Liber secundus
Interea Reginae humilis sacra viscera postquam
Pondus ob aethereum commota fuêre, superni
Pneumatis expertae mirissima flamina, quòdque
Supra naturam major sit facta, per altas
Viderit et regredi Paranymphum protinus oras,
Seque repentina rursum formidine quassam;
In Montana citô properare cacumina gressu
Constituit, volvens animo, quòd plena tot annis
Cognata Elisabeth, quae non dedit hactenus ullam
In lucem Sobolem (res digna stupore!) seniles
-- 21 --
Post rugas foetu, seno jam mense, gravescat,
Hanc cupit affari, responsáque digna probare,
Ac sterili concessa recèns spectare beatis
Pignora luminibus; Sine cultu, et divite pompa
Huic accincta viae, pectus neglecta pudicum
Ordinat, ac oculos demittit, et obtegit albo
Caesariem velo: Prout ignea stella refulget,
Quae radiis Helicen cingit, sub veris amoeno
Climate, vel surgens Aurora nitescit; ab undis
Seu sol emergit vitreis: tam clara, magísque
Fulgida lux Divae micat almo è Virginis ore;
Terra rosis, viridique ferax flos gramine gemmat:
Quidquid fragrantis ver spirat, quidquid olentis,
Jucundíve parit, pedibus substernit euntis;
Cinnama, narcissum, stacten, casiamque, crocúmque;
Provida perque vias natura reflectit amoenos
Mille coruscantes, adverso sole, colores;
Isthinc dum graditur Dea sacratissima, fontes,
Et fluvii rapidos cursus cohibere, cavaeque
1 San. 2,1 Regina
8 San. 2,5 ea cura animo
11 San. 2,8 sextique gravem sub pondere mensis
12 San. 2,9 protinus affari
13f. San. 2,10 sterili data pignora matri 14 San. 2,12 nullo
disponit pectora cultu
15 San. 2,11 Ergo accincta viae
17 San. 2,14 qualis stella nitet 19 San. 2,15f. matutina resurgens /
Aurora
22 San. 2,17f. terra alma ministrat /
pubenteisque rosas
22 San. 2,20 per gramina passim 23 San. 2,19f. quidquid purpureum ver / spirat
25 San. 2,19 narcissumque crocumque
26f. San. 2,21 immiscens varios natura
colores
29 San. 2,22 sistunt vaga flumina cursus
6 Sall. hist. fr. 5a repentina
formidine
7 Ov. met. 1,311 novi montana
cacumina fluctus 10f. Ov. Pont. 1,4,2 vultus ruga senilis arat 16 Val. Fl. 3,41
demittitque oculos
19 Verg. Aen. 4,129 surgens Aurora
19f. Verg. Aen. 7,759 vitrea te
fucinus unda
21 Sil. 3,435 dilectae virginis ore
27 Verg. 4,701 varios adverso sole
colores
29 Ov. ars 1,629 rapidi certamina cursus
Illinc et valles, et scabri vertice montes
Laetitiis resilire novis, proceráque pinus,
Quò transmigrantem veneretur, acumina terrae
Incurvare, vagasque Nemus progignere palmas
Luxurians coepit; getica non grandine creti
Aeolus, et Boreas, Aquilo, Notus, Auster, et Eurus
Amplius insultant; Zephirus sed blandus in arvis
Temperat apricis aestivi spicula solis,
Exhilarátque levi, mulcétque salubria flatu
Intervalla Poli; quòque Intemerata Virago
Progreditur, dulci, quâ possunt, voce salutant.
Anxia vix faustas vestigia movit ad Aedes,
Cùm gravis adstat Anus; Justusque Senecio praebet
Se illi spectandum; stimulis ast acta supernis
Haec simul Affinis, da basia jungere, dixit,
Et dextram; Teque amplexu ne subtrahe nostro,
O lux, ò longi decus aevi, gloria sexûs!
Quam Deus omnipotens, ut homo miserandus, inérsque
Lege sibi haereret stabili, prae millibus unam
-- 22 --
Elegit, coelóque genus muliebre vicissim
Quò tectum posses inferre; Sacerrima cujus
Alvus praesignat Vitem, quae proferet uvas,
Melle repleturas, ac dulci nectare terras;
Sed, precor, unde mihi, quòd Amazon aethere digna,
Et paritura Deum, longinquas liqueris oras
Nosque sub angustos visas, Regina penates?
Nonne futura mei Genitrix es maxima Regis?
Cerne stupens, sub ventre salit mea quomodo proles,
Adventúque tuo gaudet, vocésque, sonósque
Excipit exultans, Numénque, Deúmque veretur,
30 San. 2,23 exultant vallesque 31 San. 2,24 submittunt culmina pinus
35 San. 2,26f. cessant Eurique Notique, / cessat atrox Boreas
36 San. 2,28 regna tenent Zephyri
38 San. 2,28f. coelumque tepentibus auris / mulcent
40 San. 2,29 quaque datur gradientem
voce salutant
46 San. 2,34 o decus, o laudis mulier 51 San. 2,38 terras
qui compleat uvis
53 San. 2,35 digna reperta es 55 San. 2,40 Tu ne procul visura humiles, regina, penates
56 San. 2,41f. pulcherrima regis /
mater ades? 57 San. 2,44 iam salit
58 San. 2,43 vocis sonus ambiat aures
31 Mart. 8,11,4 laetitiae clamor
terruit ipse novae
33 Manil. 5,169 vagas corpus
disponere palmas
37 Sen. Herc. fur. 235 solis aestivi
plagas 43 Colum. 10,198 stimulisque
cupidinis actus
45 Verg. Aen. 6,698 teque amplexu ne
subtrahe nostro
46 Verg. ecl. 4,11 decus hoc aevi
47 Stat. Ach. 1,546 sic Deus
omnipotens firmet 52 Verg. Aen. 1,432 dulci distendunt nectare
cellas
Utpote venturum qui jam praecurrit Jesum?
Foemina pulchra nimis, felix, ò terque beata,
Cui dedit alma fides haec coelica dona mereri!
Res exinde tibi cunctas, quas lapsus ab aethra
Tramite secreto quondam progressus ad aedes,
Nazara sancta, tuas praedixit Nuncius ille,
Experiêre brevi! Tum Virgo reposuit: Ecquis
Enarrare queat Magni Portenta Tonantis,
Ac ea condignis tollens super astra triumphis,
Aequiparet solis tot facta potentia verbis?
Jam mea laetitiis cumulabit pectora summis
Numinis altus honos; nam respiciendo misellam
Ancillámque humilem Solii de sede superni
Ex hoc me dicet faustam, me térque beatam,
Ob tantum Coeli munus, generatio quaevis;
Nec sperem incassùm; siquidem qui singula nutu
Et regit, atque potest, et cujus nomen adorant
Omnia ter sanctum, fecit mihi magna; benignis
Mundum visceribus qui complectendo, favores,
Et benefacta suis qui jussis paret, abundè
Imperit, votóque rogat qui supplice, pronis
Auribus aspirat; dextrámque, humerosque potentes
Sustollens, hominum malesuada crepundia fudit,
Dispersitque animis tumidos, ac mente superbos;
Sedibus inde suis titulos, famámque, thronumque,
Jactantes pepulit sub inanem Victor Abyssum:
E contra viles, inopésque sedilia jussit
-- 23 --
Scandere magnatum; dein exturbando molestam
Pauperiem, rabidámque famem, ditavit egenos,
Depressit avidos, et opes subtraxit avaris:
61 San. 2,45 Felix virgo animi 62 San. 2,45f. cui tanta mereri / credulitas dedit una
67 San. 2,49 quis facta Tonantis
68 San. 2,50 quae tollere laudes 70 San. 2,51 dulci mea pectora motu
71 San. 2,53 respexit ab astris
72 San. 2,53 indignamque humilemque 74 San. 2,56 cumulavit munera
81 San. 2,61 tum fortem exertans humerum
dextramque coruscam 83 San. 2,62 menteisque superbas
88 San. 2,66 pauperiemque famemque fugans implevit egenos
62 Sil. 6,132 ceperat alma fides
67 Ov. met. 1,170 magni tecta Tonantis
71 Mart. apoph. 4,2 cum datur altus
honos
76 Claud. carm. mai. 10,278 nomen
adorabunt populi 80 Verg. Aen. 8,61 supplicibus supera votis
88 Verg. Aen. 6,421 fame rabida
Ac proprium tandem (quô non magis inclytus illi,
Quem daret, est alius) Natum, aeternumque, parémque
Divino Patri, pro nobis gente rebelli,
Tradidit in diram mortem; prô! tanta litari
Hostia debuerat; nec enim pietatis avitae,
Promissique sui, pactique fideliter icti
Cum Patribus, Natis, priscisque Nepotibus esse
Immemor intendit; tales dedit ore Maria
Fatidico voces; Cùm protinus ille tot annis
Vir gravis, attonito cui muta loquela palato
Haeserat, hinc audit praesagia, spectat, et haeret
Lumine defixo tercastis gressibus; illinc
Mille verecundis dum libat suavia plantis,
Tollit ad astra manus, celebrans nova gaudia nutu;
Tum verò dextrâ signat quaecumque Prophetae,
Magnam quêis mentem Deus inspiravit, in orbe
Scripta reliquerunt populis venientibus, inter
Quas Veterum voces est roscidus Imber, in albo
Vellere monstratus tacitè, viridisque Bacillus
Arboris annosae, quem sydera tangere credas;
Dein Rubus accensus, sed nullo absumptus ab igne;
Denique Stella, Patres praeiit quae clara vetustos:
Haec animo repetit dum mystica symbola, rerum
Certa futurarum Vates, ac mente volutat
Quae sub corde gerit non sueti pondera Partûs
Nec non progeniem, quam Coelum Roris ad instar
Depluit in Vellus, quô non pretiosius ullum,
Quin modicum cieat strepitum, se dicit, et esse
Haud dubitat, Rubus ille flagrans, et Virga virescens
Huc delapsa Polô; pariter se Sydus amicum
91 San. 2,69f. sobolem ... / aeternam
96 San. 2,75 sacrificis proavorum atavis stirpique nepotum
103 San. 2,79 tollit duplices ad sidera palmas 103 San. 2,80
testatur gaudia nutu 105 San. 2,82
agente deo
106 San. 2,81 vatum tot scripta
priorum 108 San. 2,84 tacitis de
nubibus 109 San. 2,85f. e stirpe vetustae / arboris
111 San. 2,87 et priscis stellam de
patribus ortam 114 San. 2,89 alto
cum corde volutat 115 San. 2,90f. ab
aethere lapsam / progeniem
93 Tib. 1,10,4 dirae mortis aperta via
est 103 Sil. 11,493 celebrat nova
gaudia plausu 105 Verg. Aen. 6,11f. magnam cui mentem animumque /
Delius inspirat vates 110 Claud.
carm. mai. 26,610 absumptique igne Valentis 113 Lucr. 3,240 quae denique mente volutat
117 Ov. met. 3,569 modico strepitu
119 Val. Fl. 2,62 quae delapsa polo
reficit mare
Noverat, hoc tristi in Pelago; sed talia nulli
Omina propalat, nam munia tanta mereri
Haud putat, ast humili tibi pectore, Rector Olympi
Maxime, demissas fert grates, fervida semper
Vibrans in Coelum suspiria. Cynthia terno
-- 24 --
Jam cursu nitida complêrat cornua luce,
Languentemque simul jam ter contraxerat orbem;
Cùm revocare gradum, patriasque revisere sedes
Destinat, indubiis dum comprobat omnia signis
Huic generosa fides: Praesagia postmodo Matris
In paucis charae, sibi dictaque grata reducit
In mentem; secum pariter venerabile versat
Cognatae Penetrale Domûs, terfaustaque tecta,
Humanae Pacis quae suscepêre sequestrum
Coeli Legatum, cui frons crispaverat aurô
Caesariem, et mirae plumis pernicibus alae
Expediêre viam. Proh Cellam Virgine dignam
Hospite! pennigeri quae dulcia carmina Coetus
Saepè beata capis, radiosque Cubilibus hauris
Immissos niveis. Dum charos itaque linquit
Flens consanguineos, coeptum maturat eundo
Gressus iter, notamque premit, quà semita monstrat,
Irrequieta viam; tamen haud obliqua retorquet
Lumina (Coelicolûm quanquam se junxerit illi
Agmen ovans) donec cupidis sacra moenia plantis
Attigerit; Partûs ibi curas, pluraque voluit
Pectore consilia; at gaudet, sibi tempora praesto
Esse Puerperii: Quis ab hac jam Virginis alvo
Dicat abesse Deum, solitos tolerare dolores
Dum non aethra sinit superae pia viscera Nuptae?
121 San. 2,95f. dignam / munere
122f. San. 2,96f. tibi, maxime divum, / grates, rector, agit 126
San. 2,98 ter luce repleverat
orbem
127 San. 2,100 cum virgo in patriam
130 San. 2,101f. subeunt dilectae grata parentis / alloquia 136 San. 2,105 cella choris superum lustrata 140f.
San. 2,106 Ergo iter inceptum
141f. San. 2,107 relegitque viam per
nota locorum 143 San. 2,108f. nec
lumina flectit, / coelicolum
quanvis sacro circundata coetu 144 San. 2,110 donec ... pervenit 148 San. 2,114
nullos adeo sentire dolores
122 Mart. 7,40,2 pectore non humili
127 Ov. Pont. 3,2,84 ad patrias sedes
133 Sen. nat. 5,18,12 magna pars erat pacis humanae maria praecludi 141 Verg. Aen. 1,418
corripuere viam interea, qua semita monstrat
142f. Lucr. 5,693 obliquo terras et
caelum lumine lustrans 144 Ov. fast.
6,62 Praenestinae moenia sacra deae 146 Verg. Aen. 1,657f. nova pectore versat / consilia
148 Ov. Pont. 4,10,69 solito, dum
scribimus ista, dolore
Clauserat interea trucis ostia ferrea Jani
Augustus Caesar, Martisque cruenta sopire
Praelia, quà late patet aequor, et ambitus orbis,
Contendit ramo praetensae Victor olivae;
Quum novisse volens, quô cornu divite Regna
Tot subjecta sibi constarent; Oppida, Vici,
Tot terrae, ac urbes spoliis, opibusque superbae,
Quas expilârunt Civilia bella, valerent,
Gentibus imposuit census, quò ferret in Album
Incircumscripti tot mundi nomina, quotquot
Mille plagas, tractusque maris, coelumque profundum,
Solis ad occasum, solis coluêre sub ortum.
-- 25 --
Ergò lege pari sua nomina natio mittit
Quae montes, Aurora, tuos tenet; illa vicissim,
Quam capit Armeniae Regio foecunda; tot imas
Quae pariter valles, ac edita saxa Niphatis
Degit, gens jaculis, tensoque ferocior arcu,
Impigra gens, oris lustrans confinia vastis,
Fluctuat Euphrates, et aquas ubi fundit Araxes;
Strenua progenies, Divûm cui munere fas est,
Germine flaventes multo cum foenore campos,
Messibus usque graves, halans ubi crescit Amomum,
Arcu stridenti, pharetra, telisque tueri;
Convolat è curvis huc montibus incola Tauri,
Quem scopulosa tegit Cautes, et clivus Amani,
Huc quoque Ciciliae praedo, huc et Isaurica quisquis
Arva domat; sequitur qui sylvas, rusque senescens
Pamphyliae, ac Lyciae subigit, resecatque bipenni,
Quique Lycaoniae sudato vomere laetos
Scindit agros; nudis quoque formidanda sarissis.
150 San. 2,117f. bella impia portis / clauserat
151 San. 2,117 Augustus pater 154 San. 2,121 nosse cupit 162
San. 2,125 Ergo omnes lex una movet 163 San. 2,126 qui monteis, Aurora, tuos
164 San. 2,126f. regna illa feracis / Armeniae
165 San. 2,127f. convalles atque alta
Niphatae / saxa
167 San. 2,128 gens nota 168 San. 2,130 qua vagus Euphrates,
qua devius exit Araxes
169 San. 2,131 et late munere divum
173 San. 2,133 Censetur Tauri passim
174 San. 2,133f. censetur Amani /
incola
175 San. 2,134f. praedatorque Cilix et isaurica quisquis /
rura domat
176f. San. 2,135 quicunque tuas, Pamphylia, silvas
177 San. 2,137 Lyciam perrumpit
aratris 178 San. 2,136 quique Lycaoniam
154 Sen. Med. 65 et cornu retinet divite copiam 156 Verg. Aen. 5,268
opibusque superbi
157 Lucan. 2,231 neuter civilia bella
moveret 160 Verg. ecl. 4,51 terrasque tractusque maris caelumque profundum
165 Lucan. 3,245 volventem saxa
Niphaten
166 Stat. silv. 3,1,51 tensoque modos
imitabitur arcu
170 Ov. Pont. 1,5,26 cum multo
fenore
Confluit huc, sociis stipata, caterva Mileti;
Huc Gnidi plebs compta petit, fera stirpsque Cerami,
Et Cariae celebris, praecinctae moenibus altis;
Marmoreae assurgunt ubi pulchro margine pilae,
Urnáque convexos sinuatur opima per arcus;
Utque suo sit nixa Tholo, neque victa fatiscat,
Symmetria graves tollit peregrina columnas;
Hanc struxit rapto redamans Regina marito;
Grex dein omnis adit, quem lenibus irrigat undis
Tortor Maeander lapsu, refluénsque, fluensque;
Quemque premit celebri dilabens amne Cayster,
Pabula candidulus viridi dum littore cygnus
Carpit ibi, placido demulcens aera cantu;
Nec genus acre deest prope lustra metallica degens,
Lapsus ubi agnatas Hermi Pactolus in undas
Divite rura vado lambit; mox turba rigescens
Huc subit Aeoliâ (tua sunt ibi, Mulciber, antra)
Martius emergens gelidis fons cujus ab extis
Scrupea saxa trahit. Mons Ida, praealtaque Turris,
Ajacis tumulus cineres ubi contegit; illuc
-- 26 --
Et sua legârunt stata Symbola; quique canoris
Non inimica colunt Sigêja moenia musis,
Regnáque Trojani Pugilis, bellôque, virisque
Inclyta, nunc verò mutis foedata sepulchris,
Quae cum Remigibus non sicco lumine spectans,
Hellespontiacum dum navita praeterit aequor,
Exclamat: Flevêre maris Nymphaeque, Deaeque
Olim funereis ibi questubus, orba perempto
Cùm laniata comas Thetis illacrymaret Achilli;
Bithyniae coetus, minitánsque frequentia Ponti,
181f. San. 2,140f. qui Ceramon
bimaremque Gnidon quique alta
tuentur / moenia
186 San. 2,141 dispositis ubi circumsepta columnis
187 San. 2,143 barbara quam rapto
posuit regina marito
189 San. 2,144 Maeandri toties
ludente recursu 190 San. 2,145 rigat ipse suo mox amne Cayster
194 San. 2,147f. veniens Pactolus ab
antris / circuit et rutila non parcior Hermus arena 198 San. 2,150 Idaque 201 San. 2,150f. celebrataque Musis / Pergama
202f. San. 2,152 regna armis
ducibusque ducum nunc nota sepulcris
206 San. 2,154 hoc, inquit, litore flentes
208 San. 2,156 Thetis clamaret Achillem
209 San. 2,157 et bitynae classes et
pontica late
180 Claud. carm. mai. 276 stipatur
sociis
182 Lucr. 5,232 moenibus altis
185 Verg. georg. 1,180 neu pulvere victa
fatiscat
188 Calp. 7,68 vernantibus irrigat
undis
191 Verg. Aen. 8,83 viridique in litore
198 Varr. ling. Lat. 7,2,6 scrupea
saxa
203 Catul. 96,1 si quicquam mutis
gratum acceptumve sepulcris
204 Lucan. 8,108 siccaque Thessalia
confudit lumina Lesbos 207 Ov. met.
4,139 laniata comas
Rupibus et saevae chorus imminet hisce Carambis;
Suppeditant socios simul alta Sinopis, Halysque,
Quique secant auctum non uno a flumine flumen
Inter Cappadoces, interque cacumina rupis
Caucaseae, moerens ubi Japetus haeret, et instat
Thermodontiacus prope Torrens, Thraxque scelestus
Pugnat ubi; mediumque patet porrecta sub axem
Frigescens Rhodope, saevit glacialis et Haemon,
Pulsat ubi Aemoniae scopulos spumantibus undis
Axius, adjectos qui ditans fertilis agros
Frugibus, umbrosisque tegens Haliacmona ripis,
Porrigit armentis uberrima pascua: longo
Ordine succedit Pharsalia Turma, nefandum
Bellonae exemplar, truce funebris ense cruentis
Mars ubi Romulidûm jam bis desaeviit armis:
Vos quoque progeniem, modò diruta Pergama, vestram
Tunc misistis eò, vos Urbes, Graja colebat
Quas gens belligerûm, virtute insignis, et armis,
Nil opis externae cupiens, nil indiga laudis,
Ingeniis sed fisa suis, immotáque cunctis
Casibus, ex alto mortalia ludicra spernens;
Sive sit extremae conterminus incola ripae,
Sive cavernosis illum mons contegat antris,
Seu quatiant validis hunc fluctibus aestus, et altum:
Nec languere morâ, sed et illuc mittere censum
Epirus satagit, motas ubi temperat undas
Fronte tumescenti Thetis Acroceraunia circum:
Alcini Regis ditio, veterumque superba
-- 27 --
Regna Liburnorum, quamvis non axe sub uno,
Quotquot et Illyricus tenet ambitus, atque peramplum
210 San. 2,158 paret scopulosa Carambis
211f. San. 2,159f. fervet simul alta
Sinope, / fervet Halys quique immensis procul
amnibus auctus
213 San. 2,161 Cappadocum medios
populos 215 San. 2,163 Thracum
mavortia tellus 217 San. 2,164 algentem Rhodope procurrit in Aemum
218f. San. 2,165f. per saxa ruit torrentibus undis / Axius
220 San. 2,166 umbrosaeque tegunt
Halyachmona ripae
222 San. 2,167 diris omen Pharsalia
bellis 225 San. 2,170 Vos etiam vestros his adiunxistis alumnus 226
San. 2,171 vacuis iam moenibus urbes
227 San. 2,172 gens optima morum 232 San. 2,174 montesque tenetis 235 San. 2,176 Tum latus Epiri
236 San. 2,177 attollunt summo caput Acroceraunia coelo 237 San. 2,178 iamque Alcinoi dat regia censum 238 San.
2,179 impactique Liburni
239 San. 2,179 illyricaeque manus
210f. Val. Fl. 5,107f. alta Carambis /
raditur et magnae pelago tremit umbra Sinopes
218 Verg. Aen. 3,268 fugimus spumantibus
undis
220 Hor. carm. 3,1,23 umbrosamque ripam
221 Verg. Aen. 1,395 ordine longo
225 Ov. met. 13,520 post diruta
Pergama
228 Claud. carm. mai. 17,4 nil opis
externae cupiens, nil indiga laudis
231 Lucan. 1,194 in extrema tenuit
vestigia ripa
233 Lucan. 5,618 tam validi fluctus
235 Ov. met. 12,580 cuspide temperat
undas
237 [Tib.] 4,5,4 regna superba
Quotquot perlustrat pelagus, confinia Cretae,
Siciliaeque inter loca naufraga, pendere certos
Non renuunt nummos; neque defuit inclyta palmis,
Imperióque potens regio terráque, maríque,
Mars ubi sanguineis persaepè infrenduit hastis,
Floruit ac pariter lauris ubi major oliva:
Flósque, decusque Virûm, Marii, pubesque Sabella,
Assuetique malo Ligures, Volscique veruti,
Caesar ubi, Decii, Titi, magnique Camilli,
Scipiades duri bello, Pugilesque, Ducesque,
Quà mare, quà tellus spectat, domuêre rebelles;
Submisêre suum dives quoque Rhenus, et Ister
Vectigal, nemorum qui per salebrosa volutus
Pascere non populos, non lambere desinit urbes,
Donec ad optatam tumido fluit impete Peucen;
Eque suis pensum mavortia Gallia sylvis
Congerit, Augustis Latiô dignata triumphis,
Quam findunt Araris, Rhodanus, quam permeat ingens
Sequana, velivoloque celer rigat amne Garumna;
Fertque numisma suum quemcumque nivosa Pyrene
Rupibus herculeas prospectat ad usque columnas;
Solvit Anas mulctam; geminisque venustus obedit
Duria littoribus: Baetis quoque cinctus olivis,
Auriferamque Tagus qui gurgite volvit arenam,
Quique suo terras illustrat nomine Iberus
Prompta tributa ferunt. Aliâ mox parte, priori
Asperiore, suas fera congregat Affrica vires;
Hinc Getula cohors, celeresque nocentia Mauri
Rimantur nemora Atlanti, dispersaque Lucis
Rustica tecta; Domos illinc quicunque nigrantes
242 San. 2,183 terra inclyta
243 San. 2,181 cui late imperium terraeque
marisque
251 San. 2,190 hinc Rhenus pater
indigenas 252-254 San. 2,191-193 qui
silvarum per vasta volutus / pascere
non populos, non lambere desinit urbes, / donec ad optatam rapido venit agmine Peucen
255 San. 2,194 proceras scrutatur Gallia
silvas
256 San. 2,195 caesareis Latio dignata
triumphis
257f. San. 2,196f. quam Rhodanus, quam findit Arar, quam permeat
ingens / Sequana piscosoque interluit amne Garumna
259f. San. 2,198f. praerupta Pyrene /
rupibus herculeas prospectat adusque columnas
261 San. 2,200 cogit Anas
262 San. 2,201 Duria et albenti Baetis praecinctus oliva
263 San. 2,202 auratamque Tagus volvens sub gurgite arenam
264 San. 2,203 quique suo terras
insignit nomine Iberus
265 San. 2,204 Parte alia
266 San. 2,204 circunvocat Africa
vires
267f. San. 2,205f. getuli maurique
duces rimantur opaci / Atlantis
nemora et dispersa mapalia silvis
243 Lucr. 3,837 terraque marique
246 Verg. georg. 2,167 pubemque
Sabellam
247 Verg. georg. 2,168 Volscosque
verutos
248 Verg. georg. 2,169 Decios Marios
magnosque Camillos
249 Verg. georg. 2,170 Scipiades duros
bello
259 Sil. 1,352f. nivosae / Pryenes trabs 260 Sil. 1,142 Herculeis Garmantica signa columnis
261 Ov. met. 14,6 gemino ... litore
263 Sil. 16,560 qua Tagus auriferis
pallet turbatus harenis
Massilûm, quicunque specus, latebrasque, vel hortos
Incolit Hesperidûm, vallataque montibus arva:
Sive jacens ustâ baculo innitatur arenâ
Pastor, seu felix aurum super arbore natum
Decutiat, Lybicos aut sternat is ense leones;
Et qui conjunctis immania saxa revolvunt
-- 28 --
Bobus aratores; dein quà Carthaginis arces
Procubuêre solo, tritaeque in littore turres
Nil nisi busta notant; sistit se turba Macarum,
Et cum Barcaeis Nasamon, qui proxima Ponto
Nudus rura tenet, spoliis quem barbara raptis
Syrtis alit; siquidem vacuis populator arenis
Imminet, et nullos, nisi rapto vivat acervos
Novit opum; veniunt Garamantes, et Indi
Cum Psyllis, patriae quos nutrit virus Echidnae;
Quique Cyrenaeas proscindunt vomere glebas,
Proficuósque legunt succis medicantibus herbas;
Quos quoque Marmaridûm complectitur orbita, quique
Pascua tot servant Aegypti; denique quotquot
Ambit thuricremis Meroe foecunda colonis,
Quos Paradisiaca surgens ab origine Nilus
Per septena fovet felicibus ostia lymphis.
Ipse Senex etiam custos fidissimus illuc
Intrepidos movit cum Sancta Virgine gressus,
Quem par ardor habet, patriis sub moenibus, aequè
Ac reliqui, fixum cum nomine tradere censum:
Hinc tot regna stupens, tot prisca palatia cernens,
Quae Proavi rexêre sui pietate, fideque,
Attenta secum reputabat mente trophaea
Tot Regum, ac Procerum longo ordine facta suorum;
271f. San. 2,210-212 Massylum
quicunque domos, quicunque repostos / Hesperidum lucos munitaque montibus arva / incolit
272f. San. 2,207f. inventus arena /
seu pastor
274 San. 2,209 saevos latebrosa ad tesqua leones
275 San. 2,213 vertentes immania saxa
276f. San. 2,214f. qua devictae Carthaginis arces / procubuere
iacentque infausto in litore turres
278 San. 2,222 Iamque Macas
279 San. 2,223 Barcaei, venere suis
Nasamones ab arvis 280 San. 2,225
spoliis onerantur 281 San. 2,224
per Syrtes
281 San. 2,226 cumulos extantis arenae
283f. San. 2,228 Postremo Psylli
garamanticaque arva tenentes 285 San. 2,229 quique cyrenaeas suspendunt vomere
glebas
286 San. 2,230 laudatasque legunt
succis praestantibus herbas
287f. San. 2,232f. qui pascua servant
/ Aegypti
289 San. 2,233 Aegypti Meroesque 290 San. 2,234 Nilus ab aethereo
ducens cunabula coelo 292f. San. 2,235 Nec minus et casta senior cum virgine custos
297f. San. 2,239 secum proavos ex
ordine reges 298f. San. 2,241 mente
recensebat tacita numerumque suorum
272 Ov. met. 14,655 innitens baculo
276 Verg. Aen. 1,298 pateant Carthaginis
arces
279 Lucan. 9,439 proxima Ponto
280 Verg. Aen. 10,449 spoliis ego iam
raptis
281 Prop. 2,25,7 in vacua requiescit
navis harena
282 Verg. Aen. 7,749 vivere rapto
284 Ov. met. 4,501 virus Echidnae
285 Lucr. 1,211 vertentes vomere
glebas
290 Ov. trist. 2,559 surgens ab
origine mundi 292 Ov. fast. 5,45 fidissima custos
294 Verg. Aen. 11,882 moenibus in patriis
Inde sui generis monumenta decora, Patrumque
Stemmate non humili, sed principe stirpe satorum,
In quibus ambitio, furor aut malesanus agendi
Haud sedem fixêre suam, sed proxima Coelo
Relligio, vitaeque tenor memorandus, et aequi,
(Quanquam tunc esset pauper, neque cognitus ulli)
Enumerare parat celeberrima gesta, remotas
Emensus terras: Quum praetergressus avitae
Rura Galilaeae, dein undique septa profundis
Culmina Carmeli convallibus, arváque celsi
Splendida Thaboris, nec non Samaritidos orae
Tractus finitimos, ubi surgunt mille virentes
Arboribus colles, tremulaeque cacumine palmae,
Urget iter; laeva Solymam sed parte relinquit;
-- 29 --
Ac tandem abrupti superans fastigia Clivi,
Circumquaque domos, ac oppida cernit, Olympi
Aemula, dignoscens patrios è mole penates:
Tum verò in lacrymas effusus, amoris, et irae
Signa, notamque suae, singultibus ilia pulsat,
Hisque Bethlemiticas reveretur vocibus arces:
O Muri, ò turres, defensaque moenibus altis,
Claráque compositis penetralia, claustraque saxis!
Vos Proavûm Sedes, urbesque, focosque meorum,
Demissè veneror: Tuque ò cultissima tellus,
Tot Genitrix, nutrixque Patrum, Regumque vetusta,
Cernere cui dabitur, quem sol, quem luna, Polúsque,
Qua vergit duplex Horizon, metuuntque, coluntque,
Salve iterum! tu sola Jovis formidine matrem
Percelles Cretam, medio quae turgida Ponto
Urbibus insignis centum, tunc cernua ponet
305 San. 2,242 quanvis tunc pauper,
quanvis incognitus ipsis 306-308 San.
2,249 Iam fines, Galilaea, tuos emensus
309f. San. 2,245 Carmeli valles
quaeque altus vertice opacat / rura Thabor sparsamque
iugis samaritida terras 313 San.
2,247 solymas a laeva liquerat
arces 315 San. 2,248 tecta domorum
317 San. 2,250 lacrimis urbem
veneratur 320 San. 2,252 Bethlemiae turres
323 San. 2,254 tuque o terra 324 San. 2,254 parens regum
325 San. 2,255 cui sol et gemini
famulantur 327f. San. 2,256 salve
iterum: te vana Iovis cunabula Crete
304 Ov. heroid. 17,14 tenor vitae
306 Lucr. 2,534 terrisque remotis
312 Ov. met. 5,103 tremulis altaria
palmis
313 Ov. met. 7,357 a laeva parte
reliquit
318 Verg. Aen. 9,415 singultibus ilia
pulsat
320 Verg. Aen. 1,95 Troiae sub moenibus
altis
Acre supercilium; centum validissima portis
Te quoque Thebarum munimina prisca pavebunt,
Et celebris gemina Latonae prole rubebit,
Ac delusa fremet Delos; tandemque superba
Roma Virûm, rerumque potens, quae culmina stellis
Fert propior, cujus faustas dum gloria bigas
Instruit, ad currum telluris colla, marisque
Illigat, et septem turritis moenibus arces
Erigit una sibi, sceptrumque submittet ovanti
Prona sibi, fasces, et quas regit orbis, habenas.
Sic devotus ait, senióque, viaque gravatus
Joseph, et tota passim regione pererrat
Undique circuitum, tardéque moventis aselli,
Conjugis obsequio latus icit, et incitat, illuc
Donec migrârint, sua quò mens tendit, et ardor.
Jamque per emeriti surgens confinia Phoebi
Titanis late mundo subvecta silenti
Roriferô gelidum tenuaverat aera curru;
Cùm Bethlemiticae pertingit ad urbis apertas
Par sanctum portas: primo citò limine spectat
Plebe scatere vias, sexus, aetatis et omnis,
Per fora, perque domos densas concurrere nubes;
-- 30 --
Huc studiò mixtum confluxerat undique vulgus;
Turba frequens; intus nec se capit ipsa, sed urget
Se magis, et simili semper cursu, atque recursu,
Volvitur, unde fluit, se seque reciprocat aestus;
Censeres illuc longinquo ex aequore vectas
Ad merces properásse, vel inflammantibus agros
Hostibus, in tutum pavidos celerâsse colonos;
Mille per anfractus, nullo discrimine, raptim
332 San. 2,259 geminos Latonae
extollere partus 334 San. 2,261 rerum
terrarumque inclyta Roma
348 San. 2,268 plenam conventibus urbem
349 San. 2,269 extremo e limine
352f. San. 2,270f. Mixtum confluxerat
undique vulgus / turba ingens 356f. San. 2,271f. credas longinquo ex aequore
vectas / ad merces properasse
358 San. 2,273 hostibus in tutum
trepidos fugisse colonos
359 San. 2,274 perque anfractus
332 Ov. met. 4,514 gemina visa est
mihi prole
337 Ov. am. 3,8,47 turritis incingere
moenibus
341 Verg. Aen. 6,886 tota passim regione vagantur 345 Stat. Theb.
1,336 iamque per emeriti surgens confinia Phoebi
346 Sen. Herc. fur. 862f. silentis /
otium mundi
349 Verg. Aen. 2,469 primoque in limine
351 Ov. met. 15,537 densas obiecit
Cynthia nubes
356 Lucan. 3,164 longinqua vexit
super aequora
359 Lucr. 5,1314 nullo discrimine
Una omnes ruere, ac pansis effervere valvis;
Cuncta replêsse viros, confusoque ordine matres:
Hinc pecus, agricolas illinc; hos jungere plaustra,
In campis illos tentoria figere, plures
Sternere porticibus centena Cubilia, totam
Collucere focis vidisses protinus urbem;
Vocibus, et resono compleri cuncta tumultu
Dum videt ista Senex Custos, immobilis haeret,
Intentos volvens oculos, terramque, polumque
Misceri admirans, sibi nec superesse pusillae
Vilia tecta casae, simul, inquit, eamus uterque,
Quò nos aethra, Deusque vocant, Patrumque sacrata
Nos direxerunt oracula. Surgit ab Urbe
Non procul exiguo protensa Caverna recessu
Arte laboratum nulla, sed Numinis alta
Crede Mapale manu, structura dignius omni,
Utpote quod tantis, velut Aula superba, vel Arcus,
Serviat hospitibus, Coelo famuletur et ipsi,
Haud secus ac Phrygiis diducta Theatra cylindris,
Ponè fatiscentem scopuloso in vertice Cryptam
Faucibus angustis, adituque voraginis arcto
Conspicit; intus erat laqueata cubilibus imis,
Atque cavis fabricata petris, vel marmore picto
Tum species non vana domûs, tum pumice Fornix,
Vestibulumque tophis, trabibusque perenne propinquis
Civibus hospitium: mavult hoc Aedibus Antrum
Principis huc illuc errans praeponere (namque
Aetheris alma cohors ambos comitatur euntes
Ad metam) Virgo cum Conjuge Virgine Conjux;
-- 31 --
Hos ubi cimmeriis nox obruit atra tenebris,
361 San. 2,275 cuncta replesse viros
confusoque ordine matres
362 San. 2,276 permixtos pecori
agricolas: hos iungere plaustra
364 San. 2,277f. discumbere apertis / porticibus
366 San. 2,278 resono compleri cuncta
tumultu
369f. San. 2,282 nec superesse locum
tecto videt ’ibimus’ inquit
371 San. 2,283 quo deus et quo sancta vocant oracula patrum
377 San. 2,288 hospitio coelum
acciperet 388 San. 2,293f. cum
coniuge sancta / devenit
360 Verg. Aen. 8,689 una omnes ruere
367 Verg. Aen. 7,250 immobilis haeret
368 Verg. Aen. 7,251 intentos volvens
oculos
374 Verg. Aen. 1,639 arte laboratae
vestes 379 Sil. 8,389 scopulosi
verticis
380 Verg. Aen. 11,525 angustaeque
ferunt fauces aditusque 382 Stat.
silv. 2,2,88 marmore picto
386 Stat. Theb. 10,168 huc errat et
illuc
389 Amm. Marc. 29,2,4 velut in Cimmeriis
tenebris
Sedit in hocce specu tot casibus actus uterque:
At super his Joseph, cujus praecordia dirae
Torquebant curae, ramis, foliisque cupitas
Suscitat extemplò flammas, dein arida circum
Nutrimenta ferens illuminat igne recessum;
Apparat et Sponsae Thalamum, foenile, cubanti,
Membraque discincto sanctissima velat amictu;
Armentumque duplex, blandis prope lenius agnis,
Invictumque malis; operum, patiensque capistri,
Alligat apposito Praesepis stipiti: id ipsum
Fortè locavit ibi palmis, ac vimine textum
Ingenio natura suo; Nunc pandere fixum est
Non Pindi arcanos, ast Omnpotentis Olympi,
Quos adjecta tegit seriò Cortina, recessus;
Quò nunquam Phoebus, nunquam subiiêre Camoenae,
Quos neque Calliope cecinit, neque Delphica tellus,
Non Claros, aut Tenedos, Pataraeaque Regna, satisve
Pindarus, aut Helicon coluit, non Castalis unda:
Vos ergò astriferae qui degitis Atria sedis,
Bisseno lapidum textu rutilantia, cujus
Fundamenta tenent grandes miro ordine gemmae,
Substructaque sedent lapidis compagine vivi,
Quem Deus ipse manu tantae in fundamina molis,
Demittit Coelo primum, quo fabrica fidat
Omnis, et aeternâ furgat solidissima petrâ,
Vos mihi sinceros non torto tramite calles
(Si tamen id mereor) faciles monstrate, viamque
Pluribus haud tritam: Jam sacrosancta tenemus,
Vagit ubi Christus, Cunabula; dicere plausus
Quis queat, Aligerûm dulcis certamina cantûs,
395f. San. 2,296f. aegra cubantis /
membra
399 San. 2,297 mox alligat ipsos 400 San. 2,300 palmarum vimine textum
401 San. 2,301 Nunc age 404 San. 2,301f. nunquam audita sub
antris / Musarum ve choris celebrata aut cognita Phoebo
407 San. 2,301 castaliis quae nunquam
audita sub antris 408 San. 2,303 vos
416 San. 2,304 si merui, monstrate recessus
391f. Stat. silv. 2,2,148f. longae / praecordia curae
393f. Verg. Aen. 1,175f. suscepitque ignem foliis atque arida circum / nutrimenta dedit 400 Verg. georg. 4,34 alvaria vimine texta
402 Verg. Aen. 10,1 domus omnipotentis
Olympi
405 Ov. met. 1,515 Delphica tellus
409 Claud. carm. mai. 18,225 grandibus India gemmis
Qui circum splendent adamante, et sydere texti?
Pastorumque togas, purâ quae luce renident;
Quisque suas viridante comas diademate cingunt,
Gestantes nitidas, victorum insignia, palmas?
Gaudia, pax, moduli, festus strepit undique Paean,
Virginis interea dum proditurus ab alvo,
Ac recubans foeno vagitus edet Jesus.
-- 32 --
Illuc ergo gradum, mentemque reflectere firmum est,
Quò nulli Vatum, nullos licet ire profanos,
Qui sternant sacris iter exitiale Poetis.
Haec inter sensim nox in sua regna subibat
Astrigeris invecta rotis, cùm belva, satúmque
Conticet, et roseas abdunt jam nubila bigas,
Irrepuntque, pigro quae sparsa papavere languent,
Otia blanda; superque foco dum desiit ignis,
Attollens oculos, iterumque, iterumque relabens,
Non prius umbroso caput acclinavit in antro,
Distentusque Senex curis, somnóque gravatus,
Quàm cùm Bethlemicis nova lux affulserat oris,
Et sanctum Praesepe super Saturnus obibat
Fronte Jovem nitida; laetos accendit et ignes
Jupiter; ardentes Mavors leniverat iras
Efferus; obliquos Caelo Sol ibat in Orbes;
Indivisa comes solem Cytheraea premebat,
Mercuriusque sequens famula face; menstrua cursum
Luna, laborantem vario discrimine formam
Ore gerens, propior terris elementa legebat;
Dein subitò erumpunt voces, totisque canentum
Ordinibus placidum modulatur pugna canorem,
Angelicumque melos prope dant, et rauca tubarum
424 San. 2,305 ad cunas et gaudia
coeli 428 San. 2,308 vatum vestigia
430 San. 2,309 nox tardis invecta quadrigis 434 San. 2,315 in
cineres consederat ignis
436 San. 2,317 senior caput acclinaverat
antro
447 San. 2,321 voce canentum
420 Val. Fl. 4,93 sidere textam
421 Verg. Aen. 2,591 pura per noctem
in luce
430 Prop. 3,11,32 in sua regna
431 Verg. Aen. 12,77 puniceis invecta
rotis
432 Verg. Aen. 7,26 roseis ... bigis
435 Ov. fast. 1,283 attollens oculos
437 Plin. panegyr. 86,2 distentus
imperii curis
438 Verg. Aen. 9,110 nova lux
445 Sil. 5,393 vario discrimine
446 Tib. 3,7,159 propior terris
Aera procul; resonat laetis clangoribus aether;
Aligeri in numerum conspirant: carmina nervis
Suavibus ingeminant; discrimine Musica crescit
Multiplici: Novit modulamina coelica Virgo,
Et Partûs vicina sui monimenta prehendit;
Idcircò excussit sibi se, cubitoque levata,
Quid sonet, ac circum niteat, scitatur; et ore
Verùm corde magis vibrat has super astra loquelas:
O’ qui perpetua mundum ratione gubernas,
Terrarum, Coelique Sator, qui tempus ab aevo
Ire jubes, facilesque meis das vocibus aures!
Hora venit tandem, tua quâ sanctissima Proles,
Non hominis mixto sexu, sed flamine Coeli
Obnubente animam, sub amicas prodeat auras;
Terraque flexivagi cieat discrimina cantus,
-- 33 --
Per varios fugitiva modos, simul ordine concors
Dissidium plaudat fidium mihi laeta propago;
Inque diem vertat noctem modò Machina taedis
Inclyta sydereis, ac longo limite Lucus
Aurea fulgentis pandat miracula Coeli,
Aureaque attonitis pandat spectacula terris.
Ecce tibi fructum, qui jam maturuit, ecce,
Quod genus humanum redimet, teramabile Pignus!
Tuque tuere, precor, metuende Creator, ab alto
Virgineum Matris florem, meritúmque pudoris
Juge verecundi! Tuque, ò dulcissime Fili,
Quem gremio gaudens foveo, salus unica mundi,
Ah tandem prodi in lucem! te dulcia mammae
Pabula carpentem, plantisque, manúque jocantem
Praestolor impatiens; tibi basia mille litabo,
454 San. 2,322 partusque instare
propinquos 471 San. 2,331 En tibi
maturos fructus
475f. San. 2,334f. Ergo ego te gremio
reptantem et nota petentem / hubera, care puer, molli studiosa favebo
451 Prop. 3,3,35f. carmina nervis /
aptat 455 Ov. met. 11,621 excussit
tandem sibi se cubitoque levatus
460 Val. Fl. 7,419 da vocibus aures
463 Sil. 17,209 auras poscit amicas
468 Verg. Aen. 2,697 longo limite
469 Ov. met. 2,17 caeli fulgentis
472 Lucr. 2,342 genus humanum
479 Catull. 5,7 basia mille
Tu pariterque mihi; quòd si gemebunda ciebis
Lamenta, inncouum faciam te carpere somnum,
Ore canente melos, totoque sonante recessu;
Pendentemque meis, leve pondus amoris, ab ulnis,
Fasciolisque dein strictum, foenóque reclinem,
Quem specus impertit, Cunarum carcere claudam.
Sic ait illa, suoque cupit gaudere per aevum
Sponso, Progenieque frui; Pia mulcet et almis
Vocibus Aligerûm sua corda; sonisque tubarum,
Et chelyum, quêis blanda chori modulamina circum
Pangebant superi, curas, et amara levabat
Taedia, congesto malesarti stramine Luci.
Jamque diem ad metam, revoluto tempore, Titan,
Utque Parens fieret felix, adduxerat horam;
Quis modo me fulcit, quis dirigit alta petentem?
Sensa quis indocili, quis sancta oracula vati
Suggerit, ut dignè tantum de Virgine Partum
Evolvam! Tu, Diva potens, rege, quaeso, poetam!
O tibi sint laudes! divinitus efferor, oras
Jam super aethereas: mihi cominùs aurea fulgent
Tecta aeviternae sedis, radiataque passim
Atria Chrysolitis, et limina texta Pyropis;
-- 34 --
Jamque triumphantis plaga caerula panditur aethrae,
Coelicolûmque trahens, facto velut agmine, turmas,
Orbibus éque suis astrorum ex ordine pompam
Educens, totos Axis mihi sistit aperti
Regnantum coetus, mirum quò cernere possint
Prodigium spectaclum, insolitum, ingens, nobile, summum;
Dumque sacrata cano, procul hinc, procul este profani,
Degeneresque mei sensus! Jam libera curis
486 San. 2,339 Sic memorat 487 San. 2,339 fruiturque deo 492 San. 2,341 revoluto sidere 493
San. 2,342 hora propinquabat 494 San. 2,342 Quis me rapit? 497 San. 2,342f. Accipe vatem, /
diva, tuum; rege, diva, tuum 507 San. 2,346 mirum, indictum, insuetum, ingens
508 San. 2,347 dum sacra cano
509 San. 2,346f. absistite, curae / degeneres
483 Ov. met. 2,161 leve pondus
495 Verg. Aen. 8,131 sancta oracula
497 Ov. am. 3,10,35 diva potens
499f. Verg. Aen. 6,13 aurea tecta
502 Lucr. 5,481 plaga caerula
503 Verg. Aen. 1,82 velut agmine
facto
Jamque soluta metu sêcli Regina futuri
Perstiterat constans, et nil cum corde caducum,
Nil fluxum reputans; Pater altus, et ipse
Natus; quíque prius, quàm sol, quàm luna niteret,
Spiritus ibat amans super astras flammeus undas,
Confirmant, reparantque malis, animumque periclis:
Mox Divae in mentem redeunt quaecunque verendus
Protulit Interpres; minimo sine pondere lapsi
Jam menses, unquam proprio nec inusta pudori
Vel nota, vel labes: Clausa cùm protinus alvo
(O nox Coelitibus laetissima, grataque terris,
Quae nobis liquido sic intemerata sereno
Fulsisti nunquam!) stipulae prout Illa rigenti,
Stramineaeque strui tacitas innixa jacebat
Intra speluncae latebras, spectantibus astris,
Ac toto mirante Polo, Bethlemque stupente,
Edit onus Virgo, qualis cùm vere tepenti
Per matutinas albescere visa tenebras
Rosiferis Aurora comis, et solis ad ortum
Spargit inaurato radiata rosaria Coelo,
Circumquaque micant teretes per gramina guttae:
Jamque madet tellus, madet uda veste viator,
Irriguaeque stupens vim non sensîsse pruinae,
Humenti gressu neglectas proterit herbas:
Magna, stupenda fides! Vitales lucis in auras
Jam jam prodierat divinus, humillimus Infans;
Et paleis, foenoque latus malefultus agresti,
Vagitu implérat primo stabulumque, gregemque;
At nullos Genitrix intra praecordia motus,
-- 35 --
Sive repercussos non sueti ponderis ictus
510 San. 2,348 iam non tacta metu saecli regina futuri
511 San. 2,349 nihil ipsa suo cum corde caducum
512f. San. 2,350 nil mortale putans: illam natusque paterque 513 San. 2,351 quique prius quam sol coelo, quam
luna niteret
514 San. 2,352 spiritus obscuras ibat super igneus undas
516f. San. 2,354f. Praeterea redeunt
animo quaecunque verendus / dixerat interpres
517 San. 2,355 acti sine pondere
menses
518 San. 2,356 servatusque pudor
519 San. 2,356 clausa cum protinus
alvo
520 San. 2,357 o noctem superis laetam
522 San. 2,358 stipulaque innixa rigenti 524f. San. 2,359
spectante polo spectantibus astris
526 San. 2,360 edit onus: qualis rorem cum vere tepenti
527 San. 2,361 per tacitum matutinus desudat Eous 530 San. 2,362
et passim teretes lucent per gramina
guttae
531 San. 2,363 terra madet, madet aspersa sub veste viator
532 San. 2,364 pluviae vim non
sensisse cadentis 533 San. 2,365 gelidas hudo pede proterit herbas
534 San. 2,366 Mira fides! 534f. San. 2,366f. in auras / prodierat
536 San. 2,367 foenoque latus male fultus
agresti
538 San. 2,369 Alma parens nullos intra
praecordia motus
539 San. 2,370 devexi ponderis ictus
511 Sil. 7,57 oblitaque corde caducum
512 Stat. Theb. 7,84 pater altus
526 Ov. ars 3,185 vere tepenti
530 Auson. de ros. nasc. 9 teretes
concludere guttas
534 Lucr. 3,405 vitalis suscipit auras
538 Ov. rem. 79 modici tangunt praecordia
motus
Senserat; intactis haerebant viscera claustris,
Constabat firmis cor et inviolabile fibris;
Haud secùs, ac speculi glacies, quae pura nitenti
Luce micat; penetrat, sed non vis ignea laedit,
Cùm jubar auricomum solis, radiosque polita
Fronte bibit, calidumque, gelu renuente, reflectit,
Accendens validas peracuta cuspide flammas;
Naevus abest; nocuae nec mollis anhelitus aurae,
Nec levis hanc maculat suffusa visculus umbrâ.
Contegit Alma Parens tepefacto tegmine Prolem,
Exceptámque sinu, leviterque ad pectora pressam
In Praesepe locat, pannis, foenoque reclinat:
Hanc respiranti mansueta jumenta fovebant
Ore (stupescat homo virtutis mystica Divae
Robora!) procubuit bos cernuus illicò, natum
Cognoscens Dominum, simul et, mora nulla, recumbit
Pronus Asellus ibi, veneratus poplite curvo
Authorem Coeli, et terrae: Benefaustus uterque!
Hinc procul abscedat mendacis fabula Cretae,
Antiqui referens commenta jocantia furti,
Sidoniam mare per medium vectâsse puellam;
Nec, sua dum Baccho sacrat Orgia foeda Cithaeron
Saltantes inter Thyasos, vinoque madentes,
Vos notet obsequio Senis invigilâsse profani:
Solis namque Deum vobis, et Pignus Olympi
Nosse datum, solis Cunabula sacra tueri;
Dum madidas igitur volvet maris aestus arenas,
Dum rotet astra polus, feriant dum littora venti,
Gramina dum tellus, citharam dum Phoebus amabit,
Semper honos, vestrumque decus, nomenque manebit,
540 San. 2,371 senserat; haerebant immotis viscera
claustris
550 San. 2,378 exceptumque sinu
blandeque ad pectora pressum
551 San. 2,379 detulit in praesepe
552f. San. 2,380 ore fovent iumenta
554f. San. 2,381f. agnoscens dominum
procumbit humi bos / cernuus, et mora nulla simul procumbit asellus
556 San. 2,383 trepidanti poplite
558 San. 2,384 fabula Cretae
559 San. 2,385 polluet antiqui
referens mendacia furti
560 San. 2,386 sidoniam mare per
medium vexisse puellam
561 San. 2,387 aut sua dum madidus
celebrat portenta Cithaeron
562 San. 2,388 infames inter thyasos
563 San. 2,389 arguet obsequio senis
insudasse profani
564f. San. 2,390 solis quippe deum vobis et pignora coeli / nosse
datum, solis cunabula tanta tueri
569 San. 2,395 vestri semper
referentur honores
543 Ov. met. 1,26 ignea ... vis
555 Ov. met. 1,167 mora nulla
558 Auson. Cupid. cruc. 28 Minoia fabula
Cretae
562 Claud. carm. mai. 10,79 vinoque
madentes
566 Ov. met. 12,239 madida resupinus
harena
567 Claud. carm. mai. 5,527 dum rotat
astra polus, feriunt dum litora venti
Vestraque jugè fides sacro paeane coletur.
Quis tibi tunc sensus, dum cernis talia, Virgo?
Quae tua corda subit dulcedo, Polique voluptas,
Cùm duo bruta tuis mirè famulantia Cunis,
Abjectaeque Casae sacros adhibentia ritus
Spectares Domino caput inclinare supremo,
Mox et utrumque genu? dein ad spectâcla phalanges
-- 36 --
Allicere aethereas? Hominum, rerumque Creator!
Prô quae tanta valet stimulos lenire ferinos
Industris ratio? mites in pectore motus
Quis calor elicuit, vel quae prudentia belvis
Indidit? ut Regem, quem non voluêre tot urbes,
Regna recusârunt, populi repulêre, bonique,
Quêis sacras aedes, Delubra, Arasque tueri
Tradita cura fuit, jam segnis Asellus, et impos
Cum Bove torpenti curvatis Numen adoret
In Cunis genibus? Sic Diva potentia ludit!
Interea Joseph membris languore solutis,
Excitusque sono pueri plorantis, opaci
Desidiem Morphoei gemino de lumine tersit:
Jamque videt, prô quale decus, quae spicula flammae
Coelitus emissae! quae carmina, jubila, plausus!
Hîc alios soles, hîc altera sydera cernit;
Infantem spectat Superi vi Pneumatis ortum,
Uxoremque stupet solitò plus ore nitentem,
Aspectuque magis, plus jaspide, plusve smaragdo
Splendentem; non ora tamen, vel lumina circum
Torquentem; in Divo prô quanta modestia vultu!
Talibus at stupidam visis, et voce Deorum,
Sublimemque solo laeta cingente caterva
570 San. 2,396 vestra fides
571 San. 2,397 Quis tibi tunc animus
572 San. 2,397 quae sancto in corde
voluptas
573 San. 2,398 tuis famulantia cunis
575 San. 2,400 genua inclinare
578 San. 2,402f. quae tanta rudes
prudentia sensus / leniit? 580 San.
2,404 excivit calor
581 San. 2,405 ut quem non reges, non accepere tot urbes
582 San. 2,406 non populi
583f. San. 2,406f. quibus una aras et sacra tueri / cura fuit
584 San. 2,407 iam segnis asellus
585 San. 2,407 iam bos torpens
588 San. 2,410 excitus somnum
expulerat 590 San. 2,411 iamque
infantem videt
595 San. 2,412 maiorem aspectu maiori
599 San. 2,414 superum cingente
caterva
585f. Amm. Marc. 17,10,3 genibus
curvatis
587 Ov. met. 11,612 membris languore
solutis
588 Petron. 71,11 puerum plorantem
590 Mart. 11,53,3 quale decus
formae
Coelicolûm; qualis Titanius Ales ab Indo
In nostrum si fortè migrat nitidissimus orbem,
Par astris vitâ, vincens quoque sydera pennâ;
Lumina cui radiant, depictaque flammeus ora
Cingit honos, rutilum cervice intermicat aurum,
Frontem crista tegit, pingunt maculosa rubentes
Terga, pedesque notae; volucres comitantur euntem
Innumerae: stupet ipsa cohors, argutaque mille
Foedera concentum variat; passimque loquaces
Conspirant aurae in numerum, nec dulce remittit
Dissidium vocale phalanx: Miratur amoenum,
Insolitumque jubar Joseph, miratur et illos
Agminis aetherei cantus; tum sensibus expers,
His et deliciis victus, perplexus, et impar
Ferret ut augustam populi Coelestis in Antrum,
-- 37 --
Delapsi tetricum, pompam, lucémque, melósque,
Concidit attonitus, trepidásque inflexit in ulnas
Pallentem vultum; defixa subinde modesto
Obtutu tenet ora, soloque immobilis haeret:
Admirabundi propè conspexêre jacentem
Hîc illum superi, viditque piissima Conjux;
Nec perpessa gravi sua membra senilia somno
Praeverti, dextrâ fulcit, quò surgat, et aegrum
Dat firmare genu, tremulos stabilire pedesque;
Hortaturque pati Superûm tot Festa, Chorosque,
Aethereasque faces, intextáque vultibus astra,
Nectaris et rivos, pictamque coloribus Hyblam
Non defecturis: vires, animumque resumpsit
Postquam dormitans Heros, innixus agresti,
Ac valido fusti, primùm, qui carmina pangunt,
601 San. 2,415 nostrum cum tendit in orbem
601 San. 2,416 nitidissima phoenix
606 San. 2,417 quam variae circum vulucres comitantur euntem
607 San. 2,420 stupet ipsa cohors
610 San. 2,422 miratur ovanteis 612 San. 2,423 coelicolum cantus
613 San. 2,424 tantisque ardoribus impar
616 San. 2,424 attonitusque animi 616f. San. 2,425 geminas vultum
demisit in ulnas
618 San. 2,426 telluri immobilis
haesit
619 San. 2,427 iuxta videre iacentem
620 San. 2,428 vidit dia parens 622f. San. 2,429 dat surgere et
aegrum
623 San. 2,430 substentare genu, tremulisque insistere plantis 624
San. 2,431 divinosque pati vultus 625
San. 2,432 aethereas virbantia lumina flammas 627 San. 2,433 ubi paulatim vires
animumque resumpsit
600 Claud. carm. min. 27,7 Titanius
ales
603f. Claud. rapt. 3,89 flammeus oris
honos
605 Claud. rapt. 1,184 frontem crista
tegit
606 Ov. met. 11,21 innumeras volucres
617 Sen. Troad. 240 pallente ... vultu
617f. Verg. Aen. 7,249f. defixa
Latinus / obtutu tenet ora soloque immobilis haeret
621 Ov. met. 4,784 gravis somnus
626 Ov. fast. 4,275 picta
coloribus
Aligerûm Coetus, placido dein ore salutat
Christiparam Coeli Dominam; mox intima lustri,
Praesepísque petit Cunas, ubi cernit in imo
Straminis aggestu Regémque, Deumque jacentem,
Aeterni Patris Sobolem, quem nulla creavit
Dextra Deum, potuítque Deus genuisse, sed aequa
Majestate parem, qui magno à Lumine Lumen
Descendit de Patre Deus, nec honoribus illi,
Nec Regni splendore minor (proh mentis in Aethram
Jugiter intentae pietas! ò summa timoris,
Et cultûs ratio!) tum spectat, et obstupet illum,
Qui gemit, et motis violenta in stramina pugnat
Brachiolis, et anhelus hiat, gemitúque frequenti
Claustra quatit: Sanctum non audet tangere Pignus;
At trahit ore auram divino efflantis ab ore;
Inde repentino correptus Numinis haustu,
Atque Deo plenus sic tandem voce serena
Effatur, solvens in amaros lumina fletus:
Magne Puer! natum te non excepit Olympus,
Digna Deo sedes, auro quae splendet, et astris,
Nec Lybicus, Phrygiúsque silex, nec amoena Laconum
Saxa Domûs, vel flexus Onyx, aut concolor alto
Vena mari, Phariis vel Curia nixa columnis,
-- 38 --
Oebalis, aut Tyrii thalamum neque texuit ostrum,
Ast male tecta jacent rigido tua membra grabato,
Et specus arcta struit tibi celsa palatia, durae
Suntque sudes, calami, stipulae tibi lectus eburnus;
Sint picturatis lucentia marmora venis,
Aurataeque trabes, postes et Acbate nitentes,
Aulaque Beryllis, et fultae Jaspide valvae,
630 San. 2,435 de more salutat
632 San. 2,436 accedens praesepe
636 San. 2,465 e lumine lumen
643 San. 2,439 non ausus tractare
manu 644 San. 2,440f. insperatam auram
divino efflantis ab ore / ore trahens
645 San. 2,441 subito correptus numinis
haustu
646 San. 2,442 afflatusque deo, sic tandem voce quieta 648 San. 2,444
Sancte puer
652 San. 2,444 phariis operosa columnis
630 Verg. Aen. 7,194 placido prior
edidit ore
643 Sil. 7,130 quatit restantia claustra
644 Verg. Aen. 3,373 divino ex ore
646 Sen. suas. 3,5, plena deo
647 Verg. Aen. 5,856 lumina solvit
648 Mart. 6,3,2 nascere, magne puer
650-652 Stat. silv. 1,2,148-150 hic Lybicus Phrygiusque silex,
hic dura Laconum / saxa virent, hic flexus onyx et concolor alto / vena mari
652 Stat. silv. 1,2,152 innumeris fastigia nixa columnis
654 [Sen.] epigr. 402,3 membra pater
Lybico posuit male tecta sepulcro 655
Prop. 3,9,49 celsa ... palatia
656 Hor. serm. 2,6,104 super lectos
... eburnos
657 Stat. silv. 1,3,36 picturata ...
vena
658 Verg. Aen. 2,448 auratasque
trabes
Mundi Principibus; sint atria digna Tyrannis,
Te Summus Genitor Superûm cumulavit honore;
Imminet ecce tibi totius fulgida Coeli
Turba triumphantum, palmas, oleasque gerentûm;
Totque canunt hosanna tibi, tot millia nusquam
Ulla ferent hominum terris, aut ulla tulerunt
Saecula, nec totidem numerant maria omnia fluctus:
Has tamen accedent Aedes Regesque, genusque
Longinqui tractûs; venient quos ardua Calpe
Littore ab occiduo, tetrisque vocabit ab Indis
Sol Oriens, mittetque Notus, ferus Auster, et Eurus:
Tu gregis humani Pastor, qui pandis Ovile
Latè dispersis ovibus, pectúsque perîclis
Hostile in nemus irrumpens per tela, per arma,
Per cuneos, rabiem franges, et bella Luporum
Compesces, sanctúmque gregem sub amica reduces
Tecta. O certa fides mihi maxime Nate! misellis
Addite terrigenis, decor, et spes una, salúsque,
Sol de sole micans, genitum de Numine Numen!
Te nunc Aethra, Solumque canunt, Matremque pudicam,
Altor et applaudit, laeti recoluntque Ministri,
Tollunt et palmas, praeclara dicantque trophoea,
Festaque perpetuis celebrabunt ista triumphis.
660 San. 2,449f. Laqueata tyrannos /
tecta 661 San. 2,451 te pater aeterno
superum ditavit honore
662 San. 2,452 tibi siderei domus
aurea coeli
667 San. 2,454 Et tamen hanc sedem
reges
668f. San. 2,455f. longe quos caerula
Calpe / litore ab occiduo
nigrisque impellet ab Indis
670 San. 2,457 sol oriens, quos et
Boreas et fervidus Auster
671 San. 2,459 Tu pastor
672 San. 2,459f. dispersas revocare
per agros / missus oves late pectusque offerre periclis
673 San. 2,461 per tela
673 San. 2,462 obscurum nemus
irrumpens
674f. San. 2,462f. ora luporum / compesces
675f. San. 2,463 saturumque gregem sub
tecta reduces
676 San. 2,464 O mihi certa fides
superum 677 San. 2,464 decus addite
terris 680 San. 2,466 laetique
ministri
682 San. 2,468 perpetuis indicimus
orgia fastis
666 Verg. Aen. 1,32 maria omnia
676 Ov. fast. 6,609 certa fides facti
677 Ciris 295 mei spes una
sepulcri 679 Ov. Pont. 4,13,29 pudicarum ... matrum
682 Ov. trist. 3,1,41 perpetuos
meruit domus ista triumphos