens 29 San. 3,20 ipsa suo nevit rerum natura Tonanti 3f. Verg. Aen. 7,337f. tibi nomina mille / mille nocendi artes 5 Lucan. 3,709 sublimi ... culmine 6 Verg. Aen. 1,657f. nova pectore versat / gaudia 13 Verg. Aen. 11,321f. aequas ... leges 14 Calp. 4,83 pondus molitur Olympi 17 Verg. Aen. 1,82 velut agmine facto 21 Verg. Aen. 2,113 toto sonuerunt aethere nimbi 24 Verg. Aen. 2,172f. coruscae / luminibus flammae 25 Ov. Pont. 3,1,11 cinctum florente corona
Ipsa suo natura vigil noctúque, diúque:
Sardonychis Tegmen, gemmisque gravavit, et auro,
Intexens dextrâ, laevaque micantia fila,
Quin et Erythraeis limbum studiosa lapillis
Distinxit; gnavae siquidem quod Conditor orbis
Indiderat matri, methodo discrevit, et arte
Mirificis, ornans magni Regale theatrum
Aetheris, et fixis radiata volumina flammis
Sydereo nobis fingens laquearia tecto;
Tum sua tellurem collectam in pondera, coecum
Quae fuit ante chaos, pulchrum glomeravit in orbem;
Frigida tum calidis secrevit, et humida siccis;
Dein fudit Pontum, vetuitque excedere fines;

-- 40 --

Mox sylvis immissa sera, et squammosus in aequor
Piscis, et in nubes penna fugêre volucres;
Scilicet alitibus dedit aera, piscubus undas;
Quadrupedum generi tribuit Sapientia sylvas,
Perque poli tractus, mediique per aetheris oram
Disposuit solem auricomum, lunamque, coruscis
Omnia lustrantes radiis: Ubi quisque sedili
Coelicolûm genius proprio consederat, hocce
Omnipotens Genitor sermone silentia rupit:
O’ Divûm fortes animae! quae fata potestis
Luciferi meminisse trucis; cùm bella movere
In superos ausum Michael Pugil aethere toto
Armipotens illum furiis, colubrisque minacem,
Sceptráque poscentem, tumidosque in bella vocantem,
In Nos, in fratres immani mole ruentem,
Acer anhelanti similis, similísque Tonanti
Transadigit victor truculenta per ilia ferro, 30 San. 3,20 ipsa suo nevit 35 San. 3,25 gnara operum mater San. 3,24 distinxerat arte 42 San. 3,30 pontumque natari 43 San. 3,30 silvis errare feras 44 San. 3,29 deferri volucres 37 Ov. trist. 4,3,15 fixae nequeunt tibi dicere flammae 40 Ov. met. 6,19 lanam glomerabat in orbes 43f. Manil. 4,582 squamosis piscibus 47 Ov. met. 6,695 medius ... aether 48 Ov. met. 1,768 radiis insigne coruscis 51 Verg. Aen. 10,668 omnipotens genitor 51 Ov. met. 1,208 Iuppiter hoc iterum sermone silentia rupit 52 Manil. 1,758 fortes animae 53 Ov. am. 2,12,21 nova bella movere 54 Verg. Aen. 5,695 ruit aethere toto 57 Verg. Aen. 9,542 immani mole secuta 58 Verg. Aen. 5,254 acer anhelanti similis
Et pedibus proculcat ovans; immitia setis
Corpora semiferi, desertoresque scelestos
Urget, et in praeceps pallenti claudit Averno:
O’ quas haec vobis peperit victoria laudes!
Accipite haec animis, monitisque advertite mentes!
Tunc vos fida mihi mansistis turba, Rebelles
Mille catenarum nexus per inane trahentes,
Ructantesque globos ignis, virusque vomentes
Dum devicistis, memoranda trophoea locantes
Coelesti in Circo: Tantis cumulare triumphis,
Vos quoque tot palmis, Regnóque beare superno,
Nostraque praecipuos, lectosque ad jussa ministros
Aequum censuimus; prisci proba gloria facti
Praeplacet usque adeò; nostras et saepe querelas
Vos simul audistis, motos et pectoris aestus
Excandescentis meritò; quum coeca cupido
Numinis indignata jugum, turbasque rebelli
Marte ciens, primíque Parentum infanda propago
Criminis, in duras scidit praecordia poenas,
Tortor, avernalem figens sub pectore legem
Hoc primi genus exitii; fatalis origo

-- 41 --

Tot scelerum, tabo, sanieque veneni
Pasta, et lethali carpens vitalia morsu;
Vah fera, vah fomes aeterno nata labori
Terrigenis! Sumptas veteri de crimine poenas,
Exiliumque ferox quid narro, nefasque superbum?
Quae tacita mecum reputastis mente, feramque
Humani generis fortem doluistis et ipsi
Sat tristes! Verùm postquam Clementia vicit
Justos irarum motus, ac missa sub oras 63 San. 3,38 quandoquidem haec vobis peperit victoria laudem 64 San. 3,39 huc animos, huc pacatas advertite mentes 65 San. 3,43 mecum mansistis 68 San. 3,45 fixistis in arce trophaeum 70 San. 3,46 insigni munere palmae San. 3,47 regnique in partem 71 San. 3,48 praecipuosque habui lectosque ad iussa ministros 72 San. 3,49 gratia facti 73 San. 3,50 nostras audistis saepe querelas 74 San. 3,51 flammati pectoris aestus 84 San. 3,58 Quid repetam veteri sumptas de crimine poenas 85 San. 3,59 exiliumque informe 86 San. 3,60 quae tacito mecum spectastis lumine 88 San. 3,63 clementia vicerit iras 62 Stat. silv. 5,1,27 pallentis Averni 64 Verg. Aen. 5,304 laetasque advertite mentes 71 Stat. silv. 5,1,39 lectique arcana ministri 78 Val. Fl. 4,486 durae ... poenae 81 Verg. Aen. 8,487 sanie taboque 83 Catul. 64,310 aeternum ... laborem 86 Ov. am. 1,4,23 tacita ... mente
Mundi elanguentis Divina Potentia, sensim
Virginis intactae plena complevit in alvo
Excellens opus: Hoc temerè vos anne patratum
Creditis, et nulla forsan ratione peractum?
Absit! sic stabiles decuit nos ponere leges,
Queîs Coelum, terraeque simul, superique vicissim,
Ac homines certo starent sibi foedere juncti;
Obque Sacrosanctum Pignus studiumque, piumque
Servarent memori cognatae stirpis amorem
Corde perennantem. Vos sensus eia benignos
Res in mortales, humanaque fata vibrate
Interea, vilémque Casam, quam stramen, et horrens
E Calamistectum, scabrisque è rupibus antrum
Suffulcit! Cunas ibi cernite gramine stratas,
Viminibusque thoros: Aedes lustrate beatas,
Pauperibus dignas, indignas Divite sêcli!
Poplite mox curvo positum Praesepe, sacrato
Pignore ditatum, sit cura, decusque vereri;
En ut Sancta Parens gremio fovet aurea puro
Membra recèns natae sobolis, vigil usque fluentes
Nectare dans mammas, satagens et pascere pernox!
Ponè videte bovem, miti qui junctus asello
Pectore demisso subanhelat uterque calorem
Frigenti puero; Domini vestigia nati
Dumque boni lambunt, vigiles et postibus adstant,
Carmine dulcisono replet aethra, solumque mapale:
Vos pariter faustos Divini Pignoris ortus,
Et noctem sacram sermone per aera laeto
Laudibus innumeris, et nuntia saecula pacis

-- 42 --

Plausibus unanimes celebrate, renataque moestis 91 San. 3,65 foecundam intactae complerit virginis alvum 92f. San. 3,66 an temere hoc nullaque actum ratione putatis 94 San. 3,67 mansuras decuit me ponere leges 95 San. 3,68 quo terraeque polusque, homines divique vicissim 96 San. 3,69 foederibus starent certis 98 San. 3,70 servarent memorem cognatae stirpis amorem 102 San. 3,72 sub cautibus antri 104f. San. 3,73f. lustrate beatam / pauperibus sedem 108 San. 3,76 natuv fovet 110 San. 3,76f. hubera pernox / indulgens 112 San. 3,78 demisso pectore 113 San. 3,79 domini vestigia lambens 116 San. 3,81 Hic faustos ortus pueri noctemque verendam 118 San. 3,83 laudibus excipite; San. 3,84 in saecula pacem 119 San. 3,83 celebrate faventes 90 Ov. Pont. 4,3,49 divina potentia 91 Aratus 418 intacta ... virgine 96 Ov. trist. 1,8,27 mihi foedere iuncti 108 Verg. Aen. 1,718 interdum gremio fovet 115 Calp. 7,42 sola mapalia 118 Claud. carm. mai. 21,1,24 laudibus innumeris
Gaudia terrigenis; Erebi, caesumque colubrum
Elogiis cantate novis, victíque venenum
Exitiale! lubet terris ita jungere Coelos
Ante reluctantes: homines attollere fixum est
Culmen ad aethereum, fruituros pace perenni.
Haec ubi dicta dedit, solidos inspirat amoris
Coelitibus stimulos, quò priscum pectora murmur
Compescant penitus, scelerumque oblita priorum,
Sedatis superûm turbis, exempla sequantur
Aeterni Patris, praecordia blanda foventes;
Viventúmque flagrent studiis, humanáque curent.
Protinus inde jubet choreis tum fortè vacantem
Laetitiam acciri; motus irásque Tonantis
Temperat ò quantum sanctè lepidissima! saltu
Mille vices iterans, nunc se se versat in orbem,
Turbinis intorti celeres imitata rotatus;
Nunc placido motu placissima obambulat arte
Intexitque vias, cursuque retexit eodem,
Et labyrinthaeis erroribus aethera; nunquam
Compita nostra beans. Summi vix constitit ante
Conspectum Patris, descendere jussa per auras,
Porrigit effusos colli per nuda capillos,
Aequatasque humeris aptat fulgentibus alas,
Remigium aerium, rapidique Insignia cursûs,
Solamenque viae comites vocat: ocyus adsunt
Perpulchrae visu facies, cantusque, chorique,
Jubila, plausus, iô, Paean, et honora triumphis
Gloria; rectus Amor socialibus ignibus ardens;
Huic addit se nuda Fides, spesque integra, luctûs
Nescia, concordes mira pietate sorores; 121 San. 3,86 victumque anguis furiale venenum 122 San. 3,87 coniungere terris 123 San. 3,88 homines ad sidera certum est 125 San. 3,89 Haec ubi dicta, novum superis inspirat amorem 127 San. 3,91 obliti scelerum 128f. San. 3,91 patrisque exempla secuti 130 San. 3,92 terrarum flagrent studio et mortalia curent 131f. San. 3,93f. Laetitiam choreis tum forte vacantem / advocat 132f. San. 3,94f. motusque animosque Tonantis / temperat 140 San. 3,100 terrasque accedere iussa est 142 San. 3,101 humeris accomodat alas 144 San. 3,102 lenimenque viae comites vocat, ilicet adsunt 145 San. 3,103 iucundae visu facies, Cantusque Chorique 147 San. 3,104f. honestis ignibus ardens / rectus Amor 148 San. 3,105 nuda Fides Spesque inscia luctus 149 San. 3,106 unanimes pietate sorores 123 Sil. 6,126 ante reluctantes 125 Verg. Aen. 2,790 haec ubi dicta dedit 134 Ov. met. 8,416 corpora versat in orbem 141 Ov. am. 1,7,39 effuso ... capillo 142 Sil. 6,443 umeris fulgentibus ostro 143 Verg. Aen. 5,292 rapido contendere cursu 145 Nemes. 3,55 cantusque chorique 148 Val. Fl. 5,498 nuda fides 149 Catul. 67,29 mira pietate
Illibata dein, non fluxa, sed alma Voluptas
Subsequitur; comis quoque Gratia convolat illuc;
Hàc etiam properat suadens Concordia pacem:
Protinus ut venit praecelsae ad limina portae,
Obvia quae superis, et quae mage proxima Coelo
Dicunt; aeternis siquidem radiata pyropis
Haec micat, ast aliae crebrò mortalibus aegris

-- 43 --

Triste jubar stellae intorquent, saevosque cometas
Sectantur, nocuaque premunt caligine terras;
Illis occurrunt, quibus est velocior Euro
Ala duplex, Horae succinctae gnaviter artus,
Quas non lenta quies, non somnus, inersque lacessit
Torpor, at excubiae, quibus est splendentia Divûm
Atria, et Empyreae custodia credita molis;
Ilicet aeratos avulso cardine postes,
Axe poli gemino stridente, cadentibus astris,
Suppositis pandunt humeris: Citò permeat auras
Laetitiae Genius, tetra sub nocte renidens
Mille vagis facibus; gyro gratantur eunti
Sydera composito; festas quoque luna Choreas
Excitat, exultant Hyades, gestitque Bootes,
Plaustra videns auro, totosque nitere Juvencos:
Tunc primùm necti memorant post fata Parentis
Risisse Erigonem, et lacrymas tersisse fluentes,
Ac motus sedâsse feros, et Oriona nimbos.
Nox ut in umbriferos movit vestigia saltus,
Imaque pervasit, quae rusticus incolit, antra,
Pastorumque casas, et lustra peragrat ubique,
Lumine perlustrans tacito loca singula; pennas
Concutit applaudens, radiataque jactat amictum, 150 San. 3,107 sequitur mox inculpata Voluptas 152 San. 3,108 niveam suadens Concordia pacem 154f. San. 3,109f. quae maxima coelo / dicitur 155 San. 3,110 aeternumque micat radiata coruscis 156 San. 3,111 mortalibus aegris 158 San. 3,112 damnant caligine terras 159 San. 3,113 occurrunt Horae 162f. San. 3,114f. his fulgentia divum / limina et ingentis custodia credita coeli 164 San. 3,116 aeratos impulso cardine posteis 166 San. 3,118 obnixae humeris, volat illa per auras 167 San. 3,119 obscura sub nocte nitens 168f. San. 3,119f. gratantur eunti / sidera, iam festas meditatur luna choreas 170f. San. 3,121f. exultant Hyades, gaudet mutata Bootes / palustra auro totosque auro fulgore iuvencos 172f. San. 3,123f. tunc primum visa est miseri post fata parentis / risisse Erigone 174 San. 3,125 ensis subducitur Orioni 175 San. 3,126 Ut vero umbrosis posuit vestigia silvis 177 San. 3,127 culmina conscendit pastorum 178f. San. 3,128f. perlustrans tacitis oculis loca concutit alas / applaudens 156 Lucr. 6,1 mortalibus aegris 159 Claud. carm. mai. 1,100 rapido velocior Euro 163 Verg. Aen. 7,486 custodia credita campi 164 Ov. am. 3,8,32 aerati postes 165 Verg. Aen. 8,59 primisque cadentibus astris 167 Lucr. 4,172 taetra ... nocte 169 Ov. met. 8,582 festas duxere choreas 173 Ov. met. 4,582 lacrimis ... fluentibus 175 Iuv. 10,194 umbriferos ... saltus 178 Verg. Aen. 4,364 luminibus tacitis
Undantemque sinum, cursúque, auraque tumentem;
Mille vibrans circum rutilantis fulgura pallae,
Laetaque subridens, multaque in luce refulgens;
Hanc primi sensêre canes, sensêre Molossi,
Queîs aures, ac ora rigent, quibus aspera cervix,
Rostrum ingens, hirtíque pedes, unguesque recurvi,
Latratu sylvas implentes, naribus ignes
Efflantes patulis: dein hanc sensêre jacentes
Haedorum passim nemorum per inhospita matres;
Balatuque ovium valles strepuêre propinquae,
Et juga; mirantesque fabri, stupidique coloni
Erexêre caput. Tunc has dedit ore loquelas:
O’ Gregis exigui custodes, optima sylvae
Cultrix, et pecudum pubes! gratissima Divis
Progenies! celerate, novis circumdate sertis

-- 44 --

Felix spelaeum; jam Coeli Rector, et orbis
Ad Cunas matrem, superûmque, hominúmque potentem
Reginam (si certa fides non fallit) et ortum
Vimineo in Qualo Regem dat cernere vobis
Eja citi properate! novique tepentia lactis
Munera quisque ferat, tenerisque alvearia succis
Ditia! mox coeant Citharae, et vocalis arundo,
Insolitúmque melos lituorum, et flabile vulgus
Dulcisonum sistris, et fila sonantia plectro!
Sic ait, et liquidas reticens evasit in auras,
Noctis inaccessis circumvallata tenebris.
Versant ambigui variis sermonibus illi,
Quid superûm sibi dicta velint, quas quaerere Cunas,
Poscere quem jubeant Regem, quam nôsse parentem
Arcto in Praesepi Reginam? frondibus antra 182 San. 3,130 subrisit laetum puraque in luce refulsit 183 San. 3,131 Primi illam sensere canes 187f. San. 3,131f. sensere iacentes / haedorum passim per dura cubilia matres 189 San. 3,133 balatuque ovium valles sonuere propinquae 191 San. 3,134 caput erexere magistri 194 San. 3,137 novis intendite sertis 196f. San. 3,138 reginam ad cunas 197 San. 3,139 (certa fides) 198 San. 3,140 cernere dat 199f. San. 3,140f. novique tepentia lactis / munera 205 San. 3,144 noctis se condidit umbra 206 San. 3,145 vario sermone 207 San. 3,146 quid superum mandata velint, quas quaerere cunas 208 San. 3,147 quos iubeant reges 180 Stat. Theb. 4,266 undantemque sinum 182 Verg. Aen. 2,694 multa cum luce 183 Sil. 14,594 vim primi sensere canes 194 Ov. met. 2,867f. sertis ... novis 197 Prop. 3,8,19 certa fides 199 Verg. Aen. 12,425 citi properate 203 Ov. met. 10,89 fila sonantia 204 Lucr. 5,212 liquidas ... in auras 206 Stat. Theb. 1,672 variis sermonibus
Quae redimire novis? mora nulla: ambire recenti
Quisque parat frontem lauro; sua tecta, domósque
Floribus, ac oleis, ramísque virentibus ornat.
Hinc Cereris calcantur opes; profunditur illinc
Pomonae, Verísque decus, se totaque pulchris
Prospicit Agricolûm glomerata frequentia sertis:
Inde nemus circum lustrant, latosque recessus
Taedis exquirunt accensis; vasta putares
Rura procul flammis candescere; lumine clivos
Insolito flagrare simul: sub Caute patenti,
Tum dumos inter fessi fabricata Cavernae
Tandem saxa vident, propiusque rudentis Aselli
Percepêre sonos; hunc denique turba, Bovémque
Admirans reperit; Joseph quoque cernit, et ipsam
Insomnem lychnis matrem flammantibus, ulnis
Quae teneram pressis Sobolem refovevat, et ora
Suaviolis mulcebat amans, lactísque fluentis;
Hinc atque hinc crines hedera pendente revincti,
Certatim viridem procero stipite Laurum,
Effossámque solo palmam à radicibus imis
Sustollunt humeris; canor insonat undique festus,
Carmine solenni strepit Area, sylva, specusque,
Laetitia, ludisque viae, plausuque susurrant.

-- 45 --

Jamque triumphales plantas felicibus aptant
Antri limitibus; volat huc simul innuba proles;
Mixta virûm, matrumque manus redimita coronis
Tendit in occursum; simul omne recentibus ornant
Spelaeum ramis; oleas, cedrosque comantes
Adfigunt portis; viret undique Myrtus odora,
Et redolens baccar: viduatis aedibus omnes 217 San. 3,153 flammiferis lustrant tedis: ardere putares 218 San. 3,154 rura procul 220 San. 3,155 inter dumos fessi 221 San. 3,156 vocemque rudentis aselli 224 San. 3,158f. stantemque ad lumina matrem / insomnem 228 San. 3,161 ingentem procero stipite laurum 229 San. 3,162 avulsamque solo palmam ab radicibus imis 230 San. 3,163 attollunt humeris 237f. San. 3,166f. grandes oleas cedrosque comanteis / affigunt 238 San. 3,168 spargunt cum baccare myrtum 210 Ov. met. 1,167 mora nulla 212 Sen. Ag. 937 virenti ... ramo 217 Lucr. 6,881 taedaque ... accensa 229 Lucr. 1,352 ab radicibus imis
Huc fixis inhiant oculis, iterúmque propinquant
Visendi studio; labor est inhibere ruentes
Molirique viam, natúmque requirere Regem.
Dum videt ista Senex Justus, compellat amicis
Pastores verbis, placidaque haec voce profatur:
Dicite [namque piae vos certè huc detulit aethrae
Et favor, et columen] cui munera tanta paratis,
Sertaque Victori, ramis frondentibus, isthaec
Cui, rogo, vincitis? Patre num submissus ab alto
Fors superûm quisquam sedes vos duxit in istas?
Edocuitque vias, et ad haec accedere jussit
Limina? sic referens, sese venientibus offert
Comiter, ac hilarem; dein laeta caterva reponit:
Nos nova lux inter tenebras, nos aurea flammis
Obruit extemplò species nitidissima: circum,
O Genitor, rutilis modulamina dulcia sylvis
Spargere visa fuit, nostraeque perennia menti
Lumina laetitiam, mirósque infundere sensus;
Num fuerit Deus ille Polo dilapsus, an oris
Nuntius è superis veniens, nescimus: honorum
Aligeri vultum, formámque, habitumque loquentis
Vidimus, et streperas de noctu audivimus alas:
Vix haec ediderant, dextras junxêre vicissim;
Indè specum longo subeuntes ordine, plenos
Munere sylvestri calathos tribuêre; Mariam
Obsequioque simul, simul ore favente salutant;
Tum Cunas circum stantes, Divumque Puellum,
Hunc quoque voce colunt Lycidas, et Maximus Aegon,
Aegon ille, cui ter centum pascua servat
Pinguibus in campis Getulia, cujus et ingens 243 San. 3,169 dictis ingressus amicis 244 San. 3,170 placidaque haec voce profatur 245 San. 3,171 Dicite, pastores 246 San. 3,172f. cui tanta paratis / munera 247 San. 3,173 ramis frondentibus 248 San. 3,174 an ne aliquis superum patre missus ab alto 250 San. 3,175 locaque haec accedere iussit 251 San. 3,176 se se laetum venientibus offert 253 San. 3,177 Nova per tenebras, nova lucis imago 255f. San. 3,178f. o genitor, media visa est modo lumina silva / spargere 259 San. 3,181 nuntius 260f. San. 3,181f. vultum habitumque loquentis / vidimus 261 San. 3,182 per noctem audivimus alas 262 San. 3,183 iungunt dextras 263 San. 3,183 ordine longo 263f. San. 3,184f. calathis silvestria plenis / dona 265 San. 3,185 laeto simul ore salutant 267 San. 3,186 Lycidas et maximus Aegon 268 San. 3,187 centum cui pascua 269 San. 3,187 getulis ... campis 240 Sil. 10,395f. fixis ... oculis 241 Verg. Aen. 2,63 visendi studio 243f. Verg. Aen. 2,372 verbis compellat amicis 244 Stat. Theb. 12,298 placidaque ita voce locuta est 246 Ov. met. 7,750 munera tanta darentur 247 Verg. Aen. 3,25 ramis ... frondentibus 253 Verg. Aen. 9,110 nova lux 263 Verg. Aen. 1,395 ordine longo 265 Ov. Pont. 2,5,20 ore favente 269 Verg. georg. 2,274 pinguis ... campi
Undique grex pecudum Massila per arva vagatur.

-- 46 --

Hic vir, hic est Ruris Primas, qua Bagrada lentos,
Et Triton teretes effundit in aequora fluctus,
Lambit Cinyphias crepitans ubi littus arenas;
Famâ clarus agris, celebris Pastoribus Aegon;
At Lycidas vix sede sua, vix colle propinquo,
Nomine notus; aquas hic enim, non edita Pagi
Culmina concentu suevit mulcere canoro,
Transtulit et dulces, Pindi decus omne, camoenas
Montibus è resonis, ripisque sacravit alumnas.
Interea non voce licèt, non viribus aequis
Hi duo, mille tamen pangunt modulamina, septem
Inflantes lituos, dum coetera turba Deorum,
Agmen et Aligerûm choreas, plaususque ciebant
Circumquaque: Puer Sanctissime! fons et origo
Isthaec prima fuit, patriis cur noster in Antris
Tityrus abnuerit tritae rude carmen avenae,
Terpsichoresque modis ludens, et Apollinis arcu
Cantârit dignas Romano Consule sylvas:
Vultima Cumaei venit jam carminis aetas;
Magna per exactos renovantur saecula cursus,
Scilicet haec Virgo est, haec sunt Saturnia Regna;
Dum nova progenies Coelo demittitur alto,
Per quam surget ovans toto gens aurea mundo,
Inter et incultas Vitis florebit aristas:
Hac Duce, siqua manent nostri monumenta piâcli,
Tollentur penitùs, genus et mortale tenaci
Solvetur mortis vinclo; dein Atria Coeli
Clausa prius fonti pandentur, et igneus Anguis,
Qui primos foeda violavit tabe Parentes, 270 San. 3,188 per rura greges massyla vagantur 271 San. 3,189 qua Bagradus 272 San. 3,190 Triton 274 San. 3,191 ingens pastoribus Aegon 275 San. 3,192 at Lycidas vix urbe sua, vix colle propinquo 280 San. 3,194 et tamen hi non voce pares, non viribus aequis 283 San. 3,195 choreas plaususque deorum 284 San. 3,197 alme puer 285f. San. 3,197f. patriis quod noster in antris / Tityrus attritae sprevit rude carmen avenae 288 San. 3,199 et cecinit dignas romano consule silvas 289-291 = San. 3,200-202 292 San 3,203 haec nova progenies coelo descendit ab alto 293 San. 3,204 progenies per quam toto gens aurea mundo 294 San. 3,205 surget et in mediis palmes florebit aristis 295 San. 3,206 Qua duce, siqua manent sceleris vestigia nostri 298 San. 3,208 pandetur limen Olympi 299 San. 3,209 quae prima parentes 274 Ov. her. 17,17 fama tamen clara est 277 Ov. fast. 1,155 concentibus aera mulcent 280 Verg. Aen. 5,809 nec viribus aequis 286 Ov. trist. 1,7,22 rude carmen 287 Ov. am. 3,3,29 curvantur Apollinis arcus 288 Verg. ecl. 4,3 silvae sint consule dignae 289 Verg. ecl. 4,4 ultima Cumaei venit iam carminis aetas 291 Verg. Aen. 11,252 Saturnia regna 292 Verg. ecl. 4,7 iam nova progenies caelo demittitur alto 293 Verg. ecl. 4,9 toto surget gens aurea mundo 296 Lucr. 1,1015 mortale genus
Afflatuque duos decepit praecoce, sectis
Concidet attritus squammis: Tu Numen es ipse,
Cujus vita Deo, Coelóque perennè fruetur:
Quin es et ipse Deus, qui Divis additus alma
Gaudebis facie Patris, superósque videbis
Non coetus tantùm, sed et ipse videberis illis,
Quique tui virtute reges Genitoris Olympum,
Pacatúmque potens digitô moderaberis orbem;
Aspice terfausto radiantia lumina Coelo,

-- 47 --

Cerne coruscantes campos, fluviosque micantes,
Inque jugis herbas, gemmisque simillima prata; 310
Cerne, prout seclo laetentur cuncta futuro!
Ipsae saltantes referent tumefacta capellae
Ubera lacte domum, rabidosque repleta Leones
Amplius haud metuent armenta; petulca nocentes
Irruet in gladios, nec corruet agna machaera,
Et quem bis rubeum contraxerat ante colorem,
Constans servabit dudum; Tibi, maxima Proles,
Interea proni munuscula prima dicamus,
Vivaces hederas, myrtos, rubeosque corymbos;
Jam tua purpurei decorant Cunabula flores,
Mellaque sudabit sterilis tibi roscida quercus;
Balsama petra dabit; feret omnis singula tellus;
Ast ubi jam validis munitum viribus aevi
Corpus, et auspiciis aetas, ac florea mento,
Senis exactum lustris, impleverit orbem,
Et tua notescant toti miracula mundo,
Tum Typhis alter erit, vehet et nova Thessala pinus
Claros Heroas; Mavors quoque conseret alter
Praelia, Tuque Stygis remeabis Victor ad undas; 305 San. 3,212 et ipse videberis illis 307 San. 3,213 pacatumque reges patriis virtutibus orbem 308 San. 3,214 Aspice felici diffusum lumine coelum 309f. San. 3,215 camposque fluviosque ipsasque in montibus herbas 311 San. 3,216 aspice, venturo laetentur ut omnia saeclo 312f. San. 3,217 Ipsae lacte domum referent distenta capellae 313f. San. 3,218 magnos metuent armenta leones 315 San. 3,219 agnaque per gladios ibit 316 San. 3,220 bisque suerfusos 318f. San. 3,221f. munuscula prima / contingent ederaeque intermixtique corymbi 320 San. 3,223 ipsa tibi blandos fundent cunabula flores 321 San. 3,224 et durae quercus sudabunt roscida mella 322 San. 3,225 omnis feret omnia tellus 327f. San. 3,228f. alter erit tum Tiphys et altera quae vehat Argo / delectos heroas 329 San. 3,230 atque ingens stygias ibis praedator ad undas 307 Verg. ecl. 4, 17 pacatumque reget patriis virtutibus orbem 308 Ov. trist. 2,325 radiantia lumina solis 311 [Verg.] catalept. 9,15 saeclis accepta futuris 313 Hor. ars 393 rabidosque leones 318 Verg. ecl. 4,18 prima ... munuscula 319 Sen. Oed. 455 vivaces hederae 320 Verg. Aen. 5,79 purpureos ... flores 321 Verg. ecl. 4,30 roscida mella 323 Lucr. 1,287 validis cum viribus 327 Verg. ecl. 4,34 alter ... Tiphys 329 Lucan. 3,702 victor et incolumis summas remeabat in undas
Incipe, Parve, tuam subridens nôsse Parentem;
O Dilecte Deo, Coeli spes magna, solique!
Grex ubi pastorum praesagiit ista, recessus
Montibus in vacuis, nemus et vocale dederunt
Talia dicta retrò; plaususque ad sydera torquent
Et clivi, et valles, ipsaeque per invia rupes;
Ipsa strepunt arbusta, cavis procul assonat Echo
In lustris: Deus est hic verus, et optimus; ingens
Cùm citò visa fuit per inane caterva volatu
Scandere, mox aethrâ rursus descendere: laeto
Coelestes genii cursu, placidoque recursu
Circum tecta sacrae saliebant Aedis; et inde
Voces auditae procul: Axe subinde rotarum,
Bigarúmque sono stridente: videre per auras
Dein erat innocuis plaudens exercitus armis;
Divisae stabant acies, terna agmina ternis
Disposita ordinibus simulabant ludicra pugnae,

-- 48 --

Spectâsses clypeis jam ter pervadere nubes;
Jam ter per vacuum jaculari spicula sudum;
Ter vocitare Ducem, mox dissita cogere signa;
Praelia vera putes, nullo venit ordine bellum;
Victor, et hostis ovant; fera funera, murmur, et iras
Commenti; unà equites mixti, peditúmque phalanges,
Et rapidi currus; premit indigesta ruentes
Copia: nec se se vacat ostentare, nec hostem
Noscere; sic subitis Alata, et Coelica Pubes
Conflixêre globis; retrò vexilla, tubaeque
Post tergum, fidibus bellum, lituisque secuta;
Nec tela, aut enses quatiens, sed motibus alas.
Pars gestat nostrae veneranda trophoea salutis 330 San. 3,231 Incipe, parve puer, risu cognoscere matrem 335 San. 3,235 ipsae per confraga rupes 336 San. 3,236 ipsa sonant arbusta 338 San. 3,237 visi per inane volatus 340 San. 3,238 coelestum cursusque alacres alacresque recursus 344 San. 3,240 Scilicet inncocuis per sudum exercitus armis 345f. San. 3,241f. divisae acies, terna agmina ternis / instructa ordinibus belli simulacra ciebant 347 San. 3,243 Ter clypeis iam cedentes invadere nubes 349 San. 3,245 ter clamare ducem; mox dissita cogere signa 358 San. 3,250 perpetuis quatientes motibus alas 359 San. 3,251 gestantesque manu nostrae argumenta salutis 331 Claud. carm. mai. 7,96 o nimium dilecte deo 332 Val. Fl. 4,21 vacuis ... montibus 338 Ov. met. 4,718 praeceps per inane volatu 343 Nemes. 274 stridentique sono 344 Stat. Theb. 8,425 stat caeli diversa acies 345 Stat. Theb. 5,509 terna agmina 350 Ov. met. 6,277 nullo ordine 353 Verg. Aen. 12,478 rapido ... curru 356f. Stat. Theb. 7,622f. conflixere globis; retro vexilla tubaeque / post tergum
Spinas et clavos, peracutáque vimine flagra,
Caedentemque latus sicam, permistáque felle
Pocula, sublimémque Crucem, dirámque Columnam.
Pars geniale sonans, pars illaetabile mulcens,
Asperat ut Proteus bibulas resonabilis aures.
Sic ibant: Alii laudes, et Maxima Patris
Facta canunt, ut prima novi procuderit orbis
Moenia, Tellurémque vagis separaverit undis;
Ut passim rutilis accenderit ignibus aethram,
Lunámque, et stellas; ut magni lumina solis,
Jam latè toto tenebris oriente fugatis,
Protulerit; recinunt vario dein carmine: Sectas
Tu, Pater, armigeras, metuende, poténsque, trucidas,
Deiicis atque Polo; triplici tu fulmine frangis
Cum Duce signa suo, tetricúmque repellis in orcum,
Jussa sub infernis horrendùm stridere flammis. 375
Axes tunc gemini te concinuêre; triumphos
Tellus ampla tuos celebravit, et aequor amoenis
Te sonuit lymphis; non avertêre scelesta
Te mala, sed miti spectas mortalia vultu,
Dignatisque tuo praesenti Numina terris
Subvenis, atque beas: Salve Rex maxime Divûm,
Cuncta regens, complensque; tamen qui totus ubique
Integer usque manes, nec te regio ulla prehensum,
Conclusumque usquam cohibent loca; terminus arcet

-- 49 --

Quem nullus; maria, ac terras, Coelíque profunda
Afflatu, quo cuncta vigent, quo cuncta moventur,
Sustentans; vitae Dux, gratia, semen honesti,
Lex operum felix, tumidi moderator Averni,
Justitiae Assertor, Sancto cum Pneumate salve! 360 San. 3,252 spinasque clavosque 361 San. 2,253 medicataque felle 362 San. 3,254 pocula sublimemque crucem immanemque columnam 365f. San. 3,256f. Innumeras alii laudes et magna parentis / facta canunt 366 San. 3,257 ut prima novi fundaverit orbis 367 San. 3,258 moenia telluremque vagis discluserit undis 368 San. 3,259 ut passim varios coelo suspenderit ignes 369 San. 3,260 lunamque stellasque; ut magni lumina solis 370f. San. 3,261f. iam late extremo tenebris oriente fugatis / protulerit 373 San. 3,263 deiicis exturbasque polo 374 San. 3,264 cum duce signa suo 376 San. 3,266 Te gemini cecinere axes 377 San. 3,267 cum fluctibus aequor 378f. San. 3,268f. non avertere nefanda / crimina, sed laeto spectas mortalia vultu 380 San. 3,270 dignatasque tuo solaris numine terras 381 San. 3,271 Salve, magne opifex coeli, rex maxime divum 389 San. 3,277 Salve author 364 Pers. 4,50 bibulas donaveris aures 365 Enn. epigr. 1,16 maxima fata patrum 367 Ov. met. 8,596 vagae ... undae 368 Verg. georg. 1,454 rutilo inmiscerier igni 369 Lucr. 1,5 lumina solis 370 Ov. met. 2,144 tenebris Aurora fugatis 377 Sil. 16,281 miti reiecit munera vultu 381 Enn. ann. 456 Saturnie, maxime divum 386 Manil. 1,289 cuncta moventur 387 Cic. Tusc. 5,2,5 o vitae philosophia dux
Pignore cum tanto salve, Pater optime! cujus
Unum Numen idem tribus est, tribus una potestas,
Una tribus natura Dei, tribus una voluntas,
Majestas tribus una, Deus ter dictus, et unus;
Ah nobis felix adsis, gentique labanti!
Ingeminant aurae plausus, circumque per oras
Vox abit; et tellus, dein astra canora resultant.
Fors, quà sol nitidum Solymis ciet aureus ortum,
Jordanes, gravium Rex, et Pater almus aquarum
Saxa inter, frondesque inter sibi struxit amoenum
Luxurians Thalamum; tacito cùm pectore sortes
Venturas voluit: Circùm famulantur eidem
Agmina Nympharum, tota Sidone micantum,
Cultúque, et forma, gressu, tunicáque, sinúque;
Plena maris rubri spoliis, collóque, comísque
Divitias jactat Daphne, formosaque Phyllis;
Nisáque Palateae, Calistoque jungitur Helli;
Mox Amarylis adest, sequitúrque Syringa Cydippem,
Suetáque fluctisonas nando fluitare per undas
Asphaltis, syrióque Charis perfusa liquore,
Cui caput implicitum gemmis, it flexile collo
Aurum ingens, mixtis onerosa monilia baccis,
Propexique nitent electro molle capilli;
Imminet his Chloris, Pomona, Diana, Ceresque,
Gratia queîs multo depinxerat ora lepore,
Eloquiique sales facilis, risusque decenti
Majestate graves; Albam comitantur amicam
Sylvia, Leucippe, Dryope, Rosamunda, Rhoeque;
Prima nives vultu, torquent hae fonte pyropos,
Ornat colla cyclas, undant diffusilis auri 394 San. 3,278 et nobis felix terrisque labantibus adsis 395f. San. 3,279f. Ingeminant plausum nubes lateque per auras / discursat vox et coeli convexa resultant 398 San. 3,283f. caeruleus rex, humentum generator aquarum / Iordanes 400f. San. 3,285 venturas tacito volvebat pectore sortes 401f. San. 3,284f. quem iuxta hilari famulantia vultu / agmina densentur natae 408 San. 3,289 Asphaltisque assueta leves fluitare per undas 390 Prop. 4,11,12 pignora tanta 397 Ov. met. 2,112 nitido ... ortu 398 Ov. Pont. 3,8,12 gravem vertice portat aquam 400 Ov. ars 1,110 tacito pectore 404 Lucan. 10,139 plena maris rubri spoliis, colloque comisque 405 Mart. 12,65,1 formosa Phyllis 409 Culex 14 perfusa liquore 410f. Verg. Aen. 7,351f. fit tortile collo / aurum ingens coluber
Flaventes errore comae Gangetide gaza:
Splendet honora Chlamys, decorat talaria soccus.

-- 50 --

Jordanes Antro medius, pronaeque reclinis
Urnae Nereidûm, Thetidem profudit, et undas;
Crystallo, vitróque nitet mirabilis Urna;
Hinc, illinc Amethystus inest, et fulgor Iberus
Temperat arcanis Hyacinthi caerula flammis;
Auget ei meritum munus sat grande Deorum:
Arboreis ibi sculpta comis, plantisque virebat
Sylva racemiferis; Cervi, Capraeque fugaces
Aestivum passim jucunda frigus in umbra
Captabant; resonans lymphis spumantibus amnis
In medio errabat campo, lenique secabat
Cursu prata suo; fulvis hîc corpora setis
Obductus Juvenis, scopuloque excisus in alto,
Fluctibus in mediis Regem, Dominumque Deorum
Abluerat; lecti penes hunc de more Ministri
Subcincti expectant viridanti in littore; pronas
Tendentesque manus in flumina, praebent
Candidulas udo, coelestia carbasa, pallas.
Interea Genitor Summus manifesta sereno
Signa dabat latè coelo: nam missa per auras
Iride cincta caput, ramúmque virentis olivae
Laeta columba ferens Natam Virtute superna
Invisit Sobolem; venerantur Numina Nymphae
Admirabundae; profugasque reconvocat undas
Ad fontem Fluvius. Caelata spectat in Urna
Istas dum species Jordanis, ad omnia voluit
Admirans oculos (nec enim praesagia nôrat)
Aggere cùm fracto vastos erumpere fontes, 422f. San. 3,298f. Ipse antro medius pronaque acclinis in urna / fundit aquas 424 San. 3,299 nitet urna novis variata figuris 428 San. 3,302 Umbrosis hic silva comis densisque virebat 429 San. 3,303 cervi passim capreaeque fugaces 430f. San. 3,304 aestivum viridi captabant frigus in umbra 432f. San. 3,305f. In medio, effulgens fluctibus, amnis / errabat campo et cursu laeta arva secabat 433f. San. 3,307 Hic iuvenis, fulvis velatus corpora setis 435 San. 3,308 regem dominumque deorum 436 San. 3,310 lecti de more ministri 437 San. 3,311 succincti expectant 440f. San. 3,313f. coelo late manifesta sereno / signa dabat 444 San. 3,316 venerantur numina nymphae 445 San. 3,317 refugas ad fontem convocat undas 446 San. 3,318 dum spectat in urna 447f. San. 3,319f. oculosque ad singula volvit / admirans 449 San. 3,320 insolitos erumpere fonteis 420 Verg. Aen. 4,590 flaventisque abscissa comas 426 Claud. carm. mai. 8,588 temperat arcanis Hyacinthi caerula flammis 428 Prop. 3,16,28 arborea ... coma 429 Verg. Aen. 10,724f. fugacem / conspexit capream 432 Verg. georg. 3,466 medio procumbere campo 435 Verg. Aen. 10,683 fluctibus ... mediis 436 Stat. silv. 5,1,39 lectique ... ministri 438 Verg. Aen. 1,487 tendentemque manus 440f. Ov. met. 5,468 signa tamen manifesta 442 Ov. met. 1,625 luminibus cinctum caput 444 Ov. met. 6,44 venerantur numina nymphae 446 Verg. Aen. 7,792 caelata ... urna 449 Lucan. 2,403 fontibus hic vastis
Fluctivomósque novum latices sumpsisse saporem
Advertit; Torrens citò proluit illius antrum
Spumeus assultans; fractusque refunditur alvêus,
Congerieque redit majore, rapítque sub undis
Grandia saxa; ruit quà quidquid fluctibus obstat;
Haeret is, atque tremit; caput ac dum flumine tollit
Muscosum, Taurísque gerens nova cornua vultu,
Aspicit insolitos succrescere littore flores,
Viváque per tetros discurrere lumina lucos,
Pastorum studiô, laetosque ad sydera cantus,

-- 51 --

Coelestésque sonos attolli, et numina circum
Advenisse Deum testantia, protinus ambas
Exultans sursum palmas cum voce tetendit:
Aequoris, et terrae, superûmque, hominûmque Creator?
Quis tulit huc audax, et condidit alta sub undis
Magna arcana Dei, quae non gens, aethráque nôrat?
Ipse mihi haec olim [forsan meminisse juvabit]
Fatidicus, quamvis abiens in mille figuras,
Proteus, cui dirus discerpsit membra Tyrannus,
Talia dum mecum sapienter saepè revolvit,
Vaticinatus erat: Mihi crede, fluentibus annis,
Ille tibi adveniet, Jordanes inclyte, (Coelum
Nam mihi certa dedit prognostica; fallere nostras
Nec superûm nôrunt oracula praescia mentes)
Qui posthac Nili supra septemplicis ortus,
Supra Indi, et Gangis, vastumque binominis Istri
Circuitum, super astra feret tua nomina; quique
Facta, decûsque tuum famae Tiberisque, Padíque
Praeferet, atque tuos Pactolo aequabit honores;
Cujus in adventu lethales cedere morbi, 450 San. 3,322 fluctibus atque novum latices sumpsisse saporem 455f. San. 3,323f. dum sublevat undis / muscosum caput et taurino cornua vultu 457 San. 3,325 aspicit insuetas late florescere ripas 459 San. 3,327 pastorum ludo, et laetos ad sidera cantus 460f. San. 3,328f. numina passim / advenisse deum testantia. Protinus ambas 462 San. 3,330 ad coelum palmas hilaris cum voce tetendit 463 San. 3,331 divumque hominumque repertor 464 San. 3,333 detulit huc audax 466 San. 3,334 Ipse mihi haec quondam, memini 468 San. 3,336 caeruleus Proteus 469 San. 3,334 dum talia mecum 470 San. 3,339 mihi crede 471 San. 3,338 Adveniet tibi, Iordanes, properantibus annis 471f. San. 3,339f. certissima coelum / signa dedit 474 San. 3,341 qui te olim Nili supra septemplicis ortus 475 San. 3,342 supra Indum et Gangen fontemque binominis Istri 478 San. 3,344 tuos astris aequabit honores 479 San. 3,345 Cuius in adventu tristes discedere morbi 453f. Lucan. 1,288f. volvitque sub undis / grandia saxa, ruit qua quidquid fluctibus obstat 456 Ov. fast. 2,447 nova cornua 459 Sil. 6,669 laeti ... cantus 466 Ov. met. 9,485 ut meminisse iuvat 467 Ov. rem. 269 vertere ... in mille figuras 470 Ov. ars 3,62 anni more fluentis 474 Ov. met. 5,187 septemplice Nilo 475 Ov. Pont. 1,8,11 binominis Histri
Artubus incipient aegris; et acerba remittet
Pestis, et atra lues, quae lenta corpora tabe
Corripit, ac imas exurens flamma medullas
Abripit exangues populos, totásque per urbes
Publica succensis peragit fera fata sepulchris.
Tu Caput Artis eris Medicae; tua lympha valebit;
Haec genus omne necis, saniémque, ac ulcera tollet;
Quin et flagrantes (dictu mirabile) febres
Nutu decrescent, invasaque membra relinquent;
Morbus et ille cadet, medium quem Cynthia duplex
Et tenet, et vexat, vitales quando sub auras
Prodit homo; (lunae vah cornua noxia!) letho
Corpora quae tradens, telo velut icta trisulco,
Nunc necat igne, vado nunc mergit (flebile visu
Spectaclum!) stygio censeres tincta veneno
Labra, cor, ora, fibras, tristes ructantia spumas;
Non impunè dehinc turgescens saeviet hydrops,
Cujus ab undosa laesus salsugine sanguis

-- 52 --

Defluit in summos artus, putríque lacuna
Membra tument, femora, et tabentes folle lacerti,
Et diram vitiata procul fert aura mephitim:
Ac simul obtuso cui lingua simillima saxo
Torpebit, promptis citò solvet pervia verbis
Ora; cui quoque stant oculi sine lumine, neuter
Suppeditatque levem pertaeso vivere lucem,
Caecus hic excutiet tenebras, et cernet acutùm.
Possem plura quidem, quae vix mihi crederet ullus,
Vera, probata tamen, simul et conspecta, referre;
At sint ista satis; propero: mirabitur aetas
Postera tot rerum portenta: Stupore repletus 480 San. 3,346 corporibus passim incipient 480f. San. 3,347f. maculasque remittet / dira lues 487 San. 3,350 Quin et letales (dictu mirabile!) febres 488 San. 3,351 possessaque membra relinquent 494 San. 3,356 stygio nimirum armata veneno 496 San. 3,359 impune vagabitur hydrops 507 San. 3,367 possum ore referre 508 San. 3,368 ventura tamen mirabitur aetas 480 Verg. georg. 3,419 pestis acerba boum 481 Sil. 7,3556 lues agit atra; Ov. met. 2,807 lenta ... tabe 482 Catul. 64,93 imis exarsit tota medullis 483 Manil. 1,882 rapit populos totasque per urbes 484 Manil. 1,883 publica succensis peraguntur iusta sepulchris 486 Ov. met. 14,406 dictu mirabile 490 Lucr. 3,405 vitalis suspicit auras 492 Ov. am. 2,5,52 tela trisulca 498 Ov. met. 6,387 summos direpta per artus 500 Ov. met. 3,76 vitiatas inficit auras
Spectabis claudos passim genua aegra trahentes
Poplite jam stabili rectos disponere gressus;
Torpida tum nervis, labefáctaque membra repente
[Quis putet, Isaias nisi panderet ista prophetes?]
Sarciri, et primas cum robore sumere vires;
Mox alius pariter, sua tollere membra grabato
Jussus, prosiliet subitò, gressuque citato
Aedes inviset sacras, humerisque molestum
Hoc onus ipse suis gestabit; Clamor ibidem
Insurget laetus, vocesque Altaria circum
Adstantis populi, multùm novitate stupendi
Prodigii attoniti; Diva simul arte videbis
Enerves penitus, nec munera sueta parantes
Ocyus officio fungi [res mira!] priore
Articulos dextrae; laeva dein parte sacrati
Ad tactum vestimenti mitescere cernes
Sanguinis effluvium muliebris, et ora Cadaver
Poene imitata, genas, lumbosque, pedesque labantes
Rursus nancisci citò pristina fulcra salutis;
Daemona quin etiam, furiásque sub improba pelli
Tartara, crudeles furias Acherontis; et ipsa
Pectora mille malis obnoxia, fessáque morbis
Egregiè refici, nec obire perîcla; furentes
Quamvis Eumenides contra bacchentur, et ira
Ignescant; vano quin summas murmure nubes
Implebunt; impacta trement quoque verbere, et ictus

-- 53 --

Horrisonos: Artus jam specto redire per imos,
Post fera fata, necémque ipsam, proba nuncia vitae.
Quodque stupere magis fas est, praecedere pompam
Jam moestam video, tragicasque praeire cicutas; 510 San. 3,369 Cernere erit claudos passim genua aegra trahentes 511 San. 3,370 extendere poplite gressus 512 San. 3,371 labefacta diuque trementia membra 514 San. 3,373 validas cum robore sumere vires 516 San. 3,375 haud mora, prosiliet, passuque in templa citato 517f. San. 3,376 onus ipse humeris portabit 518f. San. 3,376f. ibi ingens / clamor 520 San. 3,378 spectantis populi et rerum novitate paventis 529 San. 3,384 ipsas quin etiam Furias sub Tartara pelli 538 San. 3,391 iam moestam incedere pompam 510 Verg. Aen. 5,468 genua aegra trahentem 512 Lucr. 4,1114 membra ... labefacta 516 Sil. 11,64 gressu ... citato 518f. Verg. Aen. 3,524 laeto socii clamore 536 Catul. 76,21 imos ut torpor in artus
Gaudia mox matrum non exspectata, patrúmque
Laetantes fletus, verso ordine, totaque festis
Moenia compleri turmis, plausùsque ciere.
O’quoties illum revereri culmina cernes
Clivorum, quoties curvare cacumina sylvas
Miranda methodo; quoties in gramine ripae
Leniturum aestus, placidum vel corde soporem
Ut caperet, molli adsuesces mulcere susurro:
Macte tuo, Rex ude, freto; macte amnibus, undis
Fontibus! Accedent posito tua caerula fastu
Numina, quae membris nudata, sacerrima pangent
Carmina: Tu felix, quando jam flumine sancto
Factorem rerum, Dominúmque Políque, solíque
(Hocce decus, laus tanta tuis, Pater alme, fluentis!)
Vestibus excipies nullis, ac hospite tanto
Attonitus timidas hortaberis ipse Napaeas
Vocibus hisce: citae properate, cremanda per aras
Et date Thura pias! comites, Thetidósque sequaces
Sternite floricomo tercena sedilia musco,
Pluraque caeruleis intexite serta columnis;
Has redimite rosis, tulipis, nitidisque ligustris;
Liliáque et violas miscete; aspergite molli
Dein Regem nimbo! latè Jordanis ad astra
Tollent elogiis Juga tunc sublimia nomen;
Jordani applaudent se diffudentia circum
Aequora; Jordanem sylvaeque, amnésque sonabunt:
Insuper illa dies humanis ferre ruinis
Auxilium, finémque, piis et jubila terris
Una potens, aequè fonti acceptissima genti,
Lucescent tandem, totúmque optanda per orbem, 540f. San. 3,392f. mox gaudia matrum / insperata patrumque hilares verso ordine fletus 544 San. 3,396 curvare cacumina silvas 545 San. 3,397 quoties humenti in gramine ripae 547 San. 3,399 carpentem tenui assuesces mulcere susurro 548 San. 3,400 Macte tuis merito ripis, macte omnibus undis 549 San. 3,401 deposito properabunt numina fastu 551 San. 3,402 carmina dicent 551f. San. 3,403f. cum tu felix iam flumine sancto / authorem rerum divumque hominumque parentem 553 San. 3,405 laus tanta tuo, rex maxime, fonti 554 San. 3,406 exutum veste accipies atque hospite tanto 555 San. 3,407 attonitus trepidas hortabere voce Napaeas 556f. San. 3,408 Ite citae, date thura pias adolenda per aras 559 San. 3,410 suspendite serta columnis 561f. San. 3,412 liliaque et pulcro regem conspergite nimbo 562f. San. 3,413f. nomen late clarum Iordanis ad auras / attollent montes 564f. San. 3,414f. Iordanem maxima circum / aequora, Iordanem silvaeque amnesque sonabunt 566 San. 3,416 latura ruinis 567 San. 3,417 auxilium finemque dies 569 San. 3,418 totumque optanda per orbem 546 Verg. Aen. 4,522 placidum ... soporem 549 Laus Pisonis 130 positoque per omnia fastu 551 Verg. Aen. 8,72 flumine sancto 554 Ov. met. 8,570 laetissimus hospite tanto
Attamen et fluviis, et nostris unica lymphis
(Siqua fides, et certa valent praesagia Protêi)
Auricomòsque tibi, stellis melioribus, ortus
Monstrabit; nec quaeret opes, nec quaeret honores

-- 54 --

Scilicet illa Patris Soboles, Virtúsque, decusque,
Parque, minorque Deo, postquam mortalia sponte
Membra sibi, fragilésque lubens induxerit artus:
Nec Cypri invadet sceprum, neque Caspia perdet
Regna, nec irascens spoliis Babilona superbam
Exuet, aut celsis scandet Capitolia bigis
Milite stipatus, circúmque fremente Senatu;
At vasti tractus Pelagi, ripásque, lacúsque
Circumquaque secans, media sibi quaeret in alga
Sollicitos Comites, sparsosque per aequora nautas,
Instructos cymbis, et nudos membra colonos
Undarum, satis ampla fretis jactare parantes
Retia, vel scissas solidè reparare sagenas;
Isthaec ut linquant tunc munia, dignaque Coelo
(Cujus participes hos reddere praecupit) acta
Ut praestent, graviter mandabit, et instruet; aegros
Quò pariter curent, tribuet jus omne, modúmque:
Pellent Discipuli morbos, virúsque nefandum
Infestis adiment spectris, et adunca retundent
Cornua, sanguineúmque genus; mala cuncta fugabunt,
Tartareasque acies; quin et Coelestis Olympi
Praeficiet foribus Custodes: Claustra jubebit,
Ac aditus servare Poli, quibus atra nocere
Visque, furórquè Stygis nequeat, vel obesse revinctae
Anguibus Eumenides, saevíque obsistere postes
Umbrarum; sedes duodena per astra subinde 570 San. 3,420 siqua fides, siqua est veri prudentia Proteo 572 San. 3,421 stellis ridentibus ortus 573 San. 3,422 non divitias, non quaeret honores 574 San. 3,423 ille patris decus ac virtus 575f. San. 3,423f. mortalia postquam / membra sibi et fragiles iam sponte induxerit artus 577 San. 3,425 Non sceptrum invadet Cyri, non caspia regna 578 San. 3,426 exuviis Babylona superbam 579 San. 3,427 alto scandet Capitolia curru 580 San. 3,428 militibus circum et laeto comitante senatu 582 San. 3,430 curva secans, media socios sibi quaeret in acta 584 San. 3,431 nudosque colonos 585 San. 3,432 undarum, sinuosa fretis iactare parantes 586 San. 3,433 retia vexatas aut iam reparare sagenas 590 San. 3,435 ius omne potestatemque medendi 591 San. 3,436 pellent morbos 593 San. 3,437 monstra fugabunt 594f. San. 3,438f. Quin et custodes foribus radiantis Olympi / praeficiet servare aditus et claustra iubebit 598 San. 3,441 Eumenidum durique umbrarum obsistere postes 599 San. 3,442 sedes passim emeritis duodena per astra 571 Verg. Aen. 3,434 siqua fides 575f. Lucr. 3,778 mortalia membra 577f. Verg. Aen. 6,798 Caspia regna 578 Lucan. 1,10 superba foret Babylon 581 Lucr. 2,345 ripas fontisque lacusque 582 Stat. silv. 5,3,283 in media ... alga 583 Ov. trist. 4,1,50 sollicitae comites 584 Verg. Aen. 8,425 nudus membra Pyracmon 590 Ov. fast. 5,203 ius omne 592f. Ov. Pont. 1,1,39 cornu tibicen adunco 599 Verg. georg. 1,232 per duodena ... astra
Emeritis statuet; certa dein lege magistros
Quaeque caterva suos sectabitur; alma vocatis
Jura dabunt, leges, documentaque: Compita circum
Plausibus alta strepent, sociis, ducibúsque triumphos
Dantibus innumeros; ò térque, quatérque beati,
Qui jam jam, Ratibus, linis, remisque relictis,
Aurea sydéreae sibi pandunt Atria sedis!
Praetereà (fidei meritô, si certaque mentis
Omina sunt nostrae) socias spectabimus undas,
(Hoc summi Patris est inter miracula primum)
Converti in Bacchi latices; hos pandit honores
Signa per alta Deus; sua sic arcana stupere

-- 55 --

Dat sumpti latè Imperii, mirabitur auctus
Felix lympha suos, haustum spumare coacta)
Hospitibus mirum, paterísque refundere plenis,
Ac hilarare novas Hymenaei nectare mensas.
Nec semel ille, truces remis evectus in undas,
Experietur ubi, casso rediisse labore
Consocios, praeda maris hoc cumulabit, et udas
Squammigerûm species viridi profundet in Actâ.
Tum quoque, cùm pelagus penetrabilis obruet ignis,
Cernemusque ratim saxosa ad littora ferri,
Amissis fluitantem armis, ac dura gementem
Verbera, et effracto nudatam lintea malo,
Nulla salus, spes nulla viris, ad vota precésque
Vertentur; vacat ars: miserae exoptantur arenae,
Imperio premet Ipse Notos: cadet arduus undae
Impetus; audivisse Dei sacra jussa putares
Euros, et Boreas, et iniquos turbine Cauros.
Quid memorem gemino saturandas pisce catervas, 601f. San. 3,444f. illi leges et sancta vocatis / iura dabunt 605 San. 3,446 qui iam cymba remisque relictis 607 San. 3,448 Praeterea 608 San. 3,449 cognatas etiam spectabimus undas 610 San. 3,451 hos primos per signa ostendet honores 612 San. 3,452 accepti late imperii; mirabitur auctus 613 San. 3,453 lympha suos, iussa insuetum spumare capaces 615 San. 3,455 et mensas hilarare et felices hymenaeos 616 San. 3,456 Nec semel ille altum remis evectus in aequor 617 San. 3,457 rediisse labore 618f. San. 3,458f. et hudos / squamigerum strata cumulos exponet in alga 626 San. 3,463 imperio premet increpitans: cadet arduus undae 627 San. 3,464 impetus atque audisse minantis iussa putares 628 San. 3,465 Eurosque Zephyrosque et ovanteis turbine Coros 629 San. 3,466 Quid loquar, ut gemino numerosas pisce catervas 600 Ov. met. 5,531 lege tamen certa 603 Val. Fl. 4,554 sociis ducibusque 604 Verg. Aen. 1,94 o terque quaterque beati 606 Verg. Aen. 10,3 sideream in sedem 617 Lucan. 2,663 cassus labor 618 Manil. 5,592 quantula praeda maris 622 Verg. Aen. 1,474 amissis Troilus armis 622f. Calp. 3,70 dura ... verbera 624 Verg. Aen. 11,362 nulla salus bello 624 Verg. Aen. 6,51 vota precesque 627 Verg. Aen. 6,40f. sacra morantur / iussa
Munere et exiguo Cereris miserabile vulgus,
Pascendosque viros, pariterque in gramine matres,
Ut duodecim redeat plenis Annona canistris?
Quid dicam? quando tenebrosa nocte per altum
Incedens ponet vestigia libera ponto,
Vixque fretum sicco tanget pede? Scilicet illi
Adnabunt mox fident; Fundo Neptunus ab imo
Excìtus Dominum noscent, positóque Tridente
Cum Glauco, Nereo, sociis, udísque Deabus
Prosiliet, tremulúsque piis dabit oscula plantis:
Sed quid ego tenui vectus super aequora puppi
Cuncta feror referens? non si mihi docta Camoena
Atria, Castaliúmque vadum, Pimplaeaque pandant
Limina, sufficiam: non si mihi Delphica centum
Ora sonent, Helicónque novas in gutture linguas
Surrogent, et totum spirent praecordia Phoebum,
Excelsos valeam Messiae Principis actus
Narrare, ac digno complecti singula cantu.

-- 56 --

Haec mihi longaevus syncero pectore Proteûs
Vaticinans (dum fortè meum successit in Antrum)
Deprompsit quondam; nunc argumenta futurae
Exspectare rei stat fixum. Flammeus ambit
Verùm plus solitò medias sol aetheris oras,
Auroraeque comes, festae ductórque choreae;
Mandat hic, ad numerum stellae moveantur, et orbis
Accipiat leges; praescriptaque foedera servent,
Ac noscant aurae Imperium, maria alta tremiscant:
Cúmque citet nunc ante diem sub fraena jugales,
Fas est consuetis quoque me decurrere ripis
Undantem, vastosque lacus, ac rura meantem 630 San. 3,467 munere et exiguo Cereris, miserabile vulgus 631 San. 3,468 matres atque viros pariter per gramina pascet 632 San. 3,469 ut iam bissenis redeant fragmenta canistris 633 San. 3,470 ut nocte per altum 634 San. 3,471 substrato ponet vestigia ponto 635 San. 3,472 vixque undas sicco tanget pede? scilicet olli 636 San. 3,474 fundo Neptunus ab imo 637 San. 3,475 excitus, agnoscent dominum positoque tridente 639 San. 3,477 prosiliet trepidusque sacris dabit oscula plantis 640 San. 3,478 Sed quid ego exili vectus super alta phaselo 641 San. 3,479 cuncta sequor memorans? Non si 642f. San. 3,480f. aurea pandant / limina, sufficiam; non si mihi ferrea centum 644 San. 3,482 ora sonent centumque aerato e gutture linguae 645 San. 3,483 pectora Phoebum 646 San. 3,484 valeam venturi principis actus 647 San. 3,485 enumerare novoque amplecti singula cantu 648 San. 3,486 felici pectore Proteus 649 San. 3,487 vaticinans, ut forte meo diverterat antro 650f. San. 3,488f. nunc eventus stat signa futuri / expectare 657 San. 3,493 ante diem citat auricomos ad frena iugales 658 San. 3,494 tempus me currere ripis 659f. San. 3,495f. undantem magnosque lacus / vorticibus 630 Lucan. 6,110 miserabile vulgus 632 Verg. georg. 4,280 plenis adpone canistris 633 Amm. 15,4,8 praesidio tenebrosae noctis 634 Hor. epist. 1,19,21 libera per vacuum posui vestigia 635 Ov. met. 14,50 pedibus super aequora siccis 636 Val. Fl. 8,366 fundoque iterum violentus ab imo 645 Claud. rapt. 1,6 et totum spirant praecordia Phoebum 653 Ov. met. 8,582 festas duxere choreas 656 Verg. georg. 2,479 qua vi maria alta tumescant
Vorticibus; Jam cerne novum, qui concitat undas,
Aestum, Jordanemque ciet grave murmur aquarum
Plus aequô despumantûm; Sic fatus amictum
Protinus insolitum dorso superinduit, udis
Quem nevit quondam formosa corona sub antris
Nereidûm, laeto residens in gramine, docta
Intexensque manu pulcherrima stamina gemmis;
Naïadésque rudem decorantes murice textum
Sidonio, aurato in limbo fixêre pyropos:
Denique fluctivago tumidus se reddidit alvêo,
Spumantíque vagas aspergine miscuit undas.
Jam Sacri Partûs seriem libâsse verendam,
Sit satis, O superi! Sterili de Rupe Biseni
Nunc aliò cogunt me floridiore sub umbra
Euganei Collis musae: quae carminis illi
Gratia, quisve lepos! quò non splendore nitescit!
Pectoris Interpres felicis, Diva voluptas,
Tot Vatum foecunda Parens, Coelestis origo;
Quae meritos cumulat meritis, Albóque relata
Excolit aeternùm victuris nomina chartis;
Méque minùs dignum laurô, quibus illa canori
Altera Parnassi sedes viret undique, cinxit,
Tyronémque docet mira ratione Poetam
Quid deceat, prudens Recti quid et exigat usus.
Canebam. 661 San. 3,497 Iordanemque vocat tumidarum murmur aquarum 662f. San. 3,498f. Sic fatus, confestim humeris circundat amictus / insolitos 664 San. 3,499 quos pulcrae hudis nevere sub antris 667 San. 3,501 sidonioque rudes saturantes murice telas 669 San. 3,503 Atque ita se tandem currenti reddidit alveo 670 San. 3,504 motas aspergine miscuit undas 671f. San. 3,505f. o superi, partus tentasse verendos / sit satis 600 Claud. carm. mai. 17,319 in carmina concitat undas 661 Sen. Ag. 466 murmur grave 665 Verg. georg. 2,525 in gramine laeto 667f. Tib. 3,3,18 Sidonio murice 677 Claud. carm. min. 23,13 ipsa parens vatum, princeps Heliconis, Homerus