Sanctus Severinus Boetius
Quem Ticinus ager profuso sanguine fidum
Sacrae custodem Themidis suspexerat olim,
Romuleae decus ac columen spectabile gentis
Manliaden, canente satum de stirpe Quiritum,
Invictum rigido collum substernere ferro
Enthea Maeonio gestit mens promere cantu.
Diva, cui cecidit soli devota Boetus
Victima, plectra move et nostris afflato calores
Phoebeos animis Pindique repandito fontes.
Digna, Themis, luce hac mihi suggere carmina et aequi
Tutorem meritis fac me celebrare Camenis.
Iam Theodoricus caeca succensus Erynni
Manliaden toto simul adspirante senatu
Criminis insontem, pro libertate locutum,
(Quod fuerit consul, ni crimen, quodque cruorem,
vitam et quidquid habebat opum disperdere promptus
Pro sacris fuerit) Roma proscripserat urbe
Et procul exilium Ticinas pergere in oras
Iusserat ac vitam longa sub morte pavere.
Acrior infractam rapuit sententia mentem
Partes in varias atque haec in verba resolvit:
„Pergo lubens equidem, nec inexspectata recuso
Imperia aut patriae prolisve morantur amores.
At mihi quod crimen, quae culpa scelusve nefando
Plectendum exilio? Cur hoc reticetur? Iniquum
Scilicet in patriam regemque fuisse, Trigilla
Congiastusque manu propria convincit, Eois
Iustinum excivisse plagis, Romamque vocasse,
Rege per Hesperias devicto extenderet oras
Imperium, Eois Romanaque sceptra iugaret.
Criminis haec species, isto sententia fulcro
Nitiur exilii, tota haec tua culpa, Boeti, est.
Non haec culpa mea est, faciunt nec crimina sontem
Ficta per infandas Cypriani (haud nescio) fraudes.
Hoc unum mihi crimen obest, quod crimina carpam
Accusemque, tui quo passim iure ministri
Contempto cives et subdita regna fatigant,
Grande iugum fraudesque novas pleno ore repellam,
Queis aut ingenita tot firmataque per annos
Libertate timet res publica sacra moveri
Aut, quod triste magis, miserando funere tolli.
Proque bono patriae me non tacuisse, nefandi
Criminis instar habent, ius, fas quibus exulat omne.“
Dixerat atque imo ducens suspiria corde
Emigrat immerito sibi saeva pulsus ab urbe
Nullo, quod stupeas, patriae comitante parentem,
Nec iustum pulla prodenti veste dolorem.
Rumor, ut insolito totam pervaserat urbem
Murmure et ad viduae delapsus coniugis aures,
Caesaris imperio migrasse uxore relicta
Et Laribus patriis Ticinas exulem in oras,
Obstupuit subito sensuque animoque pependit
Dispoliata diu, quasi fulmine tacta. Parentem
Ut nati immodico videre dolore subactam,
Exspirasse rati, geminum una luce queruntur
Funus et a patris se se matrisque revulsos
Amplexu aspectuque dolent, crudelia fata
Accusant nimium, in lacrimas osculosque resolvunt.
Sed nec flere queunt iusto prohibente dolore.
Ingeminant igitur gemitus gemitusque pupilli
Saepe repercussos duro maerore resorbent.
Iamque super gelidum se prostravere cadaver
(Sic nam crediderant) matris, iamque oscula figunt
Ultima, cum longo velut experrecta sopore
Surgit et ingenti videt illa dolore sepultos.
Atque his increpuit breviter: „Sic pignora patrem
Deseritis miserum, nec ad ultima pergitis usque
Ire patri comites fidi!“ Cito praepete cursu
Quisque moras rumpens portis celer advolat urbis
Atque vale, si plura nefas per Caesaris iras
Addere, supremum properant afferre parenti.
Sed procul aspectu patriae natisque diremptus
Iam per inassuetos nemorum capit ille recessus
Ad Ticina viam magnis cum luctibus arva.
Multa volutabat secum, quis sensus amatae
Coniugis aut carae sobolis, qua mente paternos
Accipiant casus ac tristia fata querantur.
Sed quocunque oculos, animum quocunque precantis
Auxilium in morem vertit, sibi cuncta negare
Cernit opem et clausas verbis lugubribus aures.
Ergo, ubi nulla videt terris superesse repulso
Auxilia, ad superos se se convertit et omnes,
Quotquot sidereas per talia noverat arces
Fata triumphantes scandisse, in vota vocavit.
„Tu“, sic orsus erat, „cuius stat Roma sub alis
Multiplicis secura mali cuiusque sub umbra
Imperium fines Romanum extendit ad ortum
Occasumque suos, votis allabere nostris.
Non peto, saevities moveat te sortis iniquae,
Qua premor, aut regis caput hoc tuteris ab ira
Incolumne aut durae pendentia fata retardes
Fortunae; stat namque animo quoscunque furores
Ferre malignantis, nec acerbos respuo casus.
Id solum rogito, miseros tueare pupillos,
Exule tu melior natis pater esto parente,
Inque tuum conclude sinum, supreme Quirini
Custos imperii.“ Paribus sic reddere votis
Propitios aggressus erat, quos pluribus aether
Insignes numerat meritis fetosque triumphis.
Cum sua iam properat Phoebus demergere ponto
Lumina et ignitis lucere remissius aether
Sideribus, solus fessos ubi poneret artus
Curis incertus per vasta Boetius errat
Tesqua, nec indicium, multum licet undique lustret,
Tramitis occurrit. Tandem qua plurima quercus
Explicat annosas frondes lateque videntur
Umbrosae fagi, summis e rupibus amnis
Limpidus in refugam iucundo murmure terram
Decidit et placidos scit conciliare sopores.
Hic igitur, sic Fata iubent noctisque tenebrae,
Fracta per insuetos calles et acuta viarum
Saxa soporiferae componit membra quieti.
Iam licet iniussus conclusit lumina Morpheus,
Cum subito nitidis fulgentior aetheris astris
Nuntius aeriis adstat delapsus ab oris.
Custos Imperii Genius sic voce Boetum
Alloquitur supera: „Caelum tua vota probavit,
Quod petis, eveniet natis. Confide, supremus
Mundi prospiciet rector, titulisque suberbos
Ornatosque toga, quamvis invisa videbit
Roma tibi, fasces cum lictor praeferet almos.
Illorumque omnes praecepta ex ore capessent
Romulei.“ Haec fatus tenues evasit in auras
Manliadenque suae vitaeque necisque reliquit
Ancipitem penitus, nec fata futura repandit.
Ille quidem insolita stupefactus imagine somnos
Ruperat ac quondam veluti, cum fulgure Saulus
Deturbatus equo claro nil vidit apertis
Sole micante oculis, nec munera lingua subire
Debita tunc voluit, mentem per ferrea versat
Fata, sibi certo quae supportanda videbat.
Tandem ubi perculsos stupor exoneraverat artus,
Mox timor hinc animum, spes hinc sibi vindicat almae,
Quae natos maneat, sortis, patrique vigorem
Addidit ista novum, quo funestissima quaeque
Comtemnit mentemque ad mille pericula firmat.
Sic animo firmatus abit Ticinaque motos
Moenia iam subeunt oculos, patriaeque relictam
In mentem revocant faciem renovantque dolores.
Quin allapsa suis vox auribus, unde latebat,
Visa et solicitum verbis revocare disertis:
„Heu fuge crudeles terras, inimica, Boeti,
Moenia!“ Nil tamen his motus, quo fata vocabant,
Pergit ad infensam, veluti cum ducitur agnus
Talia nil metuens ad saeva macella necandus,
Manliades urbem portasque subivit iniquas.
Hic, velut ad praedam rabido quando excubat ore
Exacuitque lupus dentes, sic lictor ad urbis
Exspectat valvas et duri pondere ferri
Mox gravat atque rapit tenebrosi in carceris antrum.
Hic ubi se vidit, collumque manusque probroso
Constrictum ferro et squalenti carcere clausum,
Omnibus avulsum sociis solisque remotum
Aspectuque hominum, quamvis haec mente subibat
Fata gigantea, tamen, ut fortissima crebris
Moenia quassantur munitaeque ictibus arces
Concussae nutant, nec vim perferre tonantis
Ultra tormenti, rapidi nec fulmina ferri
Torta valent, sic mente prior constantia cessit
Principio, petiit dum fors velut agmine facto
Illius una caput subito et torrente malorum
Obruit. Afflictum iam terret imagine mortis,
Iamque capessitos animo proponit honores,
Crudeles Theodorici iam Caesaris iras.
Mox velut in speculo vidit male fida senatus
Consilia et querulo complevit pectora luctu:
„Quid me felicem toties iactastis, amici?”,
Vix sine conqueritur lacrimis, „Fortuna faventem
Livida mutavit vultum, quoque aequior ante,
Hoc inimica magis. Nunc infaustissima quaeque
Advehit, e summo dum me deiecit honorum
Vertice, heu! Sordes nunc improba mersit ad imas
Carceris, exilii. O leti mersisset ad umbras!
Sed quae tot nullis alias flectenda querelis
Praematura rapit mors, ad mea ferrea semper
Vota, licet toties frustra invitata, retardat
Fluxa vacillantis rescindere stamina vitae.“
Non tulit ista sui Themis incorrupta clientis
Infirmum lamenta animum testantia, ruptis
Unde moris celeri liquidum secat aera passu
Augustaque atrum forma spectabilis antrum
Carceris ingreditur multa undique luce corusca
Os humerosque deam referens. Diademate vertex
Divae diradiat rutilo, iaspisque coercet
Ad pedis ima virens fluidas in poplite vestes.
Has tenui textas filo neglecta vetustas
Scissurisque, velut vexilla minantia castris,
Pluribus insignes ornat. Versatilis armat
Dextram ensis rigidam, domitas regina perenni
Quo tenet imperio mentes et ferrea terret
Pectora, quae nullis etiam flectenda catastis.
Libram laeva tenet, qua cunctis ponderat aequum.
Forte sub ingressum divae subiere disertae
Lumina Pierides, formosis flebile plectrum
Pulsabant digitis aegroque alimenta dolori
Blanda ministrabant. Oculis has illa retortis
Aspicit et trucibus mox increpat aspera dictis:
„Hinc gressum removete cito, procul este, profanae!“
Ocius haec oculos terra defixa pudorem
Turba reum praefert et limina iussa relinquit.
Obstupet insolitum tenebroso in carcere lumen
Iussaque miratur vultu minitante profata
Incessusque graves Severinus et ora tueri
Augusta immoto vix audet lumine divae.
Hinc animo suspensus adest tacitusque moratur,
Quis labor ignotae, quae porro negotia, spectans.
Tum sic attonitum placidis ea vocibus ultro
Alloquitur: „Gelidos dimittito, nate, timores!“
Et magis accedens dulci sic quaesiit ore:
„Sumne adeo peregrina tibi, quem lacte tenellum
Atque meis nutritum epulis ad mascula dudum
Robora perduxi mentis? Quem talibus armis
Instruxi locuples, queis mille pericula tutus
Hostes mille levi superare labore valeres?“
Haec effata suis humentia fletibus ora
Extersit manibus solvitque subacta stupore
Pectora letifero mentemque timore levavit.
Pristinus atque oculis rediit vigor, ut cava Phoebus
Nubila quando fugat, terrae lux alma redire
Tunc solet. Hisque suam mox compellare parentem
Aggreditur dictis: „Oris delapsa supernis
Alma parens! Miserumne etiam dignaris in ipsis
Carceris aerumnis vinclisque invisere gnatum?
Non te sive loci squalor seu mortis imago
Instantis terret duri nec pondera ferri,
Queis depressa vides et colla manusque gravatas
Constrictosque pedes? Anne in consortia tristis
Sponte ruis sortis? Nec te famosa morantur
Crimina, quae, ni ficta forent, arcere favores
Iure tuos possent graviusque onerare nocentem?“
His ea ridenti mox talia reddidit ore:
„Semper ego tecum versabar, quando secundis
Spirabant auris zephyri, laterique fidelis
Exulis haerebam comes, etsi fors malefaustis
Casibus opprimeret. Nec in ipso carcere fidum
Hactenus excutiam gremio crudelis alumnum.
Credis inassuetam fors me trepidare malorum
Iras atque dolos aut corde sinistra paventi
Fata subire? Erras. Duris exercita dudum
Immoto didici perferre asperrima vultu.
En laceras vestes, quot sint in frusta resectae.
Quisque sibi raptare cupit partem improbus, istis
Dudum exosa fui. Nunquam Themis inclyta donis
Est pensata aliis. Sed gloria, credito, summa est
Displicuisse malis ipsisque fuisse perosum.
Quid Theodorici metuis, Severine, furores?
Nec quod formides, nec sit mortale, quod optes.
Altius ascendas animo. Qui reddere cunctis,
Ut fuerint meriti, poenas seu praemia eadem
Lance solet, reverere. Diu licet improba clausis
Fata oculis videat summus tamen arbiter aequi,
Cum scelus appositas vidit transcendere metas
Flumen uti ripae impatiens, tunc plectere poenis
Novit et indomitas tandem compescere mentes.“
His animos dedit illa novos palmasque, supernis
Quae maneant regnis victorem, ostendit et auctum
Viribus ipsa suis ad dura accendit alumnum
Proelia pro patria et pro relligionis avitae
Legibus oppressis certanda, necemque cruentam,
Dum venit, immota iussit cervice subire.
Sic tandem effatae generosus talia reddit
Dicta pugil: „Nunquam, sic conscia sidera testor,
Diva, tuis, fiet, nostri vel gutta cruoris
Ut fluat in venis virtutibus absona, nunquam
Legibus indignum, memori quas corde locasti,
Dum mihi vita super, facinus testabitur orbis.
Mens erecta mihi stabit. Nec fata cruorve
E venis haustus poterunt evellere amorem
Recti aut iustitiae studium. Sic numine fretus,
Nutrix alma, tibi iuro.“ Tum plura parantem
Dicere turbavit subitus prope limina pulsus
Divaque mox superas, qua venit, abivit in auras.
Interea moto reclusas cardine postes
Carceris advertit praefectumque urbis adesse
Manliades scripto sibi regia iussa ferentem.
Dextram scriba comes tenuit lictorque sinistram.
Iam sibi supremam luxisse Boetius horam
Censuerat. Sic ergo celer praefatus: „Adestis,
Quos dudum optavi ! Lentas cur nectere vobis
Usque moras placuit? Non improvisa supremae
Nuntia vos horae mihi fertis. Colla furenti
Promptus substernam ferro.“ Subiecerat urbis
Praetor: „Eo nondum devenimus, absit acerba
Mortis imago procul. Vitae tibi gratia rege
Certa manet nostro libertatisque redibit
Carus honos, animo dum iussa benigna capessas
Aequior et sceleris prodas molimina tanti
Perfidiaeque nefas, ut gestum est, ordine pandas.
Tum vero Anitius iustas exarsit in iras:
„Siccine blanditiis, postquam nil iure valebat
Criminis innocuae poenisve affingere menti,
Aggreditur Theodoricus me reddere sontem?
Proditor esse velim, vitam dum spondet? Iniquo
Hanc emo non pretio. Vita mihi carior aequi
Conscia mens rectique fuit semperque manebit.
Si me crudeli fixum stat tollere morte,
Tollat, at insontem. Cur memet sponte nocentem
Praecipit, ut fatear? Geminis an testibus omnem
Iam negat ille fidem, vario quos crimine sontes
Exilium tenuit longum primoque, Ravenna
Ni sibi tuta fuga quaesisset asyla, probroso
Stigmate signasset frontem? Damnatio iustos
Scilicet hos praemissa facit? Quem vilis utrumque
Ante recusasset servus, nunc dignus habetur
Consulis ad mortem testis. Sed iure videri
Rex damnasse cupit Severinum, hinc sponte fatentem
Ardet habere reum. Si relligionis amorem
Criminis instar habet, si libertatis avitae
Communisque boni studium frigente luendum
Ense putat, fateor tali me crimine sontem.
Sic reus exopto celerem, qui stamina vitae
Rumpat, carnificem. Mora quaevis longior anno est.“
Haec ubi magnanimo respondit pectore, torvo
Praetor „Habebis,“ ait vultu, „meritisque rependet
Praemia digna tuis lictor.“ Sic fatus acutum
Iusserat expromi ferrum, si forte minantem
Ictus lictorem videat, ratus esse daturum
Victas sponte manus regi. Sed saxa moveres
Manliade citius, stricto iam subdere colla
Ferro promptus erat. Iam commendare migrantem
Aggressus superis animam totamque vocare
Ad suprema sui spectanda propinquius aulam
Proelia municipis. Iam toto pectore caelum
Spirat et aeternas celsum super aethera palmas.
Nec mora, fulminea praetor tum percitus ira
Ore oculisque minax paucis sic increpat: „Ergo
Nec mortis terror, tanti nec Caesaris ira,
Perfide, te moveat?“ Simul ense revellere iussit
A cervice caput lictorem. Iussa secutus
Brachia per gyrum vibrato torquet in ictum
Ille gravem mucrone inclinatumque recidit
Sponte caput.
Nunc Theodorice exulta, laetare Trigilla,
Et cuicunque acres nutrit sub cordibus iras
Iustitiae tanti custodia consulis, omnes
Plaudite. Manliades vestro devota furori
Victima iam cecidit, mortalibus exiit auris.
Sed quae monstra oculos subeunt, quisve abripit error
Attonitos subito sensus? Num lumina fallunt
Me mea seu falsae luduntur imagine formae?
Vivit Manliades, abscisso vertice rectus
Stat manibusque caput terra venerabile sursum
Allevat (haud etenim conspurcatura ferebat
Brachia lictoris) firmosque in pulvere gressus
Truncatum figit per compita proxima corpus.
Tandem ubi finitimi subiit penetralia templi,
Ante sacras flexo cervicem collocat aras
Poplite purpureo radiantem lumine circum.
Divus in efficta prostabat imagine Paulus,
Urbis Romuleae civis columenque venustum
Christiadum. Laeva reclusa volumina gestat,
Unde salutifero gentes quasi fonte salutem
Hausere innumerae. Dextra resplenduit ensis,
Quo caput innocua pariter cervice revulsum est.
Hunc, licet exanimis iam creditus, ore nitenti
Tot modo defunctus bellis affatur ovantis
In morem herois: „Non sanguis, dive, cruentam
Hic meus exposcit vindictam, crimine nullo
Quamvis damnarit sontem rex improbus. Horror
Sufficit, incutiet quem mens maleconscia regi.
Hostibus ignosco, nec fata rependere fatis
Aequa peto. Mortis par causa genusque duobus:
Sit quoque par animus.“ Sic fatus membra reliquit
Spiritus et levibus super ardua sidera pennis
Scandit Iustitiae meritus celebrare triumphos.
Sacra Themis, meritum postquam ad diadema vocasti
Manliaden, iam cerne novum, qui viribus ausit
Omnibus intactum fusoque cruore tueri
Iustitiae nomen. Spretis hic mille periclis
Proelia cum legum fortis certanda subibit
Hostibus, intrepido cunctis se pectore contra
Obiiciet, queis exosum venerabile nomen
Iustitiae pietasque amor aequi fasque dolores
Gignere consuevit rabidos. Ecclesia, tantum,
Haec cui transcripsit pugilem lux aurea, gaude,
Hoc tutore sacri libertas firma manebit
Iuris et hostiles telo huic succumbere turmae
Cogentur. Sic semper honos et gloria victis
Hostibus et pugilem te laus aeterna manebit.
O(mnia) A(d) M(aiorem) D(ei) G(loriam)