Liber secundus
Interea Reginae humilis sacra viscera postquam
Pondus ob aethereum commota fuêre, superni
Pneumatis expertae mirissima flamina, quòdque
Supra naturam major sit facta, per altas
Viderit et regredi Paranymphum protinus oras,
Seque repentina rursum formidine quassam;
In Montana citô properare cacumina gressu
Constituit, volvens animo, quòd plena tot annis
Cognata Elisabeth, quae non dedit hactenus ullam
In lucem Sobolem (res digna stupore!) seniles

-- 21 --

Post rugas foetu, seno jam mense, gravescat,
Hanc cupit affari, responsáque digna probare,
Ac sterili concessa recèns spectare beatis
Pignora luminibus; Sine cultu, et divite pompa
Huic accincta viae, pectus neglecta pudicum
Ordinat, ac oculos demittit, et obtegit albo
Caesariem velo: Prout ignea stella refulget,
Quae radiis Helicen cingit, sub veris amoeno
Climate, vel surgens Aurora nitescit; ab undis
Seu sol emergit vitreis: tam clara, magísque
Fulgida lux Divae micat almo è Virginis ore;
Terra rosis, viridique ferax flos gramine gemmat:
Quidquid fragrantis ver spirat, quidquid olentis,
Jucundíve parit, pedibus substernit euntis;
Cinnama, narcissum, stacten, casiamque, crocúmque;
Provida perque vias natura reflectit amoenos
Mille coruscantes, adverso sole, colores;
Isthinc dum graditur Dea sacratissima, fontes,
Et fluvii rapidos cursus cohibere, cavaeque 1 San. 2,1 Regina 8 San. 2,5 ea cura animo 11 San. 2,8 sextique gravem sub pondere mensis 12 San. 2,9 protinus affari 13f. San. 2,10 sterili data pignora matri 14 San. 2,12 nullo disponit pectora cultu 15 San. 2,11 Ergo accincta viae 17 San. 2,14 qualis stella nitet 19 San. 2,15f. matutina resurgens / Aurora 22 San. 2,17f. terra alma ministrat / pubenteisque rosas 22 San. 2,20 per gramina passim 23 San. 2,19f. quidquid purpureum ver / spirat 25 San. 2,19 narcissumque crocumque 26f. San. 2,21 immiscens varios natura colores 29 San. 2,22 sistunt vaga flumina cursus 6 Sall. hist. fr. 5a repentina formidine 7 Ov. met. 1,311 novi montana cacumina fluctus 10f. Ov. Pont. 1,4,2 vultus ruga senilis arat 16 Val. Fl. 3,41 demittitque oculos 19 Verg. Aen. 4,129 surgens Aurora 19f. Verg. Aen. 7,759 vitrea te fucinus unda 21 Sil. 3,435 dilectae virginis ore 27 Verg. 4,701 varios adverso sole colores 29 Ov. ars 1,629 rapidi certamina cursus
Illinc et valles, et scabri vertice montes
Laetitiis resilire novis, proceráque pinus,
Quò transmigrantem veneretur, acumina terrae
Incurvare, vagasque Nemus progignere palmas
Luxurians coepit; getica non grandine creti
Aeolus, et Boreas, Aquilo, Notus, Auster, et Eurus
Amplius insultant; Zephirus sed blandus in arvis
Temperat apricis aestivi spicula solis,
Exhilarátque levi, mulcétque salubria flatu
Intervalla Poli; quòque Intemerata Virago
Progreditur, dulci, quâ possunt, voce salutant.
Anxia vix faustas vestigia movit ad Aedes,
Cùm gravis adstat Anus; Justusque Senecio praebet
Se illi spectandum; stimulis ast acta supernis
Haec simul Affinis, da basia jungere, dixit,
Et dextram; Teque amplexu ne subtrahe nostro,
O lux, ò longi decus aevi, gloria sexûs!
Quam Deus omnipotens, ut homo miserandus, inérsque
Lege sibi haereret stabili, prae millibus unam

-- 22 --

Elegit, coelóque genus muliebre vicissim
Quò tectum posses inferre; Sacerrima cujus
Alvus praesignat Vitem, quae proferet uvas,
Melle repleturas, ac dulci nectare terras;
Sed, precor, unde mihi, quòd Amazon aethere digna,
Et paritura Deum, longinquas liqueris oras
Nosque sub angustos visas, Regina penates?
Nonne futura mei Genitrix es maxima Regis?
Cerne stupens, sub ventre salit mea quomodo proles,
Adventúque tuo gaudet, vocésque, sonósque
Excipit exultans, Numénque, Deúmque veretur, 30 San. 2,23 exultant vallesque 31 San. 2,24 submittunt culmina pinus 35 San. 2,26f. cessant Eurique Notique, / cessat atrox Boreas 36 San. 2,28 regna tenent Zephyri 38 San. 2,28f. coelumque tepentibus auris / mulcent 40 San. 2,29 quaque datur gradientem voce salutant 46 San. 2,34 o decus, o laudis mulier 51 San. 2,38 terras qui compleat uvis 53 San. 2,35 digna reperta es 55 San. 2,40 Tu ne procul visura humiles, regina, penates 56 San. 2,41f. pulcherrima regis / mater ades? 57 San. 2,44 iam salit 58 San. 2,43 vocis sonus ambiat aures 31 Mart. 8,11,4 laetitiae clamor terruit ipse novae 33 Manil. 5,169 vagas corpus disponere palmas 37 Sen. Herc. fur. 235 solis aestivi plagas 43 Colum. 10,198 stimulisque cupidinis actus 45 Verg. Aen. 6,698 teque amplexu ne subtrahe nostro 46 Verg. ecl. 4,11 decus hoc aevi 47 Stat. Ach. 1,546 sic Deus omnipotens firmet 52 Verg. Aen. 1,432 dulci distendunt nectare cellas
Utpote venturum qui jam praecurrit Jesum?
Foemina pulchra nimis, felix, ò terque beata,
Cui dedit alma fides haec coelica dona mereri!
Res exinde tibi cunctas, quas lapsus ab aethra
Tramite secreto quondam progressus ad aedes,
Nazara sancta, tuas praedixit Nuncius ille,
Experiêre brevi! Tum Virgo reposuit: Ecquis
Enarrare queat Magni Portenta Tonantis,
Ac ea condignis tollens super astra triumphis,
Aequiparet solis tot facta potentia verbis?
Jam mea laetitiis cumulabit pectora summis
Numinis altus honos; nam respiciendo misellam
Ancillámque humilem Solii de sede superni
Ex hoc me dicet faustam, me térque beatam,
Ob tantum Coeli munus, generatio quaevis;
Nec sperem incassùm; siquidem qui singula nutu
Et regit, atque potest, et cujus nomen adorant
Omnia ter sanctum, fecit mihi magna; benignis
Mundum visceribus qui complectendo, favores,
Et benefacta suis qui jussis paret, abundè
Imperit, votóque rogat qui supplice, pronis
Auribus aspirat; dextrámque, humerosque potentes
Sustollens, hominum malesuada crepundia fudit,
Dispersitque animis tumidos, ac mente superbos;
Sedibus inde suis titulos, famámque, thronumque,
Jactantes pepulit sub inanem Victor Abyssum:
E contra viles, inopésque sedilia jussit

-- 23 --

Scandere magnatum; dein exturbando molestam
Pauperiem, rabidámque famem, ditavit egenos,
Depressit avidos, et opes subtraxit avaris: 61 San. 2,45 Felix virgo animi 62 San. 2,45f. cui tanta mereri / credulitas dedit una 67 San. 2,49 quis facta Tonantis 68 San. 2,50 quae tollere laudes 70 San. 2,51 dulci mea pectora motu 71 San. 2,53 respexit ab astris 72 San. 2,53 indignamque humilemque 74 San. 2,56 cumulavit munera 81 San. 2,61 tum fortem exertans humerum dextramque coruscam 83 San. 2,62 menteisque superbas 88 San. 2,66 pauperiemque famemque fugans implevit egenos 62 Sil. 6,132 ceperat alma fides 67 Ov. met. 1,170 magni tecta Tonantis 71 Mart. apoph. 4,2 cum datur altus honos 76 Claud. carm. mai. 10,278 nomen adorabunt populi 80 Verg. Aen. 8,61 supplicibus supera votis 88 Verg. Aen. 6,421 fame rabida
Ac proprium tandem (quô non magis inclytus illi,
Quem daret, est alius) Natum, aeternumque, parémque
Divino Patri, pro nobis gente rebelli,
Tradidit in diram mortem; prô! tanta litari
Hostia debuerat; nec enim pietatis avitae,
Promissique sui, pactique fideliter icti
Cum Patribus, Natis, priscisque Nepotibus esse
Immemor intendit; tales dedit ore Maria
Fatidico voces; Cùm protinus ille tot annis
Vir gravis, attonito cui muta loquela palato
Haeserat, hinc audit praesagia, spectat, et haeret
Lumine defixo tercastis gressibus; illinc
Mille verecundis dum libat suavia plantis,
Tollit ad astra manus, celebrans nova gaudia nutu;
Tum verò dextrâ signat quaecumque Prophetae,
Magnam quêis mentem Deus inspiravit, in orbe
Scripta reliquerunt populis venientibus, inter
Quas Veterum voces est roscidus Imber, in albo
Vellere monstratus tacitè, viridisque Bacillus
Arboris annosae, quem sydera tangere credas;
Dein Rubus accensus, sed nullo absumptus ab igne;
Denique Stella, Patres praeiit quae clara vetustos:
Haec animo repetit dum mystica symbola, rerum
Certa futurarum Vates, ac mente volutat
Quae sub corde gerit non sueti pondera Partûs
Nec non progeniem, quam Coelum Roris ad instar
Depluit in Vellus, quô non pretiosius ullum,
Quin modicum cieat strepitum, se dicit, et esse
Haud dubitat, Rubus ille flagrans, et Virga virescens
Huc delapsa Polô; pariter se Sydus amicum 91 San. 2,69f. sobolem ... / aeternam 96 San. 2,75 sacrificis proavorum atavis stirpique nepotum 103 San. 2,79 tollit duplices ad sidera palmas 103 San. 2,80 testatur gaudia nutu 105 San. 2,82 agente deo 106 San. 2,81 vatum tot scripta priorum 108 San. 2,84 tacitis de nubibus 109 San. 2,85f. e stirpe vetustae / arboris 111 San. 2,87 et priscis stellam de patribus ortam 114 San. 2,89 alto cum corde volutat 115 San. 2,90f. ab aethere lapsam / progeniem 93 Tib. 1,10,4 dirae mortis aperta via est 103 Sil. 11,493 celebrat nova gaudia plausu 105 Verg. Aen. 6,11f. magnam cui mentem animumque / Delius inspirat vates 110 Claud. carm. mai. 26,610 absumptique igne Valentis 113 Lucr. 3,240 quae denique mente volutat 117 Ov. met. 3,569 modico strepitu 119 Val. Fl. 2,62 quae delapsa polo reficit mare
Noverat, hoc tristi in Pelago; sed talia nulli
Omina propalat, nam munia tanta mereri
Haud putat, ast humili tibi pectore, Rector Olympi
Maxime, demissas fert grates, fervida semper
Vibrans in Coelum suspiria. Cynthia terno

-- 24 --

Jam cursu nitida complêrat cornua luce,
Languentemque simul jam ter contraxerat orbem;
Cùm revocare gradum, patriasque revisere sedes
Destinat, indubiis dum comprobat omnia signis
Huic generosa fides: Praesagia postmodo Matris
In paucis charae, sibi dictaque grata reducit
In mentem; secum pariter venerabile versat
Cognatae Penetrale Domûs, terfaustaque tecta,
Humanae Pacis quae suscepêre sequestrum
Coeli Legatum, cui frons crispaverat aurô
Caesariem, et mirae plumis pernicibus alae
Expediêre viam. Proh Cellam Virgine dignam
Hospite! pennigeri quae dulcia carmina Coetus
Saepè beata capis, radiosque Cubilibus hauris
Immissos niveis. Dum charos itaque linquit
Flens consanguineos, coeptum maturat eundo
Gressus iter, notamque premit, quà semita monstrat,
Irrequieta viam; tamen haud obliqua retorquet
Lumina (Coelicolûm quanquam se junxerit illi
Agmen ovans) donec cupidis sacra moenia plantis
Attigerit; Partûs ibi curas, pluraque voluit
Pectore consilia; at gaudet, sibi tempora praesto
Esse Puerperii: Quis ab hac jam Virginis alvo
Dicat abesse Deum, solitos tolerare dolores
Dum non aethra sinit superae pia viscera Nuptae? 121 San. 2,95f. dignam / munere 122f. San. 2,96f. tibi, maxime divum, / grates, rector, agit 126 San. 2,98 ter luce repleverat orbem 127 San. 2,100 cum virgo in patriam 130 San. 2,101f. subeunt dilectae grata parentis / alloquia 136 San. 2,105 cella choris superum lustrata 140f. San. 2,106 Ergo iter inceptum 141f. San. 2,107 relegitque viam per nota locorum 143 San. 2,108f. nec lumina flectit, / coelicolum quanvis sacro circundata coetu 144 San. 2,110 donec ... pervenit 148 San. 2,114 nullos adeo sentire dolores 122 Mart. 7,40,2 pectore non humili 127 Ov. Pont. 3,2,84 ad patrias sedes 133 Sen. nat. 5,18,12 magna pars erat pacis humanae maria praecludi 141 Verg. Aen. 1,418 corripuere viam interea, qua semita monstrat 142f. Lucr. 5,693 obliquo terras et caelum lumine lustrans 144 Ov. fast. 6,62 Praenestinae moenia sacra deae 146 Verg. Aen. 1,657f. nova pectore versat / consilia 148 Ov. Pont. 4,10,69 solito, dum scribimus ista, dolore
Clauserat interea trucis ostia ferrea Jani
Augustus Caesar, Martisque cruenta sopire
Praelia, quà late patet aequor, et ambitus orbis,
Contendit ramo praetensae Victor olivae;
Quum novisse volens, quô cornu divite Regna
Tot subjecta sibi constarent; Oppida, Vici,
Tot terrae, ac urbes spoliis, opibusque superbae,
Quas expilârunt Civilia bella, valerent,
Gentibus imposuit census, quò ferret in Album
Incircumscripti tot mundi nomina, quotquot
Mille plagas, tractusque maris, coelumque profundum,
Solis ad occasum, solis coluêre sub ortum.

-- 25 --

Ergò lege pari sua nomina natio mittit
Quae montes, Aurora, tuos tenet; illa vicissim,
Quam capit Armeniae Regio foecunda; tot imas
Quae pariter valles, ac edita saxa Niphatis
Degit, gens jaculis, tensoque ferocior arcu,
Impigra gens, oris lustrans confinia vastis,
Fluctuat Euphrates, et aquas ubi fundit Araxes;
Strenua progenies, Divûm cui munere fas est,
Germine flaventes multo cum foenore campos,
Messibus usque graves, halans ubi crescit Amomum,
Arcu stridenti, pharetra, telisque tueri;
Convolat è curvis huc montibus incola Tauri,
Quem scopulosa tegit Cautes, et clivus Amani,
Huc quoque Ciciliae praedo, huc et Isaurica quisquis
Arva domat; sequitur qui sylvas, rusque senescens
Pamphyliae, ac Lyciae subigit, resecatque bipenni,
Quique Lycaoniae sudato vomere laetos
Scindit agros; nudis quoque formidanda sarissis. 150 San. 2,117f. bella impia portis / clauserat 151 San. 2,117 Augustus pater 154 San. 2,121 nosse cupit 162 San. 2,125 Ergo omnes lex una movet 163 San. 2,126 qui monteis, Aurora, tuos 164 San. 2,126f. regna illa feracis / Armeniae 165 San. 2,127f. convalles atque alta Niphatae / saxa 167 San. 2,128 gens nota 168 San. 2,130 qua vagus Euphrates, qua devius exit Araxes 169 San. 2,131 et late munere divum 173 San. 2,133 Censetur Tauri passim 174 San. 2,133f. censetur Amani / incola 175 San. 2,134f. praedatorque Cilix et isaurica quisquis / rura domat 176f. San. 2,135 quicunque tuas, Pamphylia, silvas 177 San. 2,137 Lyciam perrumpit aratris 178 San. 2,136 quique Lycaoniam 154 Sen. Med. 65 et cornu retinet divite copiam 156 Verg. Aen. 5,268 opibusque superbi 157 Lucan. 2,231 neuter civilia bella moveret 160 Verg. ecl. 4,51 terrasque tractusque maris caelumque profundum 165 Lucan. 3,245 volventem saxa Niphaten 166 Stat. silv. 3,1,51 tensoque modos imitabitur arcu 170 Ov. Pont. 1,5,26 cum multo fenore
Confluit huc, sociis stipata, caterva Mileti;
Huc Gnidi plebs compta petit, fera stirpsque Cerami,
Et Cariae celebris, praecinctae moenibus altis;
Marmoreae assurgunt ubi pulchro margine pilae,
Urnáque convexos sinuatur opima per arcus;
Utque suo sit nixa Tholo, neque victa fatiscat,
Symmetria graves tollit peregrina columnas;
Hanc struxit rapto redamans Regina marito;
Grex dein omnis adit, quem lenibus irrigat undis
Tortor Maeander lapsu, refluénsque, fluensque;
Quemque premit celebri dilabens amne Cayster,
Pabula candidulus viridi dum littore cygnus
Carpit ibi, placido demulcens aera cantu;
Nec genus acre deest prope lustra metallica degens,
Lapsus ubi agnatas Hermi Pactolus in undas
Divite rura vado lambit; mox turba rigescens
Huc subit Aeoliâ (tua sunt ibi, Mulciber, antra)
Martius emergens gelidis fons cujus ab extis
Scrupea saxa trahit. Mons Ida, praealtaque Turris,
Ajacis tumulus cineres ubi contegit; illuc

-- 26 --

Et sua legârunt stata Symbola; quique canoris
Non inimica colunt Sigêja moenia musis,
Regnáque Trojani Pugilis, bellôque, virisque
Inclyta, nunc verò mutis foedata sepulchris,
Quae cum Remigibus non sicco lumine spectans,
Hellespontiacum dum navita praeterit aequor,
Exclamat: Flevêre maris Nymphaeque, Deaeque
Olim funereis ibi questubus, orba perempto
Cùm laniata comas Thetis illacrymaret Achilli;
Bithyniae coetus, minitánsque frequentia Ponti, 181f. San. 2,140f. qui Ceramon bimaremque Gnidon quique alta tuentur / moenia 186 San. 2,141 dispositis ubi circumsepta columnis 187 San. 2,143 barbara quam rapto posuit regina marito 189 San. 2,144 Maeandri toties ludente recursu 190 San. 2,145 rigat ipse suo mox amne Cayster 194 San. 2,147f. veniens Pactolus ab antris / circuit et rutila non parcior Hermus arena 198 San. 2,150 Idaque 201 San. 2,150f. celebrataque Musis / Pergama 202f. San. 2,152 regna armis ducibusque ducum nunc nota sepulcris 206 San. 2,154 hoc, inquit, litore flentes 208 San. 2,156 Thetis clamaret Achillem 209 San. 2,157 et bitynae classes et pontica late 180 Claud. carm. mai. 276 stipatur sociis 182 Lucr. 5,232 moenibus altis 185 Verg. georg. 1,180 neu pulvere victa fatiscat 188 Calp. 7,68 vernantibus irrigat undis 191 Verg. Aen. 8,83 viridique in litore 198 Varr. ling. Lat. 7,2,6 scrupea saxa 203 Catul. 96,1 si quicquam mutis gratum acceptumve sepulcris 204 Lucan. 8,108 siccaque Thessalia confudit lumina Lesbos 207 Ov. met. 4,139 laniata comas
Rupibus et saevae chorus imminet hisce Carambis;
Suppeditant socios simul alta Sinopis, Halysque,
Quique secant auctum non uno a flumine flumen
Inter Cappadoces, interque cacumina rupis
Caucaseae, moerens ubi Japetus haeret, et instat
Thermodontiacus prope Torrens, Thraxque scelestus
Pugnat ubi; mediumque patet porrecta sub axem
Frigescens Rhodope, saevit glacialis et Haemon,
Pulsat ubi Aemoniae scopulos spumantibus undis
Axius, adjectos qui ditans fertilis agros
Frugibus, umbrosisque tegens Haliacmona ripis,
Porrigit armentis uberrima pascua: longo
Ordine succedit Pharsalia Turma, nefandum
Bellonae exemplar, truce funebris ense cruentis
Mars ubi Romulidûm jam bis desaeviit armis:
Vos quoque progeniem, modò diruta Pergama, vestram
Tunc misistis eò, vos Urbes, Graja colebat
Quas gens belligerûm, virtute insignis, et armis,
Nil opis externae cupiens, nil indiga laudis,
Ingeniis sed fisa suis, immotáque cunctis
Casibus, ex alto mortalia ludicra spernens;
Sive sit extremae conterminus incola ripae,
Sive cavernosis illum mons contegat antris,
Seu quatiant validis hunc fluctibus aestus, et altum:
Nec languere morâ, sed et illuc mittere censum
Epirus satagit, motas ubi temperat undas
Fronte tumescenti Thetis Acroceraunia circum:
Alcini Regis ditio, veterumque superba

-- 27 --

Regna Liburnorum, quamvis non axe sub uno,
Quotquot et Illyricus tenet ambitus, atque peramplum 210 San. 2,158 paret scopulosa Carambis 211f. San. 2,159f. fervet simul alta Sinope, / fervet Halys quique immensis procul amnibus auctus 213 San. 2,161 Cappadocum medios populos 215 San. 2,163 Thracum mavortia tellus 217 San. 2,164 algentem Rhodope procurrit in Aemum 218f. San. 2,165f. per saxa ruit torrentibus undis / Axius 220 San. 2,166 umbrosaeque tegunt Halyachmona ripae 222 San. 2,167 diris omen Pharsalia bellis 225 San. 2,170 Vos etiam vestros his adiunxistis alumnus 226 San. 2,171 vacuis iam moenibus urbes 227 San. 2,172 gens optima morum 232 San. 2,174 montesque tenetis 235 San. 2,176 Tum latus Epiri 236 San. 2,177 attollunt summo caput Acroceraunia coelo 237 San. 2,178 iamque Alcinoi dat regia censum 238 San. 2,179 impactique Liburni 239 San. 2,179 illyricaeque manus 210f. Val. Fl. 5,107f. alta Carambis / raditur et magnae pelago tremit umbra Sinopes 218 Verg. Aen. 3,268 fugimus spumantibus undis 220 Hor. carm. 3,1,23 umbrosamque ripam 221 Verg. Aen. 1,395 ordine longo 225 Ov. met. 13,520 post diruta Pergama 228 Claud. carm. mai. 17,4 nil opis externae cupiens, nil indiga laudis 231 Lucan. 1,194 in extrema tenuit vestigia ripa 233 Lucan. 5,618 tam validi fluctus 235 Ov. met. 12,580 cuspide temperat undas 237 [Tib.] 4,5,4 regna superba
Quotquot perlustrat pelagus, confinia Cretae,
Siciliaeque inter loca naufraga, pendere certos
Non renuunt nummos; neque defuit inclyta palmis,
Imperióque potens regio terráque, maríque,
Mars ubi sanguineis persaepè infrenduit hastis,
Floruit ac pariter lauris ubi major oliva:
Flósque, decusque Virûm, Marii, pubesque Sabella,
Assuetique malo Ligures, Volscique veruti,
Caesar ubi, Decii, Titi, magnique Camilli,
Scipiades duri bello, Pugilesque, Ducesque,
Quà mare, quà tellus spectat, domuêre rebelles;
Submisêre suum dives quoque Rhenus, et Ister
Vectigal, nemorum qui per salebrosa volutus
Pascere non populos, non lambere desinit urbes,
Donec ad optatam tumido fluit impete Peucen;
Eque suis pensum mavortia Gallia sylvis
Congerit, Augustis Latiô dignata triumphis,
Quam findunt Araris, Rhodanus, quam permeat ingens
Sequana, velivoloque celer rigat amne Garumna;
Fertque numisma suum quemcumque nivosa Pyrene
Rupibus herculeas prospectat ad usque columnas;
Solvit Anas mulctam; geminisque venustus obedit
Duria littoribus: Baetis quoque cinctus olivis,
Auriferamque Tagus qui gurgite volvit arenam,
Quique suo terras illustrat nomine Iberus
Prompta tributa ferunt. Aliâ mox parte, priori
Asperiore, suas fera congregat Affrica vires;
Hinc Getula cohors, celeresque nocentia Mauri
Rimantur nemora Atlanti, dispersaque Lucis
Rustica tecta; Domos illinc quicunque nigrantes 242 San. 2,183 terra inclyta 243 San. 2,181 cui late imperium terraeque marisque 251 San. 2,190 hinc Rhenus pater indigenas 252-254 San. 2,191-193 qui silvarum per vasta volutus / pascere non populos, non lambere desinit urbes, / donec ad optatam rapido venit agmine Peucen 255 San. 2,194 proceras scrutatur Gallia silvas 256 San. 2,195 caesareis Latio dignata triumphis 257f. San. 2,196f. quam Rhodanus, quam findit Arar, quam permeat ingens / Sequana piscosoque interluit amne Garumna 259f. San. 2,198f. praerupta Pyrene / rupibus herculeas prospectat adusque columnas 261 San. 2,200 cogit Anas 262 San. 2,201 Duria et albenti Baetis praecinctus oliva 263 San. 2,202 auratamque Tagus volvens sub gurgite arenam 264 San. 2,203 quique suo terras insignit nomine Iberus 265 San. 2,204 Parte alia 266 San. 2,204 circunvocat Africa vires 267f. San. 2,205f. getuli maurique duces rimantur opaci / Atlantis nemora et dispersa mapalia silvis 243 Lucr. 3,837 terraque marique 246 Verg. georg. 2,167 pubemque Sabellam 247 Verg. georg. 2,168 Volscosque verutos 248 Verg. georg. 2,169 Decios Marios magnosque Camillos 249 Verg. georg. 2,170 Scipiades duros bello 259 Sil. 1,352f. nivosae / Pryenes trabs 260 Sil. 1,142 Herculeis Garmantica signa columnis 261 Ov. met. 14,6 gemino ... litore 263 Sil. 16,560 qua Tagus auriferis pallet turbatus harenis
Massilûm, quicunque specus, latebrasque, vel hortos
Incolit Hesperidûm, vallataque montibus arva:
Sive jacens ustâ baculo innitatur arenâ
Pastor, seu felix aurum super arbore natum
Decutiat, Lybicos aut sternat is ense leones;
Et qui conjunctis immania saxa revolvunt

-- 28 --

Bobus aratores; dein quà Carthaginis arces
Procubuêre solo, tritaeque in littore turres
Nil nisi busta notant; sistit se turba Macarum,
Et cum Barcaeis Nasamon, qui proxima Ponto
Nudus rura tenet, spoliis quem barbara raptis
Syrtis alit; siquidem vacuis populator arenis
Imminet, et nullos, nisi rapto vivat acervos
Novit opum; veniunt Garamantes, et Indi
Cum Psyllis, patriae quos nutrit virus Echidnae;
Quique Cyrenaeas proscindunt vomere glebas,
Proficuósque legunt succis medicantibus herbas;
Quos quoque Marmaridûm complectitur orbita, quique
Pascua tot servant Aegypti; denique quotquot
Ambit thuricremis Meroe foecunda colonis,
Quos Paradisiaca surgens ab origine Nilus
Per septena fovet felicibus ostia lymphis.
Ipse Senex etiam custos fidissimus illuc
Intrepidos movit cum Sancta Virgine gressus,
Quem par ardor habet, patriis sub moenibus, aequè
Ac reliqui, fixum cum nomine tradere censum:
Hinc tot regna stupens, tot prisca palatia cernens,
Quae Proavi rexêre sui pietate, fideque,
Attenta secum reputabat mente trophaea
Tot Regum, ac Procerum longo ordine facta suorum; 271f. San. 2,210-212 Massylum quicunque domos, quicunque repostos / Hesperidum lucos munitaque montibus arva / incolit 272f. San. 2,207f. inventus arena / seu pastor 274 San. 2,209 saevos latebrosa ad tesqua leones 275 San. 2,213 vertentes immania saxa 276f. San. 2,214f. qua devictae Carthaginis arces / procubuere iacentque infausto in litore turres 278 San. 2,222 Iamque Macas 279 San. 2,223 Barcaei, venere suis Nasamones ab arvis 280 San. 2,225 spoliis onerantur 281 San. 2,224 per Syrtes 281 San. 2,226 cumulos extantis arenae 283f. San. 2,228 Postremo Psylli garamanticaque arva tenentes 285 San. 2,229 quique cyrenaeas suspendunt vomere glebas 286 San. 2,230 laudatasque legunt succis praestantibus herbas 287f. San. 2,232f. qui pascua servant / Aegypti 289 San. 2,233 Aegypti Meroesque 290 San. 2,234 Nilus ab aethereo ducens cunabula coelo 292f. San. 2,235 Nec minus et casta senior cum virgine custos 297f. San. 2,239 secum proavos ex ordine reges 298f. San. 2,241 mente recensebat tacita numerumque suorum 272 Ov. met. 14,655 innitens baculo 276 Verg. Aen. 1,298 pateant Carthaginis arces 279 Lucan. 9,439 proxima Ponto 280 Verg. Aen. 10,449 spoliis ego iam raptis 281 Prop. 2,25,7 in vacua requiescit navis harena 282 Verg. Aen. 7,749 vivere rapto 284 Ov. met. 4,501 virus Echidnae 285 Lucr. 1,211 vertentes vomere glebas 290 Ov. trist. 2,559 surgens ab origine mundi 292 Ov. fast. 5,45 fidissima custos 294 Verg. Aen. 11,882 moenibus in patriis
Inde sui generis monumenta decora, Patrumque
Stemmate non humili, sed principe stirpe satorum,
In quibus ambitio, furor aut malesanus agendi
Haud sedem fixêre suam, sed proxima Coelo
Relligio, vitaeque tenor memorandus, et aequi,
(Quanquam tunc esset pauper, neque cognitus ulli)
Enumerare parat celeberrima gesta, remotas
Emensus terras: Quum praetergressus avitae
Rura Galilaeae, dein undique septa profundis
Culmina Carmeli convallibus, arváque celsi
Splendida Thaboris, nec non Samaritidos orae
Tractus finitimos, ubi surgunt mille virentes
Arboribus colles, tremulaeque cacumine palmae,
Urget iter; laeva Solymam sed parte relinquit;

-- 29 --

Ac tandem abrupti superans fastigia Clivi,
Circumquaque domos, ac oppida cernit, Olympi
Aemula, dignoscens patrios è mole penates:
Tum verò in lacrymas effusus, amoris, et irae
Signa, notamque suae, singultibus ilia pulsat,
Hisque Bethlemiticas reveretur vocibus arces:
O Muri, ò turres, defensaque moenibus altis,
Claráque compositis penetralia, claustraque saxis!
Vos Proavûm Sedes, urbesque, focosque meorum,
Demissè veneror: Tuque ò cultissima tellus,
Tot Genitrix, nutrixque Patrum, Regumque vetusta,
Cernere cui dabitur, quem sol, quem luna, Polúsque,
Qua vergit duplex Horizon, metuuntque, coluntque,
Salve iterum! tu sola Jovis formidine matrem
Percelles Cretam, medio quae turgida Ponto
Urbibus insignis centum, tunc cernua ponet 305 San. 2,242 quanvis tunc pauper, quanvis incognitus ipsis 306-308 San. 2,249 Iam fines, Galilaea, tuos emensus 309f. San. 2,245 Carmeli valles quaeque altus vertice opacat / rura Thabor sparsamque iugis samaritida terras 313 San. 2,247 solymas a laeva liquerat arces 315 San. 2,248 tecta domorum 317 San. 2,250 lacrimis urbem veneratur 320 San. 2,252 Bethlemiae turres 323 San. 2,254 tuque o terra 324 San. 2,254 parens regum 325 San. 2,255 cui sol et gemini famulantur 327f. San. 2,256 salve iterum: te vana Iovis cunabula Crete 304 Ov. heroid. 17,14 tenor vitae 306 Lucr. 2,534 terrisque remotis 312 Ov. met. 5,103 tremulis altaria palmis 313 Ov. met. 7,357 a laeva parte reliquit 318 Verg. Aen. 9,415 singultibus ilia pulsat 320 Verg. Aen. 1,95 Troiae sub moenibus altis
Acre supercilium; centum validissima portis
Te quoque Thebarum munimina prisca pavebunt,
Et celebris gemina Latonae prole rubebit,
Ac delusa fremet Delos; tandemque superba
Roma Virûm, rerumque potens, quae culmina stellis
Fert propior, cujus faustas dum gloria bigas
Instruit, ad currum telluris colla, marisque
Illigat, et septem turritis moenibus arces
Erigit una sibi, sceptrumque submittet ovanti
Prona sibi, fasces, et quas regit orbis, habenas.
Sic devotus ait, senióque, viaque gravatus
Joseph, et tota passim regione pererrat
Undique circuitum, tardéque moventis aselli,
Conjugis obsequio latus icit, et incitat, illuc
Donec migrârint, sua quò mens tendit, et ardor.
Jamque per emeriti surgens confinia Phoebi
Titanis late mundo subvecta silenti
Roriferô gelidum tenuaverat aera curru;
Cùm Bethlemiticae pertingit ad urbis apertas
Par sanctum portas: primo citò limine spectat
Plebe scatere vias, sexus, aetatis et omnis,
Per fora, perque domos densas concurrere nubes;

-- 30 --

Huc studiò mixtum confluxerat undique vulgus;
Turba frequens; intus nec se capit ipsa, sed urget
Se magis, et simili semper cursu, atque recursu,
Volvitur, unde fluit, se seque reciprocat aestus;
Censeres illuc longinquo ex aequore vectas
Ad merces properásse, vel inflammantibus agros
Hostibus, in tutum pavidos celerâsse colonos;
Mille per anfractus, nullo discrimine, raptim 332 San. 2,259 geminos Latonae extollere partus 334 San. 2,261 rerum terrarumque inclyta Roma 348 San. 2,268 plenam conventibus urbem 349 San. 2,269 extremo e limine 352f. San. 2,270f. Mixtum confluxerat undique vulgus / turba ingens 356f. San. 2,271f. credas longinquo ex aequore vectas / ad merces properasse 358 San. 2,273 hostibus in tutum trepidos fugisse colonos 359 San. 2,274 perque anfractus 332 Ov. met. 4,514 gemina visa est mihi prole 337 Ov. am. 3,8,47 turritis incingere moenibus 341 Verg. Aen. 6,886 tota passim regione vagantur 345 Stat. Theb. 1,336 iamque per emeriti surgens confinia Phoebi 346 Sen. Herc. fur. 862f. silentis / otium mundi 349 Verg. Aen. 2,469 primoque in limine 351 Ov. met. 15,537 densas obiecit Cynthia nubes 356 Lucan. 3,164 longinqua vexit super aequora 359 Lucr. 5,1314 nullo discrimine
Una omnes ruere, ac pansis effervere valvis;
Cuncta replêsse viros, confusoque ordine matres:
Hinc pecus, agricolas illinc; hos jungere plaustra,
In campis illos tentoria figere, plures
Sternere porticibus centena Cubilia, totam
Collucere focis vidisses protinus urbem;
Vocibus, et resono compleri cuncta tumultu
Dum videt ista Senex Custos, immobilis haeret,
Intentos volvens oculos, terramque, polumque
Misceri admirans, sibi nec superesse pusillae
Vilia tecta casae, simul, inquit, eamus uterque,
Quò nos aethra, Deusque vocant, Patrumque sacrata
Nos direxerunt oracula. Surgit ab Urbe
Non procul exiguo protensa Caverna recessu
Arte laboratum nulla, sed Numinis alta
Crede Mapale manu, structura dignius omni,
Utpote quod tantis, velut Aula superba, vel Arcus,
Serviat hospitibus, Coelo famuletur et ipsi,
Haud secus ac Phrygiis diducta Theatra cylindris,
Ponè fatiscentem scopuloso in vertice Cryptam
Faucibus angustis, adituque voraginis arcto
Conspicit; intus erat laqueata cubilibus imis,
Atque cavis fabricata petris, vel marmore picto
Tum species non vana domûs, tum pumice Fornix,
Vestibulumque tophis, trabibusque perenne propinquis
Civibus hospitium: mavult hoc Aedibus Antrum
Principis huc illuc errans praeponere (namque
Aetheris alma cohors ambos comitatur euntes
Ad metam) Virgo cum Conjuge Virgine Conjux;

-- 31 --

Hos ubi cimmeriis nox obruit atra tenebris, 361 San. 2,275 cuncta replesse viros confusoque ordine matres 362 San. 2,276 permixtos pecori agricolas: hos iungere plaustra 364 San. 2,277f. discumbere apertis / porticibus 366 San. 2,278 resono compleri cuncta tumultu 369f. San. 2,282 nec superesse locum tecto videt ’ibimus’ inquit 371 San. 2,283 quo deus et quo sancta vocant oracula patrum 377 San. 2,288 hospitio coelum acciperet 388 San. 2,293f. cum coniuge sancta / devenit 360 Verg. Aen. 8,689 una omnes ruere 367 Verg. Aen. 7,250 immobilis haeret 368 Verg. Aen. 7,251 intentos volvens oculos 374 Verg. Aen. 1,639 arte laboratae vestes 379 Sil. 8,389 scopulosi verticis 380 Verg. Aen. 11,525 angustaeque ferunt fauces aditusque 382 Stat. silv. 2,2,88 marmore picto 386 Stat. Theb. 10,168 huc errat et illuc 389 Amm. Marc. 29,2,4 velut in Cimmeriis tenebris
Sedit in hocce specu tot casibus actus uterque:
At super his Joseph, cujus praecordia dirae
Torquebant curae, ramis, foliisque cupitas
Suscitat extemplò flammas, dein arida circum
Nutrimenta ferens illuminat igne recessum;
Apparat et Sponsae Thalamum, foenile, cubanti,
Membraque discincto sanctissima velat amictu;
Armentumque duplex, blandis prope lenius agnis,
Invictumque malis; operum, patiensque capistri,
Alligat apposito Praesepis stipiti: id ipsum
Fortè locavit ibi palmis, ac vimine textum
Ingenio natura suo; Nunc pandere fixum est
Non Pindi arcanos, ast Omnpotentis Olympi,
Quos adjecta tegit seriò Cortina, recessus;
Quò nunquam Phoebus, nunquam subiiêre Camoenae,
Quos neque Calliope cecinit, neque Delphica tellus,
Non Claros, aut Tenedos, Pataraeaque Regna, satisve
Pindarus, aut Helicon coluit, non Castalis unda:
Vos ergò astriferae qui degitis Atria sedis,
Bisseno lapidum textu rutilantia, cujus
Fundamenta tenent grandes miro ordine gemmae,
Substructaque sedent lapidis compagine vivi,
Quem Deus ipse manu tantae in fundamina molis,
Demittit Coelo primum, quo fabrica fidat
Omnis, et aeternâ furgat solidissima petrâ,
Vos mihi sinceros non torto tramite calles
(Si tamen id mereor) faciles monstrate, viamque
Pluribus haud tritam: Jam sacrosancta tenemus,
Vagit ubi Christus, Cunabula; dicere plausus
Quis queat, Aligerûm dulcis certamina cantûs, 395f. San. 2,296f. aegra cubantis / membra 399 San. 2,297 mox alligat ipsos 400 San. 2,300 palmarum vimine textum 401 San. 2,301 Nunc age 404 San. 2,301f. nunquam audita sub antris / Musarum ve choris celebrata aut cognita Phoebo 407 San. 2,301 castaliis quae nunquam audita sub antris 408 San. 2,303 vos 416 San. 2,304 si merui, monstrate recessus 391f. Stat. silv. 2,2,148f. longae / praecordia curae 393f. Verg. Aen. 1,175f. suscepitque ignem foliis atque arida circum / nutrimenta dedit 400 Verg. georg. 4,34 alvaria vimine texta 402 Verg. Aen. 10,1 domus omnipotentis Olympi 405 Ov. met. 1,515 Delphica tellus 409 Claud. carm. mai. 18,225 grandibus India gemmis
Qui circum splendent adamante, et sydere texti?
Pastorumque togas, purâ quae luce renident;
Quisque suas viridante comas diademate cingunt,
Gestantes nitidas, victorum insignia, palmas?
Gaudia, pax, moduli, festus strepit undique Paean,
Virginis interea dum proditurus ab alvo,
Ac recubans foeno vagitus edet Jesus.

-- 32 --

Illuc ergo gradum, mentemque reflectere firmum est,
Quò nulli Vatum, nullos licet ire profanos,
Qui sternant sacris iter exitiale Poetis.
Haec inter sensim nox in sua regna subibat
Astrigeris invecta rotis, cùm belva, satúmque
Conticet, et roseas abdunt jam nubila bigas,
Irrepuntque, pigro quae sparsa papavere languent,
Otia blanda; superque foco dum desiit ignis,
Attollens oculos, iterumque, iterumque relabens,
Non prius umbroso caput acclinavit in antro,
Distentusque Senex curis, somnóque gravatus,
Quàm cùm Bethlemicis nova lux affulserat oris,
Et sanctum Praesepe super Saturnus obibat
Fronte Jovem nitida; laetos accendit et ignes
Jupiter; ardentes Mavors leniverat iras
Efferus; obliquos Caelo Sol ibat in Orbes;
Indivisa comes solem Cytheraea premebat,
Mercuriusque sequens famula face; menstrua cursum
Luna, laborantem vario discrimine formam
Ore gerens, propior terris elementa legebat;
Dein subitò erumpunt voces, totisque canentum
Ordinibus placidum modulatur pugna canorem,
Angelicumque melos prope dant, et rauca tubarum 424 San. 2,305 ad cunas et gaudia coeli 428 San. 2,308 vatum vestigia 430 San. 2,309 nox tardis invecta quadrigis 434 San. 2,315 in cineres consederat ignis 436 San. 2,317 senior caput acclinaverat antro 447 San. 2,321 voce canentum 420 Val. Fl. 4,93 sidere textam 421 Verg. Aen. 2,591 pura per noctem in luce 430 Prop. 3,11,32 in sua regna 431 Verg. Aen. 12,77 puniceis invecta rotis 432 Verg. Aen. 7,26 roseis ... bigis 435 Ov. fast. 1,283 attollens oculos 437 Plin. panegyr. 86,2 distentus imperii curis 438 Verg. Aen. 9,110 nova lux 445 Sil. 5,393 vario discrimine 446 Tib. 3,7,159 propior terris
Aera procul; resonat laetis clangoribus aether;
Aligeri in numerum conspirant: carmina nervis
Suavibus ingeminant; discrimine Musica crescit
Multiplici: Novit modulamina coelica Virgo,
Et Partûs vicina sui monimenta prehendit;
Idcircò excussit sibi se, cubitoque levata,
Quid sonet, ac circum niteat, scitatur; et ore
Verùm corde magis vibrat has super astra loquelas:
O’ qui perpetua mundum ratione gubernas,
Terrarum, Coelique Sator, qui tempus ab aevo
Ire jubes, facilesque meis das vocibus aures!
Hora venit tandem, tua quâ sanctissima Proles,
Non hominis mixto sexu, sed flamine Coeli
Obnubente animam, sub amicas prodeat auras;
Terraque flexivagi cieat discrimina cantus,

-- 33 --

Per varios fugitiva modos, simul ordine concors
Dissidium plaudat fidium mihi laeta propago;
Inque diem vertat noctem modò Machina taedis
Inclyta sydereis, ac longo limite Lucus
Aurea fulgentis pandat miracula Coeli,
Aureaque attonitis pandat spectacula terris.
Ecce tibi fructum, qui jam maturuit, ecce,
Quod genus humanum redimet, teramabile Pignus!
Tuque tuere, precor, metuende Creator, ab alto
Virgineum Matris florem, meritúmque pudoris
Juge verecundi! Tuque, ò dulcissime Fili,
Quem gremio gaudens foveo, salus unica mundi,
Ah tandem prodi in lucem! te dulcia mammae
Pabula carpentem, plantisque, manúque jocantem
Praestolor impatiens; tibi basia mille litabo, 454 San. 2,322 partusque instare propinquos 471 San. 2,331 En tibi maturos fructus 475f. San. 2,334f. Ergo ego te gremio reptantem et nota petentem / hubera, care puer, molli studiosa favebo 451 Prop. 3,3,35f. carmina nervis / aptat 455 Ov. met. 11,621 excussit tandem sibi se cubitoque levatus 460 Val. Fl. 7,419 da vocibus aures 463 Sil. 17,209 auras poscit amicas 468 Verg. Aen. 2,697 longo limite 469 Ov. met. 2,17 caeli fulgentis 472 Lucr. 2,342 genus humanum 479 Catull. 5,7 basia mille
Tu pariterque mihi; quòd si gemebunda ciebis
Lamenta, inncouum faciam te carpere somnum,
Ore canente melos, totoque sonante recessu;
Pendentemque meis, leve pondus amoris, ab ulnis,
Fasciolisque dein strictum, foenóque reclinem,
Quem specus impertit, Cunarum carcere claudam.
Sic ait illa, suoque cupit gaudere per aevum
Sponso, Progenieque frui; Pia mulcet et almis
Vocibus Aligerûm sua corda; sonisque tubarum,
Et chelyum, quêis blanda chori modulamina circum
Pangebant superi, curas, et amara levabat
Taedia, congesto malesarti stramine Luci.
Jamque diem ad metam, revoluto tempore, Titan,
Utque Parens fieret felix, adduxerat horam;
Quis modo me fulcit, quis dirigit alta petentem?
Sensa quis indocili, quis sancta oracula vati
Suggerit, ut dignè tantum de Virgine Partum
Evolvam! Tu, Diva potens, rege, quaeso, poetam!
O tibi sint laudes! divinitus efferor, oras
Jam super aethereas: mihi cominùs aurea fulgent
Tecta aeviternae sedis, radiataque passim
Atria Chrysolitis, et limina texta Pyropis;

-- 34 --

Jamque triumphantis plaga caerula panditur aethrae,
Coelicolûmque trahens, facto velut agmine, turmas,
Orbibus éque suis astrorum ex ordine pompam
Educens, totos Axis mihi sistit aperti
Regnantum coetus, mirum quò cernere possint
Prodigium spectaclum, insolitum, ingens, nobile, summum;
Dumque sacrata cano, procul hinc, procul este profani,
Degeneresque mei sensus! Jam libera curis 486 San. 2,339 Sic memorat 487 San. 2,339 fruiturque deo 492 San. 2,341 revoluto sidere 493 San. 2,342 hora propinquabat 494 San. 2,342 Quis me rapit? 497 San. 2,342f. Accipe vatem, / diva, tuum; rege, diva, tuum 507 San. 2,346 mirum, indictum, insuetum, ingens 508 San. 2,347 dum sacra cano 509 San. 2,346f. absistite, curae / degeneres 483 Ov. met. 2,161 leve pondus 495 Verg. Aen. 8,131 sancta oracula 497 Ov. am. 3,10,35 diva potens 499f. Verg. Aen. 6,13 aurea tecta 502 Lucr. 5,481 plaga caerula 503 Verg. Aen. 1,82 velut agmine facto
Jamque soluta metu sêcli Regina futuri
Perstiterat constans, et nil cum corde caducum,
Nil fluxum reputans; Pater altus, et ipse
Natus; quíque prius, quàm sol, quàm luna niteret,
Spiritus ibat amans super astras flammeus undas,
Confirmant, reparantque malis, animumque periclis:
Mox Divae in mentem redeunt quaecunque verendus
Protulit Interpres; minimo sine pondere lapsi
Jam menses, unquam proprio nec inusta pudori
Vel nota, vel labes: Clausa cùm protinus alvo
(O nox Coelitibus laetissima, grataque terris,
Quae nobis liquido sic intemerata sereno
Fulsisti nunquam!) stipulae prout Illa rigenti,
Stramineaeque strui tacitas innixa jacebat
Intra speluncae latebras, spectantibus astris,
Ac toto mirante Polo, Bethlemque stupente,
Edit onus Virgo, qualis cùm vere tepenti
Per matutinas albescere visa tenebras
Rosiferis Aurora comis, et solis ad ortum
Spargit inaurato radiata rosaria Coelo,
Circumquaque micant teretes per gramina guttae:
Jamque madet tellus, madet uda veste viator,
Irriguaeque stupens vim non sensîsse pruinae,
Humenti gressu neglectas proterit herbas:
Magna, stupenda fides! Vitales lucis in auras
Jam jam prodierat divinus, humillimus Infans;
Et paleis, foenoque latus malefultus agresti,
Vagitu implérat primo stabulumque, gregemque;
At nullos Genitrix intra praecordia motus,

-- 35 --

Sive repercussos non sueti ponderis ictus 510 San. 2,348 iam non tacta metu saecli regina futuri 511 San. 2,349 nihil ipsa suo cum corde caducum 512f. San. 2,350 nil mortale putans: illam natusque paterque 513 San. 2,351 quique prius quam sol coelo, quam luna niteret 514 San. 2,352 spiritus obscuras ibat super igneus undas 516f. San. 2,354f. Praeterea redeunt animo quaecunque verendus / dixerat interpres 517 San. 2,355 acti sine pondere menses 518 San. 2,356 servatusque pudor 519 San. 2,356 clausa cum protinus alvo 520 San. 2,357 o noctem superis laetam 522 San. 2,358 stipulaque innixa rigenti 524f. San. 2,359 spectante polo spectantibus astris 526 San. 2,360 edit onus: qualis rorem cum vere tepenti 527 San. 2,361 per tacitum matutinus desudat Eous 530 San. 2,362 et passim teretes lucent per gramina guttae 531 San. 2,363 terra madet, madet aspersa sub veste viator 532 San. 2,364 pluviae vim non sensisse cadentis 533 San. 2,365 gelidas hudo pede proterit herbas 534 San. 2,366 Mira fides! 534f. San. 2,366f. in auras / prodierat 536 San. 2,367 foenoque latus male fultus agresti 538 San. 2,369 Alma parens nullos intra praecordia motus 539 San. 2,370 devexi ponderis ictus 511 Sil. 7,57 oblitaque corde caducum 512 Stat. Theb. 7,84 pater altus 526 Ov. ars 3,185 vere tepenti 530 Auson. de ros. nasc. 9 teretes concludere guttas 534 Lucr. 3,405 vitalis suscipit auras 538 Ov. rem. 79 modici tangunt praecordia motus
Senserat; intactis haerebant viscera claustris,
Constabat firmis cor et inviolabile fibris;
Haud secùs, ac speculi glacies, quae pura nitenti
Luce micat; penetrat, sed non vis ignea laedit,
Cùm jubar auricomum solis, radiosque polita
Fronte bibit, calidumque, gelu renuente, reflectit,
Accendens validas peracuta cuspide flammas;
Naevus abest; nocuae nec mollis anhelitus aurae,
Nec levis hanc maculat suffusa visculus umbrâ.
Contegit Alma Parens tepefacto tegmine Prolem,
Exceptámque sinu, leviterque ad pectora pressam
In Praesepe locat, pannis, foenoque reclinat:
Hanc respiranti mansueta jumenta fovebant
Ore (stupescat homo virtutis mystica Divae
Robora!) procubuit bos cernuus illicò, natum
Cognoscens Dominum, simul et, mora nulla, recumbit
Pronus Asellus ibi, veneratus poplite curvo
Authorem Coeli, et terrae: Benefaustus uterque!
Hinc procul abscedat mendacis fabula Cretae,
Antiqui referens commenta jocantia furti,
Sidoniam mare per medium vectâsse puellam;
Nec, sua dum Baccho sacrat Orgia foeda Cithaeron
Saltantes inter Thyasos, vinoque madentes,
Vos notet obsequio Senis invigilâsse profani:
Solis namque Deum vobis, et Pignus Olympi
Nosse datum, solis Cunabula sacra tueri;
Dum madidas igitur volvet maris aestus arenas,
Dum rotet astra polus, feriant dum littora venti,
Gramina dum tellus, citharam dum Phoebus amabit,
Semper honos, vestrumque decus, nomenque manebit, 540 San. 2,371 senserat; haerebant immotis viscera claustris 550 San. 2,378 exceptumque sinu blandeque ad pectora pressum 551 San. 2,379 detulit in praesepe 552f. San. 2,380 ore fovent iumenta 554f. San. 2,381f. agnoscens dominum procumbit humi bos / cernuus, et mora nulla simul procumbit asellus 556 San. 2,383 trepidanti poplite 558 San. 2,384 fabula Cretae 559 San. 2,385 polluet antiqui referens mendacia furti 560 San. 2,386 sidoniam mare per medium vexisse puellam 561 San. 2,387 aut sua dum madidus celebrat portenta Cithaeron 562 San. 2,388 infames inter thyasos 563 San. 2,389 arguet obsequio senis insudasse profani 564f. San. 2,390 solis quippe deum vobis et pignora coeli / nosse datum, solis cunabula tanta tueri 569 San. 2,395 vestri semper referentur honores 543 Ov. met. 1,26 ignea ... vis 555 Ov. met. 1,167 mora nulla 558 Auson. Cupid. cruc. 28 Minoia fabula Cretae 562 Claud. carm. mai. 10,79 vinoque madentes 566 Ov. met. 12,239 madida resupinus harena 567 Claud. carm. mai. 5,527 dum rotat astra polus, feriunt dum litora venti
Vestraque jugè fides sacro paeane coletur.
Quis tibi tunc sensus, dum cernis talia, Virgo?
Quae tua corda subit dulcedo, Polique voluptas,
Cùm duo bruta tuis mirè famulantia Cunis,
Abjectaeque Casae sacros adhibentia ritus
Spectares Domino caput inclinare supremo,
Mox et utrumque genu? dein ad spectâcla phalanges

-- 36 --

Allicere aethereas? Hominum, rerumque Creator!
Prô quae tanta valet stimulos lenire ferinos
Industris ratio? mites in pectore motus
Quis calor elicuit, vel quae prudentia belvis
Indidit? ut Regem, quem non voluêre tot urbes,
Regna recusârunt, populi repulêre, bonique,
Quêis sacras aedes, Delubra, Arasque tueri
Tradita cura fuit, jam segnis Asellus, et impos
Cum Bove torpenti curvatis Numen adoret
In Cunis genibus? Sic Diva potentia ludit!
Interea Joseph membris languore solutis,
Excitusque sono pueri plorantis, opaci
Desidiem Morphoei gemino de lumine tersit:
Jamque videt, prô quale decus, quae spicula flammae
Coelitus emissae! quae carmina, jubila, plausus!
Hîc alios soles, hîc altera sydera cernit;
Infantem spectat Superi vi Pneumatis ortum,
Uxoremque stupet solitò plus ore nitentem,
Aspectuque magis, plus jaspide, plusve smaragdo
Splendentem; non ora tamen, vel lumina circum
Torquentem; in Divo prô quanta modestia vultu!
Talibus at stupidam visis, et voce Deorum,
Sublimemque solo laeta cingente caterva 570 San. 2,396 vestra fides 571 San. 2,397 Quis tibi tunc animus 572 San. 2,397 quae sancto in corde voluptas 573 San. 2,398 tuis famulantia cunis 575 San. 2,400 genua inclinare 578 San. 2,402f. quae tanta rudes prudentia sensus / leniit? 580 San. 2,404 excivit calor 581 San. 2,405 ut quem non reges, non accepere tot urbes 582 San. 2,406 non populi 583f. San. 2,406f. quibus una aras et sacra tueri / cura fuit 584 San. 2,407 iam segnis asellus 585 San. 2,407 iam bos torpens 588 San. 2,410 excitus somnum expulerat 590 San. 2,411 iamque infantem videt 595 San. 2,412 maiorem aspectu maiori 599 San. 2,414 superum cingente caterva 585f. Amm. Marc. 17,10,3 genibus curvatis 587 Ov. met. 11,612 membris languore solutis 588 Petron. 71,11 puerum plorantem 590 Mart. 11,53,3 quale decus formae
Coelicolûm; qualis Titanius Ales ab Indo
In nostrum si fortè migrat nitidissimus orbem,
Par astris vitâ, vincens quoque sydera pennâ;
Lumina cui radiant, depictaque flammeus ora
Cingit honos, rutilum cervice intermicat aurum,
Frontem crista tegit, pingunt maculosa rubentes
Terga, pedesque notae; volucres comitantur euntem
Innumerae: stupet ipsa cohors, argutaque mille
Foedera concentum variat; passimque loquaces
Conspirant aurae in numerum, nec dulce remittit
Dissidium vocale phalanx: Miratur amoenum,
Insolitumque jubar Joseph, miratur et illos
Agminis aetherei cantus; tum sensibus expers,
His et deliciis victus, perplexus, et impar
Ferret ut augustam populi Coelestis in Antrum,

-- 37 --

Delapsi tetricum, pompam, lucémque, melósque,
Concidit attonitus, trepidásque inflexit in ulnas
Pallentem vultum; defixa subinde modesto
Obtutu tenet ora, soloque immobilis haeret:
Admirabundi propè conspexêre jacentem
Hîc illum superi, viditque piissima Conjux;
Nec perpessa gravi sua membra senilia somno
Praeverti, dextrâ fulcit, quò surgat, et aegrum
Dat firmare genu, tremulos stabilire pedesque;
Hortaturque pati Superûm tot Festa, Chorosque,
Aethereasque faces, intextáque vultibus astra,
Nectaris et rivos, pictamque coloribus Hyblam
Non defecturis: vires, animumque resumpsit
Postquam dormitans Heros, innixus agresti,
Ac valido fusti, primùm, qui carmina pangunt, 601 San. 2,415 nostrum cum tendit in orbem 601 San. 2,416 nitidissima phoenix 606 San. 2,417 quam variae circum vulucres comitantur euntem 607 San. 2,420 stupet ipsa cohors 610 San. 2,422 miratur ovanteis 612 San. 2,423 coelicolum cantus 613 San. 2,424 tantisque ardoribus impar 616 San. 2,424 attonitusque animi 616f. San. 2,425 geminas vultum demisit in ulnas 618 San. 2,426 telluri immobilis haesit 619 San. 2,427 iuxta videre iacentem 620 San. 2,428 vidit dia parens 622f. San. 2,429 dat surgere et aegrum 623 San. 2,430 substentare genu, tremulisque insistere plantis 624 San. 2,431 divinosque pati vultus 625 San. 2,432 aethereas virbantia lumina flammas 627 San. 2,433 ubi paulatim vires animumque resumpsit 600 Claud. carm. min. 27,7 Titanius ales 603f. Claud. rapt. 3,89 flammeus oris honos 605 Claud. rapt. 1,184 frontem crista tegit 606 Ov. met. 11,21 innumeras volucres 617 Sen. Troad. 240 pallente ... vultu 617f. Verg. Aen. 7,249f. defixa Latinus / obtutu tenet ora soloque immobilis haeret 621 Ov. met. 4,784 gravis somnus 626 Ov. fast. 4,275 picta coloribus
Aligerûm Coetus, placido dein ore salutat
Christiparam Coeli Dominam; mox intima lustri,
Praesepísque petit Cunas, ubi cernit in imo
Straminis aggestu Regémque, Deumque jacentem,
Aeterni Patris Sobolem, quem nulla creavit
Dextra Deum, potuítque Deus genuisse, sed aequa
Majestate parem, qui magno à Lumine Lumen
Descendit de Patre Deus, nec honoribus illi,
Nec Regni splendore minor (proh mentis in Aethram
Jugiter intentae pietas! ò summa timoris,
Et cultûs ratio!) tum spectat, et obstupet illum,
Qui gemit, et motis violenta in stramina pugnat
Brachiolis, et anhelus hiat, gemitúque frequenti
Claustra quatit: Sanctum non audet tangere Pignus;
At trahit ore auram divino efflantis ab ore;
Inde repentino correptus Numinis haustu,
Atque Deo plenus sic tandem voce serena
Effatur, solvens in amaros lumina fletus:
Magne Puer! natum te non excepit Olympus,
Digna Deo sedes, auro quae splendet, et astris,
Nec Lybicus, Phrygiúsque silex, nec amoena Laconum
Saxa Domûs, vel flexus Onyx, aut concolor alto
Vena mari, Phariis vel Curia nixa columnis,

-- 38 --

Oebalis, aut Tyrii thalamum neque texuit ostrum,
Ast male tecta jacent rigido tua membra grabato,
Et specus arcta struit tibi celsa palatia, durae
Suntque sudes, calami, stipulae tibi lectus eburnus;
Sint picturatis lucentia marmora venis,
Aurataeque trabes, postes et Acbate nitentes,
Aulaque Beryllis, et fultae Jaspide valvae, 630 San. 2,435 de more salutat 632 San. 2,436 accedens praesepe 636 San. 2,465 e lumine lumen 643 San. 2,439 non ausus tractare manu 644 San. 2,440f. insperatam auram divino efflantis ab ore / ore trahens 645 San. 2,441 subito correptus numinis haustu 646 San. 2,442 afflatusque deo, sic tandem voce quieta 648 San. 2,444 Sancte puer 652 San. 2,444 phariis operosa columnis 630 Verg. Aen. 7,194 placido prior edidit ore 643 Sil. 7,130 quatit restantia claustra 644 Verg. Aen. 3,373 divino ex ore 646 Sen. suas. 3,5, plena deo 647 Verg. Aen. 5,856 lumina solvit 648 Mart. 6,3,2 nascere, magne puer 650-652 Stat. silv. 1,2,148-150 hic Lybicus Phrygiusque silex, hic dura Laconum / saxa virent, hic flexus onyx et concolor alto / vena mari 652 Stat. silv. 1,2,152 innumeris fastigia nixa columnis 654 [Sen.] epigr. 402,3 membra pater Lybico posuit male tecta sepulcro 655 Prop. 3,9,49 celsa ... palatia 656 Hor. serm. 2,6,104 super lectos ... eburnos 657 Stat. silv. 1,3,36 picturata ... vena 658 Verg. Aen. 2,448 auratasque trabes
Mundi Principibus; sint atria digna Tyrannis,
Te Summus Genitor Superûm cumulavit honore;
Imminet ecce tibi totius fulgida Coeli
Turba triumphantum, palmas, oleasque gerentûm;
Totque canunt hosanna tibi, tot millia nusquam
Ulla ferent hominum terris, aut ulla tulerunt
Saecula, nec totidem numerant maria omnia fluctus:
Has tamen accedent Aedes Regesque, genusque
Longinqui tractûs; venient quos ardua Calpe
Littore ab occiduo, tetrisque vocabit ab Indis
Sol Oriens, mittetque Notus, ferus Auster, et Eurus:
Tu gregis humani Pastor, qui pandis Ovile
Latè dispersis ovibus, pectúsque perîclis
Hostile in nemus irrumpens per tela, per arma,
Per cuneos, rabiem franges, et bella Luporum
Compesces, sanctúmque gregem sub amica reduces
Tecta. O certa fides mihi maxime Nate! misellis
Addite terrigenis, decor, et spes una, salúsque,
Sol de sole micans, genitum de Numine Numen!
Te nunc Aethra, Solumque canunt, Matremque pudicam,
Altor et applaudit, laeti recoluntque Ministri,
Tollunt et palmas, praeclara dicantque trophoea,
Festaque perpetuis celebrabunt ista triumphis. 660 San. 2,449f. Laqueata tyrannos / tecta 661 San. 2,451 te pater aeterno superum ditavit honore 662 San. 2,452 tibi siderei domus aurea coeli 667 San. 2,454 Et tamen hanc sedem reges 668f. San. 2,455f. longe quos caerula Calpe / litore ab occiduo nigrisque impellet ab Indis 670 San. 2,457 sol oriens, quos et Boreas et fervidus Auster 671 San. 2,459 Tu pastor 672 San. 2,459f. dispersas revocare per agros / missus oves late pectusque offerre periclis 673 San. 2,461 per tela 673 San. 2,462 obscurum nemus irrumpens 674f. San. 2,462f. ora luporum / compesces 675f. San. 2,463 saturumque gregem sub tecta reduces 676 San. 2,464 O mihi certa fides superum 677 San. 2,464 decus addite terris 680 San. 2,466 laetique ministri 682 San. 2,468 perpetuis indicimus orgia fastis 666 Verg. Aen. 1,32 maria omnia 676 Ov. fast. 6,609 certa fides facti 677 Ciris 295 mei spes una sepulcri 679 Ov. Pont. 4,13,29 pudicarum ... matrum 682 Ov. trist. 3,1,41 perpetuos meruit domus ista triumphos