Liber primus
Termagnam Sobolem de Virgine coelitus ortam
Divino aequaevam Patri cano, sedibus altis
Quae demissa nefas priscum detersit, et aegris
Praeclusam reseravit amans mortalibus Aethram.
O hanc stellato qui cardine degitis Aulam,
Aspirate, precor, coeptis; Vos, perbene causas
Qui tantae novisse rei valuistis, ab ovo
Promite; si fas est, arcana edicite proni!
Nec minùs ipse tubas peto, Cantor Apollo, Lyrasque
Clio tuas, Pindi vel barbita, sistra vel artes;
E Coelo siquidem promanat origo Camoenis,
Quas mens casta beat, nitidósque perennia sensus
Lilia demulcent, quibus et reverentia sanctae
Arridet famae ; Superûm si cura, favorque
Virginis, ac Sponsi si vos honor inclytus angit,
Erranti monstrate viam, quò, nubibus atris
Undique depulsis, liceat meliore per orbem
Luce frui; mecum Triados penetralia tandem
Pandite; quid magnum posco, sed corde sub imo
Quod retinetis adhuc: Genesis tam mira latere
Haud poterit Divas Phoebi iuga sacra colentes;
Rupe in Bethlemica patulos vos quippe recessus
Cernere Praesepis licuit, peramoenaque circum
Festa, miscansque Polo super Antrum Sydus ab alto,
Prodigiosa notans monumenta, Magósque profectos
De Meroe, triplici natum quò munere Regem
Et salvere queant, Hominémque, Deumque fateri.
Tu quoque spes Mundi, Columen, Regináque Coeli,
Sancta Dei Genitrix, stipant quam plurima Divûm 1 San. 1,1 virginei partus magnoque aequaeva parenti 3 San. 1,3f. antiquam generis labem mortalibus aegris / abluit 16 San. 1,13 monstrate viam, qua nubila vincam 19 San. 1,15 magna, Aonides, sed debita posco 28 San. 1,19 Tuque adeo spes fida hominum 2 Ov. met. 6,72f. bis sex caelestes medio Iove sedibus altis / augusta gravitate sedent 3f. Verg. Aen. 2,268f. prima quies mortalibus aegris / incipit 6 Ov. met. 1,2f. di coeptis ... / aspirate meis 7 Hor. ars 147 bellum Troianum orditur ab ovo 9 Hor. ars 406f. ne forte pudori / sit tibi Musa lyrae sollers et cantor Apollo 12 Claud. carm. mai. 17,193 nitidis quisquis te sensibus hausit 16 Enn. scaen. fragm. 17,398 homo qui erranti comiter monstrat viam; Verg. Aen. 4,248f. cinctum adsidue cui nubibus atris / piniferum caput 18 Claud. carm. mai. 28,363f. vetitumque propinqua / luce frui 18f. Claud. rapt. Pros. 1,25 vos mihi sacrarum penetralia pandite rerum 19 Sil. Pun. 15,587 fremit amens corde sub imo 22 Sil. Pun. 12,439 erumpit scopulos inter patuloque recessu
Agmina, Virgineas coetu comitante catervas,
Castraque cui clypeis, Aciemque parare sarissis,
Et currus ornare vagos, lituísque, tubísque

-- 6 --

Plaudere, et omnigenis satagunt gestire choreis
Felix angelicis quotquot scatet Aether Ephoebis;
Si tua millenis Amplissima Templa coronis
Cingimus, et sacras tot in urbibus, aedibus, aulis,
Littoribúsque Aras attollimus; undique nomen
Si celebrare tuum, laudes, palmásque, decúsque
Centum sub titulis (toto, quà panditur, orbe)
Atque Sodalitiis gaudemus; sique triumphos,
et nova festa damus, quando Cunabula Nati
Commemorare tui contingit, Amabilis, oro,
Atque benigna rudem vena meliore poetam
Foecunda, pressúmque gravi modò pondere, dotes
Qui narrare tuas, licet impar, nititur (ecquis
Has tamen appositè memoret?) rege, Diva, canentem!
Omnipotens Coeli Rector prospexit ab alto,
Jam dudum spoliis ditescere pinguibus orcum,
Cunctaque Tisiphonem mortalia protinus ima
In spelaea Stygis raptare, ferúmque Sorores
Ut facinus crudele patrent, animare furentem;
Nec quidquam prodesse Solo, quòd ab Aethere semen,
Principiumque trahant homines, animamque per aevum
Tam duraturam, quàm nullis more prophano
Deseruituram reprobis: Vah quanta veneni
Primae vis inerat culpae! Quum corde profundo
Tactus ab exitio viventûm Maximus orbis
Arbiter, et Coeli, querulo sic ore profatur:
Hicne creatarum sit rerum finis? et ante 32 San. 1,21f. totidem currus, tot signa tubaeque / tot litui comitantur 37 San. 1,24 mansuras tibi ponimus aras 38 San. 1,28 si laudes de more tuas 49 San. 1,35 Tisiphonemque imo conantem cuncta profundo 50 San. 1,36 immanes stipulantem ad dira sorores 52 San. 1,37 alto quod semina coelo 56 San. 1,39 contagia culpae 59 San. 1,41 ecquis erit finis? 30 Sil. Pun. 10,495 inter virgineas regi tramissa catervas 44 Ov. Fast. 3,330 terraque subsedit pondere pressa Iovis 47 Sen. Thy. 1077f. tu, summe caeli rector, aetheriae potens / dominator aulae 57f. Stat. silv. 4,3,83f. quod tu maximus arbiter meaeque / victor perpetuus legere ripae
Quae caeci admisêre Patres, ventura propago
Nunc malefacta luat? siccis num cernere possim
Luminibus, tetrici Phlegetontis acerba subire
Regna Patriarchas, Mystas, sanctosque Prophetas,
Heroesque, Deósque, nota meliore creatos?
Saevities sit tanta procul! revocentur in oras
Ilicet Aethereas! ita convenit hisce, suóque
Artifici Excelso; sedes implere vacantes
Eja parent igitur, tumidae sex unde phalangis
Exul ab Empireo, praecepsque ad tartara Regno
Deturbata fuit; quare si Foemina tanti

-- 7 --

Fons et origo mali dignoscitur, undique luctus,
Quae sparsit, Mulier questus jamque altera pellat;
Ut fieri par est, in vitam! Talia fatus,
Praestantem forma Paranymphum, veste decorum
Aurata, stellisque pari, levibúsque volantem
Luciferis pennis, sua qui mandata capessat,
Deserat et Dominae, qua non est purior ulla,
Seligit, imperitans isthaec in verba: Fidelis
Custos, militiae Dux, et pars optima nostrae,
Te nunc ire juvat, misero nova foedera sêclo
Ut pandas, firmésque simul; quaecunque jubemus
Pectore sub tacito, memori quoque mente repone!
Phoenicias urbes Jordanes proluit amnis;
Haud procul armipotens, et legibus inclyta Sacris
Judaeae assurgit Regio, gratissima nobis
Latriae ob cultum, meritisque verenda, fidéque:
Orta Prophetarum, Regúmque à sanguine Virgo
Incolit hasce plagas, et quanquam fida sit almo
Juncta Viro, primaeva tamen mihi lilia servat 61 San. 1,42 prisca luent poenis 62 San. 1,45 obscuraque regna subire 64 San. 1,43f. superisque crearam / pene pares 65 San. 1,46 revocentur ad oras 68 San. 1,49 actutum complere parent 70 San. 1,50 ruit exturbata 70 San. 1,51f. tantorumque una malorum / foemina 74 San. 1,55 stellata in veste 76 San. 1,56 divina ferat mandata 79 San. 1,59 militiae fortissima nostrae 80 San. 1,60 te decet ire novumque in saecula iungere foedus 82 San. 1,61 sub pectore serva 83 San. 1,62 urbes Phoenicum inter 83 San. 1,63 Iordanem 84 San. 1,64 armisque et lege potentem 85 San. 1,63 regio nostris sat cognita sacris 89 San. 1,67f. mihi casta pudorem / servat 60 Stat. silv. 4,4,81 credetne virum ventura propago 62 Lucan. 8,108 siccaque Thessalia confudit lumina Lesbos 64 Catull. 68,28 esse quod hic quisquis de meliore nota 74f. Ov. heroid. 13,32 nec libet aurata corpora veste tegi 75f. Ov. met. 2,581 bracchia coeperunt levibus nigrescere pennis 77 Hor. serm. 1,9,49 domus hac nec purior ulla est 79 Hor. carm. 2,7,2 Bruto militiae duce 79 Ov. met. 7,662 lucis pars optima mensae 80 Sil. Pun. 16,182 nova foedera quaerens 81 Stat. Theb. 10,284 pandit iter firmatque animos 82 Ov. ars 1,110 et tacito pectore multa movent 82 Lucr. 2,582 memori mandatum mente tenere 87 Prop. 3,9,1 Maecenas, eques Etrusco de sanguine regum 89 Ov. ars 1,682 iuncta puella viro
Intactae mentis, nullum violanda per aevum.
(O’ verè fortis dilectio!) tota pudicis
Devincit studiis provectum aetate maritum,
Et viles habitare domos, et rustica tecta
Haud renuit, sublimè Thronum conscendere digna
Aethereum; excedens superos potiore, Deósque
Sola ministerio: cunctis mihi praeplacet una
Haec Virgo, nostrae moderatrix provida mentis,
Quam sibi delegit Sapientia, ferret ut alvo
Virginea, parerétque novum sine semine foetum,
Non hominis pollens opera, Deitate sed ipsa
Hoc opus authorante; cito te proripe cursu
Hinc ergò in terras; et ubi perveneris illuc,
Quae percepisti castas illius ad aures
Defer; mox tremulam, gestúque, et voce rogantem
Sensibus egregiis anima, vigil instrue, firma!
Nos etenim mortale genus de faucibus Orci
Hac methodo ereptum, lacrymásque, gravesque labores

-- 8 --

Sic penitus domitos volumus; Pater ista profari
Desierat summus, Zephyro cùm flante, poloque
Lenè susurranti Gabriel, penetrante volatu
Auras, et densas nubes, delapsus ab alto
Condictas migrat in terras, non dispare cursu,
Quàm si fortè videns crystallina flumina Cygnus
Maeandri ad ripas, vel ad obvia stagna Caystri,
Sublimi è clivo fertur velocior Euro
Deorsum; rapidis nec agi prius autumat alis,
Ac exoptatas tandem libaverit undas.
Inter Idumaeas ubi penna praepete Palmas
Perstitit alta super quaesitae lumina Sedis, 92 San. 1,69 seniumque sui venerata mariti 93 San. 1,70 et paupere tecto 94 San. 1,71 digna polo regnare 98 San. 1,73f. unam / delegi 98 San. 1,75 ut foret intacta sanctum quae numen in alvo 99 San. 1,76 pios sine semine partus 103 San. 1,78 castas haec iussus ad aures 107 San. 1,81 saevosque arcere labores 109 San. 1,82 Zephyris per inane vocatis 113 San. 1,87 cycnus 114 San. 1,85 notis maeandria ripis 114 San. 1,86 stagna ampla Caystri 118 San. 1,91 ast ubi palmiferae tractu stetit altus Idumes 93 Catull. 34,19f. rustica agricolae bonis / tecta frugibus exples 99 Ov. met. 1,108 natos sine semine flores 102 Hor. epist. 1,13,11 simul ac perveneris illuc 106 Ov. met. 1,188 perdendum est mortale genus 106 Verg. Aen. 6,273 primis in faucibus Orci 111 Ov. met. 15,537 densas obiecit Cynthia nubes 111 Ov. trist. 3,4a,19 tecto delapsus ab alto 114 Verg. georg. 1,384 dulcibus in stagnis rimantur prata Caystri 115 Claud. carm. mai. 1,100 rapido velocior Euro 116 Val. Fl. 1,577 rapidis nemus ingemit alis
Virginis in Divae faciem sua lumina flexit,
Scripta Sibyllarum pro more vetusta legentis,
Quaeque futurarum monumenta relinquere rerum
Praesagi Vates voluêre Nepotibus: Illam
Vidisses alacri praeludia mystica corde,
Atque Deo fisam complecti; perbene nôrat
De Coelo siquidem castissima viscera Matris
Pneuma repleturum Divina Prole; stupescat
Ordo puellarum tantos in Amazone sensus!
O quot singultus, quot agit suspiria! quanto
Affectu, ac oculis in terram versa modestis
Venturi Matrem Christi reverentur, eamque
Sic pia compellat: Te térque, quatérque beatam,
Cui sinus est Charitum sedes, et Circus amorum
Aethereo quibus igne faces, et casta nivali
Tela manu, sanctúmque sonant in vulnus ab arcu
Sydereo, signaeque Deo, qui labe carentem
Te voluit! Dixit; nec se putat esse vocatam
In sortem; missus cùm protinus Aliger, ore,
Incessu, ac chlamydis rutilanti syrmate, mundo,
Non Coelo extorrem se prodit; et undique fundit,
Res nova! fragrantem, quem confovet Aether, odorem
Mox ita fatur ovans: Divino plena favore,
Salve, Virgo Parens, quae digna, poténsque fuisti,
Cui sua dona Deus, sua cui sacraria, opésque,
Deliciásque daret! sibi te Pater altus amico

-- 9 --

Foedere conjunxit; qui terrae pondus, et orbes
Qui rotat aethereos, terfaustam in pectore sedens
Ille tuo fixit: Tu sola, Maria, pudicas
Inter Amazonidas suprema trophaea mereris, 121 San. 1,93 veteres de more Sibyllae 122f. San. 1,94f. siqua aevo reseranda nepotum / fatidici casto cecinerunt pectore vates 126 San. 1,99 compleret viscera matris 130 San. 1,101 oculos deiecta modestos 131 San. 1,102 matremque dei venientis adorat 143 San. 1,109 oculis salve lux debita nostris 144 San. 1,111 cui sese tot dona 147f. San. 1,118 mansuramque tuo fixit sub pectore sedem 120 Verg. Aen. 4,369 num lumina flexit 122 Catalept. 9,57 ipsa ferent rerum monumenta per orbem 123 Sil. Pun. 16,590 ad maiora iubent praesagi tendere vates 126 Ov. met. 2,274 in opacae viscera matris 130 Ov. am. 3,6,67 illa oculos in humum deiecta modestos 132 Verg. Aen. 1,94 o terque quaterque beati 134 Dirae 35 ignibus aethereis flagrabis 136 Ov. trist. 1,9b,7 vitae labe carentis 138f. Sil. Pun. 15,29f. stans vultus et ore / incessuque viro propior 141 Mart. spect. lib. 21,4 res nova, non ullis cognita temporibus 143 Verg. georg. 2,173 salve, magna parens frugum, Saturnia tellus 145 Stat. Theb. 7,84 vidit pater altus 146 Catull. 64,335 tali coniunxit foedere amantes
Quae grati recinent modulamine semper amoeno
Coelicolae; prô quanta Solum praeconia, quotque
Obsequiosa tibi referent elementa triumphos,
Dùm nutu, Regina, tuo sua vota beabis!
Spémque metúmque inter Pia Virgo lumina fixit
Plena stupore solo; tinxit dein ora modestus
Pallor; Non aliter pallétque, tremítque puella
Nuda pedes (hilari praebens nova gaudia Matri)
Dùm prope Seriphi scopulos, rupesque Myconi,
Ut conchas quaerat; protendens rastra, vel hamos
In decurrentes lymphas, citò turgida spectat
Carbasa fisa mari, progressurámque carinam
Littoribus, quid agat, nescit; demittere vestem,
Ac operire pedes, sociásque revisere, retrò
Vel remeare timet; silet, ac immobilis adstat;
Attamen illa mali nihil affert ominis, imò
Mercibus Arabicis, Pelusiacísque redundat
Cymba bonis, nec bella ciet, sed onusta coruscis
Illustrat ripas armis. Haec inter honorus
Coeli Legatus, cui dulci nectare lingua
Diffluit, ambrosióque melos sonat ore, procellis
Quô mare quassatum mitescere posse putares,
Suggerit ista Deae: Noli, generosa, timere,
Hocce Puerperium sancto de Pneumate natum
Ipse pavere Polus, tellus quoque tota vereri
Fas erit; exhilaret modò cuncta creata necesse est:
Ergò, Maria, manus da victas! Nuncius ipse
Numinis haec jubeor tibi promere; Coelica liqui
Atria, vaticiner quò tot tibi mystica (nunquam 151 San. 1,121f. Pro gaudia terris / quanta dabis 154 San. 1,122 hominum succurrere votis 158 San. 1,127 nuda pedem virgo 158 San. 1,127 laetae nova gloria matris 159 San. 1,126 seu Micone parva scopulis seu forte Seriphi 160 San. 1,125 conchis siquando intenta legendis 163 San. 1,128 ad litora 163 San. 1,129 nec iam subducere vestem 164 San. 1,130 nec tuto ad socias se reddere cursu 165 San. 1,131 sed trepidans silet obtutuque immobilis haeret 167 San. 1,132 illa Arabum merces 168 San. 1,133 nullis bellum mortalibus infert 171 San. 1,136f. fluunt e pectore rores / ambrosiae 172 San. 1,137f. mulcere procellas / possit 175 San. 1,139f. verendum / coelitibus numen 177 San. 1,142 siderea missus tibi nuntius arce 179 San. 1,144 vaticinor 155 Verg. Aen. 1,218 spemque metumque inter dubii 158 Verg. Aen. 10,325 infelix, nova gaudia, Cydon 164 Verg. Aen. 6,899 sociosque revisit 168 Verg. Aen. 1,541 bella cient 168 Tac. ann. 1,63,4 onustum sracinis armisque 170 Ov. met. 14,606 ambrosia cum dulci nectare mixta 175 Lucr. 5,1236 tellus cum tota vacillat
Suetus falsa loqui, nec enim sunt subdola nobis
Indita) conspicies Divam succrescere vasto
Progeniem mundo: Patres virtute vetustos
Mirùm transcendet; leges, et jura per orbem
Dictabit populis: aetas nova, regna, throníque

-- 10 --

Imperium florere novum, meliórque vigere
Religio, et cultus spectabitur, ipsaque circum
Limina templorum posthac non monstra, ferasque
Caeca superstitio libabit; at hostia veri
Immaculata Dei, non sparso sanguine, sacro
A mysta dabitur. Sic ille, Pudica Virago
Semoto mox inde metu, placidósque, brevésque
Hos dedit ore sonos: Tu nuncia pacis, apertè
Conceptum, Partúmque meum depromis, an ipse
Fortè putas hominem me nosse ? per omne juventae,
Principiique mei tempus fuit integra semper
Virginitas, votúmque mihi servare perennem,
Factori hanc Summo: Quae jam modo jura sacratas
Hasce sinent leges perfringere? Crede Tonanti,
Crede mihi (respondit ei Fecialis ab Aethra)
Quodque minus reris, certum est, quodque abdita claudunt
Confessus Trini Mysteria: Spiritus ille
Tersanctus mundam replens divinitus alvum
In te descendet; sed ubi tua claustra videbis
Innuba mirificè tumefacta, timore repleri
Primúm; mox animô, curísque, metúque fugatis
(Namque verecundus pudor integer usque manebit)
Multùm laetari incipies: ut et insuper ista
Sint tibi digna fide, perpende quod Optimus illi
Nuptae concessit sterili, Vetulaeque Creator, 183 San. 1,149 iura imperio 184 San. 1,149 populisque vocatis 186 San. 1,152f. pulcherrima surget / relligio 187 San. 1,153 piis sed numina templis 191 San. 1,156 placido breviter sic ore 193 San. 1,157 Conceptus ne mihi tandem partusque futuros 194 San. 1,159 posse putas 200 San. 1,163 quod tu minime iam rere 201f. San. 1,164 foecundam spiritus alvum 204 San. 1,167 mirata tumescere ventrem 206 San. 1,169 gaudia servati capies inopina pudoris 209 San. 1,171 serae dudum concessa senectae 180 Claud. carm. mai. 22, 33 numquam falsa loqui 183 Sil. 1,303 scita patrum et leges et iura fidemque deosque 184 Ov. fast. 1,151 tunc est nova temporis aetas 191 Prop. 4,9,10 qui dabat ore sonos 194 Cic. ep. Att. 13,29,1 nosse enim mihi hominem videor 206 Ov. ars 2,572 verecundi culpa pudoris 208 Iuv. 15,118 digna fide credas
Stirpe tibi junctae; foetum jam ventre senili
Mirabunda gerit, cui mensis sextus, eíque
Laetitia est ingens: quid enim non Aethra valebit?
Vix ea fatus erat, cùm sustulit illa beatam
In Coelum mentem, dextrasque, oculosque; benignum
Vocibus hisce Deum venerata: Triumphet in almo
Pectore sancta fides! Tuque officiosa voluntas
Obsequere, ut vincas, stimulis coelestibus; ecce
Numinis Ancillam! tua jussa capessere fas est:
Fallere non etenim, aut falli valet hospes Olympi,
Frons, oculi, vultus, species, et verba, chlamysque
Sunt bene nota mihi electi Coelestis Ephebi:

-- 11 --

Desierat vix ista loqui; splendore stupendo
Cùm radiare Domus circumundique coepit et ignes
Lumina dum vibrant insueta, Maria tremebat,
Et titubabat adhuc; verùm (res mira, supernis
Nota tamen, terrísque) carens illustris Amazon
Omni labe, virique influxu, Pneumate sancto
Plena reperta fuit, membris ut et illius altum
Divini Patris Verbum se se inderet, alvum
Omnipotente suam virtute, Políque favore
Sanctificante; Deus (Triados stipulante peramplo
Decreto) nitidos circumdans Virginis artus
Verbi Incarnati (tellus exultet, et Aether!)
Effecit matrem: Sacer occupat illicò terror
Pectora, Divini vi muneris, aegraque motus
Perpetitur natura graves, verso ordine rerum,
Fluctuat, et reticet, conatur et abdita Divae
Sensa voluntatis perquirere; crescit at horror
In pavidae corde Ancillae, dum terra moveri 210 San. 1,173 iuncta tibi mulier 211 San. 1,175 sexto sub mense laborat 214 San. 1,177 oculos ad sidera tollens 216 San. 1,180 iam iam vince, fides, vince, obsequiosa voluntas 218 San. 1,181 venerans tua iussa 219 San. 1,182 nec fallere vestrum est 220 San. 1,184 verbaque 227 San. 1,189 sine labe pudoris 229 San. 1,190 arcano intumuit verbo 210 Stat. Theb. 7,385 iunctae stirpe sorores 212 Ov. met. 7,167 quid enim non carmina possunt 213 Verg. Aen. 1,586 vix ea fatus erat, cum 216 Verg. Aen. 7,365 quid tua sancta fides 218 Verg. Aen. 1,77 mihi iussa capessere fas est 227 Ov. trist. 4,8,33 decem lustris omni sine labe peractis 229 Stat. Theb. 10,633f. virtus / seu pater omnipotens 232 Nemes. Cyn. 287 et nitidos artus distento robore formant 233 Sil. 5,387 tellus et pontus et aether 234 Sil. 15,679f. sacros / prae se terrores 235 Cic. harusp. 6 quasi divino munere donatus 239 Ov. her. 16,59 visa est mihi terra moveri
Et tranquilla Poli regio fausto omine coepit,
Aeterni jussu Patris, resonare sinistro
E latere, in signum venturi postmodò Nati,
Longinquae ut gentes, ac circumquaque jacentes,
Quas Amphitrite, Thetis, et complectitur Aequor,
Hunc audire queant: Tellus ubi concita Divo
Pondere tam miros motus dabat, aethraque voces
Pennarúmque levem strepitum, sonitúmque ciebat;
Perpulchris velox alis se sustulit auras
Angelus in tenues, Coeli sinuosa secando;
Virgo Parens humiles in eum conjecit ocellos
Nubila scindentem pellucida, parte sinistra,
Ac humeri dextra; nec non spatiosa Polorum
Intervalla suo separantem praepete cursu
A ventis; minio pennas, et murice tinctas
Jactantem, verbis hunc talibus orsa vereri:
O Paranymphe sacer, Coeli decor optime, calles
Qui subis aethereos, nubésque, Notosque volatu
Anteis aerio: seu te rutilantia poscunt
Sydera, seu superos cum Summo dirigis orbes

-- 12 --

Numine, seu Titan, vel luna, coruscáque regna,
Sive Deo propior sedes te praecupit, atque
Tollere te sursum velit, ac nutrire favillis
Te liquidis ardens Amor, ito piissime Testis,
Ac nostrum defende decus, tutare pudorem!
Vix ea protulerat, circum sua lumina torquet,
Pervadénsque animo montes, et mente volutans
Agnatam sterilem, conceptáque pignora versans,
Multa stupet, serúmque uteri miratur honorem.
Interea fauces praenuncia fama sub imas 244 San. 1,202 Oceanus Tethysque et raucisona Amphitrite 245 San. 1,198 succutitur tellus 248 San. 1,204 pulcherrimus alis 248 San. 1,208 per auras 252 San. 1,207 alternantem humeros videt 257 San. 1,212 qui penetras 258 San. 1,213 seu te felicia tractu 259 San. 1,214 suos volvuntur signa per orbes 261 San. 1,217 seu propiora vocant 264 San. 1,220 nostrum testis defende pudorem 266 San. 1,222 percurrit lumine montes 267 San. 1,223 agnatamque animo conceptaque pignora versat 268 San. 1,224 multa putans serumque uteri miratur honorem 269 San. 1,225 Interea Manes descendit Fama sub imos 240 Ov. met. 9,785 fausto tamen omine laeta 241 Auson. ephem. 3,80 apud aeternum placabilis adsere patrem 243 Curt. 4,9,2 omnia longinquarum gentium auxilia 247 Ov. met. 7,840 fronde levem rursus strepitum faciente 248 Verg. Aen. 5,861 tenuis se sustulit ales ad auras 251 Verg. Aen. 9,468 in parte sinistra 253 Stat. Theb. 6,298 ceu praepete cursu 254 Ov. ars 1,251 de tincta murice lana 262 Lucan. 4,174f. ardens / rupit amor leges 264 Hor. carm. 4,6,28 Dauniae defende decus Camenae 265 Verg. Aen. 7,448f. tum flammea torquens / lumina 266 Lucr. 3,240 quae denique mente volutat 269 Verg. Aen. 11,139 fama volans tanti praenuntia luctus
Frendentis penetrat Phlegetontis, et horrida Ditis
Antra replet vero rumore, quòd instet amoena,
Terque beata dies, qua tandem flebilis orco
Clausa cohors tetrico remeare valebit in arces
Coelicolûm faustas; Erebus sua pellere spectra,
Et vacuare Lacus, Manésque remittere sedes
Ad superas cogetur atrox: Ululantia claudet
Cerberus ora dehinc, qui Postibus assidet atris
Custos terrificus, querulas Acherontis in iras,
Immodicáque fame rabidus, lethóque, sitíque
Noctes, atque dies altùm latrat ore trifauci,
Lugubres umbras adversus, eásque tremore
Conficit extremo, tripatenti saevus hiatu.
Tunc hilares Animae, Chorus ac innocius, illi
Damnatus Specui Heroum, sustollere dextras,
Et pius ille Senex Cithara, Sceptróque decorus,
Sed mage laudandus Funda spaciatur opacas
Dum latebras inter, Caput ac diademate cingit,
Productosque legit flores ad littora Lethes,
Amnis ubi tacitus refluit, volitántque volucres
Per infoecundas nullo modulamine frondes,
Sempiterna inter, simul atra silentia, sacrum
In mentem revocans, Diósque furores,
Ut solet, in superos convertens lumina tractus,
Numine sic plenus, venturáque fata recensens,
Haec quoque vaticinans, edicere coepit: In istam
Ah demum prodi lucem, termaxima Proles!
Nascere! tu miseris mala tolles, vincula solves:

-- 13 --

Verùm, quòd duros tua membra subire labores
Fas sit, Divini Patris est immota voluntas; 272 San. 1,227 optatum adventare diem 276 San. 1,229 immanemque ululatum 280 San. 1,231 rictuque trifauci 283 San. 1,234 animaeque piorum 285 San. 1,236 citharaque decorus 285 San. 1,237 insignis sceptro senior 286 San. 1,236 insignis funda 286 San. 1,237 per opaca locorum 287 San. 1,238 dum graditur nectitque sacros diademate crines 288 San. 1,239 dum legit effoetos lethaeo in gramine flores 289 San. 1,240 mutaeque volucres 292 San. 1,242 concepit mente furores 294 San. 1,244 venientia fata recensent 298 San. 1,246 perferre labores 271 Ov. Pont. 4,4,19 laeto Rontum rumore replevit 273 Val. Fl. 1,703 clausa cohors 277 Ov. met. 4,450 tria Cerberus extulit ora 279 Plin. nat. 8,27 domantur autem rabidi fame 280 Stat. silv. 2,1,184 terno latrabit Cerberus ore 285 Ov. am. 3,1,63 altera me sceptro decoras altoque cothurno 287 Lucan. 5,60 cingere Pellaeo pressos diademate crinis 289 Lucan. 9,355 tacitus praelabitur amnis 294 Calp. 1,89 ipso numine plenum 294 Ov. met. 15,799 venturaque vincere fata 295 Verg. Aen. 10,685 ter maxima Iuno 297 Val. Fl. 3,435 ac vincula solvere monstrat 298 Verg. Aen. 6,437 duros perferre labores
O’ praestans suboles, cujus libata valori
Hostia lethiferae stygis est praedivitis ampla
Viventum praeda! Nobis ah nascere tandem!
Qui tua fatidico Cunabula pectore genti,
Flamine praemoniti supero, portendimus; orbi
Qui laudes, noménque tuum, mandatáque prompto
Pandimus obsequio; nunc ecce! Sacerrima vultu
Pax tibi propitio subridet; cerne propinquos
Jam tibi Tres Reges, proprias qui linquere terras,
Ac ductore Polo cupiunt te visere! Salve
Indorum pretiosa Trias! salvete beati,
Qui stellas Coeli sectando, huc munera ferre
E tam longinqua ditione paratis: opima
Suscipe dona Puer! tuque ò Sanctissima Mater,
Ne dedigneris ferventia vota! remotis
Nunc à littoribus, juga per sinuosa, Sabaeis,
Eoisque plagis, myrrha, auro, et Thure refertis,
Ut vos invisant, veniunt populíque, Ducésque ;
At verò splendente toga vigil ille sacerdos,
Canitieque senex cultus, quid signat, amabo?
Thuricremas humilis lunato poplite ad Aras
Dum tenet Infantem, supplex et adorat, in altum
Attollénsque oculos, facie laetissimus, inquit?
Mors mihi dulcis erit, datur híc dum munere Coeli
Hocce frui, tantis optato jugiter annis;
Cùm lux orta Solo fit jam verissima, possum
Denique perfecta gaudere salute, priusquam
Emoriar, tandémque potiri pace perenni;
Inde quid intueor? (facinus prô triste, ferúmque!)
Corpora strata viis sparso maculata cruore, 302 San. 1,245 nascere, magne puer 303 San. 1,250 pectore veridico 307 San. 1,254 en ridet pax alma tibi 308 San. 1,256 properant reges 310 San. 256 salvete, beati 311 San. 1,258 affertis munera regnis 313 San. 1,259 accipe dona, puer, tuque, o sanctissima mater 315 San. 1,261 litore ab extremo 317 San. 1,260 populique ducesque frequentant 318 San. 1,262 fulgens in veste sacerdos 319 San. 1,264 quid sibi vult 328 San. 1,271 Sed quid ego 302 Mart. 6,3,2 nascere, magne puer 311 Lucan. 10,186 stellarumque caeli 312f. Sil. 5,167f. quis opima volenti / dona Iovi portet 313 Cic. Verr. 2,5,186 teque sanctissima mater Idaea 315f. Gratt. Cyn. 132 ab Eois descendit virga Sabaeis 316 [Claud.] carm. min. app. 21,4 myrrham homo, rex aurum, suscipe tura deus 317 Lucan. 5,65 populique ducesque 321 Mart. spect. 20,1 supplex elephas te, Caesar, adorat 322 Ov. fast. 1,283 attollens oculos 323 Manil. 2,115 nisi caeli munere nosse 325 Val. Fl. 7,23 insomnem lux orta refecit amantem 329 Lucr. 6,1265 corpora silanos ad aquarum strata iacebant
Innocuúmque Gregem Cunis, et lacte fruentem
Lictorum gladiis nectum, qui sanguine passim
Exundante natat: circum stat turba gementum,
Vulsa comas, matrum, spectansque per omnia foedam
Lactentum cladem; prô scena maligna dolendi
Spectacli! morti dare membra tenella cruentae

-- 14 --

Infantum? tuque ò crudelis, inique Tyranne,
Quid tot in innocuos saevis? male perdere ferro
Quam quaeris, nunquam poteris. Vos praepete gressu
Accelerate fugam lugentum plurima matrum
Agmina, ferales muros citò linquite! presso
Stringite vos gremio dulcissima pignora, nudo
Namque hostis mucrone instat: tuque inclyta Virgo
Hinc festina gradu fuge; tecum tolle Puellum,
Duc et in Aegyptum! te praemonet hocce, Maria,
Rex Regum, mundi Rector: Tutissima semper
Ibis, ibíque moras simul acceptissima duces:
Ast ubi bis senas hyemes, totidémque quadrigas
Aestivi solis praecurrere videris, inter
Lugubres casus, et mille pericula rerum,
O quot inexhaustos effundes pectore questus,
Insolabilibus, qui vocibus ipsa lacessent
Astra, Deúmque simul votis; cùm dulcis Jesus
A te quaesitus dudum, frustráque vocatus
Undique per plateas ad sueta cibaria, nusquam
Hunc tamen invenies; illâ neque nocte videbis
Ad Patris amplexus, et ad oscula dulcia Matris
Moesta revertentem; quaeres tribus ipsa diebus
Noctibus et totidem, quas tristibus ambo trahetis
Fletibus insomnes, sed erit simul irritus iste 331 San. 1,272 currenteis sanguine rivos 337 San. 1,276 dabitur tibi perdere ferro 342 San. 1,279 nam ferus hostis adest; propera iam, regia virgo 347 San. 1,283 verum ubi bissenas hyemes 349 San. 1,284 superaveris anxia casus 350 San. 1,285 duces de pectore questus 353 San. 1,287 saepe vocatum 355 San. 1,290 nec sera redeuntem nocte videbis 358 San. 1,292 et totidem trepidas somni sine munere noctes 335 Lucan. 9,766f. cruentae / tantum mortis habet 337 Hor. carm. 3,11,31f. putuere duro / perdere ferro 348 Sen. Her. fur. 235 solis aestivi plagas 349 Iuv. 8,249 summa pericula rerum 350 Verg. Aen. 5,780 talisque effundit pectore questus 354 Verg. Aen. 1,687 atque oscula dulcia figet
Clamor, et indago, ferient quae corda profundo
Vulnere: Porrò die quarta, dum plena rosarum
Atria, purpureásque fores reserabit ab ortu
Scintillans Aurora suo, reperire licebit
Amissum; gemitus ò quantos, quótve querelas
Mixtáque laetitiis fundes suspiria! quótque
Basia, complexus, et mellea verba litabis
Inventae in Templo Soboli, dùm more suorum
Quaerens, atque docens, sacras residebit ad aras,
Corda beans hominum, nec non dulcedine complens;
Maturos adeò fructus aetatis acerbae,
Ceu grave portentum, mirabitur ille Senatus:
Pectoris haec etenim sunt argumenta senilis,
Mentis et heroae famâ super aethera notae;

-- 15 --

Tu verò, malesana cohors, legúmque, Deûmque
Effera contemptrix, quid bella, quid exeris arma?
Quid sibi tot gladii, quid lucida tela, quid hastae,
Nocte quid illuni galeae, clypeíque minaces,
Et cum tot facibus crepitans quid denotat ignis?
Vos unum contra caput haec tam dira vibratis
Spicula? quae rabies, odiúmque immane, furorque
Effraenes agitant animos? Jam turba latronum
Montis Oliveti juga sacra, nemúsque propinquum
Circumdat; quorsum me visio transtulit? eheu!
Jam ligat innocuo fera gens à tergore dextras,
Vique trahit, retrahítque Virum, qui mille beavit
Prodigiis terras, benefactis, legibus almis,
Naturaeque stylum superantibus omnia signis
Complevit; quem nosse Deum, verúmque fateri
Prae cunctis Regem, vitaeque, viaeque fidelem 360 San. 1,294 perculsi corda dolore 361 San. 1,295 quarto sed Lucifer ortu 362 San. 1,296 purpureos ... vultus 364 San. 1,298 o quas 368 San. 1,300 natum ante aras patris 371 San. 1,302 ipso admirante senatu 372f. San. 1,303f. sagacis / pectoris indicium nataeque ad grandia mentis 374f. San. 1,305 Tu vero quid in arma ruis 374 San. 1,316 regemque deumque 376 San. 1,308 radiantes ignibus hastas 377 San. 1,307f. sub nocte cohortes / obscura 377 San. 1,306 quid galeas 379 San. 1,309 tot ne unum telis petitur caput 380 San. 1,309 heu furor 381f. San. 1,311 Iamque oleas montemque sacrum 389 San. 1,317 ducem vitae 361f. Ov. met. 2,112-114 patefecit ab ortu / purpureas Aurora fores et plena rosarum / atria 367 Baeb. Ital. 1046 tristisque ex more suorum 372 Sen. Herc. Oet. 1857 agedum senile pectus 376 Lucr. 1,147 neque lucida tela diei 377 Sil. Ital. 15,616 illunem nacti per rura tacentia noctem 382 Sen. Ag. 721 sacra Parnasi iuga 384 Ov. trist. 3,10,5 Sauromatae cingunt, fera gens
Tempus in omne Ducem, fontemque salutis
Non renuit quondam, populus dum festa peregit,
Praecipuumque illi cultum tulit, atque triumphos;
Vah immite nefas! tot facta stupenda rependunt
Suppliciis, nece funesta, virgisque, flagrisque,
Quêis Tigridum ritu lacerant sacra membra furúntque
In caput, imposita spinas acuente coronâ,
Et quò poenarum sit acerbior, atque dolorum
Vis, et barbaries, genus hoc Diadematis Orcus
Fabricat haebraeis: En ut furialis atroces
Lictor arundinibus geminat quatientibus ictus,
Ore dein stygio, dirísque, probrisque lacessit;
Parte alia truncos video radicibus imis,
Inque renascenti nutantes vertice palmas
Funditus evelli: proh detestabile flendae
Mortis opus! vitam qui protulit hocne probroso
Occidat in Ligno? lux, splendor, et Anchora mundi?
Vah miserae nocuum genti, ac damnabile crimen,
Cùm Crucis infando pendens de stipite, plagis
Saucia protendet, dolor heu! sua brachia, Summo
Intentus Patri! frontem, faciemque verendam
Sanguine conspersas, et imagine mortis opacas,

-- 16 --

Et vulsos crines, et lumina bina reclini
Clausa superciliô, cùm cuspide pectus apertum
Vulnifica, totum tragico cùm funere corpus
Proferet extinctum? At Genitrix malefausta, nec istud
Matris nomen habens, imò lacrymantis, et orbae
Infelix specimen, simulacrum funebre! planctu
Uda sinu, inflexo vultu, sparsisque capillis,
Stat juxta truncum Crucis, heu quot amara profundis 390 San. 1,317 ducem vitae fontemque salutis 391 San. 1,318 populo circum plaudente 394 San. 1,319f. minantur / suppliciis 400 San. 1,323 viden alternos ut arundinis ictus 402 San. 1,325 Parte alia ingentes video de stirpibus imis 403 San. 1,326 everti palmas 405 San. 1,327 infelix opus 409f. San. 1,329f. patri aethereo moriens liventia pandet / brachia 416f. San. 1,333f. non iam mater sed flentis et orbae / infelix simulacrum 418 San. 1,335 effusa capillum 419 San. 1,336 stat lacrimans 401 Ov. met. 3,76 ore niger Stygio 402 Lucr. 1,352 ab radicibus imis 403 Claud. carm. mai. 10,66 nutant ad mutua palmae 411 Cic. Tusc. 1,38,92 habes somnum imaginem mortis 412 Lucr. 4,450 bina lucernarum florentia lumina flammis 413 Ov. ars 3,667 aperto pectore in hostem 418 Prop. 2,1,7 sparsos errare capillos
Ilia lamentis pulsans! et quatenus ipse,
Quae modo cerno, palam possim quoque promere, Natum
Dum videt exanimem, lacerum sine nomine corpus,
Impia saepè vocat, truculentáque viscera terrae,
Lethiferas stellas, rigidum quodcunque creatum,
Se quoque crudelem, quòd vulnera tanta, quòd illas
Stans spectare queat plagas; mox omnia complens
Vocibus horrisonis, mistos singultibus hosce
Edidit ore sonos, postquam calidissima fixit
Oscula mille Cruci: Quis jam mihi culmen honoris
Vertit in exitium? Fili dulcissime! Matrem
Me miseram! tantae quis me demersit in aequor
Tristitiae? num fortè Patris tam saeva voluntas?
Nate, meum columen, quae perfida, tetra procella
Te mihi subripuit? quae barbara dextra cruore
Sacrum foedavit vultum? cui tanta potestas
In Numen licuit? quis et arma cruenta movere
Haud pavet in Coelum? squallens, lugubris, inópsque,
Et maletuta, gravi post tot discrimina rerum
E cruce pendentem cogor te cernere: Quorsum
Jam labor elapsae tendunt, aerumnáque vitae?
Unica tu Matris spes, et solamen, amórque,
Deliciúmque tuae, solam me siccine vitas?
Sic nostro abriperis lateri? exanimémque relinquis?
Hei mihi! Te quondam functo pro Fratre Sorores
Lamentabilibus rogitârunt fletibus; ipsae
Te quoque pro molli jugulata prole Parentes
Sunt obtestatae; verùm, Rex magne, Deusque
Ac mea progenies, querulâ quem voce licebit
Exorare mihi? lacrymas quò vertere possum, 423 San. 1,341 saepe vocat 423 San. 1,339 crudeles terras 425 San. 1,340 crudelem se se, quod talia cernat 428f. San. 1,343 duro figit simul oscula ligno 429 San. 1,344 quis culmine tanto 433 San. 1,345 involvit, nate, procellis 434 San. 1,347 quis te mihi fluctus ademit? 435 San. 1,348 quae manus indignos foedavit sanguine vultus? 435f. San. 1,349 cui tantum in superos licuit? 436f. San. 1,349f. bella impia coelo / quis parat? 438 San. 1,350 ego te post tot mala tuta labores 440 San. 1,351 postque tot infelix elapsae incommoda vitae 441 San. 1,352 tu ne illa tuae lux unica matris 442f. San. 1,354 sic me solam exanimemque relinquis? 444 San. 1,355 extincto iam te pro fratre sorores 449 San. 1,358 quo tristia pectora vertam? 422 Ov. met. 6,562 lacerum repetisse libidine corpus 423 Ov. met. 1,138 sed itum est in viscera terrae 426 Lucr. 4,1017 magnis clamoribus omnia complent 428 Ov. am. 3,6,72 edidit indignos ore tremente sonos 435 [Sen.] epigr. 430,1 o sacros vultus 435 Verg. Aen. 9,97 cui tanta deo permissa potestas 436 Verg. Aen. 9,753 arma cruenta 438 Verg. Aen. 1,204 per tot discrimina rerum 447 Verg. Aen. 1,241 quem das finem, rex magne, laborum 448 Verg. Aen. 7,97 o mea progenies

-- 17 --

Et quò singultus, ut fervida vota secundent
Aures propitiae? Lictorum turma rebellis,
Me potiùs macta, me perde, tenerrima saltem
In te si residet pietas: Vos ense ferini
Carnifices stricto mihi configite, vestram
In me saevitiem, furiásque extinguite, et iras;
Et tu mi verax Fili, si vita, salúsque
Humani generis te tangit, tolle dolentem
Hinc Matrem, tecúmque stygis rape, quaeso, sub umbras.
Te comes usque sequar per concava lustra, per antra
Invia terrigenis, et inhospita gentibus: esset
Tunc mihi materies, â te diffracta videndi
Ferrea Lucifugae forti pede limina sedis,
Regnorúmque Erebi, caecumque colentis Avernum
Hostis Victori magno, sudore decoro
Perfusam frontem lino albescente, meísque
Tergendi manibus; sic clamitat illa, magisque.
Sol ubi tam dirae patrata piacula stragis
Cernet, hebes nigro se gurgite condet, equosque
Indignabundos retrò convertet, habenas
Denuo recturus minimè, tandémque cruentus
Aspectu, fatum summi Factoris acerbum
Commiserans, peplo se tetro conteget, omni
Moestis subducto terris splendore, superni
Utpote qui Domini jacturam fecit, eíque
Squalidus illacrymat; tremulo quoque luna nitore
Fratris ubi foedas eclipses viderit, aegra
Prae tanto exitio, pallentia cornua velo
Involvet tetrico, frustra plorando secutam
Perniciem; Tellus quoque tanto percita damno 452 San. 1,359 dirae me perdite dextrae 453 San. 1,360 siqua est pietas 455 San. 1,361 in me omnes effundite pectoris iras 457 San. 1,362 si tanti est hominum genus 458 San. 1,362 eripe matrem 458 San. 1,363 stygias tecum duc, nate, sub umbras 459 San. 1,364f. ipsa ego te ... / sequar 463 San. 1,367 eversorem Erebi 467 San. 1,369f. Quod scelus eois ut primum cernet ab undis / sol 469 San. 1,370 indignantes retro convertere currus 469 San. 1,371 suis luctatus habenis 473 San. 1,373 moestamque diu sine lumine frontem 476 San. 1,376 fratris ab ore timens 477 San. 1,376 tanto concita casu 479 San. 1,379 tellus concussa tremore 451 Sen. suas. 1,12 propitiis auribus 454 Verg. Aen. 12,175 stricto sic ense precatur 456 Lucr. 4,506 nixatur vita salusque 457 Ov. met. 1,246 est tamen humani generis iactura 458 Verg. Aen. 12,952 fugit indignata sub umbras 462 Lucan. 1,62 ferrea belligeri compescat limina Jani 468 Sil. 1,210 condunt fumanti gurgite currum 471 Verg. Aen. 11,587 fatis urgetur acerbis 475 German. frag. 4,105 tremuloque nitore
Corruet, et planget, vastósque subibit hiatus;
Eque cavernosis manes, et spectra sepulchris
Exciet. At quorsum innocuae jam tenditis umbrae?
Non est cuique datum, sed paucis lumine vitae
Rursum posse frui: veniet lacrymabile tempus,
Buccina quô reboans horrendùm vindice ab aethra
Tot Lachesi ereptos primas revocabit ad auras:
Sufficiat, pulsi quòd Regna miserrima Ditis,

-- 18 --

Tartareásque Domos, spelaeáque flammea Numen
Omnipotens referet; facies quòd et illius alma
Dissipet Eumenides, ultricia monstra, sorores,
Quae conversa retrò, viperis post terga retortis,
Mephiti infames sylvae Phlegetontis adustae
Excipient, fumóque graves, flammasque vomentes
In sibi congenitos, pede praecipitante, caminos
Denuo labentur, devexo pondere, pestes
Cocyti omnigenae, furibundáque spectra ferarum:
Contremet ingentum quoque turba supera Gigantum,
Gorgones, atque truci pecudes Ixione natae,
Et Scyllae, et Sphinges, gravidae flammísque Chimerae,
Perdomitaeque frement Harpyae, Cerberus, Hydrae;
Ipsemet umbrarum Rector, cui pondere cervix,
Et tremefacta cadent, succiso poplite, membra,
Pluto, catenarum fractus stridore, sub orcum
Probrosè vinctus rapietur: murmure rauco
Quem flebit Lethe, stygiique fluenta barathri,
Aggere disiecto; Nos verò tempora lauro
Cincti phoebaea, tollemus ad aethera palmas,
Vexilla, et voces in honori signa triumphi:
O praestans Heros, ò atrocis Victor Averni, 481 San. 1,380f. excita sepulcris / emittet simulacra 483 San. 1,382f. Non omnibus haec data rerum / conditio 483 San. 1,383 paucis remeare ad lumina vitae 484 San. 1,384 tempus erit 489f. San. 1,390 Eumenidum facies 491 San. 1,390 iactis in terga colubris 492 San. 1,391 in limo Phlegetontis adustum 495 San. 1,393 variae pestes 498 San. 1,395 Gorgones atrae 499 San. 1,396 Scyllaeque Sphingesque ardentisque ora Chimaerae 500 San. 1,397 atque Hydrae atque canes et terribiles Harpyiae 504 San. 1,399 tristi quem murmure circum 506 San. 1,401 At nos, virginea praecincti tempora lauru 507 San. 1,403 tollemus 509 San. 1,404 victor, io 480 Lucr. 5,375 vasto respectat hiatu 482 Sen. Herc. fur. 1145f. ite ad stygios, umbrae, portus / ite innocuae 483 Lucr. 3,1042 decurso lumine vitae 484 Ov. trist. 5,12,1 oblectem studio lacrimabile tempus 488 Ov. fast. 3,620 Tartareas ausus adire domos 493 Lucan. 9,920 fumoque gravem serpentibus urunt 495 Verg. georg. 3,524 fluit devexo pondere cervix 500 Sen. Oed. 869 rector umbrarum 501 Stat. silv. 4,4,98 vincetur pondere cervix 502 Verg. Aen. 9,762 succiso poplite Gygen 503 Verg. georg. 1,109 raucum per levia murmur 506f. Ov. trist. 4,2,51 tempora Phoebea lauro cingetur 507 Ov. fast. 4,315 tollit in aethera palmas 508 Stat. Ach. 1,778 signa triumphi
Qui pice torrentes, altáque voragine ripas,
Taenariosque domas Proceres, et luce carentes
Tisiphonum thalamos, ac mille nefanda malorum
Agmina spirituum, jam Coelum scande triumphans!
Auditor! altus equis, et curru vectus ovanti
Rex Magnus molli regit hos ad sydera freno;
Non sunt Quadriuges animali semine nati,
Armatíque suetis non unguibus horrent,
His neque dant herbas terrestria pascua; primus
Est Albens Taurus, pinguis dux fidus ovilis,
Sponte suo qui colla jugo submittit eburno;
Ejus inest fronti minio depicta, niténsque
Stella; levat gradiens auro fulgentia sursum
Cornua; cui flavis horrent palearia setis,
Et pedibus pictae radiant, nova sydera, gemmae:
Torva Bovis facies equidem terrere videtur,

-- 19 --

Bellua nulla tamen melior colit astra, nec altis
Cornibus ulla notat primordia dignior anni,
Blandior aut vocitat mugitu sydera claro.
Haud procul adstat honos nemorum, terrórque ferarum
Magnanimus Leo, cui vivâ stant lumina flammá,
Grande supercilium nares exasperat amplas,
Pectúsque, et fauces, et atrox juba pendet ab armis,
Non tamen ut mortem cervice, vel ore minetur,
Falcatos ungues pandit; sed ridet amoena
Tranquillo in vultu pietas, ac aethere dignos
Instinctus nutrit, sursum vestigia flectens;
Hosce dein sequitur Volucris Saturnia, pennis
Fulgida conspicuis, caput ac diademate cincta;
Tensis haec alis, super aethera fertur, et instar 514 San. 1,407 alto temone sedens 516 San. 1,409 non iam cornipedum ductos de semine equorum 518 San. 1,411 primus enim 519 San. 1,412 fert iuga formosi pecoris custodia taurus 520 San. 1,411 valido subnixus eburnea collo 521 San. 1,413 stellatus minio taurus, cui cornua fronti 523 San. 1,414 et auratis horrent palearia setis 524 San. 1,415 perque pedes bifidae radiant nova sidera gemmae 525 San. 1,416 torva bovi facies 527 San. 1,417 dignior imbriferum quae cornibus inchoet annum 528 San. 1,418 mugitibus astra lacessat 529 San. 1,419 Et iuxta nemorum terror rexque ipse ferarum 530 San. 1,420 magnanimus nitet ore leo 532 San. 1,420f. quem fusa per armos / convestit iuba, pectoribus generosa superbit 535 San. 1,424 tranquillo ridet clementia vultu 537 San. 1,426 Hos post insequitur 538 San. 1,428 caput diademate fulget 539 San. 1,429 fulminis instar 511 Verg. georg. 4,255 corpora luce carentum 513 Manil. 4,390 conaris scandere caelum 514 Prop. 3,9,53 currus utroque ab litore ovantis 515 Manil. 4,232 ad mollia ducere frena 520 Claud. carm. mai. 8,Caspia flectit eburnis / colla iugis 522 Ov. met. 6,567 ex umeris auro fulgentia lato 525 Verg. Aen. 7,415 Allecto torvam faciem 530 Ov. trist. 3,5,33 corpora magnanimo satis est prostrasse leoni 530 Ov. fast. 6,291 vivam intellige flammam 531 Iuv. 6,169 grande supercilium 532 Ov. met. 8,819 faucesque et pectus et ora 536 Ov. met. 1,372 flectunt vestigia 537 Ov. met. 1,722 volucrisque suae Saturnia pennis
Fulguris antevolat pennatam Regia gentem;
Transmeat excelsas urbes, montésque, cavásque,
Quas adversus habet, nubes resecatque, subitque;
Illius assiduos Juvenis, sub tergore pennas
Expandens, animat cursus: Aurata sinistrum
Cingit palla latus, quam conchea bacca, decúsque
Gemmarum miro circumdant ordine: centum
Mox illum Reges, et avito stemmate nati
Heroes, pugiles, ostróque decora propago
Reddunt percelebrem: Veros ibi cernite vultus,
Montes haud fictos, et flumina, certáque gentis
Moenia Chaldaeae; Bigâ Rex arduus ista
Vectus ad astriferos spoliis ditissimus axes,
Lactis vincit iter summum, quod ducit anhelas
Empyreos animas in Portus. Aurea tecta
Coelestis Solymae, milleno sydere strati
Calles, ac muri flammas imitante pyropo
Undique vallati, collésque, amnesque nitenti
Crystallo insignes, Paribúsque refecta Trichoris
Regna patent isthinc, Triados testantia Numen:
Non opus humanum: Divina Decempeda finxit.
Has gemmas conferre pudet, quibus aemula tellus,
Judice se, nimiùm plaudit sibi; Personat illinc
Laus, et honos, virtúsque Dei, qui jugiter omne

-- 20 --

Omnibus est, satiátque omnes, unóque tenore
Digerit aeternum vitae invariabilis aevum;
Quare ibi vel magni penetralia celsa Tonantis,
Aut alios habitare lares, sedésque minorum
Coelicolûm dabitur: Numerare licebit et astra
Occiduúmque Mari Phoebum, paritérque micantem 540 San. 1,426f. pennata per artus / alituum regina 541 San. 1,430 supra hominum tecta ac montes 542 San. 1,431 petit obvia nubes 543 San. 1,433 alatus tergo iuvenis 546f. San. 1,435 centum longo ordine reges 548 San. 1,437 ostro intertexti 549 San. 1,437 veros cognoscere vultus 550 San. 1,438 veros montes et flumina 553 San. 1,443 ad sedes ducit 557 San. 1,446 vitreosque altis cum montibus amnes 566 San. 1,447 seu magni celsum penetrale Tonantis 567f. San. 1,448 sive alios habitare lares ac tecta minorum / coelicolum dabitur, stellas numerare licebit 569 San. 1,450 pariterque cadentem 545 Culex 68 conchea baca maris pretio est 548 Sil. 17,645 decoratus et ostro 552 Val. Fl. 5,122 spoliis ditissimus amnis 554 Verg. Aen. 6,13 lucos atque aurea tecta 560 Tib. 3,4,26 humanum nec fuit illud opus 561 Phocas 29 aemula Vergilium tellus nisi Tusca dedisset
Sub pedibus spectare, et longos ducere soles,
Claráque venturis protendere nomina sêclis.
O’ Coelum! ò animae foelices! Ista Prophetes
Vix pius ediderat, cùm Patres ordine pulchro
Hunc circumstantes, in amicaque gaudia fusi,
Haud procul in ripae viridantia valla, supérque
Tollentes humeros in celsa cacumina tandem
Callibus orba gerunt. Tunc contremuêre profundi
Carceris horrisoni postes, ac porticus atri
Intima Plutonis; Mox torva Megaera profundit
Pectore concusso suspiria mixta querelis,
Ac oculos lacrymis udos jacit aegra sorores
In debacchantes: cauda sub ventre retorta
Cerberus ipse latrat, sociásque tremoribus umbras
Percellit: Totus squalet Cocytus, et antra
Ditis, subversis basibus, tremefacta labascunt.
Hic dum fluctus agit Phlegetontem, praegrave saxum
Nutanti dorso sursum trux Sisyphus urget. 570 San. 1,451 sub pedibus spectare et longos ducere soles 571 San. 1,452 longaque venturis protendere nomina saeclis 573 San. 1,453 patres plausu excepere 575 San. 1,454 sublatumque aggere ripae 576 San. 1,455 attollunt humeris 579 San. 1,457 suspirans imo de corde Megaera 581 San. 1,458 spectat sine mente sorores 582 San. 1,459 tum caudam exululans sub ventre recondidit atram 583 San. 1,460 Cerberus et sontes latratu terruit umbras 584 San. 1,461 Cocytus inhorruit 587 San. 1,462 et vaga sisyphiis haeserunt saxa lacertis 570 Pers. 5,41 longos memini consumere soles 571 Verg. ecl. 4,52 venturo laetentur ut omnia saeclo 572 Verg. Aen. 6,669 felices animae 573 Iuv. 1,127 pulchro distinguitur ordine rerum 576 Lucan. 5,616 celsa cacumina 579 Stat. Theb. 1,712 ultrix tibi torva Megaera 583 Lucan. 9,818 socias somno descendis ad umbras

Liber secundus
Interea Reginae humilis sacra viscera postquam
Pondus ob aethereum commota fuêre, superni
Pneumatis expertae mirissima flamina, quòdque
Supra naturam major sit facta, per altas
Viderit et regredi Paranymphum protinus oras,
Seque repentina rursum formidine quassam;
In Montana citô properare cacumina gressu
Constituit, volvens animo, quòd plena tot annis
Cognata Elisabeth, quae non dedit hactenus ullam
In lucem Sobolem (res digna stupore!) seniles

-- 21 --

Post rugas foetu, seno jam mense, gravescat,
Hanc cupit affari, responsáque digna probare,
Ac sterili concessa recèns spectare beatis
Pignora luminibus; Sine cultu, et divite pompa
Huic accincta viae, pectus neglecta pudicum
Ordinat, ac oculos demittit, et obtegit albo
Caesariem velo: Prout ignea stella refulget,
Quae radiis Helicen cingit, sub veris amoeno
Climate, vel surgens Aurora nitescit; ab undis
Seu sol emergit vitreis: tam clara, magísque
Fulgida lux Divae micat almo è Virginis ore;
Terra rosis, viridique ferax flos gramine gemmat:
Quidquid fragrantis ver spirat, quidquid olentis,
Jucundíve parit, pedibus substernit euntis;
Cinnama, narcissum, stacten, casiamque, crocúmque;
Provida perque vias natura reflectit amoenos
Mille coruscantes, adverso sole, colores;
Isthinc dum graditur Dea sacratissima, fontes,
Et fluvii rapidos cursus cohibere, cavaeque 1 San. 2,1 Regina 8 San. 2,5 ea cura animo 11 San. 2,8 sextique gravem sub pondere mensis 12 San. 2,9 protinus affari 13f. San. 2,10 sterili data pignora matri 14 San. 2,12 nullo disponit pectora cultu 15 San. 2,11 Ergo accincta viae 17 San. 2,14 qualis stella nitet 19 San. 2,15f. matutina resurgens / Aurora 22 San. 2,17f. terra alma ministrat / pubenteisque rosas 22 San. 2,20 per gramina passim 23 San. 2,19f. quidquid purpureum ver / spirat 25 San. 2,19 narcissumque crocumque 26f. San. 2,21 immiscens varios natura colores 29 San. 2,22 sistunt vaga flumina cursus 6 Sall. hist. fr. 5a repentina formidine 7 Ov. met. 1,311 novi montana cacumina fluctus 10f. Ov. Pont. 1,4,2 vultus ruga senilis arat 16 Val. Fl. 3,41 demittitque oculos 19 Verg. Aen. 4,129 surgens Aurora 19f. Verg. Aen. 7,759 vitrea te fucinus unda 21 Sil. 3,435 dilectae virginis ore 27 Verg. 4,701 varios adverso sole colores 29 Ov. ars 1,629 rapidi certamina cursus
Illinc et valles, et scabri vertice montes
Laetitiis resilire novis, proceráque pinus,
Quò transmigrantem veneretur, acumina terrae
Incurvare, vagasque Nemus progignere palmas
Luxurians coepit; getica non grandine creti
Aeolus, et Boreas, Aquilo, Notus, Auster, et Eurus
Amplius insultant; Zephirus sed blandus in arvis
Temperat apricis aestivi spicula solis,
Exhilarátque levi, mulcétque salubria flatu
Intervalla Poli; quòque Intemerata Virago
Progreditur, dulci, quâ possunt, voce salutant.
Anxia vix faustas vestigia movit ad Aedes,
Cùm gravis adstat Anus; Justusque Senecio praebet
Se illi spectandum; stimulis ast acta supernis
Haec simul Affinis, da basia jungere, dixit,
Et dextram; Teque amplexu ne subtrahe nostro,
O lux, ò longi decus aevi, gloria sexûs!
Quam Deus omnipotens, ut homo miserandus, inérsque
Lege sibi haereret stabili, prae millibus unam

-- 22 --

Elegit, coelóque genus muliebre vicissim
Quò tectum posses inferre; Sacerrima cujus
Alvus praesignat Vitem, quae proferet uvas,
Melle repleturas, ac dulci nectare terras;
Sed, precor, unde mihi, quòd Amazon aethere digna,
Et paritura Deum, longinquas liqueris oras
Nosque sub angustos visas, Regina penates?
Nonne futura mei Genitrix es maxima Regis?
Cerne stupens, sub ventre salit mea quomodo proles,
Adventúque tuo gaudet, vocésque, sonósque
Excipit exultans, Numénque, Deúmque veretur, 30 San. 2,23 exultant vallesque 31 San. 2,24 submittunt culmina pinus 35 San. 2,26f. cessant Eurique Notique, / cessat atrox Boreas 36 San. 2,28 regna tenent Zephyri 38 San. 2,28f. coelumque tepentibus auris / mulcent 40 San. 2,29 quaque datur gradientem voce salutant 46 San. 2,34 o decus, o laudis mulier 51 San. 2,38 terras qui compleat uvis 53 San. 2,35 digna reperta es 55 San. 2,40 Tu ne procul visura humiles, regina, penates 56 San. 2,41f. pulcherrima regis / mater ades? 57 San. 2,44 iam salit 58 San. 2,43 vocis sonus ambiat aures 31 Mart. 8,11,4 laetitiae clamor terruit ipse novae 33 Manil. 5,169 vagas corpus disponere palmas 37 Sen. Herc. fur. 235 solis aestivi plagas 43 Colum. 10,198 stimulisque cupidinis actus 45 Verg. Aen. 6,698 teque amplexu ne subtrahe nostro 46 Verg. ecl. 4,11 decus hoc aevi 47 Stat. Ach. 1,546 sic Deus omnipotens firmet 52 Verg. Aen. 1,432 dulci distendunt nectare cellas
Utpote venturum qui jam praecurrit Jesum?
Foemina pulchra nimis, felix, ò terque beata,
Cui dedit alma fides haec coelica dona mereri!
Res exinde tibi cunctas, quas lapsus ab aethra
Tramite secreto quondam progressus ad aedes,
Nazara sancta, tuas praedixit Nuncius ille,
Experiêre brevi! Tum Virgo reposuit: Ecquis
Enarrare queat Magni Portenta Tonantis,
Ac ea condignis tollens super astra triumphis,
Aequiparet solis tot facta potentia verbis?
Jam mea laetitiis cumulabit pectora summis
Numinis altus honos; nam respiciendo misellam
Ancillámque humilem Solii de sede superni
Ex hoc me dicet faustam, me térque beatam,
Ob tantum Coeli munus, generatio quaevis;
Nec sperem incassùm; siquidem qui singula nutu
Et regit, atque potest, et cujus nomen adorant
Omnia ter sanctum, fecit mihi magna; benignis
Mundum visceribus qui complectendo, favores,
Et benefacta suis qui jussis paret, abundè
Imperit, votóque rogat qui supplice, pronis
Auribus aspirat; dextrámque, humerosque potentes
Sustollens, hominum malesuada crepundia fudit,
Dispersitque animis tumidos, ac mente superbos;
Sedibus inde suis titulos, famámque, thronumque,
Jactantes pepulit sub inanem Victor Abyssum:
E contra viles, inopésque sedilia jussit

-- 23 --

Scandere magnatum; dein exturbando molestam
Pauperiem, rabidámque famem, ditavit egenos,
Depressit avidos, et opes subtraxit avaris: 61 San. 2,45 Felix virgo animi 62 San. 2,45f. cui tanta mereri / credulitas dedit una 67 San. 2,49 quis facta Tonantis 68 San. 2,50 quae tollere laudes 70 San. 2,51 dulci mea pectora motu 71 San. 2,53 respexit ab astris 72 San. 2,53 indignamque humilemque 74 San. 2,56 cumulavit munera 81 San. 2,61 tum fortem exertans humerum dextramque coruscam 83 San. 2,62 menteisque superbas 88 San. 2,66 pauperiemque famemque fugans implevit egenos 62 Sil. 6,132 ceperat alma fides 67 Ov. met. 1,170 magni tecta Tonantis 71 Mart. apoph. 4,2 cum datur altus honos 76 Claud. carm. mai. 10,278 nomen adorabunt populi 80 Verg. Aen. 8,61 supplicibus supera votis 88 Verg. Aen. 6,421 fame rabida
Ac proprium tandem (quô non magis inclytus illi,
Quem daret, est alius) Natum, aeternumque, parémque
Divino Patri, pro nobis gente rebelli,
Tradidit in diram mortem; prô! tanta litari
Hostia debuerat; nec enim pietatis avitae,
Promissique sui, pactique fideliter icti
Cum Patribus, Natis, priscisque Nepotibus esse
Immemor intendit; tales dedit ore Maria
Fatidico voces; Cùm protinus ille tot annis
Vir gravis, attonito cui muta loquela palato
Haeserat, hinc audit praesagia, spectat, et haeret
Lumine defixo tercastis gressibus; illinc
Mille verecundis dum libat suavia plantis,
Tollit ad astra manus, celebrans nova gaudia nutu;
Tum verò dextrâ signat quaecumque Prophetae,
Magnam quêis mentem Deus inspiravit, in orbe
Scripta reliquerunt populis venientibus, inter
Quas Veterum voces est roscidus Imber, in albo
Vellere monstratus tacitè, viridisque Bacillus
Arboris annosae, quem sydera tangere credas;
Dein Rubus accensus, sed nullo absumptus ab igne;
Denique Stella, Patres praeiit quae clara vetustos:
Haec animo repetit dum mystica symbola, rerum
Certa futurarum Vates, ac mente volutat
Quae sub corde gerit non sueti pondera Partûs
Nec non progeniem, quam Coelum Roris ad instar
Depluit in Vellus, quô non pretiosius ullum,
Quin modicum cieat strepitum, se dicit, et esse
Haud dubitat, Rubus ille flagrans, et Virga virescens
Huc delapsa Polô; pariter se Sydus amicum 91 San. 2,69f. sobolem ... / aeternam 96 San. 2,75 sacrificis proavorum atavis stirpique nepotum 103 San. 2,79 tollit duplices ad sidera palmas 103 San. 2,80 testatur gaudia nutu 105 San. 2,82 agente deo 106 San. 2,81 vatum tot scripta priorum 108 San. 2,84 tacitis de nubibus 109 San. 2,85f. e stirpe vetustae / arboris 111 San. 2,87 et priscis stellam de patribus ortam 114 San. 2,89 alto cum corde volutat 115 San. 2,90f. ab aethere lapsam / progeniem 93 Tib. 1,10,4 dirae mortis aperta via est 103 Sil. 11,493 celebrat nova gaudia plausu 105 Verg. Aen. 6,11f. magnam cui mentem animumque / Delius inspirat vates 110 Claud. carm. mai. 26,610 absumptique igne Valentis 113 Lucr. 3,240 quae denique mente volutat 117 Ov. met. 3,569 modico strepitu 119 Val. Fl. 2,62 quae delapsa polo reficit mare
Noverat, hoc tristi in Pelago; sed talia nulli
Omina propalat, nam munia tanta mereri
Haud putat, ast humili tibi pectore, Rector Olympi
Maxime, demissas fert grates, fervida semper
Vibrans in Coelum suspiria. Cynthia terno

-- 24 --

Jam cursu nitida complêrat cornua luce,
Languentemque simul jam ter contraxerat orbem;
Cùm revocare gradum, patriasque revisere sedes
Destinat, indubiis dum comprobat omnia signis
Huic generosa fides: Praesagia postmodo Matris
In paucis charae, sibi dictaque grata reducit
In mentem; secum pariter venerabile versat
Cognatae Penetrale Domûs, terfaustaque tecta,
Humanae Pacis quae suscepêre sequestrum
Coeli Legatum, cui frons crispaverat aurô
Caesariem, et mirae plumis pernicibus alae
Expediêre viam. Proh Cellam Virgine dignam
Hospite! pennigeri quae dulcia carmina Coetus
Saepè beata capis, radiosque Cubilibus hauris
Immissos niveis. Dum charos itaque linquit
Flens consanguineos, coeptum maturat eundo
Gressus iter, notamque premit, quà semita monstrat,
Irrequieta viam; tamen haud obliqua retorquet
Lumina (Coelicolûm quanquam se junxerit illi
Agmen ovans) donec cupidis sacra moenia plantis
Attigerit; Partûs ibi curas, pluraque voluit
Pectore consilia; at gaudet, sibi tempora praesto
Esse Puerperii: Quis ab hac jam Virginis alvo
Dicat abesse Deum, solitos tolerare dolores
Dum non aethra sinit superae pia viscera Nuptae? 121 San. 2,95f. dignam / munere 122f. San. 2,96f. tibi, maxime divum, / grates, rector, agit 126 San. 2,98 ter luce repleverat orbem 127 San. 2,100 cum virgo in patriam 130 San. 2,101f. subeunt dilectae grata parentis / alloquia 136 San. 2,105 cella choris superum lustrata 140f. San. 2,106 Ergo iter inceptum 141f. San. 2,107 relegitque viam per nota locorum 143 San. 2,108f. nec lumina flectit, / coelicolum quanvis sacro circundata coetu 144 San. 2,110 donec ... pervenit 148 San. 2,114 nullos adeo sentire dolores 122 Mart. 7,40,2 pectore non humili 127 Ov. Pont. 3,2,84 ad patrias sedes 133 Sen. nat. 5,18,12 magna pars erat pacis humanae maria praecludi 141 Verg. Aen. 1,418 corripuere viam interea, qua semita monstrat 142f. Lucr. 5,693 obliquo terras et caelum lumine lustrans 144 Ov. fast. 6,62 Praenestinae moenia sacra deae 146 Verg. Aen. 1,657f. nova pectore versat / consilia 148 Ov. Pont. 4,10,69 solito, dum scribimus ista, dolore
Clauserat interea trucis ostia ferrea Jani
Augustus Caesar, Martisque cruenta sopire
Praelia, quà late patet aequor, et ambitus orbis,
Contendit ramo praetensae Victor olivae;
Quum novisse volens, quô cornu divite Regna
Tot subjecta sibi constarent; Oppida, Vici,
Tot terrae, ac urbes spoliis, opibusque superbae,
Quas expilârunt Civilia bella, valerent,
Gentibus imposuit census, quò ferret in Album
Incircumscripti tot mundi nomina, quotquot
Mille plagas, tractusque maris, coelumque profundum,
Solis ad occasum, solis coluêre sub ortum.

-- 25 --

Ergò lege pari sua nomina natio mittit
Quae montes, Aurora, tuos tenet; illa vicissim,
Quam capit Armeniae Regio foecunda; tot imas
Quae pariter valles, ac edita saxa Niphatis
Degit, gens jaculis, tensoque ferocior arcu,
Impigra gens, oris lustrans confinia vastis,
Fluctuat Euphrates, et aquas ubi fundit Araxes;
Strenua progenies, Divûm cui munere fas est,
Germine flaventes multo cum foenore campos,
Messibus usque graves, halans ubi crescit Amomum,
Arcu stridenti, pharetra, telisque tueri;
Convolat è curvis huc montibus incola Tauri,
Quem scopulosa tegit Cautes, et clivus Amani,
Huc quoque Ciciliae praedo, huc et Isaurica quisquis
Arva domat; sequitur qui sylvas, rusque senescens
Pamphyliae, ac Lyciae subigit, resecatque bipenni,
Quique Lycaoniae sudato vomere laetos
Scindit agros; nudis quoque formidanda sarissis. 150 San. 2,117f. bella impia portis / clauserat 151 San. 2,117 Augustus pater 154 San. 2,121 nosse cupit 162 San. 2,125 Ergo omnes lex una movet 163 San. 2,126 qui monteis, Aurora, tuos 164 San. 2,126f. regna illa feracis / Armeniae 165 San. 2,127f. convalles atque alta Niphatae / saxa 167 San. 2,128 gens nota 168 San. 2,130 qua vagus Euphrates, qua devius exit Araxes 169 San. 2,131 et late munere divum 173 San. 2,133 Censetur Tauri passim 174 San. 2,133f. censetur Amani / incola 175 San. 2,134f. praedatorque Cilix et isaurica quisquis / rura domat 176f. San. 2,135 quicunque tuas, Pamphylia, silvas 177 San. 2,137 Lyciam perrumpit aratris 178 San. 2,136 quique Lycaoniam 154 Sen. Med. 65 et cornu retinet divite copiam 156 Verg. Aen. 5,268 opibusque superbi 157 Lucan. 2,231 neuter civilia bella moveret 160 Verg. ecl. 4,51 terrasque tractusque maris caelumque profundum 165 Lucan. 3,245 volventem saxa Niphaten 166 Stat. silv. 3,1,51 tensoque modos imitabitur arcu 170 Ov. Pont. 1,5,26 cum multo fenore
Confluit huc, sociis stipata, caterva Mileti;
Huc Gnidi plebs compta petit, fera stirpsque Cerami,
Et Cariae celebris, praecinctae moenibus altis;
Marmoreae assurgunt ubi pulchro margine pilae,
Urnáque convexos sinuatur opima per arcus;
Utque suo sit nixa Tholo, neque victa fatiscat,
Symmetria graves tollit peregrina columnas;
Hanc struxit rapto redamans Regina marito;
Grex dein omnis adit, quem lenibus irrigat undis
Tortor Maeander lapsu, refluénsque, fluensque;
Quemque premit celebri dilabens amne Cayster,
Pabula candidulus viridi dum littore cygnus
Carpit ibi, placido demulcens aera cantu;
Nec genus acre deest prope lustra metallica degens,
Lapsus ubi agnatas Hermi Pactolus in undas
Divite rura vado lambit; mox turba rigescens
Huc subit Aeoliâ (tua sunt ibi, Mulciber, antra)
Martius emergens gelidis fons cujus ab extis
Scrupea saxa trahit. Mons Ida, praealtaque Turris,
Ajacis tumulus cineres ubi contegit; illuc

-- 26 --

Et sua legârunt stata Symbola; quique canoris
Non inimica colunt Sigêja moenia musis,
Regnáque Trojani Pugilis, bellôque, virisque
Inclyta, nunc verò mutis foedata sepulchris,
Quae cum Remigibus non sicco lumine spectans,
Hellespontiacum dum navita praeterit aequor,
Exclamat: Flevêre maris Nymphaeque, Deaeque
Olim funereis ibi questubus, orba perempto
Cùm laniata comas Thetis illacrymaret Achilli;
Bithyniae coetus, minitánsque frequentia Ponti, 181f. San. 2,140f. qui Ceramon bimaremque Gnidon quique alta tuentur / moenia 186 San. 2,141 dispositis ubi circumsepta columnis 187 San. 2,143 barbara quam rapto posuit regina marito 189 San. 2,144 Maeandri toties ludente recursu 190 San. 2,145 rigat ipse suo mox amne Cayster 194 San. 2,147f. veniens Pactolus ab antris / circuit et rutila non parcior Hermus arena 198 San. 2,150 Idaque 201 San. 2,150f. celebrataque Musis / Pergama 202f. San. 2,152 regna armis ducibusque ducum nunc nota sepulcris 206 San. 2,154 hoc, inquit, litore flentes 208 San. 2,156 Thetis clamaret Achillem 209 San. 2,157 et bitynae classes et pontica late 180 Claud. carm. mai. 276 stipatur sociis 182 Lucr. 5,232 moenibus altis 185 Verg. georg. 1,180 neu pulvere victa fatiscat 188 Calp. 7,68 vernantibus irrigat undis 191 Verg. Aen. 8,83 viridique in litore 198 Varr. ling. Lat. 7,2,6 scrupea saxa 203 Catul. 96,1 si quicquam mutis gratum acceptumve sepulcris 204 Lucan. 8,108 siccaque Thessalia confudit lumina Lesbos 207 Ov. met. 4,139 laniata comas
Rupibus et saevae chorus imminet hisce Carambis;
Suppeditant socios simul alta Sinopis, Halysque,
Quique secant auctum non uno a flumine flumen
Inter Cappadoces, interque cacumina rupis
Caucaseae, moerens ubi Japetus haeret, et instat
Thermodontiacus prope Torrens, Thraxque scelestus
Pugnat ubi; mediumque patet porrecta sub axem
Frigescens Rhodope, saevit glacialis et Haemon,
Pulsat ubi Aemoniae scopulos spumantibus undis
Axius, adjectos qui ditans fertilis agros
Frugibus, umbrosisque tegens Haliacmona ripis,
Porrigit armentis uberrima pascua: longo
Ordine succedit Pharsalia Turma, nefandum
Bellonae exemplar, truce funebris ense cruentis
Mars ubi Romulidûm jam bis desaeviit armis:
Vos quoque progeniem, modò diruta Pergama, vestram
Tunc misistis eò, vos Urbes, Graja colebat
Quas gens belligerûm, virtute insignis, et armis,
Nil opis externae cupiens, nil indiga laudis,
Ingeniis sed fisa suis, immotáque cunctis
Casibus, ex alto mortalia ludicra spernens;
Sive sit extremae conterminus incola ripae,
Sive cavernosis illum mons contegat antris,
Seu quatiant validis hunc fluctibus aestus, et altum:
Nec languere morâ, sed et illuc mittere censum
Epirus satagit, motas ubi temperat undas
Fronte tumescenti Thetis Acroceraunia circum:
Alcini Regis ditio, veterumque superba

-- 27 --

Regna Liburnorum, quamvis non axe sub uno,
Quotquot et Illyricus tenet ambitus, atque peramplum 210 San. 2,158 paret scopulosa Carambis 211f. San. 2,159f. fervet simul alta Sinope, / fervet Halys quique immensis procul amnibus auctus 213 San. 2,161 Cappadocum medios populos 215 San. 2,163 Thracum mavortia tellus 217 San. 2,164 algentem Rhodope procurrit in Aemum 218f. San. 2,165f. per saxa ruit torrentibus undis / Axius 220 San. 2,166 umbrosaeque tegunt Halyachmona ripae 222 San. 2,167 diris omen Pharsalia bellis 225 San. 2,170 Vos etiam vestros his adiunxistis alumnus 226 San. 2,171 vacuis iam moenibus urbes 227 San. 2,172 gens optima morum 232 San. 2,174 montesque tenetis 235 San. 2,176 Tum latus Epiri 236 San. 2,177 attollunt summo caput Acroceraunia coelo 237 San. 2,178 iamque Alcinoi dat regia censum 238 San. 2,179 impactique Liburni 239 San. 2,179 illyricaeque manus 210f. Val. Fl. 5,107f. alta Carambis / raditur et magnae pelago tremit umbra Sinopes 218 Verg. Aen. 3,268 fugimus spumantibus undis 220 Hor. carm. 3,1,23 umbrosamque ripam 221 Verg. Aen. 1,395 ordine longo 225 Ov. met. 13,520 post diruta Pergama 228 Claud. carm. mai. 17,4 nil opis externae cupiens, nil indiga laudis 231 Lucan. 1,194 in extrema tenuit vestigia ripa 233 Lucan. 5,618 tam validi fluctus 235 Ov. met. 12,580 cuspide temperat undas 237 [Tib.] 4,5,4 regna superba
Quotquot perlustrat pelagus, confinia Cretae,
Siciliaeque inter loca naufraga, pendere certos
Non renuunt nummos; neque defuit inclyta palmis,
Imperióque potens regio terráque, maríque,
Mars ubi sanguineis persaepè infrenduit hastis,
Floruit ac pariter lauris ubi major oliva:
Flósque, decusque Virûm, Marii, pubesque Sabella,
Assuetique malo Ligures, Volscique veruti,
Caesar ubi, Decii, Titi, magnique Camilli,
Scipiades duri bello, Pugilesque, Ducesque,
Quà mare, quà tellus spectat, domuêre rebelles;
Submisêre suum dives quoque Rhenus, et Ister
Vectigal, nemorum qui per salebrosa volutus
Pascere non populos, non lambere desinit urbes,
Donec ad optatam tumido fluit impete Peucen;
Eque suis pensum mavortia Gallia sylvis
Congerit, Augustis Latiô dignata triumphis,
Quam findunt Araris, Rhodanus, quam permeat ingens
Sequana, velivoloque celer rigat amne Garumna;
Fertque numisma suum quemcumque nivosa Pyrene
Rupibus herculeas prospectat ad usque columnas;
Solvit Anas mulctam; geminisque venustus obedit
Duria littoribus: Baetis quoque cinctus olivis,
Auriferamque Tagus qui gurgite volvit arenam,
Quique suo terras illustrat nomine Iberus
Prompta tributa ferunt. Aliâ mox parte, priori
Asperiore, suas fera congregat Affrica vires;
Hinc Getula cohors, celeresque nocentia Mauri
Rimantur nemora Atlanti, dispersaque Lucis
Rustica tecta; Domos illinc quicunque nigrantes 242 San. 2,183 terra inclyta 243 San. 2,181 cui late imperium terraeque marisque 251 San. 2,190 hinc Rhenus pater indigenas 252-254 San. 2,191-193 qui silvarum per vasta volutus / pascere non populos, non lambere desinit urbes, / donec ad optatam rapido venit agmine Peucen 255 San. 2,194 proceras scrutatur Gallia silvas 256 San. 2,195 caesareis Latio dignata triumphis 257f. San. 2,196f. quam Rhodanus, quam findit Arar, quam permeat ingens / Sequana piscosoque interluit amne Garumna 259f. San. 2,198f. praerupta Pyrene / rupibus herculeas prospectat adusque columnas 261 San. 2,200 cogit Anas 262 San. 2,201 Duria et albenti Baetis praecinctus oliva 263 San. 2,202 auratamque Tagus volvens sub gurgite arenam 264 San. 2,203 quique suo terras insignit nomine Iberus 265 San. 2,204 Parte alia 266 San. 2,204 circunvocat Africa vires 267f. San. 2,205f. getuli maurique duces rimantur opaci / Atlantis nemora et dispersa mapalia silvis 243 Lucr. 3,837 terraque marique 246 Verg. georg. 2,167 pubemque Sabellam 247 Verg. georg. 2,168 Volscosque verutos 248 Verg. georg. 2,169 Decios Marios magnosque Camillos 249 Verg. georg. 2,170 Scipiades duros bello 259 Sil. 1,352f. nivosae / Pryenes trabs 260 Sil. 1,142 Herculeis Garmantica signa columnis 261 Ov. met. 14,6 gemino ... litore 263 Sil. 16,560 qua Tagus auriferis pallet turbatus harenis
Massilûm, quicunque specus, latebrasque, vel hortos
Incolit Hesperidûm, vallataque montibus arva:
Sive jacens ustâ baculo innitatur arenâ
Pastor, seu felix aurum super arbore natum
Decutiat, Lybicos aut sternat is ense leones;
Et qui conjunctis immania saxa revolvunt

-- 28 --

Bobus aratores; dein quà Carthaginis arces
Procubuêre solo, tritaeque in littore turres
Nil nisi busta notant; sistit se turba Macarum,
Et cum Barcaeis Nasamon, qui proxima Ponto
Nudus rura tenet, spoliis quem barbara raptis
Syrtis alit; siquidem vacuis populator arenis
Imminet, et nullos, nisi rapto vivat acervos
Novit opum; veniunt Garamantes, et Indi
Cum Psyllis, patriae quos nutrit virus Echidnae;
Quique Cyrenaeas proscindunt vomere glebas,
Proficuósque legunt succis medicantibus herbas;
Quos quoque Marmaridûm complectitur orbita, quique
Pascua tot servant Aegypti; denique quotquot
Ambit thuricremis Meroe foecunda colonis,
Quos Paradisiaca surgens ab origine Nilus
Per septena fovet felicibus ostia lymphis.
Ipse Senex etiam custos fidissimus illuc
Intrepidos movit cum Sancta Virgine gressus,
Quem par ardor habet, patriis sub moenibus, aequè
Ac reliqui, fixum cum nomine tradere censum:
Hinc tot regna stupens, tot prisca palatia cernens,
Quae Proavi rexêre sui pietate, fideque,
Attenta secum reputabat mente trophaea
Tot Regum, ac Procerum longo ordine facta suorum; 271f. San. 2,210-212 Massylum quicunque domos, quicunque repostos / Hesperidum lucos munitaque montibus arva / incolit 272f. San. 2,207f. inventus arena / seu pastor 274 San. 2,209 saevos latebrosa ad tesqua leones 275 San. 2,213 vertentes immania saxa 276f. San. 2,214f. qua devictae Carthaginis arces / procubuere iacentque infausto in litore turres 278 San. 2,222 Iamque Macas 279 San. 2,223 Barcaei, venere suis Nasamones ab arvis 280 San. 2,225 spoliis onerantur 281 San. 2,224 per Syrtes 281 San. 2,226 cumulos extantis arenae 283f. San. 2,228 Postremo Psylli garamanticaque arva tenentes 285 San. 2,229 quique cyrenaeas suspendunt vomere glebas 286 San. 2,230 laudatasque legunt succis praestantibus herbas 287f. San. 2,232f. qui pascua servant / Aegypti 289 San. 2,233 Aegypti Meroesque 290 San. 2,234 Nilus ab aethereo ducens cunabula coelo 292f. San. 2,235 Nec minus et casta senior cum virgine custos 297f. San. 2,239 secum proavos ex ordine reges 298f. San. 2,241 mente recensebat tacita numerumque suorum 272 Ov. met. 14,655 innitens baculo 276 Verg. Aen. 1,298 pateant Carthaginis arces 279 Lucan. 9,439 proxima Ponto 280 Verg. Aen. 10,449 spoliis ego iam raptis 281 Prop. 2,25,7 in vacua requiescit navis harena 282 Verg. Aen. 7,749 vivere rapto 284 Ov. met. 4,501 virus Echidnae 285 Lucr. 1,211 vertentes vomere glebas 290 Ov. trist. 2,559 surgens ab origine mundi 292 Ov. fast. 5,45 fidissima custos 294 Verg. Aen. 11,882 moenibus in patriis
Inde sui generis monumenta decora, Patrumque
Stemmate non humili, sed principe stirpe satorum,
In quibus ambitio, furor aut malesanus agendi
Haud sedem fixêre suam, sed proxima Coelo
Relligio, vitaeque tenor memorandus, et aequi,
(Quanquam tunc esset pauper, neque cognitus ulli)
Enumerare parat celeberrima gesta, remotas
Emensus terras: Quum praetergressus avitae
Rura Galilaeae, dein undique septa profundis
Culmina Carmeli convallibus, arváque celsi
Splendida Thaboris, nec non Samaritidos orae
Tractus finitimos, ubi surgunt mille virentes
Arboribus colles, tremulaeque cacumine palmae,
Urget iter; laeva Solymam sed parte relinquit;

-- 29 --

Ac tandem abrupti superans fastigia Clivi,
Circumquaque domos, ac oppida cernit, Olympi
Aemula, dignoscens patrios è mole penates:
Tum verò in lacrymas effusus, amoris, et irae
Signa, notamque suae, singultibus ilia pulsat,
Hisque Bethlemiticas reveretur vocibus arces:
O Muri, ò turres, defensaque moenibus altis,
Claráque compositis penetralia, claustraque saxis!
Vos Proavûm Sedes, urbesque, focosque meorum,
Demissè veneror: Tuque ò cultissima tellus,
Tot Genitrix, nutrixque Patrum, Regumque vetusta,
Cernere cui dabitur, quem sol, quem luna, Polúsque,
Qua vergit duplex Horizon, metuuntque, coluntque,
Salve iterum! tu sola Jovis formidine matrem
Percelles Cretam, medio quae turgida Ponto
Urbibus insignis centum, tunc cernua ponet 305 San. 2,242 quanvis tunc pauper, quanvis incognitus ipsis 306-308 San. 2,249 Iam fines, Galilaea, tuos emensus 309f. San. 2,245 Carmeli valles quaeque altus vertice opacat / rura Thabor sparsamque iugis samaritida terras 313 San. 2,247 solymas a laeva liquerat arces 315 San. 2,248 tecta domorum 317 San. 2,250 lacrimis urbem veneratur 320 San. 2,252 Bethlemiae turres 323 San. 2,254 tuque o terra 324 San. 2,254 parens regum 325 San. 2,255 cui sol et gemini famulantur 327f. San. 2,256 salve iterum: te vana Iovis cunabula Crete 304 Ov. heroid. 17,14 tenor vitae 306 Lucr. 2,534 terrisque remotis 312 Ov. met. 5,103 tremulis altaria palmis 313 Ov. met. 7,357 a laeva parte reliquit 318 Verg. Aen. 9,415 singultibus ilia pulsat 320 Verg. Aen. 1,95 Troiae sub moenibus altis
Acre supercilium; centum validissima portis
Te quoque Thebarum munimina prisca pavebunt,
Et celebris gemina Latonae prole rubebit,
Ac delusa fremet Delos; tandemque superba
Roma Virûm, rerumque potens, quae culmina stellis
Fert propior, cujus faustas dum gloria bigas
Instruit, ad currum telluris colla, marisque
Illigat, et septem turritis moenibus arces
Erigit una sibi, sceptrumque submittet ovanti
Prona sibi, fasces, et quas regit orbis, habenas.
Sic devotus ait, senióque, viaque gravatus
Joseph, et tota passim regione pererrat
Undique circuitum, tardéque moventis aselli,
Conjugis obsequio latus icit, et incitat, illuc
Donec migrârint, sua quò mens tendit, et ardor.
Jamque per emeriti surgens confinia Phoebi
Titanis late mundo subvecta silenti
Roriferô gelidum tenuaverat aera curru;
Cùm Bethlemiticae pertingit ad urbis apertas
Par sanctum portas: primo citò limine spectat
Plebe scatere vias, sexus, aetatis et omnis,
Per fora, perque domos densas concurrere nubes;

-- 30 --

Huc studiò mixtum confluxerat undique vulgus;
Turba frequens; intus nec se capit ipsa, sed urget
Se magis, et simili semper cursu, atque recursu,
Volvitur, unde fluit, se seque reciprocat aestus;
Censeres illuc longinquo ex aequore vectas
Ad merces properásse, vel inflammantibus agros
Hostibus, in tutum pavidos celerâsse colonos;
Mille per anfractus, nullo discrimine, raptim 332 San. 2,259 geminos Latonae extollere partus 334 San. 2,261 rerum terrarumque inclyta Roma 348 San. 2,268 plenam conventibus urbem 349 San. 2,269 extremo e limine 352f. San. 2,270f. Mixtum confluxerat undique vulgus / turba ingens 356f. San. 2,271f. credas longinquo ex aequore vectas / ad merces properasse 358 San. 2,273 hostibus in tutum trepidos fugisse colonos 359 San. 2,274 perque anfractus 332 Ov. met. 4,514 gemina visa est mihi prole 337 Ov. am. 3,8,47 turritis incingere moenibus 341 Verg. Aen. 6,886 tota passim regione vagantur 345 Stat. Theb. 1,336 iamque per emeriti surgens confinia Phoebi 346 Sen. Herc. fur. 862f. silentis / otium mundi 349 Verg. Aen. 2,469 primoque in limine 351 Ov. met. 15,537 densas obiecit Cynthia nubes 356 Lucan. 3,164 longinqua vexit super aequora 359 Lucr. 5,1314 nullo discrimine
Una omnes ruere, ac pansis effervere valvis;
Cuncta replêsse viros, confusoque ordine matres:
Hinc pecus, agricolas illinc; hos jungere plaustra,
In campis illos tentoria figere, plures
Sternere porticibus centena Cubilia, totam
Collucere focis vidisses protinus urbem;
Vocibus, et resono compleri cuncta tumultu
Dum videt ista Senex Custos, immobilis haeret,
Intentos volvens oculos, terramque, polumque
Misceri admirans, sibi nec superesse pusillae
Vilia tecta casae, simul, inquit, eamus uterque,
Quò nos aethra, Deusque vocant, Patrumque sacrata
Nos direxerunt oracula. Surgit ab Urbe
Non procul exiguo protensa Caverna recessu
Arte laboratum nulla, sed Numinis alta
Crede Mapale manu, structura dignius omni,
Utpote quod tantis, velut Aula superba, vel Arcus,
Serviat hospitibus, Coelo famuletur et ipsi,
Haud secus ac Phrygiis diducta Theatra cylindris,
Ponè fatiscentem scopuloso in vertice Cryptam
Faucibus angustis, adituque voraginis arcto
Conspicit; intus erat laqueata cubilibus imis,
Atque cavis fabricata petris, vel marmore picto
Tum species non vana domûs, tum pumice Fornix,
Vestibulumque tophis, trabibusque perenne propinquis
Civibus hospitium: mavult hoc Aedibus Antrum
Principis huc illuc errans praeponere (namque
Aetheris alma cohors ambos comitatur euntes
Ad metam) Virgo cum Conjuge Virgine Conjux;

-- 31 --

Hos ubi cimmeriis nox obruit atra tenebris, 361 San. 2,275 cuncta replesse viros confusoque ordine matres 362 San. 2,276 permixtos pecori agricolas: hos iungere plaustra 364 San. 2,277f. discumbere apertis / porticibus 366 San. 2,278 resono compleri cuncta tumultu 369f. San. 2,282 nec superesse locum tecto videt ’ibimus’ inquit 371 San. 2,283 quo deus et quo sancta vocant oracula patrum 377 San. 2,288 hospitio coelum acciperet 388 San. 2,293f. cum coniuge sancta / devenit 360 Verg. Aen. 8,689 una omnes ruere 367 Verg. Aen. 7,250 immobilis haeret 368 Verg. Aen. 7,251 intentos volvens oculos 374 Verg. Aen. 1,639 arte laboratae vestes 379 Sil. 8,389 scopulosi verticis 380 Verg. Aen. 11,525 angustaeque ferunt fauces aditusque 382 Stat. silv. 2,2,88 marmore picto 386 Stat. Theb. 10,168 huc errat et illuc 389 Amm. Marc. 29,2,4 velut in Cimmeriis tenebris
Sedit in hocce specu tot casibus actus uterque:
At super his Joseph, cujus praecordia dirae
Torquebant curae, ramis, foliisque cupitas
Suscitat extemplò flammas, dein arida circum
Nutrimenta ferens illuminat igne recessum;
Apparat et Sponsae Thalamum, foenile, cubanti,
Membraque discincto sanctissima velat amictu;
Armentumque duplex, blandis prope lenius agnis,
Invictumque malis; operum, patiensque capistri,
Alligat apposito Praesepis stipiti: id ipsum
Fortè locavit ibi palmis, ac vimine textum
Ingenio natura suo; Nunc pandere fixum est
Non Pindi arcanos, ast Omnpotentis Olympi,
Quos adjecta tegit seriò Cortina, recessus;
Quò nunquam Phoebus, nunquam subiiêre Camoenae,
Quos neque Calliope cecinit, neque Delphica tellus,
Non Claros, aut Tenedos, Pataraeaque Regna, satisve
Pindarus, aut Helicon coluit, non Castalis unda:
Vos ergò astriferae qui degitis Atria sedis,
Bisseno lapidum textu rutilantia, cujus
Fundamenta tenent grandes miro ordine gemmae,
Substructaque sedent lapidis compagine vivi,
Quem Deus ipse manu tantae in fundamina molis,
Demittit Coelo primum, quo fabrica fidat
Omnis, et aeternâ furgat solidissima petrâ,
Vos mihi sinceros non torto tramite calles
(Si tamen id mereor) faciles monstrate, viamque
Pluribus haud tritam: Jam sacrosancta tenemus,
Vagit ubi Christus, Cunabula; dicere plausus
Quis queat, Aligerûm dulcis certamina cantûs, 395f. San. 2,296f. aegra cubantis / membra 399 San. 2,297 mox alligat ipsos 400 San. 2,300 palmarum vimine textum 401 San. 2,301 Nunc age 404 San. 2,301f. nunquam audita sub antris / Musarum ve choris celebrata aut cognita Phoebo 407 San. 2,301 castaliis quae nunquam audita sub antris 408 San. 2,303 vos 416 San. 2,304 si merui, monstrate recessus 391f. Stat. silv. 2,2,148f. longae / praecordia curae 393f. Verg. Aen. 1,175f. suscepitque ignem foliis atque arida circum / nutrimenta dedit 400 Verg. georg. 4,34 alvaria vimine texta 402 Verg. Aen. 10,1 domus omnipotentis Olympi 405 Ov. met. 1,515 Delphica tellus 409 Claud. carm. mai. 18,225 grandibus India gemmis
Qui circum splendent adamante, et sydere texti?
Pastorumque togas, purâ quae luce renident;
Quisque suas viridante comas diademate cingunt,
Gestantes nitidas, victorum insignia, palmas?
Gaudia, pax, moduli, festus strepit undique Paean,
Virginis interea dum proditurus ab alvo,
Ac recubans foeno vagitus edet Jesus.

-- 32 --

Illuc ergo gradum, mentemque reflectere firmum est,
Quò nulli Vatum, nullos licet ire profanos,
Qui sternant sacris iter exitiale Poetis.
Haec inter sensim nox in sua regna subibat
Astrigeris invecta rotis, cùm belva, satúmque
Conticet, et roseas abdunt jam nubila bigas,
Irrepuntque, pigro quae sparsa papavere languent,
Otia blanda; superque foco dum desiit ignis,
Attollens oculos, iterumque, iterumque relabens,
Non prius umbroso caput acclinavit in antro,
Distentusque Senex curis, somnóque gravatus,
Quàm cùm Bethlemicis nova lux affulserat oris,
Et sanctum Praesepe super Saturnus obibat
Fronte Jovem nitida; laetos accendit et ignes
Jupiter; ardentes Mavors leniverat iras
Efferus; obliquos Caelo Sol ibat in Orbes;
Indivisa comes solem Cytheraea premebat,
Mercuriusque sequens famula face; menstrua cursum
Luna, laborantem vario discrimine formam
Ore gerens, propior terris elementa legebat;
Dein subitò erumpunt voces, totisque canentum
Ordinibus placidum modulatur pugna canorem,
Angelicumque melos prope dant, et rauca tubarum 424 San. 2,305 ad cunas et gaudia coeli 428 San. 2,308 vatum vestigia 430 San. 2,309 nox tardis invecta quadrigis 434 San. 2,315 in cineres consederat ignis 436 San. 2,317 senior caput acclinaverat antro 447 San. 2,321 voce canentum 420 Val. Fl. 4,93 sidere textam 421 Verg. Aen. 2,591 pura per noctem in luce 430 Prop. 3,11,32 in sua regna 431 Verg. Aen. 12,77 puniceis invecta rotis 432 Verg. Aen. 7,26 roseis ... bigis 435 Ov. fast. 1,283 attollens oculos 437 Plin. panegyr. 86,2 distentus imperii curis 438 Verg. Aen. 9,110 nova lux 445 Sil. 5,393 vario discrimine 446 Tib. 3,7,159 propior terris
Aera procul; resonat laetis clangoribus aether;
Aligeri in numerum conspirant: carmina nervis
Suavibus ingeminant; discrimine Musica crescit
Multiplici: Novit modulamina coelica Virgo,
Et Partûs vicina sui monimenta prehendit;
Idcircò excussit sibi se, cubitoque levata,
Quid sonet, ac circum niteat, scitatur; et ore
Verùm corde magis vibrat has super astra loquelas:
O’ qui perpetua mundum ratione gubernas,
Terrarum, Coelique Sator, qui tempus ab aevo
Ire jubes, facilesque meis das vocibus aures!
Hora venit tandem, tua quâ sanctissima Proles,
Non hominis mixto sexu, sed flamine Coeli
Obnubente animam, sub amicas prodeat auras;
Terraque flexivagi cieat discrimina cantus,

-- 33 --

Per varios fugitiva modos, simul ordine concors
Dissidium plaudat fidium mihi laeta propago;
Inque diem vertat noctem modò Machina taedis
Inclyta sydereis, ac longo limite Lucus
Aurea fulgentis pandat miracula Coeli,
Aureaque attonitis pandat spectacula terris.
Ecce tibi fructum, qui jam maturuit, ecce,
Quod genus humanum redimet, teramabile Pignus!
Tuque tuere, precor, metuende Creator, ab alto
Virgineum Matris florem, meritúmque pudoris
Juge verecundi! Tuque, ò dulcissime Fili,
Quem gremio gaudens foveo, salus unica mundi,
Ah tandem prodi in lucem! te dulcia mammae
Pabula carpentem, plantisque, manúque jocantem
Praestolor impatiens; tibi basia mille litabo, 454 San. 2,322 partusque instare propinquos 471 San. 2,331 En tibi maturos fructus 475f. San. 2,334f. Ergo ego te gremio reptantem et nota petentem / hubera, care puer, molli studiosa favebo 451 Prop. 3,3,35f. carmina nervis / aptat 455 Ov. met. 11,621 excussit tandem sibi se cubitoque levatus 460 Val. Fl. 7,419 da vocibus aures 463 Sil. 17,209 auras poscit amicas 468 Verg. Aen. 2,697 longo limite 469 Ov. met. 2,17 caeli fulgentis 472 Lucr. 2,342 genus humanum 479 Catull. 5,7 basia mille
Tu pariterque mihi; quòd si gemebunda ciebis
Lamenta, inncouum faciam te carpere somnum,
Ore canente melos, totoque sonante recessu;
Pendentemque meis, leve pondus amoris, ab ulnis,
Fasciolisque dein strictum, foenóque reclinem,
Quem specus impertit, Cunarum carcere claudam.
Sic ait illa, suoque cupit gaudere per aevum
Sponso, Progenieque frui; Pia mulcet et almis
Vocibus Aligerûm sua corda; sonisque tubarum,
Et chelyum, quêis blanda chori modulamina circum
Pangebant superi, curas, et amara levabat
Taedia, congesto malesarti stramine Luci.
Jamque diem ad metam, revoluto tempore, Titan,
Utque Parens fieret felix, adduxerat horam;
Quis modo me fulcit, quis dirigit alta petentem?
Sensa quis indocili, quis sancta oracula vati
Suggerit, ut dignè tantum de Virgine Partum
Evolvam! Tu, Diva potens, rege, quaeso, poetam!
O tibi sint laudes! divinitus efferor, oras
Jam super aethereas: mihi cominùs aurea fulgent
Tecta aeviternae sedis, radiataque passim
Atria Chrysolitis, et limina texta Pyropis;

-- 34 --

Jamque triumphantis plaga caerula panditur aethrae,
Coelicolûmque trahens, facto velut agmine, turmas,
Orbibus éque suis astrorum ex ordine pompam
Educens, totos Axis mihi sistit aperti
Regnantum coetus, mirum quò cernere possint
Prodigium spectaclum, insolitum, ingens, nobile, summum;
Dumque sacrata cano, procul hinc, procul este profani,
Degeneresque mei sensus! Jam libera curis 486 San. 2,339 Sic memorat 487 San. 2,339 fruiturque deo 492 San. 2,341 revoluto sidere 493 San. 2,342 hora propinquabat 494 San. 2,342 Quis me rapit? 497 San. 2,342f. Accipe vatem, / diva, tuum; rege, diva, tuum 507 San. 2,346 mirum, indictum, insuetum, ingens 508 San. 2,347 dum sacra cano 509 San. 2,346f. absistite, curae / degeneres 483 Ov. met. 2,161 leve pondus 495 Verg. Aen. 8,131 sancta oracula 497 Ov. am. 3,10,35 diva potens 499f. Verg. Aen. 6,13 aurea tecta 502 Lucr. 5,481 plaga caerula 503 Verg. Aen. 1,82 velut agmine facto
Jamque soluta metu sêcli Regina futuri
Perstiterat constans, et nil cum corde caducum,
Nil fluxum reputans; Pater altus, et ipse
Natus; quíque prius, quàm sol, quàm luna niteret,
Spiritus ibat amans super astras flammeus undas,
Confirmant, reparantque malis, animumque periclis:
Mox Divae in mentem redeunt quaecunque verendus
Protulit Interpres; minimo sine pondere lapsi
Jam menses, unquam proprio nec inusta pudori
Vel nota, vel labes: Clausa cùm protinus alvo
(O nox Coelitibus laetissima, grataque terris,
Quae nobis liquido sic intemerata sereno
Fulsisti nunquam!) stipulae prout Illa rigenti,
Stramineaeque strui tacitas innixa jacebat
Intra speluncae latebras, spectantibus astris,
Ac toto mirante Polo, Bethlemque stupente,
Edit onus Virgo, qualis cùm vere tepenti
Per matutinas albescere visa tenebras
Rosiferis Aurora comis, et solis ad ortum
Spargit inaurato radiata rosaria Coelo,
Circumquaque micant teretes per gramina guttae:
Jamque madet tellus, madet uda veste viator,
Irriguaeque stupens vim non sensîsse pruinae,
Humenti gressu neglectas proterit herbas:
Magna, stupenda fides! Vitales lucis in auras
Jam jam prodierat divinus, humillimus Infans;
Et paleis, foenoque latus malefultus agresti,
Vagitu implérat primo stabulumque, gregemque;
At nullos Genitrix intra praecordia motus,

-- 35 --

Sive repercussos non sueti ponderis ictus 510 San. 2,348 iam non tacta metu saecli regina futuri 511 San. 2,349 nihil ipsa suo cum corde caducum 512f. San. 2,350 nil mortale putans: illam natusque paterque 513 San. 2,351 quique prius quam sol coelo, quam luna niteret 514 San. 2,352 spiritus obscuras ibat super igneus undas 516f. San. 2,354f. Praeterea redeunt animo quaecunque verendus / dixerat interpres 517 San. 2,355 acti sine pondere menses 518 San. 2,356 servatusque pudor 519 San. 2,356 clausa cum protinus alvo 520 San. 2,357 o noctem superis laetam 522 San. 2,358 stipulaque innixa rigenti 524f. San. 2,359 spectante polo spectantibus astris 526 San. 2,360 edit onus: qualis rorem cum vere tepenti 527 San. 2,361 per tacitum matutinus desudat Eous 530 San. 2,362 et passim teretes lucent per gramina guttae 531 San. 2,363 terra madet, madet aspersa sub veste viator 532 San. 2,364 pluviae vim non sensisse cadentis 533 San. 2,365 gelidas hudo pede proterit herbas 534 San. 2,366 Mira fides! 534f. San. 2,366f. in auras / prodierat 536 San. 2,367 foenoque latus male fultus agresti 538 San. 2,369 Alma parens nullos intra praecordia motus 539 San. 2,370 devexi ponderis ictus 511 Sil. 7,57 oblitaque corde caducum 512 Stat. Theb. 7,84 pater altus 526 Ov. ars 3,185 vere tepenti 530 Auson. de ros. nasc. 9 teretes concludere guttas 534 Lucr. 3,405 vitalis suscipit auras 538 Ov. rem. 79 modici tangunt praecordia motus
Senserat; intactis haerebant viscera claustris,
Constabat firmis cor et inviolabile fibris;
Haud secùs, ac speculi glacies, quae pura nitenti
Luce micat; penetrat, sed non vis ignea laedit,
Cùm jubar auricomum solis, radiosque polita
Fronte bibit, calidumque, gelu renuente, reflectit,
Accendens validas peracuta cuspide flammas;
Naevus abest; nocuae nec mollis anhelitus aurae,
Nec levis hanc maculat suffusa visculus umbrâ.
Contegit Alma Parens tepefacto tegmine Prolem,
Exceptámque sinu, leviterque ad pectora pressam
In Praesepe locat, pannis, foenoque reclinat:
Hanc respiranti mansueta jumenta fovebant
Ore (stupescat homo virtutis mystica Divae
Robora!) procubuit bos cernuus illicò, natum
Cognoscens Dominum, simul et, mora nulla, recumbit
Pronus Asellus ibi, veneratus poplite curvo
Authorem Coeli, et terrae: Benefaustus uterque!
Hinc procul abscedat mendacis fabula Cretae,
Antiqui referens commenta jocantia furti,
Sidoniam mare per medium vectâsse puellam;
Nec, sua dum Baccho sacrat Orgia foeda Cithaeron
Saltantes inter Thyasos, vinoque madentes,
Vos notet obsequio Senis invigilâsse profani:
Solis namque Deum vobis, et Pignus Olympi
Nosse datum, solis Cunabula sacra tueri;
Dum madidas igitur volvet maris aestus arenas,
Dum rotet astra polus, feriant dum littora venti,
Gramina dum tellus, citharam dum Phoebus amabit,
Semper honos, vestrumque decus, nomenque manebit, 540 San. 2,371 senserat; haerebant immotis viscera claustris 550 San. 2,378 exceptumque sinu blandeque ad pectora pressum 551 San. 2,379 detulit in praesepe 552f. San. 2,380 ore fovent iumenta 554f. San. 2,381f. agnoscens dominum procumbit humi bos / cernuus, et mora nulla simul procumbit asellus 556 San. 2,383 trepidanti poplite 558 San. 2,384 fabula Cretae 559 San. 2,385 polluet antiqui referens mendacia furti 560 San. 2,386 sidoniam mare per medium vexisse puellam 561 San. 2,387 aut sua dum madidus celebrat portenta Cithaeron 562 San. 2,388 infames inter thyasos 563 San. 2,389 arguet obsequio senis insudasse profani 564f. San. 2,390 solis quippe deum vobis et pignora coeli / nosse datum, solis cunabula tanta tueri 569 San. 2,395 vestri semper referentur honores 543 Ov. met. 1,26 ignea ... vis 555 Ov. met. 1,167 mora nulla 558 Auson. Cupid. cruc. 28 Minoia fabula Cretae 562 Claud. carm. mai. 10,79 vinoque madentes 566 Ov. met. 12,239 madida resupinus harena 567 Claud. carm. mai. 5,527 dum rotat astra polus, feriunt dum litora venti
Vestraque jugè fides sacro paeane coletur.
Quis tibi tunc sensus, dum cernis talia, Virgo?
Quae tua corda subit dulcedo, Polique voluptas,
Cùm duo bruta tuis mirè famulantia Cunis,
Abjectaeque Casae sacros adhibentia ritus
Spectares Domino caput inclinare supremo,
Mox et utrumque genu? dein ad spectâcla phalanges

-- 36 --

Allicere aethereas? Hominum, rerumque Creator!
Prô quae tanta valet stimulos lenire ferinos
Industris ratio? mites in pectore motus
Quis calor elicuit, vel quae prudentia belvis
Indidit? ut Regem, quem non voluêre tot urbes,
Regna recusârunt, populi repulêre, bonique,
Quêis sacras aedes, Delubra, Arasque tueri
Tradita cura fuit, jam segnis Asellus, et impos
Cum Bove torpenti curvatis Numen adoret
In Cunis genibus? Sic Diva potentia ludit!
Interea Joseph membris languore solutis,
Excitusque sono pueri plorantis, opaci
Desidiem Morphoei gemino de lumine tersit:
Jamque videt, prô quale decus, quae spicula flammae
Coelitus emissae! quae carmina, jubila, plausus!
Hîc alios soles, hîc altera sydera cernit;
Infantem spectat Superi vi Pneumatis ortum,
Uxoremque stupet solitò plus ore nitentem,
Aspectuque magis, plus jaspide, plusve smaragdo
Splendentem; non ora tamen, vel lumina circum
Torquentem; in Divo prô quanta modestia vultu!
Talibus at stupidam visis, et voce Deorum,
Sublimemque solo laeta cingente caterva 570 San. 2,396 vestra fides 571 San. 2,397 Quis tibi tunc animus 572 San. 2,397 quae sancto in corde voluptas 573 San. 2,398 tuis famulantia cunis 575 San. 2,400 genua inclinare 578 San. 2,402f. quae tanta rudes prudentia sensus / leniit? 580 San. 2,404 excivit calor 581 San. 2,405 ut quem non reges, non accepere tot urbes 582 San. 2,406 non populi 583f. San. 2,406f. quibus una aras et sacra tueri / cura fuit 584 San. 2,407 iam segnis asellus 585 San. 2,407 iam bos torpens 588 San. 2,410 excitus somnum expulerat 590 San. 2,411 iamque infantem videt 595 San. 2,412 maiorem aspectu maiori 599 San. 2,414 superum cingente caterva 585f. Amm. Marc. 17,10,3 genibus curvatis 587 Ov. met. 11,612 membris languore solutis 588 Petron. 71,11 puerum plorantem 590 Mart. 11,53,3 quale decus formae
Coelicolûm; qualis Titanius Ales ab Indo
In nostrum si fortè migrat nitidissimus orbem,
Par astris vitâ, vincens quoque sydera pennâ;
Lumina cui radiant, depictaque flammeus ora
Cingit honos, rutilum cervice intermicat aurum,
Frontem crista tegit, pingunt maculosa rubentes
Terga, pedesque notae; volucres comitantur euntem
Innumerae: stupet ipsa cohors, argutaque mille
Foedera concentum variat; passimque loquaces
Conspirant aurae in numerum, nec dulce remittit
Dissidium vocale phalanx: Miratur amoenum,
Insolitumque jubar Joseph, miratur et illos
Agminis aetherei cantus; tum sensibus expers,
His et deliciis victus, perplexus, et impar
Ferret ut augustam populi Coelestis in Antrum,

-- 37 --

Delapsi tetricum, pompam, lucémque, melósque,
Concidit attonitus, trepidásque inflexit in ulnas
Pallentem vultum; defixa subinde modesto
Obtutu tenet ora, soloque immobilis haeret:
Admirabundi propè conspexêre jacentem
Hîc illum superi, viditque piissima Conjux;
Nec perpessa gravi sua membra senilia somno
Praeverti, dextrâ fulcit, quò surgat, et aegrum
Dat firmare genu, tremulos stabilire pedesque;
Hortaturque pati Superûm tot Festa, Chorosque,
Aethereasque faces, intextáque vultibus astra,
Nectaris et rivos, pictamque coloribus Hyblam
Non defecturis: vires, animumque resumpsit
Postquam dormitans Heros, innixus agresti,
Ac valido fusti, primùm, qui carmina pangunt, 601 San. 2,415 nostrum cum tendit in orbem 601 San. 2,416 nitidissima phoenix 606 San. 2,417 quam variae circum vulucres comitantur euntem 607 San. 2,420 stupet ipsa cohors 610 San. 2,422 miratur ovanteis 612 San. 2,423 coelicolum cantus 613 San. 2,424 tantisque ardoribus impar 616 San. 2,424 attonitusque animi 616f. San. 2,425 geminas vultum demisit in ulnas 618 San. 2,426 telluri immobilis haesit 619 San. 2,427 iuxta videre iacentem 620 San. 2,428 vidit dia parens 622f. San. 2,429 dat surgere et aegrum 623 San. 2,430 substentare genu, tremulisque insistere plantis 624 San. 2,431 divinosque pati vultus 625 San. 2,432 aethereas virbantia lumina flammas 627 San. 2,433 ubi paulatim vires animumque resumpsit 600 Claud. carm. min. 27,7 Titanius ales 603f. Claud. rapt. 3,89 flammeus oris honos 605 Claud. rapt. 1,184 frontem crista tegit 606 Ov. met. 11,21 innumeras volucres 617 Sen. Troad. 240 pallente ... vultu 617f. Verg. Aen. 7,249f. defixa Latinus / obtutu tenet ora soloque immobilis haeret 621 Ov. met. 4,784 gravis somnus 626 Ov. fast. 4,275 picta coloribus
Aligerûm Coetus, placido dein ore salutat
Christiparam Coeli Dominam; mox intima lustri,
Praesepísque petit Cunas, ubi cernit in imo
Straminis aggestu Regémque, Deumque jacentem,
Aeterni Patris Sobolem, quem nulla creavit
Dextra Deum, potuítque Deus genuisse, sed aequa
Majestate parem, qui magno à Lumine Lumen
Descendit de Patre Deus, nec honoribus illi,
Nec Regni splendore minor (proh mentis in Aethram
Jugiter intentae pietas! ò summa timoris,
Et cultûs ratio!) tum spectat, et obstupet illum,
Qui gemit, et motis violenta in stramina pugnat
Brachiolis, et anhelus hiat, gemitúque frequenti
Claustra quatit: Sanctum non audet tangere Pignus;
At trahit ore auram divino efflantis ab ore;
Inde repentino correptus Numinis haustu,
Atque Deo plenus sic tandem voce serena
Effatur, solvens in amaros lumina fletus:
Magne Puer! natum te non excepit Olympus,
Digna Deo sedes, auro quae splendet, et astris,
Nec Lybicus, Phrygiúsque silex, nec amoena Laconum
Saxa Domûs, vel flexus Onyx, aut concolor alto
Vena mari, Phariis vel Curia nixa columnis,

-- 38 --

Oebalis, aut Tyrii thalamum neque texuit ostrum,
Ast male tecta jacent rigido tua membra grabato,
Et specus arcta struit tibi celsa palatia, durae
Suntque sudes, calami, stipulae tibi lectus eburnus;
Sint picturatis lucentia marmora venis,
Aurataeque trabes, postes et Acbate nitentes,
Aulaque Beryllis, et fultae Jaspide valvae, 630 San. 2,435 de more salutat 632 San. 2,436 accedens praesepe 636 San. 2,465 e lumine lumen 643 San. 2,439 non ausus tractare manu 644 San. 2,440f. insperatam auram divino efflantis ab ore / ore trahens 645 San. 2,441 subito correptus numinis haustu 646 San. 2,442 afflatusque deo, sic tandem voce quieta 648 San. 2,444 Sancte puer 652 San. 2,444 phariis operosa columnis 630 Verg. Aen. 7,194 placido prior edidit ore 643 Sil. 7,130 quatit restantia claustra 644 Verg. Aen. 3,373 divino ex ore 646 Sen. suas. 3,5, plena deo 647 Verg. Aen. 5,856 lumina solvit 648 Mart. 6,3,2 nascere, magne puer 650-652 Stat. silv. 1,2,148-150 hic Lybicus Phrygiusque silex, hic dura Laconum / saxa virent, hic flexus onyx et concolor alto / vena mari 652 Stat. silv. 1,2,152 innumeris fastigia nixa columnis 654 [Sen.] epigr. 402,3 membra pater Lybico posuit male tecta sepulcro 655 Prop. 3,9,49 celsa ... palatia 656 Hor. serm. 2,6,104 super lectos ... eburnos 657 Stat. silv. 1,3,36 picturata ... vena 658 Verg. Aen. 2,448 auratasque trabes
Mundi Principibus; sint atria digna Tyrannis,
Te Summus Genitor Superûm cumulavit honore;
Imminet ecce tibi totius fulgida Coeli
Turba triumphantum, palmas, oleasque gerentûm;
Totque canunt hosanna tibi, tot millia nusquam
Ulla ferent hominum terris, aut ulla tulerunt
Saecula, nec totidem numerant maria omnia fluctus:
Has tamen accedent Aedes Regesque, genusque
Longinqui tractûs; venient quos ardua Calpe
Littore ab occiduo, tetrisque vocabit ab Indis
Sol Oriens, mittetque Notus, ferus Auster, et Eurus:
Tu gregis humani Pastor, qui pandis Ovile
Latè dispersis ovibus, pectúsque perîclis
Hostile in nemus irrumpens per tela, per arma,
Per cuneos, rabiem franges, et bella Luporum
Compesces, sanctúmque gregem sub amica reduces
Tecta. O certa fides mihi maxime Nate! misellis
Addite terrigenis, decor, et spes una, salúsque,
Sol de sole micans, genitum de Numine Numen!
Te nunc Aethra, Solumque canunt, Matremque pudicam,
Altor et applaudit, laeti recoluntque Ministri,
Tollunt et palmas, praeclara dicantque trophoea,
Festaque perpetuis celebrabunt ista triumphis. 660 San. 2,449f. Laqueata tyrannos / tecta 661 San. 2,451 te pater aeterno superum ditavit honore 662 San. 2,452 tibi siderei domus aurea coeli 667 San. 2,454 Et tamen hanc sedem reges 668f. San. 2,455f. longe quos caerula Calpe / litore ab occiduo nigrisque impellet ab Indis 670 San. 2,457 sol oriens, quos et Boreas et fervidus Auster 671 San. 2,459 Tu pastor 672 San. 2,459f. dispersas revocare per agros / missus oves late pectusque offerre periclis 673 San. 2,461 per tela 673 San. 2,462 obscurum nemus irrumpens 674f. San. 2,462f. ora luporum / compesces 675f. San. 2,463 saturumque gregem sub tecta reduces 676 San. 2,464 O mihi certa fides superum 677 San. 2,464 decus addite terris 680 San. 2,466 laetique ministri 682 San. 2,468 perpetuis indicimus orgia fastis 666 Verg. Aen. 1,32 maria omnia 676 Ov. fast. 6,609 certa fides facti 677 Ciris 295 mei spes una sepulcri 679 Ov. Pont. 4,13,29 pudicarum ... matrum 682 Ov. trist. 3,1,41 perpetuos meruit domus ista triumphos

Liber tertius
His super Aeternus Genitor, quem Tartarus ingens,
Quem metuunt Reges, sol, sydera; cunctaque solus
Qui regit, omnia amat pariter, cui nomina mille,
Mille potestates, insignia mille, superni
Conscendit culmen regni sublime, Thronùmque;
Mox ortam sobolem, conceptaque pectore versans
Gaudia, confestim sua convocat agmina Divûm;
Primaque qui rutili data servant Atria Coeli,
Et qui secretos tutantur in Axe recessus,
Quosque per Immensos tenet ardens Phosphorus ortus,
Quosque per occiduas circumspicit Hesperus oras;
Quandoquidem perhibent, rerum cùm Maximus Author
Imperium Superis, et leges conderet aequas,
Et terrae molem, pondusque rotaret Olympi,
Omnigenas statuisse domos, diversaque Divis
Atria, pro meritisque suis posuisse penates
Omnibus ad lancem dignos: Velut agmine facto
Undique conveniunt exciti; tecta frequentat
Quisque suae sedis, vexillaque tollit, et arma:
Extemplò cuncti properant pede praepete jussi;
Turba frequens toto ruit Aethere; fervere pansis
Hinc manus Aligerûm portis; clangoribus illinc
Dulcisonis auras nitidi pulsare manìpli;
Pars flammis rosea scintillat fronte coruscis,
Aurea stelliferis pars tempora cincta coronis;
Ipse Deus solio residens rutilante, peringens
Dorso indumentum circumplicat, orbis, et aethrae
Quod latè gyrum complectitur, obtegit, implet;
Neverat hoc olim (ceu tradunt scripta) Tonanti 1 San. 3,2 conscendit genitor 5 San. 3,2 conscendit 8 San. 3,4f. quique atria longe / observant 11 San. 3,7 et quos occiduae propior videt Hesperus orae 13 San. 3,8 leges cum conderet aequas 15 San. 3,2 diversas statuisse domos diversaque divis 16 San. 3,11 dignos meritis tribuisse penates 18 San. 3,12 data tecta frequentant 25 San. 3,16 pars stelliferis innexa coronis 26 San. 3,17 ipse sedens 29 San. 3,20 ipsa suo nevit rerum natura Tonanti 3f. Verg. Aen. 7,337f. tibi nomina mille / mille nocendi artes 5 Lucan. 3,709 sublimi ... culmine 6 Verg. Aen. 1,657f. nova pectore versat / gaudia 13 Verg. Aen. 11,321f. aequas ... leges 14 Calp. 4,83 pondus molitur Olympi 17 Verg. Aen. 1,82 velut agmine facto 21 Verg. Aen. 2,113 toto sonuerunt aethere nimbi 24 Verg. Aen. 2,172f. coruscae / luminibus flammae 25 Ov. Pont. 3,1,11 cinctum florente corona
Ipsa suo natura vigil noctúque, diúque:
Sardonychis Tegmen, gemmisque gravavit, et auro,
Intexens dextrâ, laevaque micantia fila,
Quin et Erythraeis limbum studiosa lapillis
Distinxit; gnavae siquidem quod Conditor orbis
Indiderat matri, methodo discrevit, et arte
Mirificis, ornans magni Regale theatrum
Aetheris, et fixis radiata volumina flammis
Sydereo nobis fingens laquearia tecto;
Tum sua tellurem collectam in pondera, coecum
Quae fuit ante chaos, pulchrum glomeravit in orbem;
Frigida tum calidis secrevit, et humida siccis;
Dein fudit Pontum, vetuitque excedere fines;

-- 40 --

Mox sylvis immissa sera, et squammosus in aequor
Piscis, et in nubes penna fugêre volucres;
Scilicet alitibus dedit aera, piscubus undas;
Quadrupedum generi tribuit Sapientia sylvas,
Perque poli tractus, mediique per aetheris oram
Disposuit solem auricomum, lunamque, coruscis
Omnia lustrantes radiis: Ubi quisque sedili
Coelicolûm genius proprio consederat, hocce
Omnipotens Genitor sermone silentia rupit:
O’ Divûm fortes animae! quae fata potestis
Luciferi meminisse trucis; cùm bella movere
In superos ausum Michael Pugil aethere toto
Armipotens illum furiis, colubrisque minacem,
Sceptráque poscentem, tumidosque in bella vocantem,
In Nos, in fratres immani mole ruentem,
Acer anhelanti similis, similísque Tonanti
Transadigit victor truculenta per ilia ferro, 30 San. 3,20 ipsa suo nevit 35 San. 3,25 gnara operum mater San. 3,24 distinxerat arte 42 San. 3,30 pontumque natari 43 San. 3,30 silvis errare feras 44 San. 3,29 deferri volucres 37 Ov. trist. 4,3,15 fixae nequeunt tibi dicere flammae 40 Ov. met. 6,19 lanam glomerabat in orbes 43f. Manil. 4,582 squamosis piscibus 47 Ov. met. 6,695 medius ... aether 48 Ov. met. 1,768 radiis insigne coruscis 51 Verg. Aen. 10,668 omnipotens genitor 51 Ov. met. 1,208 Iuppiter hoc iterum sermone silentia rupit 52 Manil. 1,758 fortes animae 53 Ov. am. 2,12,21 nova bella movere 54 Verg. Aen. 5,695 ruit aethere toto 57 Verg. Aen. 9,542 immani mole secuta 58 Verg. Aen. 5,254 acer anhelanti similis
Et pedibus proculcat ovans; immitia setis
Corpora semiferi, desertoresque scelestos
Urget, et in praeceps pallenti claudit Averno:
O’ quas haec vobis peperit victoria laudes!
Accipite haec animis, monitisque advertite mentes!
Tunc vos fida mihi mansistis turba, Rebelles
Mille catenarum nexus per inane trahentes,
Ructantesque globos ignis, virusque vomentes
Dum devicistis, memoranda trophoea locantes
Coelesti in Circo: Tantis cumulare triumphis,
Vos quoque tot palmis, Regnóque beare superno,
Nostraque praecipuos, lectosque ad jussa ministros
Aequum censuimus; prisci proba gloria facti
Praeplacet usque adeò; nostras et saepe querelas
Vos simul audistis, motos et pectoris aestus
Excandescentis meritò; quum coeca cupido
Numinis indignata jugum, turbasque rebelli
Marte ciens, primíque Parentum infanda propago
Criminis, in duras scidit praecordia poenas,
Tortor, avernalem figens sub pectore legem
Hoc primi genus exitii; fatalis origo

-- 41 --

Tot scelerum, tabo, sanieque veneni
Pasta, et lethali carpens vitalia morsu;
Vah fera, vah fomes aeterno nata labori
Terrigenis! Sumptas veteri de crimine poenas,
Exiliumque ferox quid narro, nefasque superbum?
Quae tacita mecum reputastis mente, feramque
Humani generis fortem doluistis et ipsi
Sat tristes! Verùm postquam Clementia vicit
Justos irarum motus, ac missa sub oras 63 San. 3,38 quandoquidem haec vobis peperit victoria laudem 64 San. 3,39 huc animos, huc pacatas advertite mentes 65 San. 3,43 mecum mansistis 68 San. 3,45 fixistis in arce trophaeum 70 San. 3,46 insigni munere palmae San. 3,47 regnique in partem 71 San. 3,48 praecipuosque habui lectosque ad iussa ministros 72 San. 3,49 gratia facti 73 San. 3,50 nostras audistis saepe querelas 74 San. 3,51 flammati pectoris aestus 84 San. 3,58 Quid repetam veteri sumptas de crimine poenas 85 San. 3,59 exiliumque informe 86 San. 3,60 quae tacito mecum spectastis lumine 88 San. 3,63 clementia vicerit iras 62 Stat. silv. 5,1,27 pallentis Averni 64 Verg. Aen. 5,304 laetasque advertite mentes 71 Stat. silv. 5,1,39 lectique arcana ministri 78 Val. Fl. 4,486 durae ... poenae 81 Verg. Aen. 8,487 sanie taboque 83 Catul. 64,310 aeternum ... laborem 86 Ov. am. 1,4,23 tacita ... mente
Mundi elanguentis Divina Potentia, sensim
Virginis intactae plena complevit in alvo
Excellens opus: Hoc temerè vos anne patratum
Creditis, et nulla forsan ratione peractum?
Absit! sic stabiles decuit nos ponere leges,
Queîs Coelum, terraeque simul, superique vicissim,
Ac homines certo starent sibi foedere juncti;
Obque Sacrosanctum Pignus studiumque, piumque
Servarent memori cognatae stirpis amorem
Corde perennantem. Vos sensus eia benignos
Res in mortales, humanaque fata vibrate
Interea, vilémque Casam, quam stramen, et horrens
E Calamistectum, scabrisque è rupibus antrum
Suffulcit! Cunas ibi cernite gramine stratas,
Viminibusque thoros: Aedes lustrate beatas,
Pauperibus dignas, indignas Divite sêcli!
Poplite mox curvo positum Praesepe, sacrato
Pignore ditatum, sit cura, decusque vereri;
En ut Sancta Parens gremio fovet aurea puro
Membra recèns natae sobolis, vigil usque fluentes
Nectare dans mammas, satagens et pascere pernox!
Ponè videte bovem, miti qui junctus asello
Pectore demisso subanhelat uterque calorem
Frigenti puero; Domini vestigia nati
Dumque boni lambunt, vigiles et postibus adstant,
Carmine dulcisono replet aethra, solumque mapale:
Vos pariter faustos Divini Pignoris ortus,
Et noctem sacram sermone per aera laeto
Laudibus innumeris, et nuntia saecula pacis

-- 42 --

Plausibus unanimes celebrate, renataque moestis 91 San. 3,65 foecundam intactae complerit virginis alvum 92f. San. 3,66 an temere hoc nullaque actum ratione putatis 94 San. 3,67 mansuras decuit me ponere leges 95 San. 3,68 quo terraeque polusque, homines divique vicissim 96 San. 3,69 foederibus starent certis 98 San. 3,70 servarent memorem cognatae stirpis amorem 102 San. 3,72 sub cautibus antri 104f. San. 3,73f. lustrate beatam / pauperibus sedem 108 San. 3,76 natuv fovet 110 San. 3,76f. hubera pernox / indulgens 112 San. 3,78 demisso pectore 113 San. 3,79 domini vestigia lambens 116 San. 3,81 Hic faustos ortus pueri noctemque verendam 118 San. 3,83 laudibus excipite; San. 3,84 in saecula pacem 119 San. 3,83 celebrate faventes 90 Ov. Pont. 4,3,49 divina potentia 91 Aratus 418 intacta ... virgine 96 Ov. trist. 1,8,27 mihi foedere iuncti 108 Verg. Aen. 1,718 interdum gremio fovet 115 Calp. 7,42 sola mapalia 118 Claud. carm. mai. 21,1,24 laudibus innumeris
Gaudia terrigenis; Erebi, caesumque colubrum
Elogiis cantate novis, victíque venenum
Exitiale! lubet terris ita jungere Coelos
Ante reluctantes: homines attollere fixum est
Culmen ad aethereum, fruituros pace perenni.
Haec ubi dicta dedit, solidos inspirat amoris
Coelitibus stimulos, quò priscum pectora murmur
Compescant penitus, scelerumque oblita priorum,
Sedatis superûm turbis, exempla sequantur
Aeterni Patris, praecordia blanda foventes;
Viventúmque flagrent studiis, humanáque curent.
Protinus inde jubet choreis tum fortè vacantem
Laetitiam acciri; motus irásque Tonantis
Temperat ò quantum sanctè lepidissima! saltu
Mille vices iterans, nunc se se versat in orbem,
Turbinis intorti celeres imitata rotatus;
Nunc placido motu placissima obambulat arte
Intexitque vias, cursuque retexit eodem,
Et labyrinthaeis erroribus aethera; nunquam
Compita nostra beans. Summi vix constitit ante
Conspectum Patris, descendere jussa per auras,
Porrigit effusos colli per nuda capillos,
Aequatasque humeris aptat fulgentibus alas,
Remigium aerium, rapidique Insignia cursûs,
Solamenque viae comites vocat: ocyus adsunt
Perpulchrae visu facies, cantusque, chorique,
Jubila, plausus, iô, Paean, et honora triumphis
Gloria; rectus Amor socialibus ignibus ardens;
Huic addit se nuda Fides, spesque integra, luctûs
Nescia, concordes mira pietate sorores; 121 San. 3,86 victumque anguis furiale venenum 122 San. 3,87 coniungere terris 123 San. 3,88 homines ad sidera certum est 125 San. 3,89 Haec ubi dicta, novum superis inspirat amorem 127 San. 3,91 obliti scelerum 128f. San. 3,91 patrisque exempla secuti 130 San. 3,92 terrarum flagrent studio et mortalia curent 131f. San. 3,93f. Laetitiam choreis tum forte vacantem / advocat 132f. San. 3,94f. motusque animosque Tonantis / temperat 140 San. 3,100 terrasque accedere iussa est 142 San. 3,101 humeris accomodat alas 144 San. 3,102 lenimenque viae comites vocat, ilicet adsunt 145 San. 3,103 iucundae visu facies, Cantusque Chorique 147 San. 3,104f. honestis ignibus ardens / rectus Amor 148 San. 3,105 nuda Fides Spesque inscia luctus 149 San. 3,106 unanimes pietate sorores 123 Sil. 6,126 ante reluctantes 125 Verg. Aen. 2,790 haec ubi dicta dedit 134 Ov. met. 8,416 corpora versat in orbem 141 Ov. am. 1,7,39 effuso ... capillo 142 Sil. 6,443 umeris fulgentibus ostro 143 Verg. Aen. 5,292 rapido contendere cursu 145 Nemes. 3,55 cantusque chorique 148 Val. Fl. 5,498 nuda fides 149 Catul. 67,29 mira pietate
Illibata dein, non fluxa, sed alma Voluptas
Subsequitur; comis quoque Gratia convolat illuc;
Hàc etiam properat suadens Concordia pacem:
Protinus ut venit praecelsae ad limina portae,
Obvia quae superis, et quae mage proxima Coelo
Dicunt; aeternis siquidem radiata pyropis
Haec micat, ast aliae crebrò mortalibus aegris

-- 43 --

Triste jubar stellae intorquent, saevosque cometas
Sectantur, nocuaque premunt caligine terras;
Illis occurrunt, quibus est velocior Euro
Ala duplex, Horae succinctae gnaviter artus,
Quas non lenta quies, non somnus, inersque lacessit
Torpor, at excubiae, quibus est splendentia Divûm
Atria, et Empyreae custodia credita molis;
Ilicet aeratos avulso cardine postes,
Axe poli gemino stridente, cadentibus astris,
Suppositis pandunt humeris: Citò permeat auras
Laetitiae Genius, tetra sub nocte renidens
Mille vagis facibus; gyro gratantur eunti
Sydera composito; festas quoque luna Choreas
Excitat, exultant Hyades, gestitque Bootes,
Plaustra videns auro, totosque nitere Juvencos:
Tunc primùm necti memorant post fata Parentis
Risisse Erigonem, et lacrymas tersisse fluentes,
Ac motus sedâsse feros, et Oriona nimbos.
Nox ut in umbriferos movit vestigia saltus,
Imaque pervasit, quae rusticus incolit, antra,
Pastorumque casas, et lustra peragrat ubique,
Lumine perlustrans tacito loca singula; pennas
Concutit applaudens, radiataque jactat amictum, 150 San. 3,107 sequitur mox inculpata Voluptas 152 San. 3,108 niveam suadens Concordia pacem 154f. San. 3,109f. quae maxima coelo / dicitur 155 San. 3,110 aeternumque micat radiata coruscis 156 San. 3,111 mortalibus aegris 158 San. 3,112 damnant caligine terras 159 San. 3,113 occurrunt Horae 162f. San. 3,114f. his fulgentia divum / limina et ingentis custodia credita coeli 164 San. 3,116 aeratos impulso cardine posteis 166 San. 3,118 obnixae humeris, volat illa per auras 167 San. 3,119 obscura sub nocte nitens 168f. San. 3,119f. gratantur eunti / sidera, iam festas meditatur luna choreas 170f. San. 3,121f. exultant Hyades, gaudet mutata Bootes / palustra auro totosque auro fulgore iuvencos 172f. San. 3,123f. tunc primum visa est miseri post fata parentis / risisse Erigone 174 San. 3,125 ensis subducitur Orioni 175 San. 3,126 Ut vero umbrosis posuit vestigia silvis 177 San. 3,127 culmina conscendit pastorum 178f. San. 3,128f. perlustrans tacitis oculis loca concutit alas / applaudens 156 Lucr. 6,1 mortalibus aegris 159 Claud. carm. mai. 1,100 rapido velocior Euro 163 Verg. Aen. 7,486 custodia credita campi 164 Ov. am. 3,8,32 aerati postes 165 Verg. Aen. 8,59 primisque cadentibus astris 167 Lucr. 4,172 taetra ... nocte 169 Ov. met. 8,582 festas duxere choreas 173 Ov. met. 4,582 lacrimis ... fluentibus 175 Iuv. 10,194 umbriferos ... saltus 178 Verg. Aen. 4,364 luminibus tacitis
Undantemque sinum, cursúque, auraque tumentem;
Mille vibrans circum rutilantis fulgura pallae,
Laetaque subridens, multaque in luce refulgens;
Hanc primi sensêre canes, sensêre Molossi,
Queîs aures, ac ora rigent, quibus aspera cervix,
Rostrum ingens, hirtíque pedes, unguesque recurvi,
Latratu sylvas implentes, naribus ignes
Efflantes patulis: dein hanc sensêre jacentes
Haedorum passim nemorum per inhospita matres;
Balatuque ovium valles strepuêre propinquae,
Et juga; mirantesque fabri, stupidique coloni
Erexêre caput. Tunc has dedit ore loquelas:
O’ Gregis exigui custodes, optima sylvae
Cultrix, et pecudum pubes! gratissima Divis
Progenies! celerate, novis circumdate sertis

-- 44 --

Felix spelaeum; jam Coeli Rector, et orbis
Ad Cunas matrem, superûmque, hominúmque potentem
Reginam (si certa fides non fallit) et ortum
Vimineo in Qualo Regem dat cernere vobis
Eja citi properate! novique tepentia lactis
Munera quisque ferat, tenerisque alvearia succis
Ditia! mox coeant Citharae, et vocalis arundo,
Insolitúmque melos lituorum, et flabile vulgus
Dulcisonum sistris, et fila sonantia plectro!
Sic ait, et liquidas reticens evasit in auras,
Noctis inaccessis circumvallata tenebris.
Versant ambigui variis sermonibus illi,
Quid superûm sibi dicta velint, quas quaerere Cunas,
Poscere quem jubeant Regem, quam nôsse parentem
Arcto in Praesepi Reginam? frondibus antra 182 San. 3,130 subrisit laetum puraque in luce refulsit 183 San. 3,131 Primi illam sensere canes 187f. San. 3,131f. sensere iacentes / haedorum passim per dura cubilia matres 189 San. 3,133 balatuque ovium valles sonuere propinquae 191 San. 3,134 caput erexere magistri 194 San. 3,137 novis intendite sertis 196f. San. 3,138 reginam ad cunas 197 San. 3,139 (certa fides) 198 San. 3,140 cernere dat 199f. San. 3,140f. novique tepentia lactis / munera 205 San. 3,144 noctis se condidit umbra 206 San. 3,145 vario sermone 207 San. 3,146 quid superum mandata velint, quas quaerere cunas 208 San. 3,147 quos iubeant reges 180 Stat. Theb. 4,266 undantemque sinum 182 Verg. Aen. 2,694 multa cum luce 183 Sil. 14,594 vim primi sensere canes 194 Ov. met. 2,867f. sertis ... novis 197 Prop. 3,8,19 certa fides 199 Verg. Aen. 12,425 citi properate 203 Ov. met. 10,89 fila sonantia 204 Lucr. 5,212 liquidas ... in auras 206 Stat. Theb. 1,672 variis sermonibus
Quae redimire novis? mora nulla: ambire recenti
Quisque parat frontem lauro; sua tecta, domósque
Floribus, ac oleis, ramísque virentibus ornat.
Hinc Cereris calcantur opes; profunditur illinc
Pomonae, Verísque decus, se totaque pulchris
Prospicit Agricolûm glomerata frequentia sertis:
Inde nemus circum lustrant, latosque recessus
Taedis exquirunt accensis; vasta putares
Rura procul flammis candescere; lumine clivos
Insolito flagrare simul: sub Caute patenti,
Tum dumos inter fessi fabricata Cavernae
Tandem saxa vident, propiusque rudentis Aselli
Percepêre sonos; hunc denique turba, Bovémque
Admirans reperit; Joseph quoque cernit, et ipsam
Insomnem lychnis matrem flammantibus, ulnis
Quae teneram pressis Sobolem refovevat, et ora
Suaviolis mulcebat amans, lactísque fluentis;
Hinc atque hinc crines hedera pendente revincti,
Certatim viridem procero stipite Laurum,
Effossámque solo palmam à radicibus imis
Sustollunt humeris; canor insonat undique festus,
Carmine solenni strepit Area, sylva, specusque,
Laetitia, ludisque viae, plausuque susurrant.

-- 45 --

Jamque triumphales plantas felicibus aptant
Antri limitibus; volat huc simul innuba proles;
Mixta virûm, matrumque manus redimita coronis
Tendit in occursum; simul omne recentibus ornant
Spelaeum ramis; oleas, cedrosque comantes
Adfigunt portis; viret undique Myrtus odora,
Et redolens baccar: viduatis aedibus omnes 217 San. 3,153 flammiferis lustrant tedis: ardere putares 218 San. 3,154 rura procul 220 San. 3,155 inter dumos fessi 221 San. 3,156 vocemque rudentis aselli 224 San. 3,158f. stantemque ad lumina matrem / insomnem 228 San. 3,161 ingentem procero stipite laurum 229 San. 3,162 avulsamque solo palmam ab radicibus imis 230 San. 3,163 attollunt humeris 237f. San. 3,166f. grandes oleas cedrosque comanteis / affigunt 238 San. 3,168 spargunt cum baccare myrtum 210 Ov. met. 1,167 mora nulla 212 Sen. Ag. 937 virenti ... ramo 217 Lucr. 6,881 taedaque ... accensa 229 Lucr. 1,352 ab radicibus imis
Huc fixis inhiant oculis, iterúmque propinquant
Visendi studio; labor est inhibere ruentes
Molirique viam, natúmque requirere Regem.
Dum videt ista Senex Justus, compellat amicis
Pastores verbis, placidaque haec voce profatur:
Dicite [namque piae vos certè huc detulit aethrae
Et favor, et columen] cui munera tanta paratis,
Sertaque Victori, ramis frondentibus, isthaec
Cui, rogo, vincitis? Patre num submissus ab alto
Fors superûm quisquam sedes vos duxit in istas?
Edocuitque vias, et ad haec accedere jussit
Limina? sic referens, sese venientibus offert
Comiter, ac hilarem; dein laeta caterva reponit:
Nos nova lux inter tenebras, nos aurea flammis
Obruit extemplò species nitidissima: circum,
O Genitor, rutilis modulamina dulcia sylvis
Spargere visa fuit, nostraeque perennia menti
Lumina laetitiam, mirósque infundere sensus;
Num fuerit Deus ille Polo dilapsus, an oris
Nuntius è superis veniens, nescimus: honorum
Aligeri vultum, formámque, habitumque loquentis
Vidimus, et streperas de noctu audivimus alas:
Vix haec ediderant, dextras junxêre vicissim;
Indè specum longo subeuntes ordine, plenos
Munere sylvestri calathos tribuêre; Mariam
Obsequioque simul, simul ore favente salutant;
Tum Cunas circum stantes, Divumque Puellum,
Hunc quoque voce colunt Lycidas, et Maximus Aegon,
Aegon ille, cui ter centum pascua servat
Pinguibus in campis Getulia, cujus et ingens 243 San. 3,169 dictis ingressus amicis 244 San. 3,170 placidaque haec voce profatur 245 San. 3,171 Dicite, pastores 246 San. 3,172f. cui tanta paratis / munera 247 San. 3,173 ramis frondentibus 248 San. 3,174 an ne aliquis superum patre missus ab alto 250 San. 3,175 locaque haec accedere iussit 251 San. 3,176 se se laetum venientibus offert 253 San. 3,177 Nova per tenebras, nova lucis imago 255f. San. 3,178f. o genitor, media visa est modo lumina silva / spargere 259 San. 3,181 nuntius 260f. San. 3,181f. vultum habitumque loquentis / vidimus 261 San. 3,182 per noctem audivimus alas 262 San. 3,183 iungunt dextras 263 San. 3,183 ordine longo 263f. San. 3,184f. calathis silvestria plenis / dona 265 San. 3,185 laeto simul ore salutant 267 San. 3,186 Lycidas et maximus Aegon 268 San. 3,187 centum cui pascua 269 San. 3,187 getulis ... campis 240 Sil. 10,395f. fixis ... oculis 241 Verg. Aen. 2,63 visendi studio 243f. Verg. Aen. 2,372 verbis compellat amicis 244 Stat. Theb. 12,298 placidaque ita voce locuta est 246 Ov. met. 7,750 munera tanta darentur 247 Verg. Aen. 3,25 ramis ... frondentibus 253 Verg. Aen. 9,110 nova lux 263 Verg. Aen. 1,395 ordine longo 265 Ov. Pont. 2,5,20 ore favente 269 Verg. georg. 2,274 pinguis ... campi
Undique grex pecudum Massila per arva vagatur.

-- 46 --

Hic vir, hic est Ruris Primas, qua Bagrada lentos,
Et Triton teretes effundit in aequora fluctus,
Lambit Cinyphias crepitans ubi littus arenas;
Famâ clarus agris, celebris Pastoribus Aegon;
At Lycidas vix sede sua, vix colle propinquo,
Nomine notus; aquas hic enim, non edita Pagi
Culmina concentu suevit mulcere canoro,
Transtulit et dulces, Pindi decus omne, camoenas
Montibus è resonis, ripisque sacravit alumnas.
Interea non voce licèt, non viribus aequis
Hi duo, mille tamen pangunt modulamina, septem
Inflantes lituos, dum coetera turba Deorum,
Agmen et Aligerûm choreas, plaususque ciebant
Circumquaque: Puer Sanctissime! fons et origo
Isthaec prima fuit, patriis cur noster in Antris
Tityrus abnuerit tritae rude carmen avenae,
Terpsichoresque modis ludens, et Apollinis arcu
Cantârit dignas Romano Consule sylvas:
Vultima Cumaei venit jam carminis aetas;
Magna per exactos renovantur saecula cursus,
Scilicet haec Virgo est, haec sunt Saturnia Regna;
Dum nova progenies Coelo demittitur alto,
Per quam surget ovans toto gens aurea mundo,
Inter et incultas Vitis florebit aristas:
Hac Duce, siqua manent nostri monumenta piâcli,
Tollentur penitùs, genus et mortale tenaci
Solvetur mortis vinclo; dein Atria Coeli
Clausa prius fonti pandentur, et igneus Anguis,
Qui primos foeda violavit tabe Parentes, 270 San. 3,188 per rura greges massyla vagantur 271 San. 3,189 qua Bagradus 272 San. 3,190 Triton 274 San. 3,191 ingens pastoribus Aegon 275 San. 3,192 at Lycidas vix urbe sua, vix colle propinquo 280 San. 3,194 et tamen hi non voce pares, non viribus aequis 283 San. 3,195 choreas plaususque deorum 284 San. 3,197 alme puer 285f. San. 3,197f. patriis quod noster in antris / Tityrus attritae sprevit rude carmen avenae 288 San. 3,199 et cecinit dignas romano consule silvas 289-291 = San. 3,200-202 292 San 3,203 haec nova progenies coelo descendit ab alto 293 San. 3,204 progenies per quam toto gens aurea mundo 294 San. 3,205 surget et in mediis palmes florebit aristis 295 San. 3,206 Qua duce, siqua manent sceleris vestigia nostri 298 San. 3,208 pandetur limen Olympi 299 San. 3,209 quae prima parentes 274 Ov. her. 17,17 fama tamen clara est 277 Ov. fast. 1,155 concentibus aera mulcent 280 Verg. Aen. 5,809 nec viribus aequis 286 Ov. trist. 1,7,22 rude carmen 287 Ov. am. 3,3,29 curvantur Apollinis arcus 288 Verg. ecl. 4,3 silvae sint consule dignae 289 Verg. ecl. 4,4 ultima Cumaei venit iam carminis aetas 291 Verg. Aen. 11,252 Saturnia regna 292 Verg. ecl. 4,7 iam nova progenies caelo demittitur alto 293 Verg. ecl. 4,9 toto surget gens aurea mundo 296 Lucr. 1,1015 mortale genus
Afflatuque duos decepit praecoce, sectis
Concidet attritus squammis: Tu Numen es ipse,
Cujus vita Deo, Coelóque perennè fruetur:
Quin es et ipse Deus, qui Divis additus alma
Gaudebis facie Patris, superósque videbis
Non coetus tantùm, sed et ipse videberis illis,
Quique tui virtute reges Genitoris Olympum,
Pacatúmque potens digitô moderaberis orbem;
Aspice terfausto radiantia lumina Coelo,

-- 47 --

Cerne coruscantes campos, fluviosque micantes,
Inque jugis herbas, gemmisque simillima prata; 310
Cerne, prout seclo laetentur cuncta futuro!
Ipsae saltantes referent tumefacta capellae
Ubera lacte domum, rabidosque repleta Leones
Amplius haud metuent armenta; petulca nocentes
Irruet in gladios, nec corruet agna machaera,
Et quem bis rubeum contraxerat ante colorem,
Constans servabit dudum; Tibi, maxima Proles,
Interea proni munuscula prima dicamus,
Vivaces hederas, myrtos, rubeosque corymbos;
Jam tua purpurei decorant Cunabula flores,
Mellaque sudabit sterilis tibi roscida quercus;
Balsama petra dabit; feret omnis singula tellus;
Ast ubi jam validis munitum viribus aevi
Corpus, et auspiciis aetas, ac florea mento,
Senis exactum lustris, impleverit orbem,
Et tua notescant toti miracula mundo,
Tum Typhis alter erit, vehet et nova Thessala pinus
Claros Heroas; Mavors quoque conseret alter
Praelia, Tuque Stygis remeabis Victor ad undas; 305 San. 3,212 et ipse videberis illis 307 San. 3,213 pacatumque reges patriis virtutibus orbem 308 San. 3,214 Aspice felici diffusum lumine coelum 309f. San. 3,215 camposque fluviosque ipsasque in montibus herbas 311 San. 3,216 aspice, venturo laetentur ut omnia saeclo 312f. San. 3,217 Ipsae lacte domum referent distenta capellae 313f. San. 3,218 magnos metuent armenta leones 315 San. 3,219 agnaque per gladios ibit 316 San. 3,220 bisque suerfusos 318f. San. 3,221f. munuscula prima / contingent ederaeque intermixtique corymbi 320 San. 3,223 ipsa tibi blandos fundent cunabula flores 321 San. 3,224 et durae quercus sudabunt roscida mella 322 San. 3,225 omnis feret omnia tellus 327f. San. 3,228f. alter erit tum Tiphys et altera quae vehat Argo / delectos heroas 329 San. 3,230 atque ingens stygias ibis praedator ad undas 307 Verg. ecl. 4, 17 pacatumque reget patriis virtutibus orbem 308 Ov. trist. 2,325 radiantia lumina solis 311 [Verg.] catalept. 9,15 saeclis accepta futuris 313 Hor. ars 393 rabidosque leones 318 Verg. ecl. 4,18 prima ... munuscula 319 Sen. Oed. 455 vivaces hederae 320 Verg. Aen. 5,79 purpureos ... flores 321 Verg. ecl. 4,30 roscida mella 323 Lucr. 1,287 validis cum viribus 327 Verg. ecl. 4,34 alter ... Tiphys 329 Lucan. 3,702 victor et incolumis summas remeabat in undas
Incipe, Parve, tuam subridens nôsse Parentem;
O Dilecte Deo, Coeli spes magna, solique!
Grex ubi pastorum praesagiit ista, recessus
Montibus in vacuis, nemus et vocale dederunt
Talia dicta retrò; plaususque ad sydera torquent
Et clivi, et valles, ipsaeque per invia rupes;
Ipsa strepunt arbusta, cavis procul assonat Echo
In lustris: Deus est hic verus, et optimus; ingens
Cùm citò visa fuit per inane caterva volatu
Scandere, mox aethrâ rursus descendere: laeto
Coelestes genii cursu, placidoque recursu
Circum tecta sacrae saliebant Aedis; et inde
Voces auditae procul: Axe subinde rotarum,
Bigarúmque sono stridente: videre per auras
Dein erat innocuis plaudens exercitus armis;
Divisae stabant acies, terna agmina ternis
Disposita ordinibus simulabant ludicra pugnae,

-- 48 --

Spectâsses clypeis jam ter pervadere nubes;
Jam ter per vacuum jaculari spicula sudum;
Ter vocitare Ducem, mox dissita cogere signa;
Praelia vera putes, nullo venit ordine bellum;
Victor, et hostis ovant; fera funera, murmur, et iras
Commenti; unà equites mixti, peditúmque phalanges,
Et rapidi currus; premit indigesta ruentes
Copia: nec se se vacat ostentare, nec hostem
Noscere; sic subitis Alata, et Coelica Pubes
Conflixêre globis; retrò vexilla, tubaeque
Post tergum, fidibus bellum, lituisque secuta;
Nec tela, aut enses quatiens, sed motibus alas.
Pars gestat nostrae veneranda trophoea salutis 330 San. 3,231 Incipe, parve puer, risu cognoscere matrem 335 San. 3,235 ipsae per confraga rupes 336 San. 3,236 ipsa sonant arbusta 338 San. 3,237 visi per inane volatus 340 San. 3,238 coelestum cursusque alacres alacresque recursus 344 San. 3,240 Scilicet inncocuis per sudum exercitus armis 345f. San. 3,241f. divisae acies, terna agmina ternis / instructa ordinibus belli simulacra ciebant 347 San. 3,243 Ter clypeis iam cedentes invadere nubes 349 San. 3,245 ter clamare ducem; mox dissita cogere signa 358 San. 3,250 perpetuis quatientes motibus alas 359 San. 3,251 gestantesque manu nostrae argumenta salutis 331 Claud. carm. mai. 7,96 o nimium dilecte deo 332 Val. Fl. 4,21 vacuis ... montibus 338 Ov. met. 4,718 praeceps per inane volatu 343 Nemes. 274 stridentique sono 344 Stat. Theb. 8,425 stat caeli diversa acies 345 Stat. Theb. 5,509 terna agmina 350 Ov. met. 6,277 nullo ordine 353 Verg. Aen. 12,478 rapido ... curru 356f. Stat. Theb. 7,622f. conflixere globis; retro vexilla tubaeque / post tergum
Spinas et clavos, peracutáque vimine flagra,
Caedentemque latus sicam, permistáque felle
Pocula, sublimémque Crucem, dirámque Columnam.
Pars geniale sonans, pars illaetabile mulcens,
Asperat ut Proteus bibulas resonabilis aures.
Sic ibant: Alii laudes, et Maxima Patris
Facta canunt, ut prima novi procuderit orbis
Moenia, Tellurémque vagis separaverit undis;
Ut passim rutilis accenderit ignibus aethram,
Lunámque, et stellas; ut magni lumina solis,
Jam latè toto tenebris oriente fugatis,
Protulerit; recinunt vario dein carmine: Sectas
Tu, Pater, armigeras, metuende, poténsque, trucidas,
Deiicis atque Polo; triplici tu fulmine frangis
Cum Duce signa suo, tetricúmque repellis in orcum,
Jussa sub infernis horrendùm stridere flammis. 375
Axes tunc gemini te concinuêre; triumphos
Tellus ampla tuos celebravit, et aequor amoenis
Te sonuit lymphis; non avertêre scelesta
Te mala, sed miti spectas mortalia vultu,
Dignatisque tuo praesenti Numina terris
Subvenis, atque beas: Salve Rex maxime Divûm,
Cuncta regens, complensque; tamen qui totus ubique
Integer usque manes, nec te regio ulla prehensum,
Conclusumque usquam cohibent loca; terminus arcet

-- 49 --

Quem nullus; maria, ac terras, Coelíque profunda
Afflatu, quo cuncta vigent, quo cuncta moventur,
Sustentans; vitae Dux, gratia, semen honesti,
Lex operum felix, tumidi moderator Averni,
Justitiae Assertor, Sancto cum Pneumate salve! 360 San. 3,252 spinasque clavosque 361 San. 2,253 medicataque felle 362 San. 3,254 pocula sublimemque crucem immanemque columnam 365f. San. 3,256f. Innumeras alii laudes et magna parentis / facta canunt 366 San. 3,257 ut prima novi fundaverit orbis 367 San. 3,258 moenia telluremque vagis discluserit undis 368 San. 3,259 ut passim varios coelo suspenderit ignes 369 San. 3,260 lunamque stellasque; ut magni lumina solis 370f. San. 3,261f. iam late extremo tenebris oriente fugatis / protulerit 373 San. 3,263 deiicis exturbasque polo 374 San. 3,264 cum duce signa suo 376 San. 3,266 Te gemini cecinere axes 377 San. 3,267 cum fluctibus aequor 378f. San. 3,268f. non avertere nefanda / crimina, sed laeto spectas mortalia vultu 380 San. 3,270 dignatasque tuo solaris numine terras 381 San. 3,271 Salve, magne opifex coeli, rex maxime divum 389 San. 3,277 Salve author 364 Pers. 4,50 bibulas donaveris aures 365 Enn. epigr. 1,16 maxima fata patrum 367 Ov. met. 8,596 vagae ... undae 368 Verg. georg. 1,454 rutilo inmiscerier igni 369 Lucr. 1,5 lumina solis 370 Ov. met. 2,144 tenebris Aurora fugatis 377 Sil. 16,281 miti reiecit munera vultu 381 Enn. ann. 456 Saturnie, maxime divum 386 Manil. 1,289 cuncta moventur 387 Cic. Tusc. 5,2,5 o vitae philosophia dux
Pignore cum tanto salve, Pater optime! cujus
Unum Numen idem tribus est, tribus una potestas,
Una tribus natura Dei, tribus una voluntas,
Majestas tribus una, Deus ter dictus, et unus;
Ah nobis felix adsis, gentique labanti!
Ingeminant aurae plausus, circumque per oras
Vox abit; et tellus, dein astra canora resultant.
Fors, quà sol nitidum Solymis ciet aureus ortum,
Jordanes, gravium Rex, et Pater almus aquarum
Saxa inter, frondesque inter sibi struxit amoenum
Luxurians Thalamum; tacito cùm pectore sortes
Venturas voluit: Circùm famulantur eidem
Agmina Nympharum, tota Sidone micantum,
Cultúque, et forma, gressu, tunicáque, sinúque;
Plena maris rubri spoliis, collóque, comísque
Divitias jactat Daphne, formosaque Phyllis;
Nisáque Palateae, Calistoque jungitur Helli;
Mox Amarylis adest, sequitúrque Syringa Cydippem,
Suetáque fluctisonas nando fluitare per undas
Asphaltis, syrióque Charis perfusa liquore,
Cui caput implicitum gemmis, it flexile collo
Aurum ingens, mixtis onerosa monilia baccis,
Propexique nitent electro molle capilli;
Imminet his Chloris, Pomona, Diana, Ceresque,
Gratia queîs multo depinxerat ora lepore,
Eloquiique sales facilis, risusque decenti
Majestate graves; Albam comitantur amicam
Sylvia, Leucippe, Dryope, Rosamunda, Rhoeque;
Prima nives vultu, torquent hae fonte pyropos,
Ornat colla cyclas, undant diffusilis auri 394 San. 3,278 et nobis felix terrisque labantibus adsis 395f. San. 3,279f. Ingeminant plausum nubes lateque per auras / discursat vox et coeli convexa resultant 398 San. 3,283f. caeruleus rex, humentum generator aquarum / Iordanes 400f. San. 3,285 venturas tacito volvebat pectore sortes 401f. San. 3,284f. quem iuxta hilari famulantia vultu / agmina densentur natae 408 San. 3,289 Asphaltisque assueta leves fluitare per undas 390 Prop. 4,11,12 pignora tanta 397 Ov. met. 2,112 nitido ... ortu 398 Ov. Pont. 3,8,12 gravem vertice portat aquam 400 Ov. ars 1,110 tacito pectore 404 Lucan. 10,139 plena maris rubri spoliis, colloque comisque 405 Mart. 12,65,1 formosa Phyllis 409 Culex 14 perfusa liquore 410f. Verg. Aen. 7,351f. fit tortile collo / aurum ingens coluber
Flaventes errore comae Gangetide gaza:
Splendet honora Chlamys, decorat talaria soccus.

-- 50 --

Jordanes Antro medius, pronaeque reclinis
Urnae Nereidûm, Thetidem profudit, et undas;
Crystallo, vitróque nitet mirabilis Urna;
Hinc, illinc Amethystus inest, et fulgor Iberus
Temperat arcanis Hyacinthi caerula flammis;
Auget ei meritum munus sat grande Deorum:
Arboreis ibi sculpta comis, plantisque virebat
Sylva racemiferis; Cervi, Capraeque fugaces
Aestivum passim jucunda frigus in umbra
Captabant; resonans lymphis spumantibus amnis
In medio errabat campo, lenique secabat
Cursu prata suo; fulvis hîc corpora setis
Obductus Juvenis, scopuloque excisus in alto,
Fluctibus in mediis Regem, Dominumque Deorum
Abluerat; lecti penes hunc de more Ministri
Subcincti expectant viridanti in littore; pronas
Tendentesque manus in flumina, praebent
Candidulas udo, coelestia carbasa, pallas.
Interea Genitor Summus manifesta sereno
Signa dabat latè coelo: nam missa per auras
Iride cincta caput, ramúmque virentis olivae
Laeta columba ferens Natam Virtute superna
Invisit Sobolem; venerantur Numina Nymphae
Admirabundae; profugasque reconvocat undas
Ad fontem Fluvius. Caelata spectat in Urna
Istas dum species Jordanis, ad omnia voluit
Admirans oculos (nec enim praesagia nôrat)
Aggere cùm fracto vastos erumpere fontes, 422f. San. 3,298f. Ipse antro medius pronaque acclinis in urna / fundit aquas 424 San. 3,299 nitet urna novis variata figuris 428 San. 3,302 Umbrosis hic silva comis densisque virebat 429 San. 3,303 cervi passim capreaeque fugaces 430f. San. 3,304 aestivum viridi captabant frigus in umbra 432f. San. 3,305f. In medio, effulgens fluctibus, amnis / errabat campo et cursu laeta arva secabat 433f. San. 3,307 Hic iuvenis, fulvis velatus corpora setis 435 San. 3,308 regem dominumque deorum 436 San. 3,310 lecti de more ministri 437 San. 3,311 succincti expectant 440f. San. 3,313f. coelo late manifesta sereno / signa dabat 444 San. 3,316 venerantur numina nymphae 445 San. 3,317 refugas ad fontem convocat undas 446 San. 3,318 dum spectat in urna 447f. San. 3,319f. oculosque ad singula volvit / admirans 449 San. 3,320 insolitos erumpere fonteis 420 Verg. Aen. 4,590 flaventisque abscissa comas 426 Claud. carm. mai. 8,588 temperat arcanis Hyacinthi caerula flammis 428 Prop. 3,16,28 arborea ... coma 429 Verg. Aen. 10,724f. fugacem / conspexit capream 432 Verg. georg. 3,466 medio procumbere campo 435 Verg. Aen. 10,683 fluctibus ... mediis 436 Stat. silv. 5,1,39 lectique ... ministri 438 Verg. Aen. 1,487 tendentemque manus 440f. Ov. met. 5,468 signa tamen manifesta 442 Ov. met. 1,625 luminibus cinctum caput 444 Ov. met. 6,44 venerantur numina nymphae 446 Verg. Aen. 7,792 caelata ... urna 449 Lucan. 2,403 fontibus hic vastis
Fluctivomósque novum latices sumpsisse saporem
Advertit; Torrens citò proluit illius antrum
Spumeus assultans; fractusque refunditur alvêus,
Congerieque redit majore, rapítque sub undis
Grandia saxa; ruit quà quidquid fluctibus obstat;
Haeret is, atque tremit; caput ac dum flumine tollit
Muscosum, Taurísque gerens nova cornua vultu,
Aspicit insolitos succrescere littore flores,
Viváque per tetros discurrere lumina lucos,
Pastorum studiô, laetosque ad sydera cantus,

-- 51 --

Coelestésque sonos attolli, et numina circum
Advenisse Deum testantia, protinus ambas
Exultans sursum palmas cum voce tetendit:
Aequoris, et terrae, superûmque, hominûmque Creator?
Quis tulit huc audax, et condidit alta sub undis
Magna arcana Dei, quae non gens, aethráque nôrat?
Ipse mihi haec olim [forsan meminisse juvabit]
Fatidicus, quamvis abiens in mille figuras,
Proteus, cui dirus discerpsit membra Tyrannus,
Talia dum mecum sapienter saepè revolvit,
Vaticinatus erat: Mihi crede, fluentibus annis,
Ille tibi adveniet, Jordanes inclyte, (Coelum
Nam mihi certa dedit prognostica; fallere nostras
Nec superûm nôrunt oracula praescia mentes)
Qui posthac Nili supra septemplicis ortus,
Supra Indi, et Gangis, vastumque binominis Istri
Circuitum, super astra feret tua nomina; quique
Facta, decûsque tuum famae Tiberisque, Padíque
Praeferet, atque tuos Pactolo aequabit honores;
Cujus in adventu lethales cedere morbi, 450 San. 3,322 fluctibus atque novum latices sumpsisse saporem 455f. San. 3,323f. dum sublevat undis / muscosum caput et taurino cornua vultu 457 San. 3,325 aspicit insuetas late florescere ripas 459 San. 3,327 pastorum ludo, et laetos ad sidera cantus 460f. San. 3,328f. numina passim / advenisse deum testantia. Protinus ambas 462 San. 3,330 ad coelum palmas hilaris cum voce tetendit 463 San. 3,331 divumque hominumque repertor 464 San. 3,333 detulit huc audax 466 San. 3,334 Ipse mihi haec quondam, memini 468 San. 3,336 caeruleus Proteus 469 San. 3,334 dum talia mecum 470 San. 3,339 mihi crede 471 San. 3,338 Adveniet tibi, Iordanes, properantibus annis 471f. San. 3,339f. certissima coelum / signa dedit 474 San. 3,341 qui te olim Nili supra septemplicis ortus 475 San. 3,342 supra Indum et Gangen fontemque binominis Istri 478 San. 3,344 tuos astris aequabit honores 479 San. 3,345 Cuius in adventu tristes discedere morbi 453f. Lucan. 1,288f. volvitque sub undis / grandia saxa, ruit qua quidquid fluctibus obstat 456 Ov. fast. 2,447 nova cornua 459 Sil. 6,669 laeti ... cantus 466 Ov. met. 9,485 ut meminisse iuvat 467 Ov. rem. 269 vertere ... in mille figuras 470 Ov. ars 3,62 anni more fluentis 474 Ov. met. 5,187 septemplice Nilo 475 Ov. Pont. 1,8,11 binominis Histri
Artubus incipient aegris; et acerba remittet
Pestis, et atra lues, quae lenta corpora tabe
Corripit, ac imas exurens flamma medullas
Abripit exangues populos, totásque per urbes
Publica succensis peragit fera fata sepulchris.
Tu Caput Artis eris Medicae; tua lympha valebit;
Haec genus omne necis, saniémque, ac ulcera tollet;
Quin et flagrantes (dictu mirabile) febres
Nutu decrescent, invasaque membra relinquent;
Morbus et ille cadet, medium quem Cynthia duplex
Et tenet, et vexat, vitales quando sub auras
Prodit homo; (lunae vah cornua noxia!) letho
Corpora quae tradens, telo velut icta trisulco,
Nunc necat igne, vado nunc mergit (flebile visu
Spectaclum!) stygio censeres tincta veneno
Labra, cor, ora, fibras, tristes ructantia spumas;
Non impunè dehinc turgescens saeviet hydrops,
Cujus ab undosa laesus salsugine sanguis

-- 52 --

Defluit in summos artus, putríque lacuna
Membra tument, femora, et tabentes folle lacerti,
Et diram vitiata procul fert aura mephitim:
Ac simul obtuso cui lingua simillima saxo
Torpebit, promptis citò solvet pervia verbis
Ora; cui quoque stant oculi sine lumine, neuter
Suppeditatque levem pertaeso vivere lucem,
Caecus hic excutiet tenebras, et cernet acutùm.
Possem plura quidem, quae vix mihi crederet ullus,
Vera, probata tamen, simul et conspecta, referre;
At sint ista satis; propero: mirabitur aetas
Postera tot rerum portenta: Stupore repletus 480 San. 3,346 corporibus passim incipient 480f. San. 3,347f. maculasque remittet / dira lues 487 San. 3,350 Quin et letales (dictu mirabile!) febres 488 San. 3,351 possessaque membra relinquent 494 San. 3,356 stygio nimirum armata veneno 496 San. 3,359 impune vagabitur hydrops 507 San. 3,367 possum ore referre 508 San. 3,368 ventura tamen mirabitur aetas 480 Verg. georg. 3,419 pestis acerba boum 481 Sil. 7,3556 lues agit atra; Ov. met. 2,807 lenta ... tabe 482 Catul. 64,93 imis exarsit tota medullis 483 Manil. 1,882 rapit populos totasque per urbes 484 Manil. 1,883 publica succensis peraguntur iusta sepulchris 486 Ov. met. 14,406 dictu mirabile 490 Lucr. 3,405 vitalis suspicit auras 492 Ov. am. 2,5,52 tela trisulca 498 Ov. met. 6,387 summos direpta per artus 500 Ov. met. 3,76 vitiatas inficit auras
Spectabis claudos passim genua aegra trahentes
Poplite jam stabili rectos disponere gressus;
Torpida tum nervis, labefáctaque membra repente
[Quis putet, Isaias nisi panderet ista prophetes?]
Sarciri, et primas cum robore sumere vires;
Mox alius pariter, sua tollere membra grabato
Jussus, prosiliet subitò, gressuque citato
Aedes inviset sacras, humerisque molestum
Hoc onus ipse suis gestabit; Clamor ibidem
Insurget laetus, vocesque Altaria circum
Adstantis populi, multùm novitate stupendi
Prodigii attoniti; Diva simul arte videbis
Enerves penitus, nec munera sueta parantes
Ocyus officio fungi [res mira!] priore
Articulos dextrae; laeva dein parte sacrati
Ad tactum vestimenti mitescere cernes
Sanguinis effluvium muliebris, et ora Cadaver
Poene imitata, genas, lumbosque, pedesque labantes
Rursus nancisci citò pristina fulcra salutis;
Daemona quin etiam, furiásque sub improba pelli
Tartara, crudeles furias Acherontis; et ipsa
Pectora mille malis obnoxia, fessáque morbis
Egregiè refici, nec obire perîcla; furentes
Quamvis Eumenides contra bacchentur, et ira
Ignescant; vano quin summas murmure nubes
Implebunt; impacta trement quoque verbere, et ictus

-- 53 --

Horrisonos: Artus jam specto redire per imos,
Post fera fata, necémque ipsam, proba nuncia vitae.
Quodque stupere magis fas est, praecedere pompam
Jam moestam video, tragicasque praeire cicutas; 510 San. 3,369 Cernere erit claudos passim genua aegra trahentes 511 San. 3,370 extendere poplite gressus 512 San. 3,371 labefacta diuque trementia membra 514 San. 3,373 validas cum robore sumere vires 516 San. 3,375 haud mora, prosiliet, passuque in templa citato 517f. San. 3,376 onus ipse humeris portabit 518f. San. 3,376f. ibi ingens / clamor 520 San. 3,378 spectantis populi et rerum novitate paventis 529 San. 3,384 ipsas quin etiam Furias sub Tartara pelli 538 San. 3,391 iam moestam incedere pompam 510 Verg. Aen. 5,468 genua aegra trahentem 512 Lucr. 4,1114 membra ... labefacta 516 Sil. 11,64 gressu ... citato 518f. Verg. Aen. 3,524 laeto socii clamore 536 Catul. 76,21 imos ut torpor in artus
Gaudia mox matrum non exspectata, patrúmque
Laetantes fletus, verso ordine, totaque festis
Moenia compleri turmis, plausùsque ciere.
O’quoties illum revereri culmina cernes
Clivorum, quoties curvare cacumina sylvas
Miranda methodo; quoties in gramine ripae
Leniturum aestus, placidum vel corde soporem
Ut caperet, molli adsuesces mulcere susurro:
Macte tuo, Rex ude, freto; macte amnibus, undis
Fontibus! Accedent posito tua caerula fastu
Numina, quae membris nudata, sacerrima pangent
Carmina: Tu felix, quando jam flumine sancto
Factorem rerum, Dominúmque Políque, solíque
(Hocce decus, laus tanta tuis, Pater alme, fluentis!)
Vestibus excipies nullis, ac hospite tanto
Attonitus timidas hortaberis ipse Napaeas
Vocibus hisce: citae properate, cremanda per aras
Et date Thura pias! comites, Thetidósque sequaces
Sternite floricomo tercena sedilia musco,
Pluraque caeruleis intexite serta columnis;
Has redimite rosis, tulipis, nitidisque ligustris;
Liliáque et violas miscete; aspergite molli
Dein Regem nimbo! latè Jordanis ad astra
Tollent elogiis Juga tunc sublimia nomen;
Jordani applaudent se diffudentia circum
Aequora; Jordanem sylvaeque, amnésque sonabunt:
Insuper illa dies humanis ferre ruinis
Auxilium, finémque, piis et jubila terris
Una potens, aequè fonti acceptissima genti,
Lucescent tandem, totúmque optanda per orbem, 540f. San. 3,392f. mox gaudia matrum / insperata patrumque hilares verso ordine fletus 544 San. 3,396 curvare cacumina silvas 545 San. 3,397 quoties humenti in gramine ripae 547 San. 3,399 carpentem tenui assuesces mulcere susurro 548 San. 3,400 Macte tuis merito ripis, macte omnibus undis 549 San. 3,401 deposito properabunt numina fastu 551 San. 3,402 carmina dicent 551f. San. 3,403f. cum tu felix iam flumine sancto / authorem rerum divumque hominumque parentem 553 San. 3,405 laus tanta tuo, rex maxime, fonti 554 San. 3,406 exutum veste accipies atque hospite tanto 555 San. 3,407 attonitus trepidas hortabere voce Napaeas 556f. San. 3,408 Ite citae, date thura pias adolenda per aras 559 San. 3,410 suspendite serta columnis 561f. San. 3,412 liliaque et pulcro regem conspergite nimbo 562f. San. 3,413f. nomen late clarum Iordanis ad auras / attollent montes 564f. San. 3,414f. Iordanem maxima circum / aequora, Iordanem silvaeque amnesque sonabunt 566 San. 3,416 latura ruinis 567 San. 3,417 auxilium finemque dies 569 San. 3,418 totumque optanda per orbem 546 Verg. Aen. 4,522 placidum ... soporem 549 Laus Pisonis 130 positoque per omnia fastu 551 Verg. Aen. 8,72 flumine sancto 554 Ov. met. 8,570 laetissimus hospite tanto
Attamen et fluviis, et nostris unica lymphis
(Siqua fides, et certa valent praesagia Protêi)
Auricomòsque tibi, stellis melioribus, ortus
Monstrabit; nec quaeret opes, nec quaeret honores

-- 54 --

Scilicet illa Patris Soboles, Virtúsque, decusque,
Parque, minorque Deo, postquam mortalia sponte
Membra sibi, fragilésque lubens induxerit artus:
Nec Cypri invadet sceprum, neque Caspia perdet
Regna, nec irascens spoliis Babilona superbam
Exuet, aut celsis scandet Capitolia bigis
Milite stipatus, circúmque fremente Senatu;
At vasti tractus Pelagi, ripásque, lacúsque
Circumquaque secans, media sibi quaeret in alga
Sollicitos Comites, sparsosque per aequora nautas,
Instructos cymbis, et nudos membra colonos
Undarum, satis ampla fretis jactare parantes
Retia, vel scissas solidè reparare sagenas;
Isthaec ut linquant tunc munia, dignaque Coelo
(Cujus participes hos reddere praecupit) acta
Ut praestent, graviter mandabit, et instruet; aegros
Quò pariter curent, tribuet jus omne, modúmque:
Pellent Discipuli morbos, virúsque nefandum
Infestis adiment spectris, et adunca retundent
Cornua, sanguineúmque genus; mala cuncta fugabunt,
Tartareasque acies; quin et Coelestis Olympi
Praeficiet foribus Custodes: Claustra jubebit,
Ac aditus servare Poli, quibus atra nocere
Visque, furórquè Stygis nequeat, vel obesse revinctae
Anguibus Eumenides, saevíque obsistere postes
Umbrarum; sedes duodena per astra subinde 570 San. 3,420 siqua fides, siqua est veri prudentia Proteo 572 San. 3,421 stellis ridentibus ortus 573 San. 3,422 non divitias, non quaeret honores 574 San. 3,423 ille patris decus ac virtus 575f. San. 3,423f. mortalia postquam / membra sibi et fragiles iam sponte induxerit artus 577 San. 3,425 Non sceptrum invadet Cyri, non caspia regna 578 San. 3,426 exuviis Babylona superbam 579 San. 3,427 alto scandet Capitolia curru 580 San. 3,428 militibus circum et laeto comitante senatu 582 San. 3,430 curva secans, media socios sibi quaeret in acta 584 San. 3,431 nudosque colonos 585 San. 3,432 undarum, sinuosa fretis iactare parantes 586 San. 3,433 retia vexatas aut iam reparare sagenas 590 San. 3,435 ius omne potestatemque medendi 591 San. 3,436 pellent morbos 593 San. 3,437 monstra fugabunt 594f. San. 3,438f. Quin et custodes foribus radiantis Olympi / praeficiet servare aditus et claustra iubebit 598 San. 3,441 Eumenidum durique umbrarum obsistere postes 599 San. 3,442 sedes passim emeritis duodena per astra 571 Verg. Aen. 3,434 siqua fides 575f. Lucr. 3,778 mortalia membra 577f. Verg. Aen. 6,798 Caspia regna 578 Lucan. 1,10 superba foret Babylon 581 Lucr. 2,345 ripas fontisque lacusque 582 Stat. silv. 5,3,283 in media ... alga 583 Ov. trist. 4,1,50 sollicitae comites 584 Verg. Aen. 8,425 nudus membra Pyracmon 590 Ov. fast. 5,203 ius omne 592f. Ov. Pont. 1,1,39 cornu tibicen adunco 599 Verg. georg. 1,232 per duodena ... astra
Emeritis statuet; certa dein lege magistros
Quaeque caterva suos sectabitur; alma vocatis
Jura dabunt, leges, documentaque: Compita circum
Plausibus alta strepent, sociis, ducibúsque triumphos
Dantibus innumeros; ò térque, quatérque beati,
Qui jam jam, Ratibus, linis, remisque relictis,
Aurea sydéreae sibi pandunt Atria sedis!
Praetereà (fidei meritô, si certaque mentis
Omina sunt nostrae) socias spectabimus undas,
(Hoc summi Patris est inter miracula primum)
Converti in Bacchi latices; hos pandit honores
Signa per alta Deus; sua sic arcana stupere

-- 55 --

Dat sumpti latè Imperii, mirabitur auctus
Felix lympha suos, haustum spumare coacta)
Hospitibus mirum, paterísque refundere plenis,
Ac hilarare novas Hymenaei nectare mensas.
Nec semel ille, truces remis evectus in undas,
Experietur ubi, casso rediisse labore
Consocios, praeda maris hoc cumulabit, et udas
Squammigerûm species viridi profundet in Actâ.
Tum quoque, cùm pelagus penetrabilis obruet ignis,
Cernemusque ratim saxosa ad littora ferri,
Amissis fluitantem armis, ac dura gementem
Verbera, et effracto nudatam lintea malo,
Nulla salus, spes nulla viris, ad vota precésque
Vertentur; vacat ars: miserae exoptantur arenae,
Imperio premet Ipse Notos: cadet arduus undae
Impetus; audivisse Dei sacra jussa putares
Euros, et Boreas, et iniquos turbine Cauros.
Quid memorem gemino saturandas pisce catervas, 601f. San. 3,444f. illi leges et sancta vocatis / iura dabunt 605 San. 3,446 qui iam cymba remisque relictis 607 San. 3,448 Praeterea 608 San. 3,449 cognatas etiam spectabimus undas 610 San. 3,451 hos primos per signa ostendet honores 612 San. 3,452 accepti late imperii; mirabitur auctus 613 San. 3,453 lympha suos, iussa insuetum spumare capaces 615 San. 3,455 et mensas hilarare et felices hymenaeos 616 San. 3,456 Nec semel ille altum remis evectus in aequor 617 San. 3,457 rediisse labore 618f. San. 3,458f. et hudos / squamigerum strata cumulos exponet in alga 626 San. 3,463 imperio premet increpitans: cadet arduus undae 627 San. 3,464 impetus atque audisse minantis iussa putares 628 San. 3,465 Eurosque Zephyrosque et ovanteis turbine Coros 629 San. 3,466 Quid loquar, ut gemino numerosas pisce catervas 600 Ov. met. 5,531 lege tamen certa 603 Val. Fl. 4,554 sociis ducibusque 604 Verg. Aen. 1,94 o terque quaterque beati 606 Verg. Aen. 10,3 sideream in sedem 617 Lucan. 2,663 cassus labor 618 Manil. 5,592 quantula praeda maris 622 Verg. Aen. 1,474 amissis Troilus armis 622f. Calp. 3,70 dura ... verbera 624 Verg. Aen. 11,362 nulla salus bello 624 Verg. Aen. 6,51 vota precesque 627 Verg. Aen. 6,40f. sacra morantur / iussa
Munere et exiguo Cereris miserabile vulgus,
Pascendosque viros, pariterque in gramine matres,
Ut duodecim redeat plenis Annona canistris?
Quid dicam? quando tenebrosa nocte per altum
Incedens ponet vestigia libera ponto,
Vixque fretum sicco tanget pede? Scilicet illi
Adnabunt mox fident; Fundo Neptunus ab imo
Excìtus Dominum noscent, positóque Tridente
Cum Glauco, Nereo, sociis, udísque Deabus
Prosiliet, tremulúsque piis dabit oscula plantis:
Sed quid ego tenui vectus super aequora puppi
Cuncta feror referens? non si mihi docta Camoena
Atria, Castaliúmque vadum, Pimplaeaque pandant
Limina, sufficiam: non si mihi Delphica centum
Ora sonent, Helicónque novas in gutture linguas
Surrogent, et totum spirent praecordia Phoebum,
Excelsos valeam Messiae Principis actus
Narrare, ac digno complecti singula cantu.

-- 56 --

Haec mihi longaevus syncero pectore Proteûs
Vaticinans (dum fortè meum successit in Antrum)
Deprompsit quondam; nunc argumenta futurae
Exspectare rei stat fixum. Flammeus ambit
Verùm plus solitò medias sol aetheris oras,
Auroraeque comes, festae ductórque choreae;
Mandat hic, ad numerum stellae moveantur, et orbis
Accipiat leges; praescriptaque foedera servent,
Ac noscant aurae Imperium, maria alta tremiscant:
Cúmque citet nunc ante diem sub fraena jugales,
Fas est consuetis quoque me decurrere ripis
Undantem, vastosque lacus, ac rura meantem 630 San. 3,467 munere et exiguo Cereris, miserabile vulgus 631 San. 3,468 matres atque viros pariter per gramina pascet 632 San. 3,469 ut iam bissenis redeant fragmenta canistris 633 San. 3,470 ut nocte per altum 634 San. 3,471 substrato ponet vestigia ponto 635 San. 3,472 vixque undas sicco tanget pede? scilicet olli 636 San. 3,474 fundo Neptunus ab imo 637 San. 3,475 excitus, agnoscent dominum positoque tridente 639 San. 3,477 prosiliet trepidusque sacris dabit oscula plantis 640 San. 3,478 Sed quid ego exili vectus super alta phaselo 641 San. 3,479 cuncta sequor memorans? Non si 642f. San. 3,480f. aurea pandant / limina, sufficiam; non si mihi ferrea centum 644 San. 3,482 ora sonent centumque aerato e gutture linguae 645 San. 3,483 pectora Phoebum 646 San. 3,484 valeam venturi principis actus 647 San. 3,485 enumerare novoque amplecti singula cantu 648 San. 3,486 felici pectore Proteus 649 San. 3,487 vaticinans, ut forte meo diverterat antro 650f. San. 3,488f. nunc eventus stat signa futuri / expectare 657 San. 3,493 ante diem citat auricomos ad frena iugales 658 San. 3,494 tempus me currere ripis 659f. San. 3,495f. undantem magnosque lacus / vorticibus 630 Lucan. 6,110 miserabile vulgus 632 Verg. georg. 4,280 plenis adpone canistris 633 Amm. 15,4,8 praesidio tenebrosae noctis 634 Hor. epist. 1,19,21 libera per vacuum posui vestigia 635 Ov. met. 14,50 pedibus super aequora siccis 636 Val. Fl. 8,366 fundoque iterum violentus ab imo 645 Claud. rapt. 1,6 et totum spirant praecordia Phoebum 653 Ov. met. 8,582 festas duxere choreas 656 Verg. georg. 2,479 qua vi maria alta tumescant
Vorticibus; Jam cerne novum, qui concitat undas,
Aestum, Jordanemque ciet grave murmur aquarum
Plus aequô despumantûm; Sic fatus amictum
Protinus insolitum dorso superinduit, udis
Quem nevit quondam formosa corona sub antris
Nereidûm, laeto residens in gramine, docta
Intexensque manu pulcherrima stamina gemmis;
Naïadésque rudem decorantes murice textum
Sidonio, aurato in limbo fixêre pyropos:
Denique fluctivago tumidus se reddidit alvêo,
Spumantíque vagas aspergine miscuit undas.
Jam Sacri Partûs seriem libâsse verendam,
Sit satis, O superi! Sterili de Rupe Biseni
Nunc aliò cogunt me floridiore sub umbra
Euganei Collis musae: quae carminis illi
Gratia, quisve lepos! quò non splendore nitescit!
Pectoris Interpres felicis, Diva voluptas,
Tot Vatum foecunda Parens, Coelestis origo;
Quae meritos cumulat meritis, Albóque relata
Excolit aeternùm victuris nomina chartis;
Méque minùs dignum laurô, quibus illa canori
Altera Parnassi sedes viret undique, cinxit,
Tyronémque docet mira ratione Poetam
Quid deceat, prudens Recti quid et exigat usus.
Canebam. 661 San. 3,497 Iordanemque vocat tumidarum murmur aquarum 662f. San. 3,498f. Sic fatus, confestim humeris circundat amictus / insolitos 664 San. 3,499 quos pulcrae hudis nevere sub antris 667 San. 3,501 sidonioque rudes saturantes murice telas 669 San. 3,503 Atque ita se tandem currenti reddidit alveo 670 San. 3,504 motas aspergine miscuit undas 671f. San. 3,505f. o superi, partus tentasse verendos / sit satis 600 Claud. carm. mai. 17,319 in carmina concitat undas 661 Sen. Ag. 466 murmur grave 665 Verg. georg. 2,525 in gramine laeto 667f. Tib. 3,3,18 Sidonio murice 677 Claud. carm. min. 23,13 ipsa parens vatum, princeps Heliconis, Homerus