Baric, Adam Adalbert (1742-1813) [1792]: Statistica Europae, versio electronica, Verborum 91598, ed. Neven Jovanovic [genus: prosa oratio - tractatus] [numerus verborum] [baric-a-stat.xml].
Si vis in lexico quaerere, verbum elige et clavem 'd' in claviatura preme.
<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
<TEI xmlns="http://www.tei-c.org/ns/1.0">
<teiHeader>
<fileDesc xml:id="baric-a-stat">
<titleStmt>
<title>Statistica Europae, versio electronica</title>
<author key="baric02">
<name xml:lang="hr">Barić, Adam Adalbert</name>
<date>1742-1813</date>
</author>
<editor>Neven Jovanović</editor>
<respStmt>
<resp>Hanc editionem electronicam curavit</resp>
<name>
<ref type="viaf" target="6913774">Neven Jovanović</ref>
</name>
</respStmt>
</titleStmt>
<editionStmt>
<p>Digitalizat modernog izdanja (2001-2002).</p>
</editionStmt>
<extent ana="D">Mg:D Verborum 91598</extent>
<publicationStmt>
<p>Elektronska verzija: Neolatina Croatica, znanstveni
projekt na Filozofskom fakultetu Sveučilišta u Zagrebu,
Hrvatska. <date>Lipnja 2009</date>.</p>
</publicationStmt>
<sourceDesc>
<bibl type="repo" ana="digital">Digitalna verzija: CroALa</bibl>
<bibl>Adalbert Adam Barić, Statistika Europe, sv. 1-2, Zagreb, 2001-2002.</bibl>
</sourceDesc>
</fileDesc>
<profileDesc>
<abstract>
<p/>
</abstract>
<settingDesc>
<p/>
</settingDesc>
<particDesc>
<p/>
</particDesc>
<langUsage>
<language ident="lat" xml:lang="hrv">latinski</language>
</langUsage>
<creation>
<date when="1792" period="17xx_3_third">1792</date>
</creation>
<textClass>
<keywords scheme="typus">
<term>prosa</term>
</keywords>
<keywords scheme="aetas">
<term>Litterae recentiores (1600-1850)</term>
<term>Saeculum 18 (1701-1800)</term>
<term>1751-1800</term>
</keywords>
<keywords scheme="genre">
<term>prosa oratio - tractatus</term>
</keywords>
</textClass>
</profileDesc>
<revisionDesc>
<change>
<name>
<ref type="viaf" target="6913774">Neven Jovanović</ref>
</name>
<name>Luka Špoljarić</name>
<date>2012-03-04</date>
Novo, unificirano zaglavlje.
</change>
</revisionDesc>
</teiHeader>
<text type="prorsa">
<front>
<titlePage>
<docTitle>
<titlePart>Statistica Europae 1792.</titlePart>
</docTitle>
<docAuthor>Adami Adalberti Barits</docAuthor>
</titlePage>
</front>
<body>
<milestone unit="page" n="1-004"/>
<div>
<head>
<add resp="ed">1</add> Introductio in Statisticam</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Statistica communiter dicitur notio praesentis constitutionis alicuius
regni. <add resp="ed">2</add> Per constitutionem intelligimus complexum iuris publici et obligationum
inter subditos et imperantem. <add resp="ed">3</add> Sterilis ergo nimis est haec definitio, quia in
ea multa desiderantur, sic situs teritorii, cuius qualitates ad constitutionem non pertinent, et
tamen partem statisticae efficiunt.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Hinc nos dicimus statisticam esse cognitionem status uniuscuiusque regni;
per statum vero intelliguntur omnes qualitates et objecta; sic in omni civitate debet esse
territorium, debent adesse cives illud incolentes; iam nomine qualitatum intelligimus
memorabiles qualitates, quae scilicet ad finem totius civitatis concurrunt, sive dein bonae sint
qualitates sive malae.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Complexus ergo harum circumstantiarum erit statistica; haec notitia debet
esse philosophica, non materialis, prout nempe res tantum se oculis meis sistit, sed debeo
causam, debeo rationem scire etiam, et tunc habebo philosophicam notitiam. <add resp="ed">2</add>
Causa talis communiter, imo semper latet in facto aliquo, hoc rescire et ad fontem pervenire
ratiocinio pariet notionem status philosophicam. <add resp="ed">3</add> Facta ostendunt nobis
Historiae; ergo necessario, ut praesentem regnorum statum scire possimus, debemus historiam
eorum inspicere. <add resp="ed">4</add> Statistica etiam judicium formare debet de rebus politicis,
de bonitate vel malitia multarum rerum in statu; nam debet esse utilis cum sua scientia, pro hoc
autem debet habere principia certa quae in scientiis statisticis et politicis discit.</p>
<p>
<add resp="ed">4.1</add> Hinc statistica est promptitudo rationem praesentem populorum et regnorum
ex causis suis cognoscendi, debitam sententiam de eo ferendi, et notitiam suam cum utilitate ad
casus obvenientes applicandi.</p>
<milestone unit="page" n="1-006"/>
<p>
<add resp="ed">5.1</add> Triplex ergo statisticae est studium, nempe 1‑o Historia regnorum; 2‑o
enarratio status praesentis regnorum; 3‑o complexus propriorum quae docent quid felicitati
civium prosit sive obsit. <add resp="ed">2</add> Nos omisso tertio studio hic tantum de duobus primis
agemus. <add resp="ed">3</add> Studium hoc eminentioribus dignitatibus summe necessarium est, uti
ipsis principibus, ministris, legatis populorum. <add resp="ed">4</add> Utilissimum autem est
praesidibus dicasteriorum, consiliariis qui saepe consilia suppeditare aulae debent in diversis
negotiis belli et pacis, sed unde dabit consilium sine notitia statisticae? <add resp="ed">5</add>
Imo in ipsa vita privata civili summe necessaria est pro homine litterato, et figuram facere
volente, notio statisticae.</p>
<p>
<add resp="ed">6.1</add> His breviter perspectis, transeamus ad ipsam Historiam pertractandam.</p>
<milestone unit="page" n="1-008"/>
</div>
<div>
<head>Historia Hispaniae</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Omnia facta, omnes res in Hispania gestae efficiunt Historiam Hispaniarum;
de quibus ordine hic.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Incolae antiquissimi Hispaniarum ignorantur; primi noti incolae sunt
Foenicum descendentes; qui 800 ante Christum natum sedes fixerunt in Hispania; Hiasiaticae erat
originis, nempe Asiae minoris, ubi imperia Tirus et Sidon erat iis temporibus; territorium eorum
in Asia erat sterile et exiguum, hinc per industriam debuerunt succurrere, proin coeperunt
artes, opificia excolere, mercaturamque tractare et navigare, et sic celeberrimi mercatores
evaserunt, et cum tempore ditissimi; hinc etiam inventores navigationis maritimae dicuntur.
<add resp="ed">2</add> Multiplicati domi colonias suas miserunt in vicinas partes et regiones, et sic
per Mare Mediterraneum in occidentales partes navigantes devenerunt in Hispaniam, eamque sensim
et sensim incoluerunt.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Post Foenices secundi incolae sunt Celtiberi, hi Arragoniam modernam
possederunt; hi duplicis originis putantur esse: ex Celtis et <FONT COLOR="#CC3300"><b>Iberis</b></FONT>. <add resp="ed">2</add> Celtae
ex Gallis censentur originem habere. <add resp="ed">3</add> Iberi vero descendentes Foenicum.
<add resp="ed">4</add> Celtae bellarunt imprimis cum Iberis, tandem pace se unierunt.
<add resp="ed">5</add> Tertius populus notus est Carthaginensis, hi originis sunt Africanae, ubi
celeberrimum imperium eorum fuit; hi erant Foeniceae originis, etiam nempe coloniae Foenicum.
<add resp="ed">6</add> Et per Elissam, uxorem Sicchei, fundata fuit civitas Carthaginensis; quam
poetae Didonem dicunt. <add resp="ed">7</add> Hi Carthaginenses vi auri in Hispania tracti et detenti
sunt 300 ante Christum natum annis, post primum bellum Punicum cum Romanis gestum.
<add resp="ed">8</add> Dein in secundum bellum inciderunt Punicum, quod jam in Hispania habitum est,
dein in Italiam translatum bellum, postea etiam in Africa per Scipionem Africanum devicti sunt
Carthaginenses.</p>
<p>
<add resp="ed">4.1</add> Romani ergo profligatis Carthaginensibus eam incoluerunt et Hispaniam
fecerunt provinciam Romanam. <add resp="ed">2</add> Tota Hispania autem<milestone unit="page" n="1-010"/> tantum 25
annis ante Christum natum devoluta est ad Romanos sub Augusto Caesare per Marcum Agrippam.
<add resp="ed">3</add> Ultimus populus in Hispania erat Cantabri, qui per Agrippam subjugati sunt
Augusto. <add resp="ed">4</add> Sub Romanis permansit Hispania donec occidentale imperium eorum
substitit; dein Romanis profligatis per barbaros aliis gentibus paruit Hispania.
<add resp="ed">5</add> Eversum sub Romulo Augustulo anno 476 per Haerulos est imperium occidentale;
et tunc fundatum est imperium Francicum, Anglicum per Saxones, Pannonicum per Hungaros,
Hispanicum. <add resp="ed">6</add> Sub Romanis ergo per 4 saecula fuit Hispania, sub quibus pace usa
est; semper cum exteris, et huc floruerunt res Hispanicae. <add resp="ed">7</add> Lingua Romanorum
irrepsit per milites veteranos in Hispaniam. <add resp="ed">8</add> Ipsa etiam religio Christiana
inducta per Romanos, cum hanc religionem ipsi tardius amplexi fuissent. <add resp="ed">9</add> Leges
et mores Romanorum victorum quoque imbuerunt.</p>
<p>
<add resp="ed">5.1</add> Primi invaserunt Vandali, Suevi et Alani Hispanias imperio occidentali
extincto; hi ex Germania receperunt se ad Hispanias. <add resp="ed">2</add> His aliqui etiam Syrnigos
adjiciunt, sed cum Alanis idem erant; Vandali et Alani cum initio saeculi 5‑i venerunt in
Hispanias 409‑o anno. <add resp="ed">3</add> Hinc dein in Portugalias se receperunt; relicta tardius
Europa in Africam migrarunt, in provincias orientalis imperii, circa 428. in regione
Carthaginis; hoc regnum eorum duravit usque finem fere saeculi 6‑i; evertit illud Belisarius,
Iustiniani imperii orientis strenuus bellidux. <add resp="ed">4</add> Suevi et Alani remanserunt in
Hispania, et ipsi bella inter se gesserunt, ubi a Suevis devicti sunt Alani imperiumque
fundarunt Suevi in Hispania. <add resp="ed">5</add> Haec Suevorum imperium erat perenne.
<add resp="ed">6</add> Sed Visigothi per Italiam in Gallias et inde saeculo 6‑o circa 541‑8 in
Hispanias digressi sunt, retinuerunt sibi partem Galliae, dein profligatis et devictis Suevis,
eorum provincias occuparunt in<milestone unit="page" n="1-012"/> Hispania et suum <add type="con" resp="ed">regnum</add> fundarunt
duce Leovigilco. <add resp="ed">7</add> His temporibus adhuc Romani habebant suas provincias in
Hispania; sed Svintilla Flavius circa 637 eos penitus expulit ex Hispania. <add resp="ed">8</add>
Extincto etiam imperio occidentali per Haerulos orientis imperatores jure postliminii fundumque
condividentes voluerunt provincias imperii occidentis revindicare; hinc plurima bella in Africa,
in ipsa etiam Hispania habebant et provincias recuperarunt, et usque Svintillae tempora ibi
permanserunt; ab eo vero expressi sunt omnes.</p>
<p>
<add resp="ed">6.1</add> Imperium Gothicum noviter fundatum amplius semper extensum et ampliatum
est; nam in Galliis, ipsa quoque Africa provincias habuerunt, ubi hodie Marocanum Imperium est.
<add resp="ed">2</add> Imperium tamen hoc ad tempus extinctum est ineunte saeculo 8‑o seu 711‑o anno,
et quidem per Saracenos, seu Mauros; hi incolae Africae erant, Mahomedanaeque religioni addicti
(Mahomed ex Arabia oriundus saeculo 6‑o religionem suam fundavit tardiusque totam Africam
Asiamque occuparunt eius asseclae); enatis ergo dissensionibus extrudere voluerunt Gothos ex
Africa, imo etiam in Hispania eos adorti sunt, et primo 711 anno ipsis successit Gothos
subjicere et extrudere ex Hispania. <add resp="ed">3</add> Vitiza rex Gothorum circa 700 post
Christum natum decessit, habuit filios, patri tamen non hi, sed Roderigus collateralis sucessit;
fraude filii ergo et agnati Vitizae offensi Roterigo, in specie comes Polianus; hi ergo
evocarunt Saracenos contra Roterigum, ut sic ad filios Vitizae redeat imperium; Saraceni vero
ejecto rege priore non amplius excesserunt ex Hispania occiso Roderico rege, et sic cursu
aliquot annorum omnes provincias Gothicas sibi retinuerunt. <add resp="ed">4</add> Pugna haec infelix
accidit ad Xeres la frontera; et sic per aliquot annos suberat Hispania caliphis Saracenorum;
Talid calipha imperium tenente apud Saracenos, ipsi caliphae diviserunt provincias Hispanicas in
plures praefecturas, ex quibus tardius totidem regna facta sunt, cum praefecti usurpatores
fierent in sibi subjectis provinciis, quos vi armorum sibi servarunt; tardius tamen per Gothos
haec regna omnia extincta sunt <milestone unit="page" n="1-014"/> rursus. <add resp="ed">5</add> Floruerunt autem haec
regna Saracenorum: Corduba, Saragossa, seu Caesaraugusta, Valentia, Hispalense, Tolletanum,
Granatense. <add resp="ed">6</add> Profligati a Saracenis Gothi se receperunt ad partes montosas
regni sine capite, sine rege, ubi etiam in quiete latitarunt in Asturia, Biscaja, Gallitiaque
montosa; hic sex 7‑ve annis latitantes consultantesque tandem devenerunt in eligendum ducem sibi
Pelagium; hic ex veteri Gothorum regia stirpe oriundus Kindasvindae, regis Gothorum, nepos erat;
instruxit copias, collegitque armatos; vires Saracenorum divisae erant jam in plures
praefecturas et partes; pugnavit feliciter dominatumque suum extendit ulterius circa 718 et
ulteriores annos; post Pelagium subsequi duces etiam strenue se gesserunt contra Saracenos, qui
etiam ex Francia ejecti sunt per reges Francicos usque ad Eborum fluvium, unde dein principatus
Catalauniae enatus est; ex ceteris vero ditionibus, quas Saracenis extorserunt Franci, enatum
est Regnum Navarrae, cuius pars trans Piraeneos in Hispania, alia vero pars in Francia jacet;
hinc et hodie et Hispaniae et Galiae rex scribit se Regem Navarrae; coaluerunt dein hae parvae
provinciae Pelagii et sic semper firmiores et potentiores evaserunt Gothi in Hispania; sic
Sanctius 1‑us dux Aragoniam eripiunt Saracenis. <add resp="ed">7</add> Sanctius 3‑us Ripargossam et
Suprargiam revindicavit; etiam Castiliam acquisivit per nuptias cum Nunnia initas, qua erat
principissa Castiliae; hic jam tam potens fuit, ut ejicere potuissent eius haeredes Saracenos ex
universa Hispania; sed per divisionem provinciarum inter plures liberos vires suas imminuit; qui
tamen erat error communis populorum et gentium medii aevi; pessimum<milestone unit="page" n="1-016"/> tamen fuit,
debilitantur enim regna et successoribus praebetur ansa discordiarum et bellorum.
<add resp="ed">8</add> Sanccius etiam 3‑us inter 4 reges filios suos divisit; Garsias senior filius
Navarram accepit, Ferdinandus Castiliam, hic per Sancciam, reginam Legionis et uxorem suam,
novam acquisitionem fecit; Gonsalvus acquisivit Ripargossam et Subrargiam, Ramirus Nothus filius
accepit Arragoniam. <add resp="ed">9</add> Habuerunt hi novi reges perpetuas turbas inter se;
Ferdinandus tamen fratribus partim devictis, partim emortuis conjunxit haereditatem patris sui
et tunc fortior etiam cum Saracenis concussit ipsisque eripuit Neo‑Castiliense et Toletanum
regnum 1109. <add resp="ed">10</add> Sed etiam Ferdinandus divisit provincias inter filios suos.
<add resp="ed">11</add> Saraceni defecerunt quam maxime ex eo quod praefecti abusi potestate sua
usurpaverint provincias sibi commissas. <add resp="ed">12</add> Divisiones dein provinciarum
Saracenicarum inter filios calipharum etiam obfuerant iis, accesserunt ex his enata bella
intestina et tumultus; quibus Christiani in rem suam usi eos ubique represserunt.
<add resp="ed">13</add> Aliqui etiam culturam litterarum et agriculturae putant defectus armorum
causam esse; sed hoc de tota gente asseri non potest, nam plebs semper arma potuit tractare.
<add resp="ed">14</add> Verum quidem est medicinam, astronomiam, geometriam, ipsamque phylosophiam
Aristotelicam floruisse apud Saracenos. <add resp="ed">15</add> Ultimatim ad solum regnum Granatense
sunt retrusi 1259, et etiam hoc regnum debuit agnoscere dominium aulae Castilianae, solvendo
eidem tributum. <add resp="ed">16</add> Regnum Castiliae et Aragoniae per sponsalia connexum est apud
Gothos; ultimatim omnia alia minora regna reciderunt ad haec duo regna. <add resp="ed">17</add> Saec.
ergo 15 quatuor erant status in Hispania, regnum Granatense, Castiliae, Aragoniae et Navarrae.
<add resp="ed">18</add> Ad regnum Castiliae pertinebat ipsa Castilia, Legio, seu Leona, Gallitia,
Asturia, Quibusgoa, Alaba, Biscaja, Estremadura, Andalusia et Murtia. <add resp="ed">19</add>
Aragonia complectebatur Aragoniam, Valenciam, et Catalauniam; insula <corr>Sicilia in</corr> Mediterraneo
mari; Sardiniae insula, et Baleares insulae, uti Majorica, Minorica <abbr>etc.</abbr>
</p>
<milestone unit="page" n="1-018"/>
<p>
<add resp="ed">7.1</add> Saeculo adhuc 15 conjunctae sunt duae monarchiae Castiliae et Arragoniae,
et ipsum imperium Saracenicum extinctum est, proin mansit sola exigua Navarra. <add resp="ed">2</add>
Saec. 15‑o ergo per nuptias conjuncta sunt regna ita, ut maritus uni praesit imperio, uxor
alteri regno. <add resp="ed">3</add> In Castilia regnavit Henricus 4, hic defecit in masculo sexu,
sed sororem Isabellam et filiam Iohannam Bertrandillam <add type="con" resp="ed">habuit</add>. <add resp="ed">4</add>
In Aragonia praefuit Ioannes 2‑us, et filium Ferdinandum habuit. <add resp="ed">5</add> In Castilia
semper ordo cognaticus viguit in successione, proin regnum spectabat ad filiam Henrici prae
omnibus agnatis, nempe ad Ioannam, interim haec filia suspecta fuit, quasi spuria esset;
Henricus enim ferebatur esse impotens, proin Pertrandus dela Gueva ferebatur esse genitor
Iohannae; et hinc exclusam volebant Iohannam ex regno et Isabellam substitui; rex Henricus favit
filiae suae, et hinc etiam cum vicinis regnis contulit rem, maxime cum Alphonso 5‑o rege
Portugalliae, affine suo (nam huius soror Iohanna fuit uxor Henrici, et mater Iohannae nothae).
<add resp="ed">6</add> Cum tamen semper obessent status, determinarunt reges ut Alphonsus rex
Portugalliae ducat Isabellam, filius vero illius Iohannam, ut in omni casu regnum Castiliae
conjungatur cum Portugallia. <add resp="ed">7</add> Rex tamen Arragoniae cum suo filio idem consilium
favit, ut nempe regnum Castiliae conjungat per matrimonium suo cum regno; hinc evertere ut
possint projectum Portugallorum, in eo adlaborarunt ut eam foeminam in matrimonium accipiant,
quae maximam spem successoribus habet, nempe Isabellam; Castiliani interim excitati per Aragones
et fratrem Alphonsum Henrici 4‑ti coegerunt Henricum renunciare regno suo, post mortem tamen
fratris iterum substitutus est; Ioannes vero 2‑us cum filio suo omnem lapidem movit ut Isabella
consentiret in sponsalia cum Ferdinando filio Ioannis; hoc cum multi ex statibus devicti jam
urgerent,<milestone unit="page" n="1-020"/> in effectum deductum est. <add resp="ed">8</add> Alfonsus ergo 5‑us delusus
sic petiit sibi Iohannam Bertrandillam dari in matrimonium, ut spem tamen haberet ad regnum
mortuo semel Henrico 4‑o; Isabella non obstantibus Portugallis 1469 abducta est per Ferdinandum
24. octob. <add resp="ed">9</add> Ioannes Secundus ergo cessit Ferdinando Siciliam et eum corregentem
Arragoniae fecit; hic fuit status usque 1474, nempe usque mortem Henrici 4‑i; post mortem eius
ergo enatae lites inter Aragones et Portugallos, sed per status Castiliae delata est sucessio
Isabellae, exclusa Iohanna; et tunc etiam diversis limitibus circumscripserunt auctoritatem
Isabellae, quam quasi proprio ductu elegerunt; Ferdinandum vero maritum eius corregentem
declararunt. <add resp="ed">10</add> Alfonsus tamen Portugalliae rex multos habuit asseclas in
Castilia, et civitates quoque sibi addictas; fecit ergo irruptionem in Castiliam armatus seque
curavit inaugurari jure sponsae suae Iohannae in occupatis civitatibus; Alfonsus tamen
destitutus auxilio regis Franciae Ludovici 11‑i, iteratis vicibus cladem accepit ab Ferdinando;
anno 1476 ad Taurum totaliter victus est et ejectus est 1479‑o anno ex Hispania, ubi etiam pacem
inire coactus est et renunciare juribus in regnum Castilianum una cum sponsa; et cum
haereditatem Alfonsus cum Iohanna non acquireret, etiam eam deseruit, et hinc Clarissa monialis
facta est Iohanna. <add resp="ed">11</add> Iohannes 2‑us eodem anno mortuus est et hinc 1479 anno
patri successit Ferdinandus, et hinc unita sunt haec regna, sed nondum incorporata.
<add resp="ed">12</add> Hic proprie initium sumit historia statistica Hispaniae; nam Ferdinandus
abolito titulo Regis Arragoniae dixit se Regem Hispaniae; felix habebant regnum hi principes
Isabella et Ferdinandus. <add resp="ed">13</add> Primum Ferdinandi coeptum fuit regnum Granatense
agredi et a Saracenorum jugo liberare; cum his Saracenis ingens copia Judaeorum irrepsit in
Hispaniam, qui se etiam maxime ad Granatense receperunt regnum; Ferdinandus, Catolicus dictus
ingenti flagrabat zaelo religionis, volebat ergo extirpare Judaeismum et Mahomedanismum; maxima
vero causa fuit ut jure postliminii reoccuparet Granatense regnum; hinc 1481 anno initium belli
factum est, regnante Boabdile calipha apud Saracenos, qui 10 integris annis sustinuit bellum
suffultus viribus Africanis; tandem ad solam urbem Granatam restrictus, coactus est se dedere
1491‑o anno.</p>
<milestone unit="page" n="1-022"/>
<p>
<add resp="ed">14</add> Quod regnum dein regno Castiliae adjectum est, et sic extinctum est
imperium Saracenicum in Hispania, quod 780 annis duravit. <add resp="ed">15</add> Concessum fuit
quidem initio exercitium liberum religionis incolis Granatensibus; sed 1493 anno renovatum prius
decretum et coacti sunt omnes ad fidem catolicam amplectendam, et qui nollent, excederent
provincias; quod decretum etiam cum maxima severitate executioni datum est; Iudaeorum ergo magna
copia emigravit ex Hispania, et partim in Africam partim in Portugalliam se receperunt; idem
etiam cum Saracenis contigit et quidem ad 17,000 familiarum, proin cum maximo totius regni
dispendio, qua ingentem vastitatem reliquerunt hi homines, qui etiam seduli opifices magnique
artifices erant in Hispania, proin et opulenti erant, ingentem <add type="con" resp="ed">quantitatem</add>
pecuniarum et thesauri secum etulerunt ex regno. <add resp="ed">16</add> Non tamen omnes emigrare
potuerunt, aula etiam omni conatu in eo desudavit, ut convertat et retineat subditos suos, hinc
partim policitationibus, partim praemiis, coactionibus <abbr>etc.</abbr> adegerit multa milia ad remanendum,
sic episcopus Toletanus Ximenes 1499‑o anno fertur ipse 50,000 baptisasse; sed fucata tantum
fuit haec conversio, ad vexas evitandas, interne tamen plurimi manserunt Iudaei, vel Mahometani;
et hanc superstitionem diu continuarunt ad posteros suos, praesertim Iudaei. <add resp="ed">17</add>
Paulo post introduxit Ferdinandus et Isabella Inquisitionem sacram, seu tribunal criminale, quod
inquireret in latibundos et fucatos Iudaeos et Mahomedanos, ut exstirparetur penitus Judaismus
et Mahometismus. <add resp="ed">18</add> Ad hoc ergo tribunal deferebantur omnes possibiles causae,
cum fide catolica pugnantes, tardius vero plures causae delatae sunt huic tribunali.
<add resp="ed">19</add> Constabat hoc tribunal ex meris monachis Dominicanis; poena ordinaria ab hoc
tribunali imputata fuit rogus, et confiscatio omnium bonorum; valebant in hoc tribunali omnes
ocultae delationes, torturae, multique abusus, contra principia juris criminalis sani pugnantes.
<add resp="ed">20</add> Propter haec facta Ferdinandi circa religionem Pontifex expedita bulla ad eum
anno 1495 ei nomen Chatolici <add>!</add> attribuit Alexander.</p>
<milestone unit="page" n="1-024"/>
<p>
<add resp="ed">8.1</add> Sub hoc Rege Christophorus Columbus detexit novem orbis partem, nempe
Americam, sumptibus Ferdinandi; Portugalli enim jam prius ausi oceanum ingredi varias
detectiones fecerunt. <add resp="ed">2</add> Columbus hic erat origine Genuensis ex pago Coboreto,
excoluit se in arte nautica et omnia nota maria peragravit; animatus exemplo Portugallorum,
coepit suspicari in hac enormi aquarum congerie debere adhuc magnam partem terrarum existere;
protulit rem primum Genuensibus eosque animavit ut ei committant aliquot naves ad exquirendas
terras novas; sed non auditus ad Anglos, inde ad Portugallos venit; sed neutiquam auditus tandem
ad Hispaniam venit, ubi etiam multis annis pulsavit donec persuaso confessario reginae Iohanne
Peretz Franciscano reginam quoque permovisset, ut 17,000 aureorum resolveret pro hac
expeditione, instructis ergo omnibus necessariis tribus navibus iis occidentem versus coepit
suos inquisitiones, ubi jam insulae Azores detectae erant. <add resp="ed">3</add> Excessit 3‑a Aug.
anno 1492. post 70 dierum iter; jam repperit insulam Antillam, quam Szant Salvador denominavit,
anno sequenti redivit domum, ubi admiralis (seu archicallasi) Indiarum titulo honoratus est.
<add resp="ed">4</add> Sequenti anno rursus excedens in 4‑a peregrinatione detectis multis aliis
insulis littora Americae detexit; redux furente contra eum invidia gloriae suspectus aulae
effectus, et in carceres retrusus est, misere etiam perivit; tandem Americus Vesputius Americam
primus ingressus est, et occupationes pro Hispania fecit, et hinc ab eo quoque nomen habet
America; ingens vis auri, argenti, gemmarumque ex America elata et integra regna occupata
tardius per Carolum regem Hispaniae, ubi praetextu religionis propagandae multa centena millia
hominum trucidata fuerint; ipsi pontifices per bullas suas fecerunt potestatem regibus terras
illas detectas occupandi, sibique servandi, sub onere propagandae religionis; sic Portugalli
Brasiliam, Hispani Peruviam et alia regna occuparunt; idem Angli et Belgae fecerunt.
<add resp="ed">5</add> Enormem ergo mutationem in systemate Europae fecit haec detectio Americae;
praecipue vero status Hispaniae mirum in modum mutatus et fortificatus est.</p>
<p>
<add resp="ed">9.1</add> Neapoli regnavit Carolus Antegavensis opera Pontificum; qui Carolus erat
frater regis Galliarum Ludovici Magni; prius domus Hohenstaufiana praefuit in Neapolitano regno,
sed per Urbanum exauctorata est domus et Gallis delata; ex hac stirpe erat Iohanna regina, quae
Andream regem enecuit <add>!</add>, nempe regem Hungariae; haec<milestone unit="page" n="1-026"/> Johanna
morti proxima haeredem scripsit remotiorem agnatum, nempe Ludovicum Antegavensem qui erat frater
junior Caroli 5‑i regis Franciae, praeteritis omnibus vicinioribus agnatis, nempe Ludovico Magno
Rege Hungariae; hinc Ludovicus Carolo Dirachio dedit sumptus et copias contra hanc Iohannam;
tempore hoc recte schisma erat in ecclesia inter Clementem et Urbanum 6‑um ob habitationem
pontificis Clementis in Gallia Avignionae et Urbani in Italia. <add resp="ed">2</add> Dux ergo
Antegavensis a Iohanna creatus confirmatus est et coronatus est Parisiis, Carolus vero Dirachus
ab Urbano coronatus est; hic ergo Carolus, Parvus dictus, curavit capta urbe Neapoli jugulari
etiam Iohannam, quae Andream fratrem Ludovici jugulavit. <add resp="ed">3</add> Carolus hic Parvus
contra promissa, quae Ludovico fecit, quod ad Hungariam nullum jus habere velit, non contentus
Neapoli excitatis multis turbis <gap/>; hic postquam coronatus 40 diebus coronatus
regnasset a Blasio Forgáts gladio enecatus est. <add resp="ed">4</add> Defuncto Ladislao, qui dein
Neapoli praefuit, successit eius soror Iohanna 2‑a; haec cum successores non haberet, adoptavit
Alfonsum regem Arragoniae, quem tamen paulo post exjunxit et Ludovicum 3, ducem Antegavensem,
qui nepos erat Ludovici 1‑i ducis Antegavensis quem Iohanna prima adoptavit; hic ergo Ludovicus
<num value="3">III</num> duplex jus habuit ad regnum Neapolitanum. <add resp="ed">5</add> Cum morte Iohannae Secundae
emersit bellum inter Ludovicum II et Alfonsum, Alfonsus tamen victor evasit, et illud occupavit;
hic plurimis annis possedit Neapolim, descendentes non habuit, sed illegitimum filium
Ferdinandum Nothum. <add resp="ed">6</add> Alfonsus V habuit Iohannem 2‑um fratrem, qui erat pater
Ferdinandi Catolici, et cum Alfonsus liberos non haberet, succedere debuisset Johannes frater,
sed Alfonsus filio Ferdinando Notho voluit relinquere; cum tamen pontifex tamquam dominus
directus habitus sit semper Neapolitani regni, etiam pontifex consensum suum dedit pro
Ferdinando Notho; hinc mortuo patri suo naturali etiam eidem successit in Neapolitano regno.
<add resp="ed">7</add> Ferdinandus Nothus habuit Alfonsum Secundum et Fridericum; Alfonsus vero II
habuit Ferdinandum 2‑um filium; Fridericus vero habuit <gap/>.</p>
<p>
<add resp="ed">10.1</add> Ferdinandus ergo Catolicus petiit successionem cum Ferdinandus Nothus
sine jure succedat, sed ille debeat patri suo, fratri defuncti regis succedere.
<add resp="ed">2</add> Ludovicus vero XII rex Galliae petiit etiam Regnum Neapolitanum ex legato
Iohanae 1‑ae et 2‑ae. <add resp="ed">3</add> Ultimus ex stirpe<milestone unit="page" n="1-028"/> Antegavensi erat
Carolus, qui Ludovico XI‑o regi Galliae omnes provincias suas legavit; ei successit Carolus et
Carolo Ludovicus XII, et hinc habuit ille suas praetensiones; vidit Ferdinandus Catholicus se
ejicere non posse Ludovicum XII ex Neapolitano regno; hinc, ut interim partem habeat, inivit cum
Ludovico XII foedus et unionem, de retinendo utraque ex parte dimidio regno Neapolitano, quod
etiam effectum est; exortis vero ob limites litibus Hispani totaliter ejecerunt Gallos, et
Siciliam et Neapolim Hispaniae adjecerunt. <add resp="ed">4</add> Ludovicus XII habuit provinciam
Neapolitanam, sic dictam Campaniam felicem et Apruciam, Ferdinandus vero Apuliam et Calabriam.
<add resp="ed">5</add> Ejectis ergo principibus antiquis Neapolitanis Friderico et Ferdinando filio
Fridericus se dedidit Gallis, a quo <add>!</add> 30,000 aureorum habuit, ubi 1504. anno
mortuus est; Ferdinandus filius non destitit post patris obitum; per proditionem tamen traditus
est cum urbe Tarento Hispanis per capitaneum; hic vixit usque 1559. Valentiae in captivitate.
<add resp="ed">6</add> Sic ergo possederunt aliquo tempore duo reges regnum Neapolitanum; enatae sunt
tamen de praedio capitanatus lites, Galli ad Aprucium, Hispani ad Calabria spectare dicebat,
usque dum ad caedes devenissent inter se apertumque bellum exarsisset; fecerunt dein tamen
inducias ut pacifice componant lites, Lugdunumque ad Franciam mitterentur legati; Ferdinandus
misit generum suum Phylippum Pulcrum, archiducem Austriae, maritum Iohannae, filiae Ferdinandi;
hic Phillippus fuit genitor Caroli 5‑i et Ferdinandi imperatoris. </p>
<p>
<add resp="ed">7</add> Galli volebant libenter pacem inire, sed Ferdinandus astutus auxit tempore
induciarum exercitum suum in Neapolitano regno et hinc non expectantes inducias adorti sunt
Gallos eosque retruserunt; Phillipus quamquam se obsidem obtulerit Gallis, non tamen est
acceptatus, sed sequenti anno cum exercitu venit in Hispanias; nihil tamen profecit Ludovicus,
sed potius cedere debuit totum regnum Ferdinando; 1504 mortua est Isabella, et tunc Ferdinandus
neptem Ludovici 12‑i Germanam Foxanam in uxorem sumpsit, conspicuamque summam pecuniae dedit
adhuc Ludovico XII, et sic pax composita est; et ab eo tempore usque saec. praesens permansit
Neapolis penes Hispaniam.</p>
<milestone unit="page" n="1-030"/>
<p>
<add resp="ed">11.1</add> Etiam partem nobilissimam regni Navarrae adjecit Hispaniae Ferdinandus.
<add resp="ed">2</add> Mortua Isabella, ex qua tantum duas filias supstites habuit Ioannam et
Catharinam, quae Henrico 8‑o regi Angliae fuit nupta, ceteris omnibus mortuis masculis, sperabat
masculos ex Germania Foxana; sperabat etiam secus successionem Iohanna senior filia, quae
archiduci Austriae fuit nupta, nempe Philippo; hinc conabatur regnum Castiliae, uxoris suae, ad
se attrahendi ne ad filiam Iohannam perveniat; produxit ergo testamentum uxoris suae quo eum
haeredem scripsit, sed hoc non multum juvit 8‑o misit legatum Viennam ad filiam Iohannam, qui
persuaderet eam ut renuntiet juri suo; haec Iohanna mentis vitio laborabat. <add resp="ed">3</add>
Domus Austriaca hoc observans evertit consilium Ferdinandi; interim etiam tertium remedium
tentavit: parabat enim Ferdinandus nuptias cum Iohanna Pertrandilla filia Henrici 4‑i regis
Castiliae, quae in monasterio jam erat; cum tamen videret se per status Castiliae nihil efficere
possit <add>!</add>, duxit Foxanam Germanam; voluit administrator fieri Castiliae
Ferdinandus, sed nec hoc successit; interim dissensio exorta est inter status Castiliae, quis
succedere debeat; Philippus Pulcher missus a patre Maximiliano venit statim in Castiliam, ut
uxoris suae jus retineat; etiam Ferdinandus comparuit, sed status Philippo concesserunt ibique
rex electus est nomine uxoris suae Iohannae; Philippus post septem menses regiminis in Castilia
in 28 anno mortus est; habuit jam duos filios, Carolum et Ferdinandum; haereditas ergo Iohannae
spectabat ad Carolum qua seniorem; fuit ergo lis de administratore; adfuit Ferdinandus Catolicus
ut pater Iohannae, et Maximilianus imperator, ut pater filii defuncti; res sic agitata est ut
Ferdinando deferetur administratio agente maxime cardinali Ximene; administravitque usque mortem
suam Ferdinandus. <add resp="ed">4</add> 1509. Ferdinandus Catolicus praemonente cardinali Ximene in
Africam expeditionem suscepit, partim ut piratas Algeritanos, Tunetanos, et Tripolitanos
compescat, partim cum jam 1494. pontifex Alexander VI donaverit Africam totam Ferdinando, cum ei
titulum Chatolici attribuisset; pontifex enim illis temporibus habebatur pro domino directo et
illimitato rerum spiritualium et temporalium. <add resp="ed">5</add> Expeditio haec optatos effectus
habuit, victi enim sunt iteratis vicibus tam mari, quam in solido; sic Oran, Burgia, et Tripolis
expugnata est a Hispanis; alios vero status ita fregerunt ut pacem tributo annuo emere coacti
fuerint.</p>
<milestone unit="page" n="1-032"/>
<p>
<add resp="ed">12.1</add> Sub idem tempus occurrit occasio Ferdinando magnam partem Navarrae
acquirendi. <add resp="ed">2</add> Ludovicus 12 rex Franciae possedit eo tempore ducatum
Mediolanensem; hic ducatus conterminus est ditionibus Venetis; Ludovicus hic voluit extendere
potestatem suam in Italiam, proin ex Venetis decerpere voluit quidpiam provincias; parabat ergo
bellum contra Venetos, sed necesse fuit fautores Venetorum in partem suam attrahere; hinc cum
Ferdinando Catolico, cum Iulio 2‑o Pontifice et Maximiliano Imperatore <gap/>, et
hoc foedus Liga Cameracaensis nuncupatur in Italia, ab urbe Cameraco in qua coaluit haec Liga;
respublica fracta undequaque fuit armis; tandem ne ipsas Venetias expugnet Ludovicus, studuit ab
hac Liga avertere pontificem et Ferdinandum, quod opibus suis et vi auri etiam effecerunt;
Ferdinando scilicet remiserunt debita, quae praedecessores eius reges Neapolitani contraxerunt a
Venetis; sicque nova Liga contra Ludovicum 12 inita est cum Venetis, Gallique exstirpati sunt ex
Italia per Ligam Sanctam, a capite pontifice sic dictam. <add resp="ed">3</add> Hinc ingens odium
enatum est inter Ludovicum 12 et Iulio Pontifice. <add resp="ed">4</add> Cardinales male contenti
erant cum Iulio, qui bellicosus homo parum curavit ecclesiam sed tantum politica Europae; hinc
Pisae convenerunt patres cum cardinalibus; Iulius ergo cum sibi adhaerentibus patribus Romae
convocavit concilium; Ludovicus ergo, ut affligat Iulium pontificem, defendit Concilium Pisanum;
Ludovicoque minabatur excommunicationem, proscripsitque regem Navarrae, agnatum et foederatum
Ludovici 12, Ioannem Alfredanum; Iulius ergo pontifex denominavit <add type="con" resp="ed">sententiae</add>
suae executorem Pherdinandum <add>!</add> Catolicum; verum fracti sunt Galli Conciliumque
Pisanum translatum est Lugdunum; Ferdinandus ergo inducto in Navarreum regnum exercitu, ultra
dimidium eius occupavit, et ab eo tempore reges Hispaniae sunt in possessione regni Navarraei
usque Pyreneos montes; pax quidem confecta est, sed Ferdinandus non restituit amplius Navarram.
<add resp="ed">5</add> Et haec sunt facta celeberrima Ferdinandi, post quae 1516. decessit; per
mortem eius regimen Hispaniae ad domum Austriacam venit, quae usque 1700. annum regnavit;
successit Ferdinando Chatolico Carolus archidux Austriae; hic erat filius Philippi Pulchri et
Ioannae, quae erat Ferdinandi filia et Isabellae. <add resp="ed">6</add> Carolus erat filius
Philippi, qui Maximiliani et Mariae Burgundiae; Maria erat Caroli Audacis ducis Burgundiae
filia, in quo defecit linea iunior Burgundica. <add resp="ed">7</add> Carolus ergo Austriacus post
mortem Ferdinandi adimit <add>!</add>
<milestone unit="page" n="1-034"/> omnes provincias Ferdinandi, et jam
prius possedit 17 provincias Belgicas jure haereditatis Burgundicae; regnum Castiliae accepit
jure matris Iohannae, quae quidem adhuc vixit, sed mentis vitio laboravit; item et regna
Arragonica titulo matris suae; Carolus hic nomine Caroli 5 imperatoris notus est, in Hispania
erat 1‑us; hic usque 1556. annum regnavit. <add resp="ed">8</add> 1519. mortuus est avus eius
Maximilianus I. <add resp="ed">9</add> Hinc etiam haereditas Austriaca eum respexit, ut aetate
maximum, quamquam id Franciscus rex Galliae omni modo impedire conatus sit. <add resp="ed">10</add>
Videns tamen se curis aggravari, haereditatem Austriacam cessit Ferdinando fratri juniori suo,
addito pacto mutuae successionis, et hinc enatae sunt duae lineae, Austriaco-Hispanica, et
Austriaco-Germanica; primis annis Carolus statim molestias in Hispania habuit, seditio enim per
absentiam eius in Germania exorta est per proceres, sub nomine Iunta Santa, seu Foedus Sanctum;
comparuerunt ergo armati contra defensores Caroli; ratio saeditionis fuit Germanus, peregrinus
princeps Carolus; dein Carolus antea fuit in possessione 17 Belgicarum provinciarum, natus
fuerat ibi, sedemque in Belgis habuit, hinc etiam ad Hispaniam secuti sunt eum ministri et
servitores Belgici, quos etiam promovit, et fovit ubique. <add resp="ed">11</add> Ipsi quoque Galli
foverunt has turbas, ut in turbido piscari possent. <add resp="ed">12</add> Carolus tamen bonas
dispositiones faciens post multas caedes duorumque annorum lapsum fregit seditiosos 1521.
<add resp="ed">13</add> Eodem anno Carolus magnam in America fecit occupationem, nempe Mexicanum
regnum subjectum est Carolo, quod fuit opulentissimum et florentissimum regnum Hispaniae; post
duos annos etiam Peruvianum regnum et Chili regnum occupaverunt, belliduce Ferdinandus Kortecz
<add>!</add>; iam enim prius sub Ferdinando Chatolico Hispani fecerunt occupationes,
plerumque tamen tantum insulas; sic insulam Cubam diximus esse occupatam, in hac Cuba fuerat
Cortecz quasi vice gubernator; hic cum 600 peditibus et 18 equitibus fortunam tentaturus exivit
terras quaesitum novas, deprehendit Dlapskalenses pauperes<milestone unit="page" n="1-036"/> tamen homines, hi eum
versus Mexicanum regnum perduxerunt; prohibuit Motezuma imperator Mexicanus extensionem
Europeis; sed retrusi sunt usque urbem Mexicanam, in lacu Mexicano sitam, urbem sat splendidam
palatiis imperatoris et templo idolo Viczli puczli dedicato. <add resp="ed">14</add> Motezuma ergo
homagium praestare debuit, et tributum ad 600,000 marcarum auri deposuit; cum haec contingerent,
commendans Cubae Delasquaesius invidens famae Cortezii eum qua commendans eius revocavit [eum];
cum non veniret, exercitum ei opposuit in insula Mexico, sed Cortesius vicit Delasquaesium;
donec exterius pugnatum esset, in urbe contra 80 Hispanos, quos Cortezius in urbe reliquit,
exarsit seditio, sed etiam ob iniquitatem Hispanorum, qui plus semper et plus auri et gemmarum
extorquere voluerunt saeviveruntque; in somno et crapula opressos agressi sunt, multisque cesis,
eos exspoliarunt; redux ergo Cortezius deprehendit circiter aliquot centenos homines in armis,
quibus Motezuma liberatis praeerat, sed Hispani non territi copia eos fortiter aggressi sunt,
eosque ubi ceciderunt, ipse Montezuma occisus est; electus est dein Gattimozin imperator, sed et
hic captus et in vincula conjectus est a Hispanis; Mexicani tamen non territi caede tot millium
rursus cinxerunt urbem demolitisque aggeribus eos aquis cinxerunt et fame perimere volebant
Hispanos, sed illi cadaveribus caesorum Mexicanorum structis aggeribus reliquerunt civitatem;
sed prius in lacu quoque cum Mexicanis pugnare debuerunt navibus, sed et ibi victi sunt
Mexicani; Gattimozin in tormentis carbonum una cum sacerdote uno Mexicano mortuus est cum fateri
nollent, aut non possent, locum quo thesauros suos et ecclesiae in lacum injecerunt.
<add resp="ed">15</add> Sic ergo imperium<milestone unit="page" n="1-038"/> Mexicanum occupatum est pro Hispanis; ex
his unam quintam partem Cortezius sibi servavit, unam regi misit Carolo, et 3/5‑tas militibus
distribuit suis. <add resp="ed">16</add> Motezuma primus imperator habuit filios, quibus dein rex
Hispaniae nomen comitum Motezuma dedit cum territorio amplo. <add resp="ed">17</add> Eodem modo ergo
etiam per manum et Chyli regnum est occupatum.</p>
<p>
<add resp="ed">13.1</add> Sic ergo Carolus 5‑us ad immensam condescendit auctoritatem,
emulationemque et invidiam caeterorum principum Europae excitavit; maxime infensus erat
Franciscus rex Franciae, qui invidebat Carolo imperialem coronam et hinc continuo eum bellis
vexavit Franciscus, ob has causas potissimum; secunda causa fuit regnum Neapolitanum; scimus
etiam reges Galliae aliquot haeredes scriptos esse a Iohanna regina Neapolitana, Ferdinandus
tamen Catolicus exturbavit Gallos ex alia dimidia parte etiam; hanc ergo partem jure postliminii
voluit Franciscus rex Franciae. <add resp="ed">2</add> Tertia causa sita fuit in Ducatu Mediolanensi,
ad quem jam Ludovicus 12 rex Franciae praetensiones fecit jure successionis maternae, sed
exturbatus fuit; Maximilianum ducem Zvorcianum, qui dein possedit hunc ducatum
<gap/>, Franciscus rex Franciae, jam huic possessioni obnitebatur Carolus I; nam
Mediolanensis Ducatus est feudum Romani imperii, proin imperator est dominus directus, ad quem
recidit feudum extincto domino feudatario. <add resp="ed">3</add> Et in omni mutatione feudatarii
investitura, seu introductio et statutio fieri debet per dominum directum, et dominus utilis
debet juramentum fidelitatis praestare. <add resp="ed">4</add> Hic ergo cum mutatio facta fuerit,
Franciscus effectus est vasallus imperatoris Caroli, et eius investituram debuisset expetere;
Franciscus tamen hoc non fecit, et hinc imperator praetendit, ut familia Svorcianorum recedat in
possessionem ducatus.</p>
<p>
<add resp="ed">14.1</add> Quarta causa dissensionum fuit ducatus Burgundiae. <add resp="ed">2</add>
Carolus imperator fuit haeres Mariae Burgundicae haeredis Burgundicae possessionis; Galli tamen
sequestrarunt hunc ducatum eumque duxerunt esse feudum virile, non foemineum, proin eos
respicere hunc ducatum; hunc ergo ducatum repetiit Carolus ut portionem avitae suae
haereditatis.</p>
<p>
<add resp="ed">15.1</add> Quinta causa fuit comitatus Flandriae et Artesiae; hi ducatus origine a
sua <add>!</add> erant feuda coronae Gallicanae.</p>
<milestone unit="page" n="1-040"/>
<p>
<add resp="ed">2</add> Imperator venit ad possessionem harum provinciarum, ergo Carolus fuit
vasallus quoque Francisci; hoc rursus dedignabatur facere imperator et negavit ducatus esse
feuda Galliae. <add resp="ed">3</add> Hae ergo erant causae enatorum bellorum; quo accessit etiam lis
de regno Navarrae per Ferdinandum Catolicum astutia Galliae avulsum, et Hispaniae connexum.
<add resp="ed">4</add> Galli ergo grassantibus Hispanis dein irruperunt in Navarram, inde tamen
expulsi sunt; sed 1521‑o errupit formale bellum, quod per 4 annos duravit; Leo enim Decimus
pontifex non parum contulit ad prolongationem huius belli, qui Carolum incitavit quam maxime
propter ducatum Mediolanensem; politica enim Italiae, quae ex multis parvis debilibus statibus
constat, suadet ne potens unus imperans permittatur pedem figere, ne suprimat omnes; hinc omni
modo egerunt Itali ut Gallos prohibeant ex Italia; belli his occasione ergo Galli ejecti sunt ex
Mediolanensi ducatu; duas clades, unam ad Vicociam, et aliam ad Ticinum seu Paviam decretorias
Galli acceperunt die 24. Feb. 1525. anno; ubi temere se in pugnam immisit, disperso toto
exercitu eius, ipse Franciscus cum plerisque proceribus suis captus est, Madrittumque deductus.
<add resp="ed">5</add> Imperator gravissimas conditiones proposuit ei, quas acceptare diu
tergiversatus est, et hinc usque 14. Ian. 1526. in captivitate fuit; propter quod etiam in
gravissimos morbos incidit, ex quibus tamen reconvalescens coactus est omnes conditiones Caroli
subscribere; fuerant hae tabulae pacis: Franciscus juri in regnum Neapolitanum renunciet.
<add resp="ed">6</add> 2‑o) Ducatum Mediolanensem restituat duci Svorciae Francisco, et per hanc
renunciationem etiam res publica Geneva in libertatem restituta est. <add resp="ed">7</add> 3‑o)
Ducatum Burgundiae Carolo tradat proxime. <add resp="ed">8</add> 4‑o) Renunciet supremo juri in
comitatus Flandriae et Artesiae. <add resp="ed">9</add> 5‑o) Nunquam velit agere ad recuperandum
regnum Navarram, nec pro se, nec pro alio. <add resp="ed">10</add> 6‑o) Promittat se ducere velle
Eleonoram sororem Caroli. <add resp="ed">11</add> 7‑o) Duos filios obsides relinquat.
<add resp="ed">12</add> 8‑o) Omnia haec puncta solenni jure jurando confirmet. <add resp="ed">13</add>
Praeter haec imperator ambitiosus non nihil, adjecit etiam hoc ut quoties imperator jusserit eum
redire in captivitatem, toties redire cogatur; Franciscus ergo, ut eludat hunc articulum,
curavit in Gallia palatium rurale aedificari, eique nomen Madriti indidit, quo se recipere
posset citatus in captivitatem. <add resp="ed">14</add> 14. Feb. 1526. pax subscripta est, quae
nomine pacis Madritensis venit; etsi jure jurando pacem hanc<milestone unit="page" n="1-042"/> firmasset, tamen
redux ille in Galliam, mutari coepit facies rei; proposuit enim parlamento, seu statibus
pacificationem, an servare teneatur has conditiones; hocque cum negaverunt status ex eo quod
conventio haec vi diuturnitateque carcerum extorta sit; 2‑o) quod rex contra officium suum
egerit haec concedendo, cum tempore coronationis juret se regni limites non imminuturum.
<add resp="ed">15</add> 3‑o) Quod tantum rex fuerit subscriptus huic pacificationi, et nullus ex
statibus. <add resp="ed">16</add> 4‑o) Burgundi reclamabant huic pacificationi, et noluerunt avelli a
corona Franciae.</p>
<p>
<add resp="ed">16.1</add> Hae ergo conditiones, etsi non graves et ponderosae, fecerunt, ut
parlamentum publice reclamaret huic pacificationi omni. <add resp="ed">2</add> A jure jurando vero a
pontifice Clemente 7. absolutus est Franciscus; nam ipse pontifex fuit promotor belli huius
contra Carolum; nam ipse imperator potens in Italia effectus metum incussit Italis; hinc ipse
pontifex foedus inivit cum Francisco pluribusque Italiae respublicis <add>!</add>, nempe
Florentina, Veneta et cum Francisco Svorcia; imperator vero cum rege Angliae inivit foedus.
<add resp="ed">3</add> Carolus ergo graviter ferens foedus Clementium in pontifice voluit ulcisci
hanc injuriam Romamque usque copias suas misit felicissimeque expugnaverunt urbem Romam eamque
diripuerunt, excepto castro S. Angeli, in quo pontifex cum 17 cardinalibus morabatur; maxime
cardinalium spoliabant aedes, nisi vexam ingenti summa aeris redimerent; cinxerunt castrum hoc
et deditione ceperunt pontificem cum omnibus cardinalibus; juvit etiam Germanos, quod lues circa
Neapolim multos Gallorum ipsumque ducem Foxinum eripuerit; Carolus ergo adegit pontificem ad
pacem ea conditione ut recedat ipse a foedere, et etiam alios abigat ab hac unione; quod cum
contigisset, Franciscus ipse recedere debuit et in urbe Belgii Cammeraco nova pax confecta est;
in hac renovata sunt omnia puncta pacis Madritensis; aliqua puncta accesserunt, nempe de
redemptione duorum principum Gallicanorum in summa duorum millionum et 500,000 imperialium.
<add resp="ed">4</add> Et de ducenda Eleonora per Franciscum; et sic retineat <add>!</add>
Burgundiae ducatum, quem restituere deberet Carolo, pro successione liberorum ex hoc matrimonio;
si vero liberos non haberet, succedat Carolus in hoc ducatum.</p>
<milestone unit="page" n="1-044"/>
<p>
<add resp="ed">17.1</add> Haec pacificatio Cameracensis Gallicae Traite de Dammes dicitur, seu
Tractatus personarum illustrium sexus foeminaei; munere etiam legatorum utebantur foeminae in
hac pace; ex una parte erat Margareta amita Caroli, ex alia persona mater Francisci Ludovica,
1529-i anno.</p>
<p>
<add resp="ed">18.1</add> Intra hos belli annos in Europa in America felices occupationes et
detectiones factae sunt; Carolo nempe regnum Chilense, Peruviense, et Quittense, capto et occiso
Attapavita imperatore Peruviensi, per Franciscum Pisarum, qui cum 300 suis peditibus et aliquot
equitibus, 12que tormentis 40,000 exercitum Attapavitae dispersit et destruxit.
<add resp="ed">2</add> Lis dein exorta est inter ipsos Hispanos, inter quos unus alium jugulari
curavit, donec advenientibus pluribus Hispanis subjiceretur Carolo totum regnum.
<add resp="ed">3</add> Cuique equiti 240 marcae auri, pediti 160, argenti decuplo tantum obtigit in
divisione hac raptarum opum; Carolo miserunt 30,000 marcarum argenti, et 3000 mar. auri infecti,
seu crudi; facti vero argenti 20,000, auri vero 2000, 1538. anno; fertur in his omnibus
provinciis ab anno 1520. usque '38. 12 milliones hominum caesos fuisse. <add resp="ed">4</add> Auctus
Carolus tantis provinciis ferebatur de eo quod in eius regno nunquam sol occumbat.
<add resp="ed">5</add> 1530. equitibus Rhodiis, modo Melitensibus, Carolus donationes fecit; scimus
hos equites tempore cruciatorum expeditionum contra Saracenos enatorum originem suum habuisse;
tales fuerant Templarii, a vicinio collegio templo Hyerosolimitano; tales Hospitallarii, seu
Iohannitae, Teutones <abbr>etc</abbr>; ejectis Christianis per Saracenos etiam hi ordines ejecti sunt; hi
ergo Hospitallarii ad insulam Rhodi se receperunt, sed et hinc ejecti per Turcas dispersi sunt
per Italiam, Germaniam; Carolus ergo ipsis ob merita sua donavit insulam Melitam, in mari
Mediterraneo sitam, a quo loco nomen habent et hodie; alii sunt titulares, alii ordinarii, hi
habent praedia seu commendaturas. <add resp="ed">6</add> Titulares vero nihil habent.
<add resp="ed">7</add> In hunc annum recedit etiam Caroli 5i coronatio Bonnoniae a pontifice Clemente
7-o facta, quae est ultima coronatio imperatorum per pontifices facta.</p>
<milestone unit="page" n="1-046"/>
<p>
<add resp="ed">8</add> Consuetudo imperatores coronandi per pontificem originem ducit ab 800. anno,
quo Carolus Magnus a Silvestro pontifice coronatus et imperator electus est, extincto in Italia
et occidente imperio Longobardico; et hinc originem ducit vocula electus regnorum imperator quem
adhuc hodie in titulo imperatoris depraehendimus. <add resp="ed">9</add> Eadem occasione imperator
rem publicam Florentinam convertit in monarchiam; urbs Florentina medio aevo libertate donata
est et respublica declarata, Carolus vero 5‑us in mulctam, quod conspiraverit haec civitas cum
hostibus suis, privavit eam libertate sua; ursit etiam pontifex Clemens ut sic Alexandro
Medicaeo eam ut feudum donet et Alexander ducat naturalem filiam Margaretham; annuit ergo
Carolus et Alexandrum, civem opulentum, fecit ducem Florentiae.</p>
<p>
<add resp="ed">19.1</add> Anno 1535. suscepit expeditionem Carolus in Africam contra piratos, et in
specie contra Hairadium Barbarossam; hic potens et superbus bello fracta respublica Tunaetana
Muleasem ducem dejecit trono suo; Carolus ergo refugientem ad se Muleasem ipse in persona
reposuit dignitati suae fracto Barbarossa, et tunc Muleassem promisit nunquam se velle esse
hostem Christianorum, nunquam amicum Turcarum; praesidium tamen Colletanum sibi servavit, ut
pedem fixum in Africa haberet, Tunaetanos vero tributarios fecit. <add resp="ed">2</add> Redux ex hac
expeditione per Siciliam, ipsi relatum est Franciscum Svorciam decessisse sine prolibus, qui dux
Mediolanensis erat, et per Carolum dux refectus erat; Carolus hunc ducatum jam pridem cogitavit
cum suis provinciis conjungere exstincto Svorciae linea; hinc Philippo filio suo eum destinavit.
<add resp="ed">3</add> Franciscus 1. rex Galliae publico manifesto petiit quoque hunc ducatum jure
proaviae suae pro filio suo secundo genito; hinc res devenit ad controversias et bella, 1536.;
hac occasione Franciscus 1‑us rex Galliae inivit foedus cum Solimanno Turcarum imperatore, et
hinc enatum est foedus perpetuum Gallorum cum Turcis; et reipsa tunc maximas molestias causarunt
Turcae Carolo; nihilominus tamen fortuna favente et perspicatia sua usque '38. annum
grassavit<milestone unit="page" n="1-048"/> Gallos in ipsa quoque Gallia direpitque <add>!</add> urbes
Gallicas aliquas; anno '38. indutiae celebratae sunt; pontifex etiam egre ferens foedus
Christianissimi principis cum Turcis coepit agere de pace inter potentes hos imperantes; hinc
inducias primum in unum dein vero in 9‑em annos effecit inter eos; sic dein tamen in amicitiam
devenerunt iterum hi duo imperantes, quae tamen amititia non nisi 4 annis duravit; elapsis enim
4 annis exarsit iterum bellum ob ducatum Mediolanensem, quem Carolus promisit Francisco, non
tamen illi dedit. <add resp="ed">4</add> Anno 1541. rursus novam expeditionem in Africam suscepit
contra Algirios; haec male successit, qua inconsiderate suscepta fuit, in finem vergente
autumnno jam, ubi obstantibus nebulis pluviis, procellis, destructa classe, sua re infecta
redire coactus sit. <add resp="ed">5</add> 1543. erupit bellum inter Gallos et Carolum; duo enim
conspicui Galliae viri per Italiam iter facientes in Mediolanensi ducatu in fluvio Po ex
insidiis occisi sunt; fuerant hi legati Gallici, unus Venetias, alter Constantinopolim deputatus
fuit, sed clam, se enim tantum pro privatis simulabant; Galli ergo suspicabantur hos duos jussu
Caroli occissos fuisse; Franciscus ergo cum Christiano 3‑o rege Daniae, cum Gustavo 1‑o rege
Sveciae, et cum Sulimanno 2‑o imperatore Turcarum, Carolus cum Henrico 8‑o rege Angliae inivit
foedus (qui ipsi infensus fuit nempe Francisco, quod cum ipso schisma non fecerit); Galli in
Belgio et Italia multa ex sententia gesserunt fregeruntque saepe Caesareos, in specie ad
Caerisolas, opido Piemontii; omni enim ex parte aggressi sunt Carolum, Turcae per admiralem
Barbarossam, qui ad Gallias multa millia Turcarum intulit ad expellendum Carolum ex Gallia;
plurimos tamen excessus fecerunt Turcae in ipsa Gallia amicissimis, seu Gallis; Carolus per
Campaniam ad viscera Galliae properavit, et jam Parisiensibus horrorem maximum incussit, et
etiam cinxisset urbem si Henricus coadjutor non emansisset diutius in expugnandis duabus
urbibus; in medio fortunarum tamen suarum [fortunarum] decrevit pacem facere cum Gallis propter
res Germaniae valde contricatas; exorta enim est in Germania rebellio ob Lutheri et Calvini
schisma, quibus jam complures principes Germaniae adhaerebant; ipse dein imperator consecutus
est scopum suum, nempe ducatum Mediolanensem jam pro [suo] filio suo consequtus est, et hinc
1544. pax Crepiacensis coaluit inter eos.</p>
<milestone unit="page" n="1-050"/>
<p>
<add resp="ed">6</add> Hac pace ergo Cameracensis, et consequenter etiam Madritensis, confirmata
fuit; et ipse Franciscus consensit in donandum ducatum Mediolanensem filio suo Phylippo.
<add resp="ed">7</add> Dum bellum in Germania exarderet inter protestantes et Catolicos, mortuus est
Franciscus rex Galliae; ei successit Henricus 2‑us; hic major adversarius erat patre suo Caroli,
hinc tuendos suscepit protestantes Germaniae, et hinc cum Mauritio electore Saxoniae, duce
protestantium, foedus inivit, trajectoque Rheno tres provincias, seu diaeceses (nempe Metis,
Tullum, et Verdunnum) Lotharingiae occupavit; hinc ergo distractus Carolus debuit contra Gallos
agere cum 100,000 hominum, irrito tamen conatu; nam Metensem urbem recuperare non potuit a
Gallis; irrupit dein in Artesiam provinciam Galliae, duasque urbes insignes occupavit, et solo
aequavit. <add resp="ed">8</add> In Italia vero etiam ad Martesiam vicit Gallos, dein in Senensi
republica etiam insigniter vicit Gallos; quae respublica se cum Gallis conjunxit; expulsi sunt
quidem Germani per Gallos, sed rursus tertio Carolus ejecit Gallos et sequestravit rempublicam;
ante finem huius belli Carolus 1554. consiliavit matrimonium inter filium suum Phylippum et
reginam Angliae Mariam. <add resp="ed">9</add> Philippus habuit primo Mariam regis Portugalliae
filiam, ex qua Carolum filium habuit jam juniorem his temporibus; Carolus imperator enim voluit
in haeredibus et nepotibus suis Angliam cum Hispania <gap/>.</p>
<p>
<add resp="ed">20.1</add> Post hoc matrimonium sequenti anno nausea quasi tantorum negotiorum et
bellorum affectus, ut se pietati devovere posset depositis omnibus curis suis abdicationeque
omnium regnorum solitudinem quaesivit; haereditatem Belgicam primo filio suo Philippo cessit,
qui etiam sedem in Belgis fixit, ut vicinior esset uxoris suae regno. <add resp="ed">2</add> Dein
etiam Hispanica regna cum Italicis tradidit Philippo; ultimo etiam imperatoriam dignitatem
transtulit in Ferdinandum Primum, qui jam prius rex regnorum a statibus electus fuit; his
terminatis monasterium S. Justi Hyeronimitanorum, in Extremadura situm, ingressus est; anno
tamen 1556. adhuc inducias fecit cum Francisco <add>!</add> rege Galliae ad Vancellas ad
annos quinque.</p>
<milestone unit="page" n="1-052"/>
<p>
<add resp="ed">21.1</add> Philippus hic nomine 2-i gubernavit Hispaniam, quia honoris gratia
Philippum Pulcrum A. A. D. D. Austriae in unum regem suorum numerarunt; Maria eius uxor anno
'58. mortua est, quo etiam parens Carolus mortuus est; et quidem sine prolibus mortuus est;
Phylippus ergo sedem suam transtulit in Hispaniam; vix tabulae pacis Vancellensis ratificatae
fuissent, jam iterum Galli bellum renovarunt; Philippus cum 50,000 suorum statim obviam ivit
Gallis, in Italia quoque habuit Octavium ducem Parmensem, sibi additum, quod ei ducatum
Placentiae donaverit; alium Cosimum Medicaeum, qui ducatum Florentinum a Carolo habuit, et ei
Senensem rempublicam donavit adhuc; item et Sabaudiae ducem; ipsa quoque uxor eius Maria, tunc
adhuc vivens, ei ex parte Angliae adstitit; Galli initio stupendas victorias retulerunt, tardius
tamen fractis viribus pacem facere debuerunt cum Philippo.</p>
<p>
<add resp="ed">22.1</add> Hinc ergo 1559. pax confecta est ad castrum Cambesiae, per quam
conventionem Galli omnia loca, nempe 198, quae illi magno cruore et molestia occuparunt,
restituere debuerunt; etiam Philippus tria bene munita loca, quae in Galliis expugnavit,
restituere debuit; occasione huius pacis stipulatus est Phylippus sibi Isabellam filiam Henrici
2‑i regis Galliarum, quae Carolo filio Filippi ex primo matrimonio jam desponsata fuit.
<add resp="ed">2</add> In Belgio Hispanico exorta est his temporibus rebellio, quae originem modernae
reipublicae Holandicae dedit; Filippus enim, cum sedem suam in Hispaniam transtulisset,
gubernatoribus subjecit has provincias, et sub his enatae sunt lites et malcontentiones
Belgarum, quae dein in cruentum bellum errupit <add>!</add>; Belgae enim mitissimo imperio
assueti amplisque privilegiis gaudentes praesertim sub Carolo, qui apud eos educatus fuit;
Philippus vero totus Hispanus, trux et melancolicus sprevit eos et tantum Hispanis addictus
fuit; maximum vero quod nimis severe exercuerit autoritatem suam in protestantes Belgas; ob has
ergo causas enatae sunt rebelliones ad quas componendas misit ducem Albanum cum mandato ne a
voluntate et severitate regis vel latum unquam recedat; his tamen non tantum res
non<milestone unit="page" n="1-054"/> melioratae, sed magis adhuc destructae sunt; gliscebat odium aliquot annis,
quibus plures provinciae se conjunxerunt, donec 1568. in apertum bellum erupit, quod per 80
annos duravit, una cum tempore aliquo induciarum. <add resp="ed">3</add> Eodem tempore etiam in
Hispania exarsit seditio Moliscorum, seu eorum qui ex Mahomedanis et Judaeis coacti sunt ad
sacra Christianorum amplectenda sub prioribus jam regibus; hi ergo recuperandae prioris
religionis et libertatis causa rebellarunt contra Filippum, maxime Granatensis regni incolae; hi
enim homines ad formam quidem Christiani se distinxerunt vestitu diversisque moribus, quos
Philippus ipsis prohibuit; et sic bellum enatum est in quo multa millia hominum caesa sunt,
donec fractis viribus eorum dispersit eos per universam Hispaniam.</p>
<p>
<add resp="ed">23.1</add> Severitatem Philippi etiam filius eius Carolus, et uxor patris Isabella
<gap/>; putabat enim Philippus quod Carolus in necem suam perspiraverit; etiam
selotipia eum excruciavit; effectus huius fuit quod filium suum sacrae inquisitioni tradiderit,
ubi etiam peremptus est, et eodem anno etiam Isabella mortua est, non sine suspitione veneni.</p>
<p>
<add resp="ed">24.1</add> Ad haec tempora recidit etiam expeditio quam habuit Philippus contra
Turcas, qui potentissimi jam erant his temporibus etiam in Europa; subegerunt enim insulam
Cyprum, per quam toti Italiae formidabiles effecti sunt; Pius ergo 5‑us pontifex vigebat omni
modo ut unitis viribus agatur contra Turcas; Phylippus ergo cum Venetis et pontifice huic
expeditioni praefecit fratrem suum naturalem Iohanem (Don Juan d'Austrie); sub initium optatos
effectus habuit, in specie anno 1571. ad Lepanto, non procul Corintho<note place="foot">24.1 non...
Corintho additum in MS-to</note>, eximiam victoriam retulerunt de Turcis, ubi capto duce
Turcarum eoque contra jura gentium decapitato totam classem eorum destruxerunt et exercitum
sparserunt; cum tamen hic <add type="con" resp="ed">successus</add> eorum non pari fervore continuaretur, Turca
recuperatis viribus sub Zelim duce repressit iterum Hispanos fere ex tota Africa excepto Oran,
et Massalquitam.</p>
<milestone unit="page" n="1-056"/>
<p>
<add resp="ed">25.1</add> 1581. Phylippus novo regno auxit haereditatem suam, nempe universam
Portugalliam; ille jure haereditario accepit hoc regnum; rex enim Sebastianus Portugalliae,
juvenis, bellosus <add>!</add> homo suscepit expeditionem in Africam, ubi ipse rex cum
plurimis nobilium finem occubuit; hoc extincto rex fuit unicus Henricus Cardinalis, ad quem
successio devoluta est, qui tamen 70 annorum jam tantum 2 annis praefuit; extincto ergo sexu
masculino comparuerunt plures principes exteri, qui jure foemineo petierunt regnum, inter hos
fuit etiam Philippus II, qui jure matris Isabellae, quae Emmanualis <add>!</add> Magni
regis Portugalliae erat filia <gap/>; hic ergo tacere fecit alios aemulos; fuit
etiam mas unus, nempe Antonius de Crato, qui erat prior ordinis Melitensis in Crato; hic erat
filius Ludovici et nepos Emanuelis Magni, sed objiciebatur ei quod non sit ex thoro legitimo;
ferebatur enim Ludovicus cum sua matre matrimonium conscientiae inivisse; maxima tamen pars
Portugallorum eum pro legitimo habuerunt regemque voluerat, et hinc bellum enatum est; suffultus
quidem est a Gallis, sed non ita ut resistere potuisset Phillipo, et hinc expulsus est ex
Portugallia, et in Gallia defecit. <add resp="ed">2</add> Sic ergo Philippus Ulissiponae coronatus
est; regnum hoc nisi 60 annis permansit sub potestate Hispanorum, quo tempore mirum in modum
destructum est hoc regnum, plerumque a Hollandis, qui cum Philippo bellum gerentes diripiebat
Portugalliam cum eius provinciis. <add resp="ed">3</add> Phylippus ergo se tam potentem videns
conabatur cum Elisabetha regina Angliae congredi ad quod bellum quam maxime Romani pontifices
foverunt; Henricus enim VIII, rex Angliae, defecit ab ecclesia Chatolica, et a Romani pontificis
auctoritate; ab hoc Henrico descendit regnum ad Eduardum Mariam, quae Catolica fuit, ab hac vero
ad Elisabetham protestantibus accommodatam; pontifices voluissent ergo Elisabetham tamquam
haereticam et inobedientem regno privare et excommunicare; Sixtus ergo Quintus Romanus pontifex
executorem suae sententiae fecit Phylippum, qui etiam odio personali ferebatur in eam, tamquam
talem quae eius matrimonium oblatum excussit et respuit <add>!</add>, foveritque rebelles
Bellgas contra Hispanos; comparavit ergo Philippus ad ea tempora invisibilem classem tam
magnitudine quam fortitudine, ultra 3000 tormentorum secum ferentem, et 20,000 classiariorum et
8,000 navarcorum, et omni die in sustentationem huius classis 30,000 aureorum erogavit.</p>
<milestone unit="page" n="1-058"/>
<p>
<add resp="ed">26.1</add> Anno ergo 1588. classis haec invictissima movit contra Anglos.
<add resp="ed">2</add> Conflixerunt in oceano Germanico, quia etiam Belgae conjunxerunt naves suas
classi Anglicae; in hoc conflictu victoria stetit penes Anglos, partim fortitudine Anglorum,
partim procellis et fluctibus destructa classe. <add resp="ed">3</add> Eo dein anno paucissimae naves
reverterunt in Hispaniam; hic Philippus accepto nuncio hoc tristissimo fertur dixisse se non
contra fluctus et procellas bellum gessisse. <add resp="ed">4</add> Bellum tamen continuatum est
pluribus annis cum Elisabetha.</p>
<p>
<add resp="ed">27.1</add> Sub idem tempus Philippus se miscuit controversiis quae in Gallia propter
successionem enatae sunt; linea etiam regnans Aurelianensis extincta est in Henrico 3‑o per
Clementem Jacobum monachum ex insidiis occiso; respexit ergo regimen stirpem agnaticam, nempe
Domum Bourbonicam, quae in regno Navarreo ad haec tempora praefuit; fuit in Navarra ergo
Henricus etiam 3‑us dictus; huius parens fuit Antonius rex Navarrae<note place="foot">27.1 huius...
Navarrae in margine MS</note> qui dein nomine Henrici 4‑i in Gallia successit.
<add resp="ed">2</add> Ob hanc ergo successionem per noviter introductam Lutheri religionem ingentes
enatae sunt lites et bella, nempe inter Hugonotas, seu reformatos, et partem Catolicorum; caput
Hugonotarum fuit filius regis Navarrei, nempe Henricus 3 Navarreus, qui quaerebat coronam
Galliae contra omnem protestationem ligae sacrae, seu Catolicorum partis; Chatolici pro se
habebant pontifices; stante ergo bello hoc Philippus fovit Ligam sacram contra protestantes ut
sic HenricusIV excludatur, imprimis ex odio religionis, dein sperabat se posse regnum Galliae et
successionem transferre ad Isabellam filiam suam, quam ex Isabella Henrici 3‑ii filia suscepit,
quamquam id contra leges fundamentales Galliae fuisset, juxta quas foeminae non succedunt; et si
hoc efficere non posset, maluisset dividi regnum vastum Franciae inter plures competentes;
Henricus tamen IV sagacissimus fortissimusque suae aetatis haeros omnes has artes everterit; non
enim tantum Phylippum, sed ipsos Ligistas devicit et fregit ubique omnesque sensim provincias
sibi subjecit; et sic tandem ab ipsis Ligistis receptus et<milestone unit="page" n="1-060"/> coronatus est;
firmatus semel domi Henricus ad ulciscendam injuriam dein Phylippo bellum intulit quod, etsi non
omni vi et fortitudine geri potuisset, ob debilitatam tantis bellis Galliam, tamen res non
contemnendas fecit, praesertim in Belgio Hispanico. <add resp="ed">3</add> Hinc post duos annos pax
confecta est, annuentibus libenter Hispanis, anno 1598‑o; qua pace Phylippus Henricum regem
Galliae agnovit et utraque ex parte omnia ad statum priorem restituta sunt; Philippus eodem anno
mortuus est, aetatis 72 anno. <add resp="ed">4</add> Haereditatem tamen Burgundicam seu Belgicam ante
mortem suam donavit Isabellae filiae suae; sperabat enim quod si proprium principem iis dederit,
rebellionem cessaturam; Albertus vero archidux Austriae pro ea determinatus est maritus; magna
tamen astutia usus est Philippus; filia enim jam fuit provectioris aetatis, proin non erat spes
sobolis (<add type="con" resp="ed">hinc</add> referunt quidam eam medicamentis sterilem redditam fuisse)
debuisset ergo ea defuncta sine haeredibus recidere Belgium ad Hispanos, sed illi praeviderunt
astutiam, et eam non susceperunt. <add resp="ed">5</add> Successit Philippo patri Phylippus <num value="3">III</num>; sub
hoc evanescere coepit magnitudo Hispaniae; post mortem patris sui habuit duo bella continuanda,
Belgicum et Anglicum, sed utrumque misere et infeliciter terminavit; ipse quoque Phylippus <num value="3">III</num>
ad res graves natus non fuit; anno ergo 1604. pax confecta est cum Anglis, ubi omnia ad statum
priorem restituta sunt, pax cum Iacobo 1‑o confecta est. <add resp="ed">6</add> Cum Belgis quoque
libenter pacem composuisset, sed illi nihil de subjectione scire volentes omnia praeter
libertatem spreverunt; factae ergo sunt induciae tamquam cum gente libera ad 12 annos ab anno
1596.</p>
<p>
<add resp="ed">28.1</add> Anno 1609. magnum errorem politicum commisit Phylippus per relegationem
multorum millium Moliscorum, seu descendentium Judaicorum et Turcarum, et sic circiter 900,000
subditorum solum vertere coacti sunt. <add resp="ed">2</add> 1616. Philippus hic cum domo Austriaca
pactus est, nempe cum Mathia et Ferdinando 2‑o eius successore, quo foedere duae hae aulae mutua
auxilia sibi promiserunt; quo maxime linea Germanica indiguit, quae per bellum religionis
mire<milestone unit="page" n="1-062"/> fracta fuit; hanc unionem graviter tulerunt aulae Europeae, praesertim
Galli, perpetui aemuli utriusque lineae Austriacae; vi hujus pacti ergo Phylippus suppetias
misit Ferdinando contra rebelles Bohemos et Germanos sub duce celebri Ambrosio Spinola, qui
subjecto palatinatu inferiori multa fecit pro Ferdinando; praeter haec nil magni a Hispanis
gestum est, et Philippus 1621. anno mortuus est. <add resp="ed">3</add> Ei successit Philippus 4‑us
filius; hic initio statim adlaboravit ut errores commissos sub patre et languores emendaret, et
hinc cardinalem ducem de Lerma, cum omnibus creaturis suis removit a sua statione; aliud eius
negotium fuit bellum Belgicum, quod cum omni vi industriaque incoatum fuit; verum ob domesticas
vicissitudines aliaque bella nihil cum eis efficere potuit. <add resp="ed">4</add> Anno 1629. cum
Gallis in Italia bellum incepit Phylippus 4‑us cum Ludovico 13‑o; causa belli fuit successio in
ducatu Mantuaniensi. <add resp="ed">5</add> Est hic ducatus feudum domus Austriae, quod stirps
Gonsaga habuit, nempe Vincentius 2‑us; qui mascula prole destitutus tantum filiam habuit,
recidit ergo successio ad lineam agnaticam, nempe ad Carolum Néverniensem; haec familia
habitavit a longo tempore in Gallia, proin fuit stricte subditus et vasallus Gallicanus;
convertit ergo hic Carolus se ad regem suum Ludovicum 3‑um ut eum in successione suffulciat; jam
aemulum habuit Phylippum 4‑um, qui ab imperatore sperabat hoc feudum vel ad minimum maximam eius
partem; alteram vero familiae Sabaudicae cessisset, quae etiam praetensiones formavit; deventum
est ergo ad bellum; nam Ludovicus 13 eo perduxit apud Vincentium ut Carolum agnoscat haeredem et
agnatum suum filiamque suam desponset filio Caroli Néverniensis, Carolo etiam. <add resp="ed">6</add>
Mortuo ergo Vincentio Ferdinandus imperator curavit sequestrari ducatum, sed Carolus jam Mantuae
adfuerat suffultus viribus Gallicis, quibus sperans incubuit supprimere et debilitare domum
Austriacam, quod plerumque<milestone unit="page" n="1-064"/> suasu cardinalis Richelieu factum est, qui ad
potentiam maximam evehere conatus est aulam regis sui, quod supressione Hugenotarum domi et
immixtione et ingestione in omnia negotia exterorum regnorum efficere conatus est.
<add resp="ed">7</add> Enatum est ergo atrox bellum in quo Galli ex sententia negotium suum
gesserunt; duravit bellum usque 1632., quo anno Clarasci<note place="foot">27.7 Clarasci in margine
additum</note> consentiente Ludovico 13‑o tamquam victore pax confecta est, et Ferdinandus
imperator debuit Carolo Néverniensi conferre feudum. <add resp="ed">8</add> Victori Amadaeo duci
Sabaudiae partem portionis Mantuanae, nempe Montem Ferrati cessit Ludovicus 13, ut eum sibi
devinceret liberumque transitum haberet per eius comitatum in Italiam; Hispani ergo hoc bello
non multum laudabilis fecerunt, sicque regni Hispaniae auctoritas vilescere coepit in Italiam;
anno 1633. decessit in Belgio Isabella filia Phylippi 2‑i, improlis quidem, et hinc iterum
reciderunt ceterae provinciae ad Hispanos, sub quorum potestate permanserunt usque initium huius
saeculi; ceterae vero 7 provinciae nunc nomine Belgii foederati venerunt.</p>
<p>
<add resp="ed">29.1</add> Aula Gallica florere et tonum dare volens in Europa coepit iterum de
mediis cogitare cum Germanis vel Hispanis disconveniendi; huius originem et causam ex Germania
susceperunt Galli; Ferdinandus enim post celebrem victoriam, quo <add>!</add> ad Nordlingam
de Svecis et protestantibus retulit, se levare et fortificare coepit; usque ergo 1635. annum
Galli clam tantum foverunt aere, armis, stipendiis Suecos et rebelles; post hunc vero annum
apertum bellum erupuit; praetextus fuit Philippus Cristophorus Elector Trevirienses, hic enim
fuit inter perduelles et rebelles favitque protestantibus, hinc Hispani eius electoratum
invaserunt expugnataque urbe Treviriensi ipsum quoque electorem ceperunt; in huius ergo
restitutionem in integrum movit bellum Ludovicus 13‑us; hoc bellum usque 1648. annum protractum
est, seu usque pacem Vestphallicam, qua bellum 30 annorum Germaniae terminatum est; hac pace
bellum Gallorum cum Germanis terminatum est, sed cum Hispanis adhuc 25 annis bellarunt Galli.</p>
<milestone unit="page" n="1-066"/>
<p>
<add resp="ed">30.1</add> His bellis continuis cum exteris accessit etiam bellum internum et
rebellio in Catalaunia; provincia enim haec dicebat se nimis onerari et gravari per ducem
D'Olivaretz, hinc non auditi ab aula coeperunt rebellare; Philippus IV omni ex parte pressus
videre debuit quomodo hi se liberam rempublicam effecerunt; Catalauni tamen videntes se non diu
posse resistere Hispanis se subjecerunt Gallis eosque juverunt.</p>
<p>
<add resp="ed">31.1</add> Anno 1640. ex similibus causis rebellare coepit regnum Portugalliae, cum
60 annis subjecti fuissent Hispanis; tantis ergo malis vexatus nullibi quidpiam memorabile
efficere potuit, sed tantum vires attritae sunt et auctoritas Hispaniae eviluit.</p>
<p>
<add resp="ed">32.1</add> Portugalli enim plurimum passi sunt a hostibus Hispaniae, qui tam in ipso
regno Portugaliae quam in mari et Americae provincias eis dilacerarunt et vexarunt; accessit
quod ipsi Hispani, tantis bellis vexati, onera plurima imposuerint ipsis, exhauriverintque
regnum; hinc 1640. rebellare coeperunt sub ductu Iohannis ducis de Draganea, qui originem a
regibus prioribus ducebat; occisis ergo Hispanis una cum prorege occupatisque urbibus et
portubus se in libertatem restituerunt; usque 1668. bellatum est cum Hispanis; quo tempore se
diviserunt et a Hispanica aula independentes declarati sunt. <add resp="ed">2</add> Anno 1641.
conjurarunt in Hispania proceres Andalusiae videntes oportunitatem ad haec; impedita tamen est
haec rebellio et oppressa in semine; omnia haec mala Philippus videns causam eorum omnem in
ministerium suum retrusit; hinc remoto etiam primario ministro Gasparo de Gusmalium ei suffecit
nempe Ludovicum Harem, sed nec hac re multum effecit; nam anno 1647. in regno Neapolitano
emersit <add type="con" resp="ed">rebellio</add>, quae usque Siciliam se extendit; per multitudinem bellorum
accidit ut penuria in aerario enasceret; hinc ad contributiones exagerrandas, noviter
inducendas, deventum est; fiebat id quoque in Neapolitano regno, ita, ut etiam fructibus in foro
venalibus accisa imponeretur; hoc graviter ferebant<milestone unit="page" n="1-068"/> Neapolitani fructibus
assueti; cum ergo hae accisae vi exigerentur, enatae sunt lites et tumultus in foro, et ex hac
contempta parva scintilla ingens exarsit incendium; populus habuit ducem suum Thomam Agnellum,
piscatorem, astutum hominem, qui artibus suis clam ultra 100,000 hominum sibi devicit armavitque
omnes; prorex ergo Dux de Arthos efficaces fecit dispositiones; dux eorum Angellus captus et
trucidatus est, graviminibusque eorum satisfactum est, et sic aliqua ex parte consopitae sunt
turbae; sed post aliquot annos non deerant aliqui qui saeditiosos excitarent, et sic Ianuario
Anese duce qui faber gladiorum erat, rursus exarsit rebellio, quae longe acerbior erat, cum ad
ipsam Siciliam se extenderit; plurimum autem fuit quod Galli duce Henrico Guisio juverint classe
integra Neapolitanos rebelles; hic ergo Guisius declaravit regnum Neapolitanum liberam rem
publicam et se ducem reipublicae; Phylippus ergo misit classem contra rebelles, ubi capto
Henrico Guisio supressi sunt seditiosi et ad obsequium reducti, praestantia et fortitudine
Iohannis Austriaci junioris, qui erat filius naturalis Phylippi 4‑i. <add resp="ed">3</add> Videns se
ita curis et molestiis distrahi valedixit bello Belgico ut totas vires contra Portugallos
vertere possit, quos damnandi maximam spem habuit; Belgas vero nimis a se remotos et potentes
jam vix ac ne vix quidem subjungere se posse videret; sub idem tempus pax Vestphalica coaluit in
Germania, et eodem negotio ergo in Vestphallia Phylippus renunciavit juri suo in 7 provincias
foederatas eosque pro hominibus liberis declaravit; et sic contra Portugallos se tota vi
convertit, sed mox in eo impeditus est per Olivierum Cronvel, usurpatorem coronae Anglicae; hic
enim foedus commercii causa inivit cum Portugallis, vi cuius Portugallos defendere debuit contra
Phylippum; decrevit ergo pacem inire cum Gallis, quae etiam 1659. in montibus Pyreneis per
cardinalem Mazarini, ministrum Ludovici Galliae regis, et Ludovicum Haruz, coaluit; per hoc
foedus Catalauniam<milestone unit="page" n="1-070"/> Phylippus recepit a Gallis, sed totum comitatum
Ruscimonensem, quem hoc bello Hispani occupaverant, restituere Gallis debuit; hic comitatus
clavis fuit Hispanis in Galliam, et hoc comitatu amisso per montes Pyraeneos divisi sunt a
Gallis Hispani; ipsis etiam Anglis obtulerunt Hispani pulcherrimam Americae insulam Iamaicam,
pacis ineundae causa, et hinc etiam cum Anglis pax coaluit, adjecto adhuc Anglis pulcherrimo
portu Belgii Hispanici Dünkirchum (Dunquerca).</p>
<p>
<add resp="ed">33.1</add> Ludovicus 14‑tus sibi stipulatus Mariam Theresiam filiam Phylippi 4‑i pro
uxorem; renunciavit tamen Ludovicus omnibus juribus uxoris suae, et tunc consensit Phylippus cum
hoc promissum in tabulis pacis solemniter insertum esset. <add resp="ed">2</add> Vix tamen mortuus
est Phylippus 4., jam Ludovicus 14‑us vi armorum suorum sibi haereditatem uxoris suae quaesivit.
<add resp="ed">3</add> His feliciter terminatis omnes vires suas convertit Phylippus in Portugallos,
sed parum tamen effecit; nam clam Angli et Galli juverunt ipsos pecunia, armis, munitione <abbr>etc.</abbr>,
imo 1663. ad Almaxial ingentem cladem acceperunt Hispani a Portugallis et 1655. etiam unam ad
Montesclaros; eodem anno decessit Phylippus 4., post 40 annorum sat infelix imperium.</p>
<p>
<add resp="ed">34.1</add> Successit ei Carolus II, filius quadriennis sub tutela matris sui, sub
qua imperium capessivit, nempe sub Maria Anna Filippi 4‑i vidua; ut tamen melius negotia irent
tutrici ex certo numero procerum consilium status adjunxerunt ad graviora negotia pertractanda;
huic consilio interfuit etiam Ioannes Austriacus junior filius Phylippi 4‑i; hic multas
vicissitudines fecit in hoc consilio, ita ut exturbari debuerit per reginam eique suffectus est
P. Neidhart confessarius reginae, per quod multorum animos abalienavit a se regina, donec non
<add>!</add> exturbato confessario restitutus fuisset Ioannes Austriacus. <add resp="ed">2</add>
Bellum Portugallicum continuatum quidem est per tutricem reginam, sed segniter, praesertim cum
1667. per Ludovicum 14. regem Galliae bello<milestone unit="page" n="1-072"/> petiti fuissent; causa fuit dos,
quam Ludovicus 14. pro uxore sua petiit post mortem Philippi 4‑i, quamquam se obligaverit nihil
unquam velle se petere dotis loco, et quidem in specie petiit Provincias Belgicas.</p>
<p>
<add resp="ed">35.1</add> Scivit Ludovicus se et cum Anglis et cum Belgis debere habere rixas
propter petitionem suam; hinc Belgas et Anglos bello implicare commisit, quod reipsa effecit;
ardente ergo hos inter bello praetensiones suas formavit apud Hispanos, et cum id non obtineret,
irrupit in Belgium armata manu, sibique subjecit plurimas civitates cum toto ducatu Burgundico;
videntes haec belligerentes Belgae foederati et Angli seque delusos observantes pacem inter se
fecerunt et foedus iniverunt contra Ludovicum 14‑um, sibique Svecos adjunxerunt, et sic cum
societate Hispanorum pacem extorserunt Ludovico; et sic 1668. Aquisgrani pax coaluit; ut nempe
Burgundiae comitatum restituat Hispanis Ludovicus; arces tamen munitas demoliri curavit prius
Ludovicus ut sic alia occasione data eo facilius occupare possit; in Flandria vero aliqua loca
sibi servavit; enervata sic Hispanorum potentia auctaque Portugallorum potestate per amicitiam
Anglorum, pacem confecerunt cum Portugallis eodem anno, et sic Portugalia independens declarata
fuit, et in statum priorem restituti sunt, Aquisgrani; unicum locum in Africa, nempe Septam
(Ceutam) pro memoria dominii sui in Portugalliam sibi servarunt.</p>
<p>
<add resp="ed">36.1</add> Rex Franciae videns ad hanc coactam pacem plurimum contulisse Hollandos
proposuit ergo sibi ulcisci hoc factum eorum, avulsit, profusis millionibus pellexit ad suas
partes Anglos, ipsos etiam Svecos avulsit a foedere Hollandico, et sic non expectatus comparuit
cum exercitu suo, captis tribus provinciis ipsam Hollandiam invasit, et Amsterodamo minatus est
jam ruinam; Hollandi tamen in hoc periculo praeruptis aggeribus et apertis cataractis maritimas
aquas immiserunt, et sic se aquis cinxerunt 1672‑o anno; in mari tamen felicius bellarunt
Hollandi, insignes enim victorias retulerunt de Gallis. <add resp="ed">2</add> Acta haec Gallorum
Hispania non potuit pacato cernere animo ob metum Belgii Hispanici, hic foedus cum Hollandis
inire deberunt <add>!</add> contra Gallos, et sic etiam domus Austriaca Viennensis
concurrere debuit in hoc bellum<milestone unit="page" n="1-074"/> contra Gallos; Imperator effecit ut etiam
elector Coloniensis deserto Ludovico 14‑i transiverit ad partes Imperatoris sui, etiam Angli
deseruerunt Gallos; hoc bellum usque 1678. protractum est, et omnibus his annis tam strenue se
gessit Ludovicus 14. ut ille Noviomagi ubi pax tandem coaluit, adhuc conditiones praescriberet.
<add resp="ed">3</add> Tres provinciae Belgii rursus restitutae sunt in integrum; Hispani tamen 16
loca munita in Belgio Hispanico Gallis cedere debebant, una cum comitatu Burgundico; Galli etiam
ipsis aliquot exigua loca occupata restituerunt Hispanis. <add resp="ed">4</add> Circa hanc aetatem,
nempe 1677, Carolus II attigit majorennitatem in Hispania, proin mater abdicare debuit se
tutelae, imo ex ipsa urbe regia excedere debuit regina, ne amplius ad negotia publica et regni
influere possit, minister vero eius Valantzoela ad insulas Phylippinas relegatus est usque dies
vitae suae; regina vero Toleti resedit.</p>
<p>
<add resp="ed">37.1</add> LudovicusXIV, inquietissimus principum, non diu permansit in quiete, sed
causas quaesivit ulterioris belli; hoc ut habeat deputavit Cameras reunionis sic dictas, seu
commissiones politicorum, qui exquirerent praetensiones aulae Gallicanae in aliis regnis, et
provinciis; primum erat regnum Hispaniae, in quod praetensiones putabat se deprehendisse; missa
ergo deputatione petierunt comitatum Lutzeburgicum pro equivalenti praentensionum suarum; hoc
cum Hispani facere non possent, ne sic Galli totum Belgium ad se attrahent, Ludovicus armata
manu irruit 1681‑o anno in hunc comitatum eumque totum sibi subjecit expugnata arce
Lutzeburgensi; et eo scivit vi pecuniarum suarum adducere Belgas et Anglos Ludovicus ut, licet
garantirisaverint pacem Noviomagensem, tamen non tantum Hispanos non juverint, sed potius Angli
juverunt Gallos; contra Leopoldum vero suscitavit Turcas in Hungaria, ut nec is juvare potuerit
Hispanos; Hispani ergo deserti ad 20 annos coacti sunt inducias facere cum Gallis 1684, ut nempe
duo loca munita in Belgis recipiant Hispani, cetera vero occupata a Hispanis servarent sibi
Galli; pax tamen non nisi 4 annis duravit; nam 1688. bellum restauravit; incepit autem tunc cum
imperatore Leopoldo ut sic etiam Hispanos involvat; fuit autem assumpta occasio belli
Archiepiscopatus Coloniensis vacans; pro hoc commendavit Ludovicus<milestone unit="page" n="1-076"/> principem
Firstenberg, Imperator vero et Pontifex ducem Bavariae, qui etiam electus est; et hinc bellum
incoatum; mox etiam cum Anglis et Hollandis lites habuit Ludovicus 14 ob detronisatum Iacobum
2‑um in Anglia eique substitutam domum Lineburgico-Brunsvicensem; ad has lites ergo concurrerunt
etiam Belgae, Iacobus vero confugit ad Ludovicum Galliae regem, qui eum etiam ejecto principe
Vilhelmo 3‑o restituit; bellum hoc initio horrende afflicti sunt; Galli enim ad viscera
Hispaniae jam devenerunt, 1689. sub duce Noely Parcellonem expugnarunt, et jam Madrito
approximarunt, et sic usque 1697. sustinuit hoc bellum contra potentissimas potentias Europae;
hoc anno pax coaluit Risvicensis, vi cuius cuncta Ludovicus restituere debuit Hispanis; in
Anglia vero Vilhelmum 3‑um invitus recognoscere debuit regem Angliae. <add resp="ed">2</add> Non
defuit tamen causa politica quare restituit Hispanis omnia, nam Carolus 2. fuit in defectu,
nulla spes prolium adfuit; hinc sperabat totum regnum devoluturum ad suum nepotem, quia ipse
Carolus 2. commendavit nepotem Ludovici 14. pro rege, agente complurimum pontifice, et episcopis
Hispanie; nepos enim eius erat ex Maria Theresia Phylippi 4‑i filia; reipsa etiam 3 annis post
hanc pacem exstinctus est Carolus 2us nulla relicta sobole; extincta ergo est linea Austriaca
Hispanica, proin jus devolvebatur ad aliam lineam, nempe Austriacam Viennensem Leopoldi.
<add resp="ed">3</add> Habebant tamen alii etiam principes spem Carolo succedendi, nempe alii, qui
jure foemineo praetensiones formabant in Hispania; tales sunt 1‑o) Leopoldus 1. imperator, qui
jure masculino, proin maximo jure petiit, nempe agnationis, cuius jus etiam pactum mutuae
successionis inter has aulas roborabat. <add resp="ed">4</add> 2‑o) Erat domus Bavarica nempe
Iosephus princeps Bavariae. <add resp="ed">5</add> Hic condescendit matris ex parte ex Hispanica
linea, et jam a Carolo 2‑o fuit electus successor. <add resp="ed">6</add> Philippus 4‑us habuit
filiam Margaretham Theresiam, quae Leopoldo imperatori nupta fuit; ex hoc nata est Maria
Antonia, quae Maximiliano duci nupta fuit, et haec genuit Iosephum hunc, proin fuit nepos
Leopoldi; sed hic mortuus est ante Carolum. <add resp="ed">7</add> 3‑us fuit princeps Sabaudiae
Victor Amadeus; hic jure proaviae, Catharinae, filiae Phylippi 2‑i, quaesivit regnum Hispaniae.
<add resp="ed">8</add> 4‑us fuit Ludovicus 14., qui pro nepote suo extorsit regnum; nam Ludovicus cum
Maria Theresia, Phylippi 4‑i filia, genuit Ludovicum<milestone unit="page" n="1-078"/> Delfinum, ex hoc natus est
Ludovicus dux Burgundiae, et ex hoc Ludovicus 15tus; Phylippus ergo dux Antegavensis, qui etiam
filius erat Ludovici Delfini, electus est rex Hispaniae, et ex hac sunt adhuc reges Hispaniae,
linea vero Ludovici ducis Burgundiae successit in Gallia; Innocentius 11‑us pontifex cum clero
Hispanico plurimum in hoc fecit; cum morte ergo Caroli Galli statim Phylippum sub nomine 5‑i
induxerunt in regnum armata manu, ibique inauguratus est; tandem etiam Sabaudia et Bavaria,
Portugallia, Anglia, Hollandia eum recognoverunt; nemo ergo praeter Leopoldum protestatus est,
et in ditiones Hispanicas Italiae Eugenium cum 32,000 misit, ad vindicandum jus suum; solus
quidem parum effecisset Leopoldus, sed Angli et Hollandi defecerunt a Ludovico, qui eos delusit
spe divisionis provinciarum aliquarum Hispanicarum, dein aegre ferebant arctam hanc unionem
potentium imperantium, qui omnibus aliis molestias creare potuissent; anno ergo 1702. foedus
initum est inter hos 3 et una eademque die 15‑o Maji bellum denunciatum est Gallis; exarsit ergo
bellum attrocissimum tam terra, quam mari, et usque 13 annorum duravit et nomine belli
successionis Hispanicae venit; partes belligerentes sibi praefixerunt, ut exturbato Phylippo 5‑o
ex trono Hispaniae, substituatur Carolus junior filius Leopoldi, sicque mens Ludovici deludatur,
quamquam successio in Hispania spectasset Leopoldum patrem, et postremum Iosephum primum filium
seniorem, hi tamen duo renunciarunt juri suo; primis annis sat ancipiti fortuna bellum gestum
est, Galli tamen ex Catalaunia ejecti sunt, in urbe Barcillonensi Carolus se curavit inaugurari
sub nomine Caroli 3‑ii, et sic jam praecipuum belli theatrum fuit Hispania, in qua etiam paulo
post ad Almanaram in Valentia decretalem victoriam retulerunt de Gallis et Hispanis, et sic
Arragoniam, Neucastilium, Catalauniam et <add type="con" resp="ed">Asturiam</add>
<note place="foot">37.8
<add type="con" resp="ed">Asturiam</add> pro Arragoniam conieci.</note> sibi subjecerunt; ipsam Madrittum
expugnavit, ibique solemniter inauguratus est, proin duos reges Hispania habuit; circa annum
decimum tamen infelicius negotia gerebant, et repressi sunt ex tribus provinciis excepta
Catalaunia; interim anno 5‑o mortuus est<milestone unit="page" n="1-080"/> Leopoldus, cui Iosephus 1‑us successit;
anno 11‑o mortuus est etiam Iosephus sine haeredibus, solus ergo remansit Carolus; maluit ergo
incertam successionem relinquere et certam arripere, quod etiam fecit et sic imperator sub
nomine Caroli 6‑i coronatus est in imperatorem, et regem Hungariae; hoc videntes Angli et
Hollandi, ne Carolum ad formidabilem lenient auctoritatem, mutarunt consilia sua, et voluerunt
potius Phylippum 5. regem Hispaniae habere, hinc se primi Angli Gallis conjunxerunt circa 11
annum, sed et hoc Angli non sine ratione fecerunt. <add resp="ed">9</add> Anna enim tunc temporis
regina voluisset exauctoratum Iacobum fratrem suum restituere, hinc etiam tunc indiguisset ope
Ludovici 14‑i; quod tamen non contigit, cum Anna prae mortua fuerit; Carolus ergo desertus a
foederatis consensit in pacem, quae Utrajecti in Hollandia anno 13 huius saeculi coaluit; non
tamen omni ex parte renunciatum est in hac pace juri praetendentiarum; praecipua capita huius
pacis consistit in divisione et sumptuum satisfactione; nempe Phylippus 5. sit verus rex
Hispaniae Europae; ut tamen duae monarchiae aliquando non conjungantur, Phylippus 5‑us pro se et
suis successoribus debuit renunciare successioni in Francia. <add resp="ed">10</add> Ceterae
provinciae, uti insula Zardiniae, Mediolanensis ducatus, Belgium et regnum Neapolitanum Carolo
cessae sunt. <add resp="ed">11</add> Victori Amadeo attributa fuit insula Siciliae cum titulo regis,
et jus succedendi in Hispania in defectu linearum; Angli acceperunt insulam Minorcam,
commodissimam pro commercio, dein promontorium Gibraltariense, seu columnas Herculis, quod in
ipsa Hispania versus Africam situm est, et hinc clavis maris Mediterranei merito dici potest, ob
fretum angustum quod inter Africam et Gibraltar est; sic ergo diminuta Hispania vehementer est;
Phylippusque contentus non fuit.</p>
<p>
<add resp="ed">38.1</add> Angli etiam a Gallia acceperunt in America sinum Hudsonis, insulam S.
Christophori, Terram novam, et novam Scotiam, ob auxilia praestita; promisitque munimentum
Dünkircsum demoliri curare. <add resp="ed">2</add> Portugalli acceperunt in America <add>!</add>
promontorium Capitis viridis. <add resp="ed">3</add> Sabaudiae dux recepit suas terras, quas prius
Galli arripuerunt,<milestone unit="page" n="1-082"/> nempe usque Alpium altitudines. <add resp="ed">4</add> Hollandi
desiderabant ut Belgium Hispanicum nec Hispanis, nec Gallis detur, sed alteri tertio remotiori
detur, nempe Austriacis remotis; secundo, sciverunt Hollandi se perpetuis rixis Gallorum
expositos esse ob defectum munimentorum in limitibus; hinc egerunt ut arces suas habere et iis
militiam propriam illocare possint; hae urbes dein Barier Städte cognominatae sunt; domus ergo
Austriaca hanc servitutem in se recepit, imo etiam stipendia his militibus solvit aula
Viennensis; hanc tamen servitutem Iosephus 2. anno 1781. sustulit. <add resp="ed">5</add> Garantiam
huius pacis promisit aula Anglica, Gallica, et Hollandi; haec tamen pax Utrajectensis nondum
fuit finalis, nam Carolus et Phylippus 5‑us nondum inter se convenerunt; et sic Hispani post
paucos annos bellum renovarunt; nempe 1716., cum recte Carolus cum Turcis implicitus esset, tunc
occupaverunt Siciliam et Sardiniam fere nemine resistente; Carolus provocavit garantes partes
contra Philippum; primi erant Galli; mortuo enim ibi Ludovico 14‑o successit pronepos Ludovicus
15., qui sub ducis Aurelianensis Phylippi gubernio regnavit, hic ergo promptus erat ad bellum,
ut sibi amicos conciliaret exteros; fuit enim valde lucrosum tutorem esse in Galliam; acceserunt
etiam Angli; anno 18‑o cladem navalem Philippo intulerunt, et sic 19‑o anno jam de pace
cogitatum est, quae etiam anno 20‑o coaluit penitus; Carolus ergo 6. cuivis juri in Hispaniam
formandae <add>!</add> renunciet; Hispania cum omnibus Americanis provinciis attribuatur
Phylippo. <add resp="ed">6</add> Phylippus renunciet juri in omnes priori pace amissas provincias.
<add resp="ed">7</add> Insula Siciliae cessa est Carolo, et Sardiniae insula cessa est Victori
Amadeo; Phylippus tamen 5., ut filiis suis in Italia aliquem adcommodationem procuraret, cum
videret duos ducatus, nempe Parmensem, et Florentinum esse in defectu, hinc stipulatus est sibi
pro Carolo, filio tertiogenito, nomine feudi; mater enim Caroli huius, seu secunda uxor Phylippi
5‑i, fuit Elisabetha Odoardi 2‑i, ducis Parmensis; imperator etiam annuit huic petito, et hinc
neutralis militia, nempe Helvetica, illocata est his ducatibus; haec 20. anno facta sunt, et 25.
diplomate publico hoc feudum ei addixit imperator; anno 1724. Phylippus 5. abdicationem fecit
regiminis sui et Ludovico 1‑o<milestone unit="page" n="1-084"/> (amantissimo) filio suo cessit regimen Hispaniae;
hic post septem menses regiminis in variolis mortuus est; post eius mortem rursus Phylippus 5.,
qui primo 41 anni fuit, regimen suscepit; anno 1725. eruperunt dissensiones inter Phylippum 5.,
et Ludovicum 15. regem Galliae; causa huius fuit haec: Ludovicus 15. jam jam
<add type="con" resp="ed">pubertatem</add> attigit circa hanc aetatem; curator ergo dux Aurelianensis putabat
matrimonio conjungendas esse aulas has, Hispanicam et Gallicam, nempe Mariae Annae Victoriae
<add>!</add> Phylippi 5‑i filiam et Ludovicum 15.; Maria haec fuit septem annorum, hinc
missa est Parisios ad educanda <add>!</add>; in hac sententia permansit Ludovicus usque
tempus majorennitatis, nempe 14 annum; cum ergo a tutore suo liberatus fuisset, assumpsit sibi
Carolum ducem Borbonium pro ministro primario; jam inter stirpem Burboniensem et Aurelianensem
summum intercedebat odium, maxime propter tutoratum; ut ergo Carolus Burbonensis odium suum
exserat in defunctum tutorem regis, Aurelianensem, conatus est omnia evertere, quae tutor fecit;
hinc etiam haec sponsalia irritare conatus est; exosam reddidit ergo eam apud Ludovicum, et ipsi
proposuit Catharinam, Stanislai Lescincki, nobilis Poloni, qui bis rex Poloniae electus, sed
semper exturbatus est per factionem Saxonum; hic ergo Stanislaus Parisiis vixit cum sua filia;
haec complacuit Ludovico et eam duxit repudiata Hispanica sponsa; parens ergo Phylippus hanc
ignominiam ulturus cum Carolo 6‑o foedus inivit contra Gallos; cum tamen Carolus non posset
juvare serio, egit apud aulam Anglicanam ut negotium hoc componat; Angli ergo comparuerunt magna
classe in mari et mediatorem fecerunt (Georgius ergo 1‑us rex Angliae). <add resp="ed">8</add>
Viennae collatis consiliis 1729. compositum est negotium, Iosephus enim rex Portugalliae duxit
Mariam Victoriam. <add resp="ed">9</add> Imperator etiam annuit ut educta Helvetica militia ex duobus
ducatibus induratur Hispanica militia. <add resp="ed">10</add> Anno 1731. mortuus est Antonis dux
Parmensis, et sic statim [ipsi] successit ipsi filius Phylippi 5‑i Carolus; anno vero 35.
successit in Hetruria mortuo Gasto.</p>
<milestone unit="page" n="1-086"/>
<p>
<add resp="ed">39.1</add> Anno 1732. Hispani habuerunt expeditionem in Africam contra pyratas, qui
praesidia Oran et Massalquivir 1708. anno ceperunt tempore belli successionalis; belli huius
eventus optatissimus fuit, pyratae fracti, et praesidia recepta sunt.</p>
<p>
<add resp="ed">40.1</add> Post hanc expeditionem Phylippus 5. bellum indixit Carolo Sexto; ratio
huius fuit Sanctio pragmatica, quam Carolus inducere voluit, vi cuius unicam filiam suam Mariam
Theresiam, in defectu alterius prolis, in omnibus provinciis sibi succedere voluit, exclusis
omnibus iis, qui jus habebant successionis; induxit Carolus in suis provinciis, cum consensu
suorum subditorum, hanc sanctionem, eamque ab exteris receptam et garantirisatam voluit; in hac
sanctione etiam successio limitata est, nempe ut primo succedant descendentes Mariae Theresiae,
his deficientibus Iosephi primi succedant descendentes, hos excipiant Leopoldi primi succesores;
anno 1724. post comitia Hungarica publicata est haec sanctio. <add resp="ed">2</add> 1732. Romanum
imperium suscepit hanc successionem; 1725. Hispania, 1727. Russia, 1732. Anglia una cum
evictione, 1730. Hollandia una cum evictione, 1732. Dania, 1735. Francia recognovit eam.
<add resp="ed">3</add> Non obstantibus his anno 1733. protestatus est Phylippus 5. contra hanc
sanctionem tamquam praejuditiosam; in suas partes traxit regem Sardiniae, Sabaudum et Gallos,
qui eo proniores erat, cum Ladislaum Lezcincky mortuo Augusto 2‑o rege Poloniae voluerint trono
Polonico intrudere contra Caroli 6‑i et Annae Czarissae Russiae factionem, qui Augustum 3‑um
electorem Saxoniae voluerunt, et reipsa etiam Augustus factus est rex Poloniae; imperator ergo
in Italia satis resistere non potuit, cum etiam in Polonia fuerit distractus; hinc regnum
Neapolitanum et Siciliam occupaverunt Hispani; interim videns se non sufficere, et ut post
obitum suum filiae regnum pacatum relinqueret, tulit sacrificium hostibus suis, nempe regnum
Neapolitanum et Siciliam cessit Hispanis, et hinc '35. pax coaluit Viennae; definita vero est
pax anno '38. Versaille in Gallia; hinc ergo dux Parmensis Carolus, filius Phylippi 5‑i, factus
est rex Neapolis et Siciliae. <add resp="ed">4</add> Horum duorum regnorum loco recepit Carolus 6.
ducatum Parmensem et Placentium nomine aequivalentis. <add resp="ed">5</add> Etiam Galli rem suam
egerunt; inhiabant enim Galli jam pridem ducatui Lotharingiae contermino regno suo, saepe
habuerunt cum ducibus Lotharingiae<milestone unit="page" n="1-088"/> altercationes, subegerunt sibi eum, et iterum
restituere debuerunt; de hoc ergo acquirendo nunc egerunt; duces Lotharingiae circa ea tempora
erant Franciscus, parensIosephi 2‑i, et Carolus, gubernator Belgii; horum ergo duorum vexatorum
a Gallis principum partes tuitus est Carolus 6‑us, eos Viennam detulit splendideque educavit,
ita ut dein plane filiam suam Mariam Theresiam Francisco in uxorem dedit; Galli ergo urgebant ut
hi duo principes concedant ipsis Lotharingiam, et eius loco acciperent magnum Hetruriae ducatum
(Toscannam), quae modo cum morte Gastonis ducis vacans facta est; et sic reipsa etiam commutatio
facta est. <add resp="ed">6</add> Et hunc ducatum Lotharingiae cessit Ludovicus 15. Stanislao
Lescinckio; post eius mortem vero 1766. incorporatus est coronae Franciae; anno '739. iterum
bello se immisit Phylippus 5. cum Anglis ob possessiones eorum in America, et praecipue ob
commercia furtiva (heimliches Handel); nam in America viget regula ut populi subjecti tantum cum
suis metropolitanis commercium exerceant, nempe subditi Anglicani cum Anglis tantum <abbr>etc.</abbr>; hinc
ergo exortum est bellum in Florida et Canada; hoc bellum dein continuatum est per plura regna;
anno enim 1740. mortuus est Carolus 6. in Octobri; emersit ergo hic rursus quaestio de
successione foeminarum; primi erant Hispani qui protestati sunt contra sanctionem ex eo quod
acceptatio eius prior sit praejuditiosa successoribus suis; dixit enim stirpi suae prioritatem
competere prae Mariae Theresiae, cum eius stirps ex linea seniore procedat, Mariam vero
Theresiam tantum ex juniore linea; Maria enim Theresia ex Ferdinando 2‑o descendit; hic
Ferdinandus venit ad successionem exstincta linea seniore, nempe Mathia; Phylippus vero 5.
descendit ex Anna, filia Maximiliani 2., sorore Mathiae et Rudolfi, et nepote Ferdinandi primi;
interim haec omnia jus Phylippo non<milestone unit="page" n="1-090"/> tribuerunt; nam in successione habet ratio
ultimi possessoris, proin Maria Theresia tamquam proxima ultimo possessori maximum jus habuit;
miserunt ergo copias in Hispaniam ad occupandas terras pro quartogenito filio suo Phylippo; jam
hoc bellum successionale ingressi sunt plures alii, nempe Carolus dux Bavariae, qui universam
haereditatem Austriacam pro se praetendit; provocavit enim ad conventionem, quae [intercessit]
inter suos ascendentes et Ferdinandum primum intercessit, nempe pactum successionis mutuae inter
descendentes Alberti ducis Bavariae et Ferdinandi Primi; hic enim Albertus habuit Annam filiam
Ferdinandi; hinc fecerint pactum quod si nulli legitimi Ferdinandi adfuerit haeredes, succedant
Bavari; sed Maria Theresia fuit legitima proles, ergo <abbr>etc.</abbr>; sed Bavari adulterarunt hanc vocem
ehelich (legitima) et scripserunt männlich (mascula proles); colludebat Bavarus cum aliis
principibus, maxime cum aula Gallica, quae ceteroquin semper fuit aemula Austriacorum; actum
fuisset hinc certe de monarchia Theresiae, nisi Hungari, semper fidi et sinceri, ipsi omnibus
succurrisset viribus, fractisque Gallis et ejectis bis Bavaris ex ipsa Bavaria sustinuissent
coronam Mariae Theresiae; ad hoc praetendentes accesserunt etiam rex Poloniae et Saxones; et
Fridricus rex Borussiae; huius ascendens Fridericus Vilhelmus adhuc elector Brandeburgicus,
fecit conventionem cum domo Austriaca de certis Silesiae partibus, tardius etiam Fridericus 3.
fecit conventiones vi cuius pro certa summa cessit Austriacis partem suam aliquem in Silesia;
Fridericus ergo rex Borussiae protestatus est contra hanc pactionem, et fere integram Silesiam
pro se praetendit; hoc bellum, licet per 8 integros annos durasset, fortitudine Hungarorum
irritum redditum est; ipsi quoque Hollandi, Angli ex parte sua non deerant; eductis enim
classibus Hispanos Gallosque fregerunt; ab anno '44‑o Galli deposita larva pro se coeperunt
vastare Belgicas provincias Austriacas; post mortem Caroli 6. electus est Carolus dux Bavariae
in imperatorem nomine Caroli 7‑i; debilis tamen princeps ejectus per Hungaros ex suis provinciis
erumnis et<milestone unit="page" n="1-092"/> egritudine oppressus mortuus est; et sic Franciscus dux Lotharingiae
'45. electus est in imperatorem succesitque in imperio nomine Francisci 1‑i; anno 1746. mortuus
est Phylippus 5. in Hispania, ei successit Ferdinandus 2‑us, et ab eo tempore jam segniter
bellum hoc ex parte Hispanorum gestum est; caeterum cum potentissimis duobus maritimis potentiis
agendum habuerint, ipsos etiam Gallos in America lacessiverunt Angli, plurimum Borussus astu et
fraudibus suis effecit, integram enim fere Silesiam occupavit; anno 1748. pace Aquisgravensi
clausum est bellum hoc; Hispani quidquid amiserunt per bellum ad Anglos recuperarunt, et ducatum
Parmensem acceperunt a Maria Theresia pro Filippo fratre Ferdinandi 2‑i; hic Filippus fuit
parens Isabellae, uxoris primae Iosephi 2‑i; constitutum tamen est, quod si contingeret Carolum
fratrem succedere Ferdinando in casu defectus, tunc Philippus hic succedat Carolo in regno
Neapolitano, et ducatus Parmensis recidat ad domum Austriacam. <add resp="ed">7</add> Galli omnia
occupata restituere debuerunt. <add resp="ed">8</add> Friderico Borusso relicta fuit Silesia.
<add resp="ed">9</add> Sanctio pragmatica acceptata fuit in reliquis omnibus ab omnibus.
<add resp="ed">10</add> Ferdinandus 2‑us hic languidum admodum habuit imperium in Hispaniam et etiam
sine prolibus mortuus est; ei successit tertiogenitus frater Carolus 3, antea rex Neapoleos et
Siciliae; debuisset ergo huic Carolo succedere Phylippus frater in Neapolitano regno; interim
Phylippus mansit in possessione suorum ducatuum, Carolo vero successit filius in regno
Neapolitano, nempe Ferdinandus, modernus rex; hic Carolus Phylippum maximum tamquam haebes et
mentis impos exhaeredatus est. <add resp="ed">11</add> Carolus 2‑us, eius filius, declaratus est
successor in Hispania; et Ferdinandus est rex Neapolitanus et Siciliae renunciatus; caeterae
potentiae aut noluerunt, aut non potuerunt reclamare huic instituto Caroli, quamquam contra
apertas pacis conditiones actum fuerit; domus Sabaudica, quae expectantiam in Placentiae ducatum
habuit, parato aere excontentata fuit; Maria Theresia vero consensit, etiam si jus apertum in
Parmensem ducatum habuit; fuit enim tunc bello septennali involuta, et cum Gallis egit contra
Borussum, eo a fortiori, quod Iosepho 2‑o, filio suo, desponsata fuerit Isabella, Phylippi huius
filia. <add resp="ed">12</add> Hic Carolus 3‑us regnavit ergo in Hispania; anno 1761. coaluit foedus
inter 4 aulas Bourbonicas, nempe Hispaniam, Galliam, regnum Neapolitanum et Parmensem ducatum;
nempe arctissimo vinculo se conjunxerunt ad ferendum sibi auxilium in omni casu;
vigore<milestone unit="page" n="1-094"/> huius foederis Carolus 3. rex Hispaniae statim in bellum involutus est,
nam Galli juverunt Austriacos, Borussum juvabat Angli; hinc Galli cum Anglis in America et in
mari concurrerunt; hinc etiam Carolus deposita neutralitate hostes esse debuerunt
<add>!</add> Anglorum; Hispani tamen exiguum quid retulerunt boni, imo plurima habebant
damna; anno vero '63. pax universalis facta est in Europa; haec pax dicitur Fonteneblö-iensis;
Angli hoc bello subegerunt insulam Cubam a Hispanis, hanc repetierunt, acceperunt etiam, sed
Floridam in America septentrionali cedere debebant Anglis. <add resp="ed">13</add> Ab anno ergo 1763.
Carolus [se] pace utens felicitati populorum suorum se dedidit, ad evehendum commercium,
oeconomiam et statum militarem, quae omnia neglecta sunt; sacram inquisitionem etiam restruxit
et regulavit. <add resp="ed">14</add> Anno '66. domestico tumultu Madrittae exorto coactus est rus
petere, malum tamen suffocatum est praemature. <add resp="ed">15</add> Rationes hae erant: quod ille
decreto suo voluerit vestimentum ipsorum reformare, pallia nigra, et decussatos pileos ipsis
prohibere, et vestimenta Gallica invehere; Hispanica ergo plebs ceteroquin infensa Gallis
tumultum excitavit, multi etiam Galli transiverunt ad Hispanos, imo primaris regis minister fuit
Gallus, ergo <abbr>etc.</abbr>
<add resp="ed">16</add> Remoto ergo ministro Gallico suscepit Hispanum comitem de
Aranda et huius perspicacia tumultus compositi sunt; ea occasione ingens suspicio in Iesuitas
recidit, quod etiam illi manus in tabula harum discordiarum habuerint, et hinc totus ordo eorum
relegatus fuit ex Hispania; anno 1767. una eademque die colligati, navibus impositi, et in
Italiam translati sunt, 12‑a Octobris. <add resp="ed">17</add> Haec res graves altercationes cum aula
Romana post se traxit; tandem aula Viennensis et Parisina cum Portugallia se conjunxerunt in
exstirpationem Iesuitarum, sed Benedictus 13. confirmavit potius ordinem hunc quam ut eum
exstirpasset; anno vero '69. cum Ganganelli cardinalis pontifex renunciatus fuisset, anno '73.
bulla nova ordinem hunc ecclesiae noxium<milestone unit="page" n="1-096"/> pronunciavit et sustulit; anno '78.
Carolus 3. rex Hispaniae bellum suscipere debuit propter colonias Americanas; coloni enim
Americani ab Anglis vehementer praessi sunt, provolarunt ergo ad arma 13 provinciae, vinculoque
arctissimo se copularunt contra Anglos, libertatem suam quaerebant sub belli duce Vassington;
Angli ergo contra eos armis profecti sunt, sed parum fecerunt; rex ergo Franciae videns hoc
foedus inivit cum his provinciis commerciale, hinc etiam contra Ludovicum 16‑tum arma sumpserunt
Angli anno '75. <add resp="ed">18</add> Carolus ergo 3. rex Hispaniae ob foedus suum cum Gallis
debuit arma arripere contra Anglos anno '78., anno '81. et '2. etiam in Hollandos versum est
bellum, qui clam vendiderunt arma Gallis et Hispanis; promontorium Gibraltar expugnare volebant
Hispani, sed nulla ratione potuerunt; insulam tamen Minorcam ceperunt, quam etiam retinuerunt
per pacem. <add resp="ed">19</add> Post hoc bellum etiam cum Algiriis, Africanis piratis, habuit
bellum, sed et hoc inutile fuit segniterque gestum; anno '88. decessit, ei successit filius
Carolus 4‑us secundogenitus, qui modernus est rex; specimina boni regis dedit statim initio;
caristia magna fuit, ille ergo magnis expensis summis pretium exaggeratum frumenti restituit ad
commune pretium, venationem regiam vehementer restrinxit, pro bono et commodo plebis, ad duo
tantum loca. <add resp="ed">20</add> Debita priorum regum declaravit pro debitis coronae, proin pro
suis. <add resp="ed">21</add> Haec enim debita jam quasi caduca erant et nullus regum curavit
exsolutionem eorum; ille ergo in se suscepit exsolutionem. <add resp="ed">22</add> Inter domum
Austricam nostram et Hispanicam ergo intercedit vinculum magnum affinitatis; Iosephus enim 2.
anno '60. duxit Phylippi, ducis Parmensis, filiam Isabellam; qui fuit frater Caroli Tertii regis
Hispaniae. <add resp="ed">23</add> Leopoldus vero 2. duxit filiam Caroli Tertii, et sororem moderni
regis Hispaniae Mariam Ludovicam. <add resp="ed">24</add> Mariam vero Amaliam, sororem Leopoldi,
duxit Ferdinandus, frater Isabellae et filius Philippi.</p>
<p>
<add resp="ed">41.1</add> Rex vero Neapolitanus modernus duxit Mariam Carolinam anno '68, Leopoldi
2‑i sororem, filiam Mariae Theresiae. <add resp="ed">2</add> Anno 90‑o Franciscus primogenitus
Leopoldi 2‑i duxit Mariam Theresiam, filiam Ferdinandi regis Neapolitano. <add resp="ed">3</add>
Eodem anno '90‑o modernus Magnae Hatruriae dux duxit filiam Mariam Franciscam, filiam regis
Neapoli, Ferdinandi.</p>
<milestone unit="page" n="1-098"/>
<p>
<add resp="ed">42.1</add> Eodem anno matrimonium initum est inter coronae haeredem Neapolitanum
Ianuarium et Mariam Clementinam, filiam Leopoldi 2‑i; vices sponsi subivit Carolus quartogenitus
genitus Leopoldi; utraque pars horum est impubes.</p>
<trailer>Finis Hispaniae.</trailer>
<milestone unit="page" n="1-100"/>
</div>
<div>
<head>Historia Portugalliae.</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Regnum hoc Portugalliae easdem fere vicissitudines subivit quas Hispania;
ob vicinitatem suam possessa fuit antiquitus a Foeniciis, Chartaginensibus; tandem a Romanis
subactum et in provinciam Romanam redactum est; tempore Romanorum Lusitania appellabatur
Portugallia et fuit pars Hispaniae Romanae; hinc et hodie saepe eodem nomine compellatur; sub
potestate Romanorum permansit usque interitum imperii occidentalis seu usque saeculum 5‑tum.
<add resp="ed">2</add> Variae enim barbarae gentes per Hispaniam grassatae etiam Lusitaniam
invaserunt; primi erant Alani, eos secuti sunt Vandali et Suevi, qui omnes ex Hispania
transiverunt sedesque suas fixerunt; Alani tamen regnum ibi non condiderunt, sed primi erant
Svevi qui regnum fundarunt sedesque fixas ibi habuerunt, prouti in Hispania. <add resp="ed">3</add>
Eorum regnum ab anno 440. usque 584. floruit in Lusitania; tunc enim a Visigothis extinctum est
tam in Hispania, quam <add type="con" resp="ed">in</add> Lusitania sub duce Visigothorum Leovigilco et tunc
successit regnum Gothorum in Lusitania; sub initium 8‑i saeculi Saraceni regni Gothici finem
imposuerunt, et ab eo tempore caliphae Saracenorum Lusitaniam sibi subegerunt; donec dein
diversi reges Chatolici, Gothici Hispanici, pedetentim recuperassent a Saracenis tam Hispaniam,
quam Portugalliam. <add resp="ed">4</add> Alphonsus 1. rex Legionis primus fuit qui Saracenis saec.
8‑o adhuc extorsit Interamnensem provinciam, tardius vero etiam provinciam Transmontanam; his
duabus provinciis commune nomen Portucale inditum fuisse deprehendimus; hoc dein nomen tardius
per g loco c scriptum invenimus, et hinc originem nominis totius regni quidam deducunt.
<add resp="ed">5</add> Prima urbs Portugalliae Mauris erepta in his provinciis fuit Viseum, ad hanc
urbem repertus fuit lapis funebralis cum<milestone unit="page" n="1-102"/> inscriptione hac: Hic jacet Gothorum
Rex ultimus; probabiliter Rodericus rex. <add resp="ed">6</add> Alfonsi successores dextra usi
fortuna plures et plures provincias eripuerunt Saracenis. <add resp="ed">7</add> Saec. XI Ferdinandus
1‑us rex Castiliae limites Portugalliae usque Mundam fluvium <add type="con" resp="ed">extendit</add>, Alfonsus
6‑tus fere omnes hodiernae Portugalliae provincias ad finem saec. XI eripuit Mauris, excepta
Algardia, quam nepos eius sibi subjecit; provincias has Lusitanicas reges Castiliae per proreges
administrabant. <add resp="ed">8</add> Tempore Alfonsi 6‑i praefuit Henricus, dux Burgundiae dictus,
his provinciis qua gubernator, et hic est quasi fundator hodierni regni Portugallici; aliqui
hunc putant esse Lotharingicae originis, alii stirpis Burgundicae, ex stirpe scilicet juniore;
Hugo Capetus fuit fundator novae stirpis regnantis apud Gallos, habuit filium Robertum, ex hoc
natus est Henricus rex Franciae, et Robertus; huic donavit parens Robertus ducatum Bourgundicum,
et ex huius linea dicunt plurimi condescendere hunc Henricum, et quidem aliqui filium, aliqui
dicunt nepotem fuisse.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Per tempora, quibus Castiliani reges impliciti erant bellis, factum est ut
saepe principes alii succurrerint iis; et sic etiam Henricus hic accurrit Alfonso 6‑o; pro
quibus fidelibus servitiis ipsi provincias Portugallicas gubernandas dedit; dein uxor Alfonsi
fuit soror patris huius Henrici, et hinc ei carissimus fuit; aliquo tempore ergo gubernavit has
provincias, tardius Alfonsus 6. filiam suam Theresiam copulavit huic Henrico et ipsis cessit
provincias has Lusitaniae; initio videtur tantum usum fructuum ipsis concessisse; nam ipsum
dominium primo per testamentum suo genero reliquit Alfonsus 6. anno 1095, quo etiam decessit
Alfonsus. <add resp="ed">2</add> Accepit autem sub nexu feudali has provincias, ut suas initio tantum
nomine comitatus haberet, non regni, hae provinciae. <add resp="ed">3</add> Ab hoc ergo anno
computatur regimen stirpis Burgundiae, quae usque 1383. in Portugallia praefuit; titulus tamen
regis primo sub eius successore invaluit, auctis provinciis per filium huius Henrici; Henricus
enim tantum ut feudum possedit comitatum suum, sub onere defensionis cum 300 equitibus reges
Castiliae; ipse Henricus jam cum Arabibus seu Saracenis diversa gessit bella, et hinc inde ipsis
abripuit terras; vixit usque 1112; ei successit Alfonsus 1. filius; hic primus nomen regis
suscepit; cum admodum juvenis esset matremque perfidam haberet, quae ad alias proles suas ex
secundo matrimonio<milestone unit="page" n="1-104"/> deducere voluisset provincias, primo 18. aetatis anno
successit; Theresia enim mortuo marito Henrico nupsit Ferdinando Paesio, comiti Trassamore;
vitricus hic initio quidem ut tutor administravit provincias, dein vero usurpata dignitate ad
suos devolvere voluit haeredes; cum vero 18 annorum esset Alfonsus edoctus est per suos fideles
de statu negotiorum; excitatis ergo factionibus in comitatu Portugalliae Theresia se convertit
ad aulam Castilianam, ad Alfonsum 7‑um (vel 8‑vum); ibi quaesta est adversus filium suum
pollicitaque est quod post obitum suum sine haeredibus velit feudum domino directo restituere,
si ipsam tuitus fuerit contra filium, quem fenoliae <add>!</add> indirectae accusavit,
quamvis ipsa commiserit fenoliam primam; misit reipsa auxilia Alfonsus 7, sed Alfonsus juvenis
prudentia sua et fidelitate suorum eo rem publicam duxit ut profligatis Castilianis matrem ipsam
captam incarceraverit, et sic armis se ad haereditatem imponere debuit; et hinc Alfonsus 1.
ipsos Castilianos fenoliae directae arguit seque absolvit omni subjectione feudali, et
independentem declaravit comitatum suum, contra omnem protestationem Alfonsi 7‑i; ex hoc dein
tardius atrox bellum emersit, cum sibi titulum regis attribueret. <add resp="ed">4</add> Complura
tamen prius bella gessit Alfonsus contra Saracenos, a quibus complura territoria accepit; anno
1139. contra Ismarum Saracenorum regem insignem retulit victoriam, qui trans Tagum regnum suum
habuit, et cum 5 regulis suis vasallis venit contra Alfonsum; Alfonsus in Campo Regio (dictus
est Campus Regius, quia in hoc campo prima vice suscepit titulum regium, ut incitaret suos
milites) metatus est castra sua, felicissimam victoriam retulit de Ismaro et 5 vexilla principum
occuparunt, et ideo ad insigne Portugalliae, quod ut rex novum suscepit, 5 haec vexilla in
perennem memoriam relata sunt; post hanc victoriam ad limites usque Algardiae trans Tagum
protulit limites comitatus sui; post hoc ergo celebravit conventum statuum; Romanorum Pontificum
aucupatus est favorem ut titulum regium obtinere possit seque tueri contra Castilianos;
Innocentius 2‑us pontifex fuerat iis temporibus; promisit ergo quod regnum suum subjicere velit
Pontifici ut feudum velitque tributum solvere; Innocentius ergo reclamantibus Castilianis ei
titulum regium tribuit; promissionem suam defuncto Innocentio sub Alexandro 3‑o renovavit et
consummavit; hic Pontifex misit ipsi coronam cum bulla solemni, qua etiam anno
1143.<milestone unit="page" n="1-106"/> Lamaci in comitiis coronatus est; bellum quidem gestum est cum
Castilianis, sed favente fortuna semper Lusitanis. <add resp="ed">5</add> Tardius coronatio una cum
solutione tributi neglecta est a Portugalis. <add resp="ed">6</add> Decessit 1185. <add resp="ed">7</add>
1179. captus est Alfonsus a Castilianis una cum opido Padajotz; haec tamen captivitas non
pessimas sequelas habuit; unice capta loca in regno Castiliano restituere debuit Alfonsus,
independens tamen mansit; in Lamacis comitiis etiam ordo successionis definitus est, regnum
indivisibile in posterum declaratum, regni successio haereditaria illata est, et quidem pro
utroque sexu; primo ergo succedunt omnes descendentes in linea recta, et praeter hos frater
regis; etiam foeminae succedunt, et quidem descendentes filiae excludunt fratres parentium – hic
casus modo contigit in Portugallia; foeminae tamen clausula sunt circumscriptae, si peregrino
principi non nubant; si ergo nubat, ammittit jus haereditatis, ne sic regnum ad peregrinos
principes perveniat per foeminam.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Alfonso Primo successit anno 1185. filius Sanctius I. qui Populator dictus
est; hic cum clero et pontificibus in acerbes contentiones incidit; sub priori regimine clerus
non tantum magnam auctoritatem, sed etiam opes sibi comparavit in Portugallia, cum ipsorum ope
indiguerit Alfonsus; jam omnia adversabantur tardius rationibus politicis, incepit ergo Sanctius
modice immunitatem cleri triplicem restringere eosque oneribus publicis subjicere; recurrerunt
ad Pontificem clerici et sic lites enatae; de cetero terras suas auxit, melioravit regnum; anno
1212. Salvam urbem munitam Mauris eripuit; ei successit Alfonsus 2. Grassus; hic patris
vestigiis inhaerens Alcassar urbem Mauris eripuit cum aliis minoribus terris; continuavit tricas
cum Pontifice, nihil enim cessit clero; infelix tamen erat in eo quod excommunicatus sit sicque
mortuus 1223; ei successit Sanctius 2‑us; huic non minus pacatum cessit regnum, petulantia enim
cleri de die in diem crevit; caeterum per 22 annos regnum sustinuit, tamen per Pontificem
exauctoratus est, per Innocentium 4‑um, ob obstinatiam suam; cedere ergo fratri suo Alfonso
debuit regnum; hic tamen vivo Sanctio 2‑o rex dictus non est, sed regens; anno 1248. decessit
Sanctius 2. et sic Alfonsus successit in regno nomine Tertii; hic uxoris nomine comes erat
Boloniae, seu Bonnoniae, quae est provincia in Picardia Franciae; uxor eius erat Mathildis; hic
territorium suum auxit accessione regni Algardiae anno 1281. <add resp="ed">2</add> Hoc regnum est
illud idem a quo hodierni reges Portugalliae se scribunt,<milestone unit="page" n="1-108"/> nempe Europea
Algardia; alia est in Africa, hinc se utriusque Algardiae scribunt reges. <add resp="ed">3</add> Haec
Algardia jure postliminii pertinuisset ad Castiliam, hinc cum Castilianos conventum est ut
dominium directum pertineat ad Castiliam, utile vero ad Alfonsum, proin quasi titulo feudi
possideret; sed tardius etiam ab hoc sunt absoluti; Alfonsus enim 3. duxit Beatricem, Alfonsi
10‑mi regis Castiliani filiam, et sic cum ea liberum jus ad Algardiam accepit cum consensu etiam
Pontificis. <add resp="ed">4</add> Habuit tamen cum pontificibus prius lites propter matrimonium suum
hocce, quia vivebat adhuc eius prior uxor. <add resp="ed">5</add> Ei successit Dionisius, Justus
dictus; sub hoc litibus cum clero finis impositus est, cum praejudicio regis; et hinc magis
adhuc firmatus est clerus in hoc regno tam quoad immunitates, quam quoad dignitates; imo etiam
jus circa sacra concessit Pontifici in suo regno; haec 1289. anno acta sunt cum Nicolao 4‑to
pontifice. <add resp="ed">6</add> Sub idem tempus jam contra ordinem templariorum variae accusationes
et suspiciones oriebantur; hi erant equites religiosi qui ex voto suo obligabantur decertare
contra Turcas tempore expeditionum; erat nobilissimus et ditissimus ordo; concitarunt ergo sibi
invidiam principum; accesserunt etiam eorum aliqui excessus, et hinc per Phylippum pulcrum regem
Galliae exstinctus est ordo hic; Dionisius tamen rex Portugalliae e contra clementer cum ipsis
egit, et nisi tunc dissolvit ordinem cum 1312. Viennae Gallorum per Pontificem exstinctus
fuisset; et tunc ex bonis confiscatis eorum fundavit ordinem Christi in Portugallia multaque
monasteria et caenobia fundavit; academiam Coimbricensem etiam fundavit anno 1290, ex qua hodie
universitas facta est. <add resp="ed">7</add> In agricultura multum quoque collaboravit, et navigatio
per maria ipsius sub regimine incoata est; prius enim tantum littoribus contenti altum maris non
petebant ob navium defectum; classis ergo Portugallica prima egressa est in altum mare; hanc
dein navigationem secuti sunt Hispani, et posteri. <add resp="ed">8</add> Dyonisius anno 1325.
decessit; ei successit Alfonsus 4‑tus Audax dictus, ob res bello praeclare gestis; nempe Mauri
cum Granatensibus Saracenis bellum parabant regi Hispaniae Alfonso 11‑o, ubi 200,000 equitum et
400,000 peditum adducta sunt contra Hispanos; Alfonsus ergo eduxit exercitum suum, cui praefixit
Alfonsum 4‑tum, regem Portugalliae; ad Tariffam anno '340. ad limites Hispaniae congressum est;
Alfonsus ergo ea fortuna et dexteritate egit ut stratis 200,000 Maurorum profligaverit ceteros
captis multis milibus; hinc ergo nomen Audacis accepit, quia ab hac victoria<milestone unit="page" n="1-110"/>
pendebat salus Christianorum in occidente. <add resp="ed">9</add> Rempublicam suam laudabiliter
gessit, navigationem et commercium fovit; filius eius Petrus turbas concitavit contra patrem,
cuius turbae ipse parens erat ansa; Petrus enim hic invito patre duxit celebrem virginem Agnem
de Castro, quae dein inter sanctas relata est; Alfonsus ergo hanc Agnetem trucidari curavit et
hinc turbae enatae sunt, arma corripuit contra patrem eumque throno dejicere voluit; inter has
turbas anno 1351. decessit, ei successit Petrus I. filius Rigorosus, et juxta alios etiam
Crudelis dictus est, ob nimiam severitatem in exercenda justitia; hinc etiam Iustitiarius dictus
est. <add resp="ed">10</add> Maxime saevit in eos, qui ansa erant necis uxoris suae.
<add resp="ed">11</add> Limites potestatis regiae extendit magis, restringendo ecclesiasticos et
status regni; temporibus enim iis plurimum restricta erat potestas principum et regum, ob nimiam
cleri et nobilium potestatem et influxum; multas saluberrimas dispositiones domi fecit, normam
monetarum cudendarum neglectam emendavit; decessit 1370. <add resp="ed">12</add> Ei successit
Ferdinandus filius, Nobilis vel Gentilis dictus; hic multum nocuit Portugalliae per tumultus
domi excitatos et bella splendide nimis gesta. <add resp="ed">13</add> Complacuit ipsi quaedam
Eleonora, Ioannis Laurentii de Kunha uxor; hanc vivente marito in uxorem suscepit et hinc per
familiam potentem Kunha turbae excitatae sunt, quae cum maximo regni detrimento suppressae sunt.
<add resp="ed">14</add> Habuit dein bellum contra Castilianos, apud quos regnavit Petrus Crudelis;
hic odium suorum sibi conciliavit, praecipue ei infensus fuit Henricus frater naturalis Petri;
hic ergo petens bello petitus fuit a suo fratre, et hunc juverunt Galli; Petrum vero juverunt
Angli; Petrus reipsa ejectus est ex regno, sed tardius Eduardus, princeps Anglus, superatis
adversariis reposuit Petrum; Henricus tamen frater bellum reparavit ut ipsum quoque Petrum
caperet 1369. ad Montyial, ubi dein post 10 dies propria manu in carceribus trucidavit Henricus
Petrum sibique thronum arripuit; hoc ergo negotium dedit etiam regi Portugalliae ansam belli;
Henricus enim fuit naturalis filius Alfonsi II. regis Castiliae, proin non habuit jus ad regnum,
Ferdinandus vero 1, rex Portugalliae, fuit filius Beatricis, Sancii 4‑i filiae; proin habuit jus
ad coronam Castiliae; bello ergo jus suum quaesivit, sed pluribus annis inutiliter pugnatum est,
cum maximo Portugalliae damno; et anno '373. juri suo abdicavit Ferdinandus, imo tardius inivit
contractum cum Henrico vi cuius successionem in ipsa Portugallia detulit ad
domum<milestone unit="page" n="1-112"/> Henrici; non enim habuit filium, sed filiam Beatricem; hanc ergo
desponsavit Iohanni filio Henrici, et sic, ut Portugallia devolvatur ad haeredes Iohannis et
Beatricis; sed Beatrix fuit ex adulterio nata, uti scimus, ex uxore Kunhai; interim tamen
contractus coaluit; hic tractatus dein diuturno bello dedit ansam; Ferdinandus anno '383.
decessit, et sic Bourgundica stirps extincta est; ei successit stirps Iohannis Noti, usque 1580.
annum.</p>
<p>
<add resp="ed">4.1</add> Successit ergo Ferdinando 1‑o Iohannes Nothus, qui fuit filius naturalis
Petri Crudelis, naturalis frater Ferdinandi, usque '433. annum regnavit; mortuo Ferdinando
gubernavit provincias Eleonora vidua Ferdinandi nomine filiae suae Beatricis et Iohannis mariti
eius; interim domi Portugalli protestati sunt contra tractatum defuncti Ferdinandi; maxime se
opposuit Iohannes princeps, naturalis Petri Crudelis, qui et dignitate sua conspicuus erat (fuit
enim magnus magister, ordinis equestris Anisensis) et populo ob virtutes carissimus; hinc
unanimi consilio electus est moderator rerum agendarum et domi et contra Castilianos; feliciter
ergo gestis rebus profligarunt Castilianos ex tota Portugallia, et sic Iohannes hic Nothus totam
Portugalliam sibi purgavit; felicissimam victoriam ad Alinbaratam anno 1385. retulerunt
Portugalli de hostibus suis. <add resp="ed">2</add> Et sic in regem electus est jure haereditario a
Portugallis in signum gratitudinis ob servatum regnum a jugo Castilianorum; bellum tamen cum
Castilianis usque '399. protractum est; eo anno pax quidem coaluit, sed etiam post eam renovatum
est bellum et duravit usque 1411, et tunc finalis pax coaluit cum Ioanne 2‑o rege Castiliae et
Iohanne Notho, qua pace Castiliani in perpetuum renunciarunt suo juri in Portugalliam; hic
Iohannes multum contulit ad fortunam suorum, navigationem valde fovit, ipse indicavit
navigantibus viam in Indias orientales, quamquam sub eo adhuc non detegerunt eam
<add>!</add>; 1415. occupata fuit in Africa Septa (Ceuta); '419. detexerunt insulas
Canarias Portugalli, in specie Maderam et insulam Porto Santo, tardius insulas Asores; bellum
Africanum continuatum est; in urbe Coimbria residebant ad haec tempora reges Portugalliae,
Iohannes tamen hic Ullissiponam (Lisabon) transtulit, ubi et hodie est sedes regum; in hac ergo
urbe contraxit morbum pestilentiae, qui tunc grassabatur per Europam occidentalem, et in hoc
exstinctus est post laudabile regnum, anno '433; habuit 4 legitimos filios, et unum naturalem;
successit ipsi Eduardus coronae princeps; memorari<milestone unit="page" n="1-114"/> meretur etiam Iohannes, et
Henricus Navigator, filius Iohannis Nothi; ille navigationem promovit et ipse navigationem
ingressus est; fuit dux Deviseo et magnus magister ordinis Christi; naturalis filius eius, nempe
Nothi, erat Alfonsus, ex hoc deducit moderna regnans familia in Portugallia originem; donavit
ipsi parens ducatum de Braganca; huius ergo successores excusso jugo Hispanico regnum
Portugalliae obtinuerunt. <add resp="ed">3</add> Nothus Iohannes sub suo regimine codicem juris
Romani, in linguam regni sui traductum, induxit in Portugallia. <add resp="ed">4</add> Eduardus
successit patri suo, bellum Africanum fouit, sed non tam bene ei successit ut patri; urbem
Tingim anno '437. obsidione cinxit, sed Marocani eos ante urbem ad cladem provocarunt, et ipsos
ad internecionem vicerunt; et sic frater eius Ferdinandus Castus obses datus est Marocanis, ubi
peste correptus decessit; ipse Eduardus domum revertens hoc morbo corruptus mortuus est; filius
Eduardi fuit Alfonsus, qui 6 annorum fuit in morte patris; successit ergo anno 1438. patri
nomine Alfonsi 5‑ti; data est ergo ipsi Eleonora mater, Ferdinandi regis Arragoniae filia, in
tutorem et gubernatricem regni; egressa minorennitate in Africam expeditionem suscepit ulturus
cladem patris, recuperavit omnia prius possessa, et novas occupationes fecit anno '458, et hinc
Africanus dictus sit; tardius vero regis utriusquis Algarbiae nomen suscepit, factis maioribus
in Africa occupationibus. <add resp="ed">5</add> In incrementum navigationis multum impendit, optimo
cum successu; Capitis Viridis insulae in Africa anno '444. detectae sunt; provincia Ginea
(Guinea) etiam his temporibus detecta est in Africa, quae propter fodinas auri percelebris est;
tardius etiam Angli eo devenerunt, et ab hac provincia nomen habet moneta Anglica Guinee qui est
duplicatus aureus; etiam provinciam Congo detexerunt. <add resp="ed">6</add> Romani ergo pontifices,
ut eos magis animarent, dominium harum provinciarum Portugallis concesserunt et ipsis ultro jus
detegendi et occupandi terras infidelium contulerunt, et quidem cum jure exclusionis omnium
aularum; hoc fecit Nicolaus V, Calixtus Tertius, Sixtus IV <abbr>etc.</abbr>
<add resp="ed">7</add> Alfonsus eo
etiam curas suas direxit ut regnum Castiliae conjungeret cum Portugallia, uti in Hispaniae
historia vidimus; quod tamen ipsi non successit per matrimonia, uti voluisset; bello dein victus
renunciare debuit praetensionibus per uxorem, Henrici regis Castiliae filiam, ei enatis.</p>
<milestone unit="page" n="1-116"/>
<p>
<add resp="ed">5.1</add> Decessit anno '481; ei successit filius Iohannes 2‑us; sub hoc ad maximum
splendorem evecta est Portugallia, hinc Perfectissimus dictus est; vidit ille regimen valde esse
restrictum suum, hinc conabatur ante omnia limites potestatis suae extendere, omniaque agere
sine statuum et ordinum concursu; enata est ergo hinc malecontentio subditorum, et ex hac
conjuratio plurium, cui etiam agnati Iohannis se associarunt, inter caeteros Iacob dux Deviseo,
qui in secundo gradu erat cognatus Ioanni; alter erat Ferdinandus dux de Braganca, qui erat
nepos filii naturalis Ioannis Nothi; haec tamen conspiratio prodita est et capita seditionis
incarcerata, nempe principes duo cum ceteris, anno '483‑o; Ferdinandus capite plexus est
publice, Iacobus vero ab ipso Iohanne confossus est in carceribus, ceteri plures capite plexi,
rex vero continuavit auctoritate propria regere populum suum. <add resp="ed">2</add> Anno '492.
ingentem multitudinem exulum Mahomedanorum, Judaeorum, et Saracenorum ex Hispania recepit hic
rex, salvo usu religionis uniuscuiusque; sed non diu usi sunt hac libertate, nam et ibi coacti
sunt ad religionem Christianam; commercium magnopere juvit; provinciam Congo et Ginea
fortalitiis et praesidiis firmavit, et novas expeditiones ordinavit, in quibus tandem ad finem
Africae pervenerunt, ad promontorium nempe Bonae Spei, per Bartholomaeum Diacz, anno '492;
Christophorus dein Columbus fecit prius iter in Americam ex partibus Hispanorum; hinc enatae
sunt lites maximae inter Portugallos et Hispanos; Iohannes enim II dicebat se jus exclusivam
habere ad detegendas terras incognitas; compositae ergo sunt lites per pontifices ut hae duae
aulae cum exclusione aliarum gentium dividant terras incognitas; nempe ab Asoriis et Capitis
Viridis insulis ad 370 milliaria ad occidentem laterem incognitarum terrarum occupent Portugali,
hinc vero ad orientem versus occupent Hispani; anno '506. Iulius 2. pontifex hunc Tortesilensem
tractatum ratihabuit. <add resp="ed">3</add> Anno '494. decessit Iohannes 2.; ei successit proximus
agnatus, cum sine prolibus moreretur; Alfonsus enim eius filius, jam uxoratus, ex equo
prolapsus, anno '91‑o mortuus est; duo erant principes, qui quaerebant successionem:
Maximilianus imperator et dux Deviseo Emanuel; hic enim dux et Iohannes ex communi stipite
descendebant, nempe ex Eduardo, cuius erant nepotes; Maximilianus vero imperator per sexum
foemineum fuit conjunctus, mater nempe eius fuit Eleonora, quae fuit filia Eduardi regis
Portugalliae, sed Portugalli magis favebant Emanueli, et hinc etiam rex salutatus est anno '495.
<add resp="ed">4</add> Hic Magni<milestone unit="page" n="1-118"/> nominis honore ornatus est, maximum et
splendidissimum fuit sub ipso regimen; conjunxit se vinculo affinitatis cum Hispania, ut
praesidium quodpiam haberet, et fors regnum Hispaniae devolveret ad ipsum, hinc duxit Alfonsi
filii Iohannis 2‑i relictam viduam Isabellam, sed ea in primo puerperio mortua fuit, et etiam
eius filius Michael paulo post mortus est; duxit ergo filiam tertio natam Mariam Ferdinandi
Chatolici; etiam hac mortua duxit Eleonoram Phylippi Pulcri Austriaci filiam, ex qua dein
successores habuit. <add resp="ed">5</add> Studium eius omne in commercio situm erat.
<add resp="ed">6</add> Cum maximo successu Emanuel hic Iudaeos et Saracenos persequendos suscepit, et
ad sacra Christiana coegit '498. partim zelo religionis impulsus, partim hortatu uxoris suae;
hinc solemni aedicto statuta est poena relegationis aut servitutis in obstinatos Judaeos et
Saracenos. <add resp="ed">7</add> Multi ergo Africam petierunt, opulentiores vero, qui res suas
relinquere non poterant, ad speciem ad sacra Christianorum transiverunt; ipsae proles invitis
parentibus captae et baptisatae sunt; Emanuel de caetero auspicatissimum regnum habuit,
navigationem et commercium promovit et auxit, Africam totam circumnavigari curavit; anno '497.
expeditus fuit Vasco de Gama bellidux cum 4 navibus, hic primus littora Africae orientalia
detexit, '98. anno appulit Chalecutium. <add resp="ed">8</add> '99‑o anno rediit Vasco, et admiralis
Indiae creatus est a rege; anno '502. suscepit secundam expeditionem cum pluribus navibus et
militibus, ultusque est perfidiam Chalecutienseum, qui aliquot suorum trucidarunt, quos ibi
reliquit; tardius praesidiis se firmarunt Portugalli, et varias occupationes fecerunt; cum
Aegyptiis tamen et Venetis tardius multos habebant tricas; hinc pertinet id, quod ante detectum
hoc iter in duas orientales <add type="con" resp="ed">provincias</add> via patuerit per continentem, nempe per
mare Mediterraneum, dein per Aegyptum, Persiam <abbr>etc</abbr>; cum ergo commercium valde molestum fuisset
hinc mercatores non ibant ipsi ad orientales Indias, sed promovebantur aromata per nationes
barbaras usque ad Aegyptios, hi dein vendebant Venetis, qui monopolium exercebant per totam
Europam cum aromatis; detecta vero per Portugallos via commodissima ad orientales Indias, merces
aliam viam susceperunt, Portugalli enim leniori sumptui <add>!</add> inferebant in Europam,
proin longe leniori pretio poterant dare quam Venetae; ipsi Chalecutenses et alii populi
Indiarum lubentis merces suas dabant Portugallis, qui ipsis ad fores venerunt pro mercibus, ubi
prius ipsi<milestone unit="page" n="1-120"/> debebant obviam ire emptoribus; et sic factum est ut Venetorum
commercium corrueret; Veneti ergo omni modo egerunt ut Portugallos exturbent ex usu commercii;
conspirarunt ergo cum Aegyptiis, Persis, qui omnes detrimentum habebant ex hoc commercio; hinc
ergo bellum ingens paratum est contra Portugallos non obstantibus tamen his molestiis, devictis
multis, seque firmatis in Indiis, commercium suum ultro quoque sustentarunt, et sic permanserunt
in monopolio usque subjectionem suam Hispanis; per Hispanos vero devenit ad Hollandos hos
commercium, penes quos et hodie est. <add resp="ed">9</add> Expugnarunt Ormusium, Malacca, Cochinum,
Diu, et Goa; in his urbibus et praesidiis se firmarunt Portugalli; Goa dein centrum commercii
effectum est. <add resp="ed">10</add> Procedente tempore occuparunt insulas Molucas, aromatiferas,
alias sibi tributarias effecerunt, praecipue belliduce Albuquercio, ita ut jam latissime per
Mauritaniam, per Guineam usque insulam S. Thomae extenderetur commercium eorum, alia ex parte
per omnia littora Asiae, imo usque ad Iaponiam ipsam. <add resp="ed">11</add> Circa haec tempora,
nempe 1500, casu detexerunt Brasiliam; anno '501. Americus Vesputius expeditus est ad detegendam
Brasiliam penitus, hic ergo pro rege suo Emanuele occupationes fecit, militibus stabilivit
munimenta sua; suscepit Emanuel etiam expeditionem contra Marocanos, qui ipsum inquietabant
saepe in suis occupationibus, et hoc quoque bene ipsi successit, repetitis enim victoriis fregit
ipsos.</p>
<p>
<add resp="ed">6.1</add> Anno '521‑o decessit Emanuel, et vere nomen Magni meruit, ob multa
praeclare facta in Portugallia. <add resp="ed">2</add> Successit ei filius Iohannes Tertius; hic
vestigia patris in omnibus pari felicitate pressit; consummata fuit sub ipso apprehensio
insularum Molucanarum; Carolus 5. imperator movit ipsi difficultatem propter occupationem
insularum Molucanarum, et quidem ex pace Tortesilensi; dicebat enim Carolus has insulas ad se
spectare, quia in ipsius territorio jacebant; cum tamen videret eum ejicere non posse, petiit
aequivalens in pecunia; obtulit ergo Iohannes 350,000 ducatorum Carolo, et sic speciali
Caesar-Augustana pace roboratus est hic tractatus; ipsi etiam principes Asiatici egre tulerunt
dominium Portugallorum, hinc saepe bella enata sunt, sed Iohannes 3. auctoritatem suam prudentia
et perspicacia sua retinere scivit; maximam molestiam ei incolae Cambajae crearunt, qui
munimentum Diu evertere volebant, sed ipsorum consilium eversum est per Iohannem.
<add resp="ed">3</add> In Africa septemtrionali<milestone unit="page" n="1-122"/> res pariter ex sententia gestae sunt
contra Marocanos; hic enim novae adhuc possessiones factae sunt, et arcem etiam Magazan in
littoribus maris Mediterranei posuit '546; ardore religionis incensus operam dedit ut populi
isti ad sacra Christianorum transirent, vidit dein etiam quod populi hi eo lubentius ipsi
subessent si etiam illi Christianae religioni addicti fuerint; hinc ordinem Jesuitarum, tunc
temporis introductum et confirmatum, primus recepit, et ipsis usus est ad convertendos aethnicos
suos; Coimbriae ergo primum collegium eorum fundavit; inter hos ergo missionarios celeberrimus
fuit S. Franciscus Xaverius.</p>
<p>
<add resp="ed">7.1</add> Hic rex etiam Sacram inquisitionem induxit in regnum, ad exstirpandos
Saracenos et Judaeos occultos. <add resp="ed">2</add> Decessit post 35 annorum regimen anno '557,
successorem reliquit nepotem Sebastianum infantem; filius enim et coronae haeres Iohannes
praemortuus est; initio tutelam gerebat avia Sebastiani, Chatarina, filia Phylippi Pulcri et
soror Caroli 5‑i; secundam tutelam, postquam renunciasset Catharina dignitati suae, a '561‑o
anno Henricus Cardinalis, filius Emanuelis Magni et frater junior Ioannis 3‑ii gessit; sed etiam
sub huius gubernio variae altercationes intercesserunt, cum monachis valde faverit; hinc anno
1567, dum 14. annum aetatis ageret Sebastianus, maiorennis declaratus est, et gubernavit
imperium. <add resp="ed">3</add> Generosus, magnanimus, et ultra modum audax princeps fuit hic, per
quod maximum reipublicae damnum intulit; per educationem enim fervidum eius temperamentum et
audax non est supressum, non ad meliora reductum, praeterea ipsi odium ingenitum contra
infideles, et intolerantia, proin non parum educatio eius contulit ad totius civitatis
detrimentum; commercium enim fuit jam a saeculis praecipuum Portugalliae fulcrum, desueverunt
jam ab armis; ille vero audax, belli ardore fervens subtraxit subditos a commercio, et arma
tractare fecit, praesidia sua in Africa lustravit, ipse expeditionem in persona in Indias
orientales proficisci voluit, terras suas augendi, et ardue ipsum ab hoc periculoso coepto
abstrahere poterant; in regno Marocano bellum domesticum ardere coepit inter duos principes,
Mulei Mahumed, et inter Mulei Moluco; Sebastianus ergo occasionem hanc arripiens, succurrit
Mahumedo; sperabat enim extensionem provinciarum suarum; hinc 1578. expeditionem in persona
suscepit, profectus contra Molucum; factumve sit astu Moluci, vel temeritate Portugallorum,
sufficit quod Portugalli se immiserint ad ignotas terras<milestone unit="page" n="1-124"/> sibi; non procul ab
urbe Alcassar Quivir, ad fluvium Luco, hic ipsum praestolabatur Molucus et eum ad proelium
provocavit, cruenta ergo intercessit pugna, in qua totus fere exercitus Portugallorum deletus
est, et ipse Sebastianus occubuit (comparuit quidem '99‑o eius saeculi homo, qui se Sebastianum
dixit, sed auditus non est); ipsi etiam Mahomed et Molucus in hoc bello occubuerunt, Molucus
quidem ex morbo sub ipsa pugna; tristissimus fuit hic eventus pro regno; totus enim fere
exercitus, nobilitas praecipua, ipse rex et cum eo tota regnans familia extincta est; suscepit
ergo Henricus cardinalis, ultimus ex stirpe Iohannis Nothi, qui regni gubernacula capessivit
anno '578. <add resp="ed">4</add> Vidit se aetate jam fractum, hinc voluit ut se vivente designetur
ei successor, et hinc consenserunt etiam status ut evocentur omnes connexae aulicarum
praetensiones investigentur, et ipso adhuc vivente judicio statuum et ordinum successor
eligatur; optimum tamen hoc coeptum per mortem repentinam Henrici interruptum est; anno '580.
<add resp="ed">5</add> In hoc ergo defecit stirps Iohannis Nothi; invaluit ergo hic species
interregni in Portugallia, nempe a 30. Ian. '580. usque Phylippus rex Hispaniae Ulissiponae
homagium excepit Portugallorum, quod fuit 12‑a Apri. '581. <add resp="ed">6</add> Primus ergo
praetendens fuit Phylippus 2. rex Hispaniae, hic jure matris suae, nempe Isabellae, quae fuit
filia Emanuelis Magni regis Portugalliae et conjunx Caroli 5‑i imperatoris, petiit successionem
in Portugallia.</p>
<p>
<add resp="ed">8.1</add> 2‑us praetendens fuit Antonius de Crato, hic fuit filius Ludovici ducis de
Beja, qui fuit filius Emanuelis M. et Violantae de Gonetz; hic Antonius dixit se esse legitimum
filium Ludovici, sed multi negabant eum legitimum filium, hinc etiam dictus est Antonius Nothus;
de Crato dictus est, quia Crato est civitas Portugalliae, in qua ordinis Melitensis equites
habuerunt magnum prioratum, qui iis temporibus erat Antonius Nothus.</p>
<p>
<add resp="ed">9.1</add> 3‑ius erat dux Parmensis, nempe Rainutius Parmese, qui erat filius
Alexandri ducis Parmese et Mariae quae erat senior neptis Emanuelis M.</p>
<p>
<add resp="ed">10.1</add> 4‑to) successionem petiit stirps principum Bragantinorum qui per nexum
sexus foeminei praetendebant; iunior enim neptis Emanuelis M. Catharina nupta fuit Iohanni duci
de Braganca.</p>
<milestone unit="page" n="1-126"/>
<p>
<add resp="ed">11.1</add> 5o) fuit domus principum Sabaudiae, Carolus enim Emanuel 1‑us dux
Sabaudiae fuit filius Emanuelis, qui eodem anno mortuus est quo Henricus cardinalis.
<add resp="ed">2</add> Hic ergo juvenis Carolus Emanuel nomine Beatricis aviae suae, quae nupta fuit
Carolo Sabaudiae ducis, avo Emanuelis; hic tamen ob debilem aetatem suam non ursit valde, sed
potius consensit in Phylippum 2‑um regem Hispaniae, qui etiam filiam suam Catharinam dedit ei in
uxorem; sed et ceteri praetendentes parum aut nihil ausi sunt contra potentem Phylippum regem;
solus Antonius de Crato restitit ei; constitit enim ei de odio canino, quod inter Portugallos et
Hispanos exstitit, hinc sperabat se viribus suorum valere fors contra Filippum, et etiam a
Gallis et Anglis adjutus est; Filippus tamen praetensionem suam valido exercitu supponit,
intravit in viscera Portugalliae, bis vicit Antonium eumque profligavit ex tota Portugallia, et
hinc 1581. ipsam Ulissiponam cinxit, ubi in necessitate rex proclamatus est, comitia dein in
urbe Tanoro indixit, in quibus privilegia nationis confirmavit, novaque ipsis complura promisit
jura; et sic Portugallia peregrino principi subjecta fuit; Antonius de Crato se ad insulam
Terceram, quae est una ex insulis Asoriis, quae omnes Crato addictae erant,
<add type="con" resp="ed">recepit</add>; domi ergo firmatus classem expedivit ad subjiciendam Terceram, ubi
clade navali victus Antonius etiam hinc profligatus est; caeterae ditiones omnes Africae,
Americae ultro se subjecerunt potestati Phylippi. <add resp="ed">3</add> Antonius se recepit ad
Gallias, ubi aliquo tempore latuit, postquam vero Phylippus 2. exercitum contra Elisabetham
reginam Angliae, anno '589. <add type="con" resp="ed">duxit</add>, Antonius subjutus ab Anglis appulit ad
insulam Terceram, ut eam sibi subjiceret, sed jam adfuit classis Hispanorum, proin parum
effecerunt Angli; recepit se ergo iterum in Franciam, ubi anno 1598. mortuus est sine
haeredibus.</p>
<p>
<add resp="ed">12.1</add> Habuit Phylippus molestias maximas in Portugallia; adhuc comparuerunt
enim 4 in ordine, qui se dixerunt Sebastianum, qui in Africa putabatur occubisse; hi ingentem
Portugallorum nacti sunt sectariorum <add type="con" resp="ed">copiam</add>, libenter enim jugum Hispanorum
dejecissent collo suo Portugalli; vigilantia tamen Phylippi factum est, ut omnes caperentur,
depraehensi enim duos fuisse eremitas et unum pistorem. <add resp="ed">2</add> Quartus vero comparuit
20 annis tardius, nempe eo anno, quo Phylippus mortuus est; hic comparuit Venetiis, ubi se
aperte regem Sebastianum dixit; aula Hispanica id audiens, eum astu Florentiam evocari fecit,
ibi interceptus et in<milestone unit="page" n="1-128"/> Hispaniam deductus est, ubi in squalidissimos conjectus
carceribus, ibi vitam suam terminavit; de hoc ergo ultimo adhucdum est dubium, an vere fuerit
necne Sebastianus; quicumque enim eum viderunt ipsum pro vero Sebastiano servarunt.</p>
<p>
<add resp="ed">13.1</add> Sub ipso adhuc Phylippo premi coepit Portugallia et vexari perpetuis
bellis, quae gessit Phylippus cum principibus Europae, et in his semper Portugallia, ob situm
suum, lacessita fuit a hostibus Phylippi, cum jam nunc pro uno corpore cum Hispania considerata
sit; dein plus etiam utilitatis habebant hostes Phylippi ex Portugallia diviti tunc adhuc, quam
ex Hispania; Belgae foederati maxime noxii erant Portugallis, hi enim rebellantes contra
Phylippum, cum eos armis supprimere non potuisset, conatus est eas egestate et penuria sibi
subjugare; harum enim sterilium provinciarum ramus sustentationis fuit piscatio, et navigatio,
illi permultum ergo lucrati sunt ex commercio Portugalliae; vecturas enim suas praestabant
Portugallis ad Indias orientales, dein etiam mercaturam cum Portugallis faciebant, ex qua multum
lucrati sunt, sicque opes suas auxerunt; Phylippus ergo rex Portugalliae effectus hunc ramum
sustentationis foederatis rescidit, prohibuit Portugallis omnem communionem cum Hollandis, omne
commercium; enorme flagellum fuit hoc pro foederatis; in desperationem ergo acti id fecerunt
quod non facile secus ausi fuissent; quaesiverunt nempe ipsi viam ad Indias orientales, impediti
maxima inter pericula per viam consuetam fractis omnibus impedimentis, quae Portugalli et
Hispani ipsis ubique locorum posuerunt, devenerunt ad Indias orientales et sic ipsi commercium
hoc ad se adtraxerunt, varias possessiones ibi capiendo, et naves Portugallorum interceperunt;
ipsum promontorium Bonae spei adhuc vivente Phylippo sibi occuparunt per quod Portugallis multum
nocuerunt, firmati vero per hoc etiam alias occupationes fecerunt, et Portugallos ubique
fregerunt; inter haec decessit Phylippus 2, ei successit Phylippus 3‑us, qui, ut scimus,
languidum admodum habuit imperium; in Portugallia commercium magis magisve concidere coepit, et
ipsum regnum exhauriri; ab anno 1598, quo Phylippus decessit, usque 1605. ipsis insulis
Molucanis Portugallorum potiti sunt Hollandi, cum ceteris fere omnibus possessionibus
orientalibus eorum, in quibus se positis munimentis et citadelis magis semper et magis
fundarunt. <add resp="ed">2</add> Hollandi per hoc magis adhuc fundarunt commercium suum quod
societatem mercatoriam erexerunt, quae adhuc existit nomine Ost indische Compagnie, quae ad
tantas excrevit divitias, ut<milestone unit="page" n="1-130"/> cuicumque regno comparari possint; animati per
Belgas Angli etiam profecti sunt ad Indias cum magno Portugallorum damno; videns Phylippus 3.
pacem facere coactus est anno 1604. et '5‑o, qua tamen Phylippus nihil ex amissis recuperavit,
et cum Hollandis '609‑o inducias inire coactus est; Phylippo 3‑o successit 4‑tus anno '621.;
terminabantur hic induciae cum Hollandis, recruduit ergo bellum, quod rursus ex sententia gestum
est ex parte Hollandorum; Phylippus enim 4. distractus bellis per totam Europam non potuit
jacturam Portugalliae reparare, hinc <add type="con" resp="ed">Hollandi</add>
<note place="foot">13.2
<add type="con" resp="ed">Hollandi</add> pro Portugalli conieci.</note>, quod reliquum adhuc erat
provinciarum, sibi subjecerunt, et cum Persis conjuncti fregerunt armis etiam Portugallos,
urbemque praecipuam commercialem Diu Persae sibi subjecerunt; non contenti his Hollandi etiam ad
Americam animum adjecerunt Brasiliamque eripere volebant Portugallis; hinc societatem Indiae
occidentalis erexerunt (Vest-indische) et sic ad annum usque 1638. fere totam Brasiliam
eripuerunt Portugallis; imo et ultimum eorum commercium Iaponense astu ipsis extorserunt; nempe
Portugalli prioribus temporibus missionarios miserunt ad Japonenses, qui felici successu operati
sunt in Japonia, et sic etiam commercium ad se adtraxerunt Portugalli; Hollandi ergo conati sunt
suspectos reddere missionarios Portugallos et cum ipsis etiam aliqua ratione religionem
Christianam; dixerunt enim missionarios et Portugallos velle Romani Pontifici subjicere imperium
Japonense; auxit effectum huius astutiae intercepta unius missionarii epistula ad Pontificem, in
qua dicitur multos jam fideles obnoxios esse sedi Romanae; hinc 1638. attrocissimam
persequtionem susceperunt in Portugallos, ita ut facile 70,000 hominum trucidata sint, etiam
baptisati Japonenses; et sic grati Japonenses commercium cum Belgis inceperunt et actu tantum
Belgis patet territorium Japonense ex omnibus Christianis; 1640. etiam in Africa exturbarunt
Portugallos suis ditionibus; sed etiam domi diversis malis vexati sunt Portugalli, praemebantur
enim diversis exactionibus ob perpetua Hispanorum bella per totam Europam, et ultimatim
considerabantur ut populus armorum jure oppressus; expectarunt ergo ultro occasionem jugum hoc
intolerabile dejiciendi; hinc jam '638. anno coeperunt quaedam civitates se in libertatem
adserere, sed suppressi sunt a Hispanis cum non adfuerit adhuc<milestone unit="page" n="1-132"/> communis
consensus; meliorem tamen occasionem nacti sunt sub Phylippo 4‑o, qui bellis ubique pressus
etiam domi cum Catalaunis lites habuit; titulo ergo contra Catalaunos procedendi se armarunt
undique irruperuntque in urbes, et praecipue Lissabonam, quam una cum portu et in eo existente
classe sibi occuparunt; Vasconcello gubernator totius provinciae se opposuit quidem cum suis
Hispanis, sed captus et trucidatus est, et sic exiguum post tempus tota Portugallia a Hispanis
purgata est, regnum ipsum sequutae sunt omnes possessiones Americanae, et Africanae; sola Septa
seu Certa in Africa mansit sub potestate Hispanorum; anno '641. congregati sunt in comitiis
Portugalli, et de rege eligendo actum est; aderat princeps Iohannes dux de Bragancza, conspicuus
vir, et Iohannis Nothi descendentibus <add>!</add>, nempe ex Alfonso filio Notho Iohannis;
hic ergo omnibus carus rex salutatus est sub nomine Iohannis 4‑i (Alfonsus 1‑us fuit filius
nothi Iohannis Nothi; Alfonsus hic habuit filium Ferdinandum 1‑um, hic 2‑um Ferdinandum, hic
Iacobum, hic Theodosium, hic Iohannem, hic Theodosium 2, et huius filius fuit Iohannes 4‑tus).
<add resp="ed">3</add> Iohannes hic difficile bellum sustinere debuit cum Hispanis; ipsae etiam aulae
Europeae divisae erant inter Phylippum et Iohannem; sic Galli, Angli, Sveci Iohannem pro libero
recognoverunt, una cum Hollandis, sed vicissim aula Caesarea Germanica fuit pro Phylippo, aula
etiam Pontificis, sed Portugalli paratiores erant ad schisma faciendum quam ut se subjiciat
Hispanis; initio enim Phylippus non potuit agere contra Portugallos, ob bella cum Gallis,
Anglis; videntes se sic efficere non posse quodpiam, profusis multis pecuniis conati sunt
Hispani in ipsa Portugallia seditionem incipere, et necem Iohannis decreverunt, sed per
Marchionem de Ajamonte, amico Iohannis, prodita est astutia et remotum periculum; tutus ergo
mansit Iohannes.</p>
<p>
<add resp="ed">14.1</add> Portugalli ergo saluti suae prospicientes cum Hollandis coeperunt
transigere, ne scilicet amplius vexentur provinciae earundem; uterque enim populus pro libertate
sua egit; adhaesit tamen utraque pars circa occupatas terras et provincias a Hollandis; bonum
tamen commune poscebat, ut pax circa hostilitates, et induciae circa occupationes Hollandorum
ineatur, et sic anno sequenti etiam foedus iniverunt ad se<milestone unit="page" n="1-134"/> invicem defendendas,
et hinc comparuit etiam conspicua classis Hollandica Lissabonae, ad defendendos Portugallos, ad
10 vero annos induciae factae sunt circa ditiones occupatas; has tamen inducias neutra pars
observavit; nam incolae Brasilienses rebellarunt contra Hollandos et se adjunxerunt
Portugalliae, Belgae vero in Indiis orientalibus invaserunt ceteras provincias, sic insulam
Ceilo, quam maxima ex parte Portugalli habebant, sibi occuparunt, et sic usque '661, '2, '3.
perdurarunt altercationes inter eos donec '669. finalis pax coaluisset inter has nationes,
Hollandos et Portugallos; Portugalli vero in usu libertatis suae permanserunt usque nostra
tempora semper; Iohannes hic 4‑us rem aerarii optime administravit, suasque non exiguas divitias
omnes in bonum reipublicae convertit, et 56 milliones reliquit in 6. anno regni cum anno '653.
mortuus esset; successit ei secundogenitus filius Alfonsus, nam Theodosius senior ei praemortuus
est; hic Alfonsus nomine 6‑ti venit et per 12 annos regnavit; fuit 13 annorum cum parente
privaretur; tutrix eius fuit Ludovica Guzman mater, ex stirpe illustri ducum Medinae Sidoniae.</p>
<p>
<add resp="ed">15.1</add> Propterea dissensiones successive enatae sunt, propter quas ipse Alfonsus
renunciare debuit regimini; mater enim eius ita coepit negotium educationis, et regiminis, ut
illa aut semper aut tamen in longius tempus gubernare possit provincias filii loco; alii dicunt
ipsum Alfonsum mentis debilitate et hebetudine laborasse; anno '661, cum majorennis declararetur
rex, mater coepit ipsius debilitatem statibus et ordinibus proponere; alii dicunt matrem unum
intellexisse cum monachis, qui eam etiam suffoverunt; ordines tamen his non moti urserunt regis
institutionem, et hinc '662. rex proclamatus est, quo etiam mater mortua est; bella cum exteris
feliciter gesta sunt ad ea usque tempora in Europa, sed infeliciter in Indiis orientalibus cum
Belgis, hi enim sensim Portugallos ex una civitate ad aliam repraesserunt, et jam urbem
residentiam Goam conati sunt iis eripere; Portugalli ergo ad Anglos se converterunt, qui dein
pacem confecerunt inter Belgas et Portugallos; pax haec favens fuit Belgis; debuerunt enim
renunciare possessionibus Belgarum in Indiis orientalibus, imo intuitu Brasiliae
ipsis<milestone unit="page" n="1-136"/> aequivalens stipulati sunt Portugalli, anno 1661; haec tamen pactio
effectum non habuit, sed iterum recruduit bellum, anno vero '69. finalis pax inita est;
procedente bello Phylippus, cum se liberasset a Gallis, omnes vires convertit contra
Portugallos, sed nil effecit, adjuti enim erant ab Anglis, Gallis et Belgis.</p>
<p>
<add resp="ed">16.1</add> Interim domi frater Alfonsi Petrus vestigia pressit matris suae contra
Alfonsum, instigabant enim monachi et adulatores Petrum quod Alfonsus non sit eius mentis, et
hinc altercationes enatae sunt; anno 1666. procurarunt Alfonso uxorem Mariam Franciscam
Elisabetham ex stirpe Nemosiorum; cum hac ergo Maria conspiravit Petrus adversus Alfonsum, ut
eum loco et throno deturbent; Maria enim erat magnanimis, vivax foemina, Alfonsus vero fractus,
debilis; facile ergo aures praebuit Petro et eius adhaerentibus; primos ergo passus facit
regina, quae eum inpotentem declaravit et divortium petiit; rem hanc omnibus viribus adjuverunt
monachi, remque eo adduxerunt, ut Alfonsus post 12 annos gubernii renunciaverit regno, quam
renunciationem etiam susceperunt status; Petrus ergo nomine regentis administravit regnum et
1668. Petrus duxit reginam in uxorem, Alfonsus vero arctissima custodia in remota urbe
custoditus est in insula Tercera, dein vero in urbe Sintra<note place="foot">16.1 in... Sintra in margine
adscriptum.</note>; anno '683. decessit Alfonsus in captivitate sua, ab hoc vero anno
Petrus titulum regis publice assumpsit; anno 1668. finis impositus est belli Hispanici, nam
Ludovicus 14. rex Galliae post mortem Phylippi 4. regis Hispaniae bello lacessere coepit
Hispanos ad obtinendas 13 provincias Belgii titulo dotis pro uxore sua, Hispani ergo labefactati
tot jam bellis ad servandum Belgium copias suas ex Portugalliae limitibus retraxerunt,
Portugalli enim ceteroquin jam '660. ad Almaxial decretoriam victoriam retulerunt de Hispanis et
etiam '65. ad Montes Claros, hinc exiguam spem habebant pro recuperatione Portugalliae; interim
ne Ludovicus 14. valde potens evaderet, conspirarunt Sueci, Angli, Hollandi cum Hispanis et sic
Acquisgrani pacem subscribere debuit Ludovicus 14, et tunc etiam hac pace Acquisgranensi res
composita est etiam per Anglos inter Hispanos et Portugallos, 1668. anno; hac ergo pace
Portugalli in integrum restituti sunt, Hispani agnoverunt majestatem Portugalliae, et ex Septa
(Ceuta) in Africa nil sibi reservarunt, omnes etiam<milestone unit="page" n="1-138"/> aulae Europeae recognoverunt
majestatem Portugalliae. <add resp="ed">2</add> Regimen ergo Petri ab hac conventione celebre
effectum est, caeterum Petrus prudentia sua feliciter gubernavit regnum suum. <add resp="ed">3</add>
Conjurationem, quam Ludovicus 14. excitare voluit in Portugallia, ideo quod bellum non moverit
contra Hispanos Petrus, feliciter detexit legatus Hispaniae, et sic annihilatum est; Ludovicus
14. etiam usum fluvii Amazonum in America sibi petiit a Portugallis, imo ipsum dominium
supremum, ut sic ceterae gentes ei tributum solverent, sed Petrus scivit prudenter evitare
bellum cum Ludovico, etiam cum Hispanis ob colonias S. Sacramenti provinciae; imminuit
Portugalliae etiam bellum ob successionem Hispaniae, sed Petrus politica usus sequutus est
semper eas partes a quibus plurimum sperandum erat et minimum metuendum, et sic extorsit se ex
bello ad quod incautum foedus vel altercatio ipsum praecipitare potuisset. <add resp="ed">4</add>
Hinc bello Hispanico immortuus est Petrus; anno enim 1706‑o mortuus est; successit ei filius
Iohannes 5‑tus; hic fuit filius senior Petri ex secundo matrimonio cum Maria Sophia ex domo
Palatino Neoburgica; adivit regnum flagrante bello, quod usque annum '713. protractum et
utiliter pro Portugallis gestum est; pace Ultrajectensi pax reposita, qua pace Portugallis
territorium S. Sacramenti et fluvius Amazonum, quem Ludovicus 14. praetendit, assertus est
Portugallis, ceterorum juribus annihilatis.</p>
<p>
<add resp="ed">17.1</add> Bello liberatus Iohannes curas suas convertit ad negotia domestica,
agriculturam, commercium; multi tamen ipsum arguunt, quod recte ea non egerit, quae politica
eorum temporum poposcisset ab eo; debuisset enim exercitum et classem restaurare ut authoritatem
sibi procuraret apud exteros; desolata enim erat facies harum rerum sub ipsius regimine.
<add resp="ed">2</add> Fuit Iohannes hic summus Pietista, omnem operam convertit ad promovendam
religionem, multos milliones, quos ex fodinis adamantum in Brasilia percepit, profudit in
monachos et moniales (indoles Ioannis inde conjici potest quod rex Borussiae scribat de eo, quod
a Pontifice impetraverit potestatem missam celebrandi usque ad elevationem). <add resp="ed">3</add>
Anno 1716. fundavit patriarchatum in regno suo; institutio haec patriarchatus erat paradoxa, nam
totum regnum erat jam divisum in diaeceses et archiepiscopatus; Ullissipona erat sub
jurisdictione archiepiscopi, hinc egit Iohannes, ut Pontifex capellam suam aulicam elevaret ad
dignitatem ecclesiae metropolitanae, et sic duae erant<milestone unit="page" n="1-140"/> metropolitanae dein in
urbe; hinc Iohannes divisit urbem in novam et veterem, occidentalis eius pars nova, orientalis
vetus dicta est, et sic partem novam cessit novo metropolitae, veterem vero permisit antiquo;
haec dein divisio civitate donata est; fundavit nobile monasterium Mass. <add resp="ed">4</add> '725.
ex parte Hispaniae periculum impendere coepit Portugallis, praesertim quod Hispani viderent
neglecta classe et exercitu res Portugallorum esse summe debiles; egre tulit Philippus
diminutionem monarchiae suae per pacem Ultrajectensem; Hispani ergo omnem quaerebant causam
crambem suarum praetensionum renovandi, sed Portugalli intermediantibus Anglis sciverunt
declinare hoc periculum, et eo rem adduxerunt partim minis, partim pollicitationibus
<add>!</add>, ut has aulas affinitatis vinculo ligarent; '729. ergo Iosephus Emanuel
Iohannis 5‑i filius duxit Mariam Annam Victoriam filiam Philippi 5‑i, quam Ludovicus 15.
repudiavit; et filius Philippi 5‑i Ferdinandus duxit Mariam Barbaram filiam Iohannis 5.
<add resp="ed">5</add> In limitibus Portugalliae conventum est, ubi permutatio sponsarum maxima cum
pompa facta est, nempe in insula Pegon quam format fluvius Caja; est nempe locus Extremadurae;
in hac ergo insula palatium splendidum ligneum exstructum est, et ad aequalitatem gentium
observandam duplex ingressus factus est ad palatium, ut sic quivis regum solus sine alterius
praejudicio intrare potuerit in pompam.</p>
<p>
<add resp="ed">18.1</add> Anno '722. Iohannes in graves simultates devenit cum Pontifice; omnes
enim aulae utuntur jure cardinalem praesentandi Pontifici; hoc jus postulabat etiam Iohannes pro
archiepiscopo Pichio, Inocentius 13. ei denegavit generalem repulsam dando; litem hanc
continuavit etiam Benedictus 13. successor; Iohannes ergo exacerbatus omnem connexionem aulae
suae cum aula Romana praescidit; Clemens 13. successor videns schisma hoc hinc concessit Iohanni
5. hoc jus facta conventione inter litigantes. <add resp="ed">2</add> Circa 35. huius saeculi annum
ligamen inter Hispaniam et Portugalliam relaxari coepit, et quidem ob violatum jus gentium in
immunitate legatorum; Madritti enim suspecti aliqui homines cum famulitio legati Portugallici
notitiam habuerunt, et frequentarunt Petri de Belmonte legati ad eum; hi homines suspecti
quaesiti ad carceres occultarunt se in aede legati; requisitus legatus ut extradet hos
suspectos, et cum non satisfaceret huic petito, mandato<milestone unit="page" n="1-142"/> Phylippi 19 ex famulitio
legati incarcerati sunt; Portugalli hoc audientes, 19 Hispanici legati homines incarcerari fecit
<add>!</add>, imo ipsum legatum ammandavit, hinc ad arma deventum est, primi Hispani in
limitibus Portugalliae et Brasiliae hostilitates exercuerunt; Portugalli ergo refugerunt ad
Anglos, qui etiam negotiatione et belli apparatu pacem Hispanis extorserunt.</p>
<p>
<add resp="ed">19.1</add> Anno '41. enatum est bellum successionis Austriacum in Europa; belli
huius occasione neutralitatem tenuit Portugallia; profuit tamen Mariae Theresiae aula
Portugallia quod magnam vim pecuniarum crediderit ei ad bellum continuandum; incidit ad haec in
morbum Iohannes, quo multis annis vexabatur; anno '748. peculiari titulo a Benedicto 14‑o
pontifice ornatus est, nempe regis fidelissimi; sub rege hoc languido et aegroto ipsa negotia,
quae sub Franciscani pontifice Caspari regimine fiebant, languida erant; decessit 1750;
successit ei Iosephus Emanuel filius; hic usque '72. annum regnavit; hic adjecit animo, ad
mendanda ea quae male aut languide sub patre gesta sunt, maxime sub ministerio Bombalii; anno
'753. cum Hispania se in tractatum immisit propter insulam S. Sacramenti, ob quam multae
controversiae prius enatae sunt; cessit nempe eam Hispanis, hi vero partem Paragvariae cedebant
Portugallis; excitatae sunt tamen turbae inter commissarios, qui per seditiosos incolas dispersi
sunt, recidit dein tota suspitio ad Iesuitas excitati tumultus; sed et ex Hispanis multi
nolebant hoc cambium fieri, sic ipse Carolus rex Neapoleos, frater Iosephi, protestatus est huic
cambio; illi ergo incurrerunt magnam notam per hoc. <add resp="ed">2</add> Anno '55. urbs
Ulissiponensis per terremotum et inde exortum incendium 1‑a Novembris fere tota deleta est; anno
'58. tamen maior infelicitas Iosephum mansit, ad necem enim se peti publice videre debuit; cum
enim ex distractione domum reverteretur ex dumetis 9 scloporum explosiones factae sunt in
caretam eius, sed tamen ex omnibus unicus globus in brachio sinistro eum tetigit; redux
investigationes fieri fecit, sed nemo repertus fuit, investigata tamen re<milestone unit="page" n="1-144"/> magis
suspecti esse coeperunt duo proceres de hoc crimine, nempe dux Abejro, et Marchio Tavoro,
intimus amicus prioris; cum his in suspitionem venerunt etiam Iesuitae, in specie pater
Malegrida; cinctis ergo palatiis superius nominatorum omnes incarcerati sunt, processusque
contra eos exarsit, quid decisum, quid probatum sit, ignoratur; ex effectu tamen colligere licet
eos perduellionis reos et convictos fuisse, nam 12. Jan. anni '759. lata est sententia
perduellionis in omnes supra nominatos, quae sententia etiam executioni tradita est; Iesuitae
scilicet 4 laqueo suffocati, proceres vero gladio percussi sunt, bona omnia harum familiarum in
fiscum redacta, et nobilitatis omniumque privilegiorum privati sunt descendentes; et in totum
ordinem Jesuitarum relegatio decisa fuit; omnes enim colligati tam in Europa, quam America,
navibus in Italiam delati sunt; et bona ipsorum in fiscum et pias causas conversa sunt; in
scholis ipsis substituti sunt oratores S. Phylippi Neri; dicunt quidam totum hoc ex odio
marchionis Bombal, primarii ministri Iosephi, adversus Jesuitas evenisse; Bombal enim fuit
totum-fac Iosephi, et infensissimus Jesuitarum hostis; dein processus hic sub modo regnante
regina filia Iosephi discussus est postquam Bombal remotus est ex ministerio. <add resp="ed">3</add>
Commissio haec decidit omnes condemnatos inocentes fuisse, sed fiscus regius se opposuit huic
sententiae commissionis et declaravit se evincere velle omnes perduelles fuisse; hinc tertio
revisio facta est processus et relatio huius tertiae inquisitionis incerta est, quia nihil ad
publicum prodivit; descendentes tamen duorum procerum in integrum, etiam in bona omnia et
honores restituti sunt; incertum ergo hactenus est num regina hoc ex gratia vel justitia
fecerit. <add resp="ed">4</add> In contrarium vero hoc dubium creat quod camerarius ducis Arejro, qui
sincellus ducis fuit, fuga se salvaverit, cum omnes interciperentur sub Josepho, et nulla
diligentia intercipi potuit donec anno 1783. Ulissiponae in hospitali in articulo mortis
revelaret confessario omnia ea esse vera et certa, quae haero suo objecta sunt, regicidii causa;
Iosephus mascula prole destitutus solicitus fuit ut Mariae Franciscae filiae suae regnum
procuret; hinc procuravit matrimonium inter Petrum, fratrem suum, et filiam, coronae principem;
Petrus frater eius fuit prior ordinis Melitensis et prior de Crato; hoc accidit anno '760, anno
'61. natus est filius Franciscus, qui anno '88. decessit, sed '62. natus est alter filius;
Iosephus<milestone unit="page" n="1-146"/> habuit cum pontifice Clemente 13. summas altercationes ob ordinem
Jesuitarum cassatum et Pontifici transmissum ad Italiam; haec sponsalia etiam erant contra jus
canonicum; offensus Josephus legatum Romanum misit domum, idem fecit Pontifex; Iosephus rursus
fere in belli contentionem devolutus fuisset, si Angli ei opitulati non fuissent; scimus enim
his temporibus bellum arsisse in Europa tota, ob successionem Mariae Theresiae; Angli enim pro
parte Austriacorum erant, Galli cum Hispanis conati sunt Portugallos in foedus suum, et contra
Anglos excitare, sed Josephus observata stricta neutralitate elusit ipsos; hinc '62. Hispani
coeperunt lacessere Portugallos, sed Angli causam belli scientes prompti ferendis auxiliis
erant, repraesseruntque Hispanos, et eodem dein anno pax universalis composita est.</p>
<p>
<add resp="ed">20.1</add> Iosephus omni severitate jura majestatica sua, praesertim circa sacra
versantia, erexit et confirmavit, quod Romanus Pontifex nullo modo ferre voluit; edidit ergo
bullam anno '65. in favorem Iesuitarum, recte tunc, cum Hispania et Portugallia eum urgeret
<add>!</add> ad sufferendum hunc ordinem; qua bulla sollemni ordinem hunc tamquam ecclesiae
summe necessarium in perpetuum confirmavit; Iosephus vero sub poena capitis prohibuit episcopis
publicationem hujus bullae; episcopus Michael dela Annunciata, episcopus Coimbriae, fautor
Pontificis, curavit prohiberi sub poena excommunicationis omnes libellos, qui in favorem
factorum regiorum scribebantur; in hac littera pastorali etiam quaedam accerbitates contra regem
et ministerium erant; Iosephus ergo eum exauctoratum ad publicos carceres perpetuos [eum]
condemnavit; hae acerbitates inter duas aulas durarunt usque mortem Clementis 13; ei successit
cardinalis Ganganeli sub nomine Clementis 14‑i; hic praestantissimus vir, aliorum longe
principiorum quam Romanus Pontifex prior anno '73. concordatis initis pacem restituit,
ordinemque Jesuitarum extinxit tamquam ecclesiae et civitatibus noxium. <add resp="ed">2</add> '769.
cum Marocanis in belli contentiones venit Iosephus; hi enim populi plurimum ex praedis et
rapinis vivunt, hinc in perpetuo statu belli vivunt cum caeteris principibus, nisi praepotentia
unius gentis retineantur in respectu, caeteri vero minores gentes tributo annuo sibi inducias
emere debent, sub titulo doni gratuiti 20, aut 30,000 aureorum; Marocani enim ante finem
induciarum [ceperunt] arcem Malaczan in Africa expugnare coeperunt, compositi tamen sunt rursus
aucto honorario annuo; eodem anni<milestone unit="page" n="1-148"/> fine iterum in vitae periculum incidit
Josephus; cum enim in venatione moraretur, rusticus cultrum vibravit in regem; observans tamen
id rex resiluit; factum hoc ex desperatione huius hominis accidit; hic enim rusticus ad summam
egestatem deductus vindictam summere voluit de rege; nihil enim praeter asellum unum habuit, quo
merces deportando per montes se intertenuit, non valens tributum solvere; collectores etiam hunc
assellum ademerunt ei. <add resp="ed">3</add> Circa rem literariam bonas ordinationes effecit
Josephus; anno 1777. decessit, postquam solatium haeredum nactus fuisset ex sua filia; imo etiam
nepoti suo Francisco copulavit cum juniore filia sua Maria Beatrice, sed satis inconsulte; nam
Maria fuit multo senior marito suo, hinc sterile mansit matrimonium; defuncto Josepho successit
eius filia Francisca excluso fratre regis; interim maritus Petrus titulum regis gessit; floruit
bellum his temporibus inter Anglos et colonistas Americanos, hoc extensum est ad Gallos et
Hispanos et Belgas; Portugalli tamen in statu indifferenti manserunt; etiam in eo prudenter et
politice se gesserunt Portugalli, quod in neutralitatem armatam, quam Russica imperatrix
procuravit, se non immiserint; Angli tamen renunciare debebant colonistis suis Americanis sicque
pax '83. anno coaluit. <add resp="ed">4</add> '86. decessit Petrus conjunx et patruus Franciscae.
<add resp="ed">5</add> '88. decessit etiam filius Petri Franciscus et quidem improlis, postquam
maxima indicia et specimina magni ingenii et praestantis legislatoris dedisset; ab eo tempore
Iohannes junior princeps et princeps Brasiliae, qui conjugem habet Mariam Carolinam, filiam
Caroli 4‑ti regis Hispaniarum, in uxorem <add>!</add>; adhuc proles non habent.</p>
<p>
<add resp="ed">21.1</add> Haec stirps Bragantina etiam in Hungaria habet jus succedendi, et quidem
per sanctionem pragmaticam Caroli 6‑i; per hanc enim sanctionem <ius succedendi
pertinet> non tantum ad Mariam Theresiam et eius descendentes, sed etiam ad Iosephum 1‑um
et eius descendentes, et his deficientibus ad descendentes Leopoldi 1‑i, et ex his descendunt
Portugalli; nam Maria Anna, filia Leopoldi, fuit conjunx regis Portugalliae Ioannis 5‑i et fuit
mater Josephi et avia modernae reginae Portugalliae.</p>
<trailer>Finis Statisticae Regni Portugallici.</trailer>
<milestone unit="page" n="1-150"/>
</div>
<div>
<head>Statistica Belgii foederati.</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Belgium hoc foederatum seu Respublica Hollandica est pars Belgii totius
seu provinciarum inferiorum Germaniae Niederland; sitae sunt hae provinciae ad Rhenum.
<add resp="ed">2</add> Cis Rhenum ad Germaniam pertinent; trans Rhenum ad Gallias pertinebant jam
antiquitus ante tempora Romanorum; Iulius Caesar terminato bello Helvetico in belli contentiones
venit etiam cum Gallis (populo tunc temporis foederato contra Romanos); hinc per bellum
decennale subjecit eos Julius Caesar, proin tunc totum Belgium subjectum est Romanis; nam tunc
temporis etiam Batavia inito foedere cum Romanis se eis conjunxit, ut provincia socia, non ut
subjecti; idem fecerunt insulae Seelandicae, quae et hodie potior pars Belgii foederati sunt.
<add resp="ed">3</add> Saec. 1-o, 2-o post Christum natum Romani fines terrarum suarum semper
promoventes transjecto Rheno etiam caeteras Germaniae provincias sibi subegerunt, proin etiam
cis-Rhenanae provinciae Belgii subjectae sunt Romanis, a quibus nomine Galliae Belgicae
condecoratae sunt; permanserunt hae provinciae sub dominio occidentalium imperatorum, usque
excidium imperii occidentalis; hoc everso invasae sunt hae provinciae per Visigothos,
Burgundiones, tandem per Francos, qui transcenso Rheno Gothos ejecerunt, Burgundiones sibi
subjecerunt, provinciasque sibi tenuerunt, saeculo vero 5-o ipsos Romanos ex caetera Gallia
ejecerunt, fundaruntque celebre regnum Francicum, quod et modo floret. <add resp="ed">4</add> Etiam
imperium Francicum diversos vicissitudines subivit, initio quidem valde crevit eorum potestas
sub prima stirpe regnante Merovea, dein per divisiones provinciarum satis debilitati sunt, donec
iterum Carolus Magnus conjuctis omnibus provinciis mirum in modum auxisset provincias suas; post
Carolum rursus facta est divisio; Ludovicus enim primus filius Caroli incidit cum filiis suis
tribus in altercationem, et post eius mortem facta est<milestone unit="page" n="1-152"/> divisio provinciarum;
Lotharius accepit Italiam, Carolus Franciam, Ludovicus vero Germaniam; Lotharius paulo post
defecit et hinc tantum Germanicum et Francicum mansit imperium, Lothariae vero provinciae
divisae sunt inter 2 fratres, et tunc Belgium recidit ad Gallos; sic permanserunt negotia usque
defectum lineae Ludovici, et tunc Germania factum est regnum electivum; saeculo 9-o Gallia
divisa est etiam in Lotharingiae et Franciae regnum, et tunc Belgium Lotharingiae regno adjectum
est; sed paulo post extinctum est hoc regnum Lotharingiae, et tunc Belgium recidit ad Franciam,
sed tardius iterum ex regno Franciae excisa est portio titulo Ducatus Lotharingici, cui iterum
Belgium adjunctum est.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Tempore eo, ubi regnum Germaniae electivum effectum est, saepe enatae sunt
lites inter Germanos et Francos de provinciis Belgicis; tandem inter Othonem 2-um imperatorem,
ex stirpe Saxonica, et Lotharium regem Franciae anno 980. conventio inita est de his provinciis
(Othonem 2-um dico imperatorem, ante Othones enim controversia erat inter reges Franciae et
Germaniae de hoc titulo; cum enim etiam reges Franciae Caroli Magni descendentes fuerint, etiam
ii usi sunt hoc titulo, sed Pontifex Germanis attribuit hunc titulum, nempe Othoni 1-o jure
exclusivo). <add resp="ed">2</add> Lis ergo definita sic fuit, ut omnes provinciae Belgicae exceptis
duabus Flandria et Artesia cedantur Germanis, duae vero hae Gallis maneant. <add resp="ed">3</add>
Saec. 10, 11. erant obscurissima pro tota Europa, in quibus mera bella, turbae et altercationes
inter gentes vigebant; sub his temporibus saepe potentes nobiles et alii jura majestatica
aliaque sibi non competentia jura sibi appropriabant, hinc enatum est systema feudale in
Germania et Francia, partim cum consensu regum, partim iis invitis, et hinc factum est ut
Germania in complures ducatus, comitatus, principatus divisa fuerit, uti eam et hodie videmus
divisam. <add resp="ed">4</add> Idem [accidit] etiam in Belgio accidit; ea ratione qua Germania
divisum est in plures dinastias, comitatus, principatus, ex quibus dein 17 provinciae enatae
sunt.<milestone unit="page" n="1-154"/>
<add resp="ed">3.1</add> Statuum tamen, seu subditorum magna mansit semper in
Belgio auctoritas; ut enim concilient sibi tales usurpatores, aut donatarii animos suorum
subditorum, varias immunitates, privilegia ipsis concedere debebant, et jam ab iis temporibus
permansit apud Belgas spiritus quidam libertatis et independentiae; erant status hi 17
sequentes, jam saeculo 11-o, nempe 4 ducatus: Brabantia, Limburgum, Luxemburgum et Geldriae;
erant 7 comitatus: Flandria, Artesia, Hannoniae, Hollandia, Zeelandia, Namurium, Zutfania; erant
5 dominia: Frisia, Mechlinia, Utrajectum, Transisolana, Groninga. <add resp="ed">2</add> Antverpia
fuit 17-a, quae nomine Marchionatus S. Romani imperii usa est; hi omnes erant vasalli, clientes
imperatoris quidem, soli tamen omnibus juribus majestaticis usi sunt; per decursum saeculorum
hae provinciae per nuptias, per hereditariam successionem, imo et titulo emptionis ad paucorum
dominatum devenerunt, donec tandem ad unius ducis Burgundiae lineae junioris omnes hae
provinciae devolverentur; senior enim stirps Burgundica, quae ex Hugone Capeto in Gallia
descendit, extincta est 1345; ducatus ergo Burgundiae recidit ad coronam. <add resp="ed">3</add> Hinc
Iohannes Bonus rex filio suo juniore donavit hunc ducatum, nempe Philippo Audaci; ab hoc
Philippo ergo descendit junior linea Burgundica, ad hanc ergo descendit totum Belgium; extincta
tamen in Carolo Audaci linea juniore ducum Burgundiae; unicam filiam habuit Carolus Audax
Mariam; haec Maria Burgundica nupsit Maximiliano imperatori, et ex hoc matrimonio natus est
Philippus Pulcher, archidux Austriae; cum hac ergo Maria debuisset totum Belgium ad stirpem
Austriacam devolvi, cum ea unica haeres fuerit, sed exortum est bellum inter Maximilianum et
Gallos; Galli enim ducatum Burgundicum tamquam feudum virile coronae Gallicae sequestrarunt,
Galliaeque incorporarunt; Austrica vero stirps accepit comitatum Burgundiae, seu aliquem partem
Burgundiae et 17 provincias Belgicas;<milestone unit="page" n="1-156"/> Maria non diu vixit, ei successit
Philippus Pulcher, qui plerumque Gandaviae habitavit cum sua uxore Iohanna, Ferdinandi Chatolici
filia, ita ut Carolus filius eius hic natus sit in Belgio, qui etiam successit patri suo, in
Hispania defuncto, in Belgio; postquam vero post Ferdinandi Chatolici decessum etiam rex
Hispaniae factus fuisset, conjunxit hic Carolus 5. has provincias cum corona Hispanica; Carolus
hic intendisse legitur hos provincias in unum corpus colligere, et titulo regni unius eas
administrare, ad facilitanda regiminis negotia; hoc tamen coeptum ei non successit ob ampla
privilegia et immunitates omnium provinciarum, quae tamen nullo modo induci poterant ad
renunciandum juribus suis; permanserunt ergo hae provinciae in suo statu; cavit tamen Carolus
solemni edicto ab omnibus provinciis recepto, ne unquam ullo sub praetextu dividantur hae
provinciae, ad omne malum divisionis antevertendum; sub hoc Carolo Belgae florentissima tempora
habebant; ille enim ibi natus et educatus totus Belga erat, eosque in ipsa Hispania omni modo
juvit, navigatio enim, commercium, manufacturas omni modo promovit, faustissimumque sic regimen
habuit. <add resp="ed">4</add> Sub ipsius regimine nova secta Lutheri et Calvini erupit ad ipsum
etiam Belgium; haec sub Philippo 2-o in rebellionem attrocissimam eruperunt, quamquam jam sub
Carolo severissime inquisitum fuerit in haereticos; sub Carolo provinciae Belgii arctissimo
vinculo Germanico imperio junctae sunt, imo ipse ducatus Flandriae et Artesiae, qui prius ad
coronam Gallicam spectabant, sub Carolo caeteris provinciis incorporati sunt, post victoriam
nobilem quam de Francisco rege Galliae retulit. <add resp="ed">5</add> Germania tota jam sub
Maximiliano imperatore, avo Caroli, divisa est in circulos; hae ergo omnes provinciae Belgicae
nomine Circuli Burgundici Germaniae incorporatae sunt.</p>
<p>
<add resp="ed">4.1</add> Res Belgicae longe aliam faciem susceperunt sub Philippo 2-o, filio Caroli
eiusque successore; omnium horum malorum non ultima causa fuit indoles cruda, severa Philippi
2-i; Carolus enim affabilis, mitis, omni ex parte favit Belgis, sed Philippus totus Hispanus,
trux, melancolicus favit Hispanis, spretis Belgis non tantum in Hispania, sed in ipso Belgio
Hispanos<milestone unit="page" n="1-158"/> praeposuit ipsis; hac re totius Belgii odium sibi contraxit; haec tamen
non sola causa aversionis fuit, sed accessit et id, quod Philippus non tantum Caroli decreta
circa haereticos renovaverit, sed ea extendit, gravioribus poenis roboravit, et severissime
exsequi fecit; erant et aliae minores causae, uti studium vindictae et odii procerum quorumdam
Belgii; sed princeps Vilhelmus Aransionensis (Duc d’Aurange), hic princeps erat superbus et
ambitiosus, eminuitque caeteris opibus et divitiis; cupiebat hic ut gubernator harum
provinciarum creatur tempore absentiae Philippi; rex interim aliam personam creavit
gubernatorem; dein dux hic voluit nuptias inire cum Catharina, ducis Lotharingiae filia, ut sic
per eam gubernator fieret; sed Philippus in neutrum consensit, sed Margaretham sororem naturalem
suam, conjugem ducis Farnese, creavit gubernatricem; hic ergo dux Aurelianensis
<add>!</add> nullam neglexit occasionem Philippo nocendi cum tempore; cum hoc enim principe
plures status erant offensi Philippo, quod neglecti fuerint; praecipui ex his erant comes
Egmontanus et comes Ornanus; infensum habuit etiam statum ecclesiasticum, episcopos; videns enim
Philippus dioecesium non esse aequam distributionem, aliquas esse nimis magnas, hinc voluit
plures dioeceses creare, sicque imminuere ceterorum proventus; abalienavit ergo animos
episcoporum antiquorum, hi ergo negotiis religionis in rem suam usi non parum contulerunt ad
exacerbandos animos contra Philippum, qui severitatem suam crescente semper numero haereticorum
auxit etiam semper, nihilque de mediis lenioribus cogitavit. <add resp="ed">2</add> Maxime exarsit
odium omnium cum reducta inquisitione in Belgium multa milia morti tradidisset post abitum suum
in Hispania mortua uxore sua prima anno 1559. <add resp="ed">3</add> Constituit etiam in Belgio
consilium ex sacerdotibus et<milestone unit="page" n="1-160"/> monachis constans, qui inquirerent in haereticos,
et quamquam hoc tribunal nomine inquisitionis sacrae (exosae summopere Belgis) non uteretur,
tamen procedura et effectus eius idem erat; severitas huius tribunalis novum momentum
exacerbationis Belgarum fuit; multo enim severiores poenae adhibebantur in Belgio ab hoc
tribunali quam in Hispania, ob diversam harum gentium indolem; Hispani enim severi, taciturni,
parum inter se conversantes, non exigebant tantam severitatem, quam vivaces, loquaces, audaces
Belgae; erravit etiam Philippus in electione consilii status, quod Margarethae gubernatrici
adjecit, pro gravioribus negotiis provinciarum dirigendis; in hoc consilio meri tales erant qui
Philippo faventes et eius creaturae erant et ipso facto ceteris exosi erant; inter caeteros
praecipuus erat cardinalis Granvellanus, qui toti consilio, et ipsi quasi etiam gubernatrici
praepositus, sine cuius assensu et nutu nil fieri poterat; hic vero homo ab omnibus odio
ferebatur; vix ergo, his constitutis, Philippus discessit ex Belgio, jam enatae sunt
dissensiones et morem mandatis regiis vix gerebant Belgae; capacitata fuit gubernatrix de eo
quod hae dissensiones componi non possint, nisi cardinalis Granvellanus removeatur; datis ergo
plurimis litteris ad Philippum post aliquot annos, nempe 1564-o, publico decreto revocatus fuit
ad Hispaniam; negotia tamen administrationis per remotionem cardinalis non multum mutata et
meliorata sunt; Margareta enim consiliis aliorum usa est, qui a cardinale non multum
differebant; videns Margaretha ultra omnem modum animos Belgarum exulceratos, constituit de vero
rerum statu edocere Philippum; effectus huius deputationis et litterarum Margarethae nullus
fuit, imo novas poenas adjecit pro inoboedientibus et seditiosis; videntes ergo Belgae omnia
leniora media insufficientia esse ad permovendum Philippum, coeperunt proceres inter se
communicare consilia suaeque saluti prospicere; decreverunt ergo foedus inter se inire viresque
omnes conferre ad succurrendum, si aliquis eorum ad inquisitionem traheretur, aut periculum
alterutri imminueret; hoc foedus anno [anno] 1565. factum est sub nomine Compromissi; hoc
Compromissum in scriptum redactum est pluribusque articulis auxerunt securitatis propriae causa,
et haec quidem omnia ad Dei gloriam et regis bonum et felicitatem promovendam; hoc ergo adhuc
non animo seditionis<milestone unit="page" n="1-162"/> fecerunt; caput huius foederis fuit Henricus Brederod cum
400 circiter aliis baronibus, comitibus et nobilibus; consenserunt in id, ut adhuc semel
Margaretham novo supplici libello accederent ad abroganda decreta Philippi; missa nova deputatio
est ad Philippum; nobiles hos ingens turba plebis comitata est ad urbem Bruxellam ad
Margaretham, quae consternata est hoc confluxu; comes ergo [ergo] Berlemontius, qui ei adstabat,
dixit gubernatrici nihil metuendum esse de his geux, seu mendicis; hoc ergo nomen inhaesit
deinde protestantibus et instantibus Belgicis, dicti enim sunt Geisii, et ipsi protestantes
rebelles pro insigni suo peram mendici (Bettel-Sack) assumpserunt. <add resp="ed">4</add> Alii dicti
sunt Geisae maritimi, qui nempe bellarunt mari contra Hispanos.</p>
<p>
<add resp="ed">5.1</add> Deputatio tamen ad regem facta nullum effectum habuit, imo acerbiter
repulsi sunt, quasi inaudita; corripuit ergo indignatio totum populum, non enim tantum
inoboedientes, sed jam violenti ubique erant; sacra sua prohibita publice exercuerunt, pluribus
in locis publicis, sed armati semper, ut contra violentias tuti essent; non contenta tamen plebs
protestantium his, virus suum in Chatolicos profuderunt, eorum ecclesias incenderunt, dejecerunt
statuas, praesbiteros enecuerunt <add>!</add> ita ut intra triduum 300 ecclesiae
Chatolicorum demolitae fuerint. <add resp="ed">2</add> Gubernatrix quas potuit dispositiones
contrarias fecit, partim vi eos frangendo, partim potentiores lenitate et gratia sibi
devincendo, ita ut tranquilitas restituta fuerit, eo felicius quod multi ex rebellibus solum
verterint, iram Philippi metuentes; plurimum ad hanc quietem contulerunt comes Egmontanus,
Aransionensis et ceteri comites; Philippus tamen recte hos pro capitibus rebellionis habuit, et
palam contra eos debacchatus est, princeps ergo Aransionensis fuga se salvavit ad Germaniae
principes protestantes, a quibus magnis animatus suffultusque viribus et pecuniis; in limitibus
ergo Germaniae Vilhelmus princeps Aransionensis collectis profugis eum secutis coepit exercitum
colligere; gubernatrix cum aliis fidelibus Philippum invitarunt ad Belgium, ut ipse clementia
componat has turbas, sed rex ducis Albani consiliis corruptus nihil de his audire voluit;
putabat enim infra dignitatem suam esse ad leniora descendere cum hac misera gente; imo libenter
habuerunt Hispani exortas esse has turbas, ut sic armis suppressos Belgas tamquam rebelles
amplius privilegiis et libertatibus suis privare<milestone unit="page" n="1-164"/> possent. <add resp="ed">3</add>
Demandavit ergo duci Albano, ut forti stipatus exercitu in Belgium digrediatur, lenisque admodum
Margarethae vices ut gubernator Belgii suppleat, et quidem cum plena potentia, observet tamen
haec duo, ut haereticos exstirpet, dioecesiumque novam divisionem exsequetur; advenit ergo '557.
anno Bruxellas; eo initium fecit quod plures nobiles suspecti ut primipili carceribus mancipati
sunt, una cum comitibus pluribus; omnia acta protestantum, ipsum etiam Compromissum eorum,
declaravit crimen laesae majestatis divinae et regis esse, consequenter omnes in his versati
perduelles et criminis laesae majestatis rei decreti sunt; constituit ergo tribunal judiciarium
criminale, quod inquireret in reos sine ulla revisionis et appellationis gratia; supplicio ergo
ultimo multi affecti sunt bonaque eorum confiscata sunt; elapsi sunt quidem multi in insulas, in
Helvetiam aliamque Germaniam; caeteri vero absentes rei citati sunt ab hoc tribunali, et cum non
comparuerint, ut contumaces rei convicti, bona eorum confiscata sunt; interim Vilhelmus
Aransionensis collectis aliquot milibus in Germania cogitavit succurrere suis; anno ergo '568.
primas copias induxit Ludovicus comes Nassoviae, frater principis Aransionensis; obviam ei init
comes Arenberg, qui gubernator Frisiae fuit; prima pugna 23-a Maji accidit et haec pugna pro
Geisiis faustissima fuit, in campis Heilicher Lee; audiens hoc Albanus ipse se operi accinxit
cum majore parte exercitus; ante tamen discessum suum Brüxellis, 2-a Iulii, comites Egmontanum
et Hornanum, cum aliis multis ultimo supplicio affici curavit; Albanus ergo fregit comitem
Nassoviensem ob praevalescentem copiam hominum die 21-a Iulii; medio tempore dux Aransionensis
cum parte copiarum suarum ingressus est in Flandriam, in qua tamen partim ex defectu pecuniarum,
partim causae suae diffidens ob fractum totaliter exercitum fratris sui dimmisso toto exercitu
suo fuga se salvavit ad Germaniae principes; Albanus ergo sufflatus hac fortuna solemnem statuam
erigi curavit in memoriam pugnae suae felicis Antverpiae; post haec partim ut rebelles magis
supprimat, partim cum ipse pecuniis laboraret, novis gravissimis exactionibus pressit eos;
initio quidem centesimam partem omnium facultatum pendere debuerunt, dein 20-am partem bonorum
immobilium, tandem decimam partem omnium mobilium praestare debuerunt toties, quoties
venderentur; his oneribus gravissimis ipsos etiam quietos cives exacerbavit, praesertim cum
armata exsecutio in procinctu fuerit contra renuentes; interim cum haec Bruxellis
pararentur,<milestone unit="page" n="1-166"/> relatum est ei per nuncios, quod Geisae marini urbem et portum
Hollandiae Brielam adorti sint eumque <add>!</add> expugnaverint; Albanus tamen superbus
bellidux contempsit hoc voce Hispanica (Nada) nihil, et tamen ex hoc nihil prodivit tota
respublica Hollandiae; hinc versum hunc in perennem rei memoriam tardius fecerunt crevit in
immensum, quod fuit ante nihil; occupavit vero Brielam comes Bergensis anno 1572; anno eodem
ceperunt Lissingam in insula Valchria Zeelandiae, et tardius Campoveriam urbem munitam; animati
per hoc alii protestantes plures urbes rebellare coeperunt, et sic exiguum post tempus tota
Hollandia, excepta Schenhooia et Amsterodamensi urbe rebellare coepit; hae ergo civitates
rebellantes ducem sibi elegerunt Vilhelmum Aransionensem eique in qualitate pro-regis
fidelitatis juramentum spoponderunt; intra paucos menses ultra 150 naves maritimorum Geisiorum
collectae sunt in Zeelandiae portibus, adjuti ab Anglis et Gallis navibus et provisionibus
bellicis, et haec classis maximas causavit Hispanis molestias; haec enim classis fregit mari
Hispanos ubique, etiam si terra saepe victi sint rebelles a Hispanis; Geldria, Frisia, et
Transisalana provincia secuta est Hollandiam et rebellarunt contra Hispanos; urbem Mons
Hannoniae etiam hoc tempore expugnavit comes Nassoviensis una cum arce eius; hanc urbem dux
Albanus dein per famem ad deditionem coegit rursus, et recepit; recuperata hac urbe expugnavit
urbem Mechlinium et Isusaniam, quas etiam exspoliari curavit per milites, per quod rursus
exacerbavit animos Belgarum erga Hispanos, praecipue cum etiam urbem Nardeam funditus deleri
curaret; haec '573. acciderunt; Philippus de hactenus actis per cursores semper certior factus,
videns causam tantorum malorum non ultimam esse severitatem nimiam ducis Albani, hinc eum
revocavit ad Hispaniam; sub hoc crudeli belliduce intra aliquot annos plus quam 18,000 Belgarum
manu carnificis ceciderunt, praeter eos qui bello occubuerunt; suffecit ei Ludovicum
Recesnensis, commendatorem ordinis equestris S. Iacobi, et gubernatorem tunc temporis ducatus
Mediolanensis; hic mitioris animi aliquantum res Hispanorum melioravit, in adventu suo quidem
tota classis Hispanorum deleta fuit per Geisos maritimos anno '73; hac deleta portum Ramecensem
expugnarunt una cum urbe eiusdem nominis et per hanc totam insulam Valcriam sibi subjecerunt.</p>
<milestone unit="page" n="1-168"/>
<p>
<add resp="ed">6.1</add> Anno tamen 1575. negotia magis ex sententia cesserunt Ludovico cum Geisiis
terrestribus; conflixit enim cum exercitu rebellium et hoc proelio ad internecionem victi sunt
in Mokerheide ad Goavam urbem die 14-a Ap; in hoc proelio ipse Ludovicus comes Nassoviae cum
fratre suo Henrico Nassoviae occubuit totusque exercitus eorum stratus et dissipatus est; post
hanc victoriam rursus Hispani in petulantiam abierunt obque defectum stipendiorum rapiebant
praedabanturque ubique. <add resp="ed">2</add> Pacata hac urbe exercitum suum ad Lugdunum Batavorum
expugnandam admovit, incolae se ex desperatione vehementer defendebant, pressit tamen fame, jam
jam se dedere coacti fuissent, nisi alii Belgae effossis aggeribus fluvii Mosae inundassent
exercitum Hispanorum, sicque coegissent solvere obsidionem; anno 1576. imperator Maximilianus
2-us se obtulit mediatorem, hortatus est regem Hispaniae et etiam status Belgii, ut
condescendant ad pacem; misit ergo ad urbem Bredam legatos suos; non alienus erat Philippus, sed
a suo proposito recedere nullo modo voluit, nullum ergo effectum habuit haec legatio; post hoc
ergo, cum nullam spem in gratia Philippi viderent, Hollandia et Zeelandia, provinciae praecipuae
Belgii, arctissimo vinculo se colligarunt, principem Aransionensem ducem belli sibi elegerunt
illimitata cum potestate, gaudeatque omnibus juribus et praerogativis, quibus vicarii regis
gaudebant; inter haec eodem anno decessit gubernator Ludovicus Reccesnensis; post eius mortem
consilium status suscepit gubernationem negotiorum ad interim; odium interim Belgarum adversus
Hispanos, quos pro apertis hostibus habebant, mirum in modum crevit; Hispanicus enim miles ex
defectu victualium et stipendiorum urbes celeberrimas Antverpiensem et Ultrajectensem
exspoliaverunt et depopulati sunt; publice ergo per magistratus civitatum, quae etiam cum Geisis
non faciebant, animati sunt cives ad corripienda arma contra milites Hispanos eosque ejiciendos;
et tunc plures provinciae Belgii missis deputatis communem rem fecerunt cum Hollandis et
Zeelandis, nempe Brabantia, Flandria, Artesia, Hannonia, Namurium, Utrajectensis et Mechlinia.
<add resp="ed">3</add> In urbe Gandano (Gent) inito foedere se conjunxerunt et hinc etiam hoc foedus
pactio Gandensis dicta est; hac pactione constitutum est mutuis viribus in eo collaborandum, ut
pax restituatur Belgio, ut libertas religionis evincatur, ut miles Hispanus eliminetur, sed de
Philippi regis exauctoratione adhuc nihil memoratum est, proin non [adhuc]
rebellabant<milestone unit="page" n="1-170"/> contra eum adhuc; nam si haec concessisset ipsis, prouti egerunt
apud eum, pax restituta fuisset; Philippus finxit ad speciem se consentire in hanc
pacificationem, occulte tamen decrevit hoc foedus dilacerandum. <add resp="ed">4</add> Misit ergo
Philippus fratrem suum naturalem Iohannem Austriacum cum plena potestate rerum gerendarum, qua
gubernatorem; non deerant aliqui, maxime in Hollandia et Zeelandia, qui suadebant non esse
fidendum Philippo et eius gubernatori Iohanni, caeterae vero provinciae conjunctae cum Hollandis
inclinabant in Iohannem; tandem etiam Hollandi et Zelandi retracti sunt ad partes Iohannis sub
ea conditione, ut foedus Gandanense solemni edicto nomine Philippi regis ratihabeatur per
gubernatorem.</p>
<p>
<add resp="ed">7.1</add> Hoc edictum a Hispanis Edictum perpetuum dictum fuit, anno '577. fuit
promulgatum; interim paulo post apparuit non vanam fuisse suspicionem Hollandorum; Iohannes enim
non multo post hoc edictum hostiliter se gessit, castellum Namuriense expugnavit militiamque
Hispanicum illocavit; offensi per hoc Belgae Iohannem hostem reipublicae pronunciarunt
decreveruntque eum expellere ex castello Namüriensi, quod et effectuarunt, plurima castella
expugnarunt, et aliqua solo aequarunt; post haec confluxerunt Bruxellas ibique ducem
Aransionensem praesidem provinciarum crearunt; diffidentes tamen causae suae decreverunt alium
Philippo acceptiorem eligendi gubernatorem, hinc Matthiam juniorem filium Maximiliani
imperatoris et fratrem Rudolphi imperatoris elegerunt gubernatorem, qui etiam comparuit;
auctoritatem tamen eius circumscripserunt status et ordines, dein ei ut locumtenentem ad latus
collocarunt dominum Aransionensem; haec tamen omnia summe displicuerunt Philippo; misit ergo
Iohanni novas copias et suppetias, quas Alexander dux Farnese adduxit anno '578; eodem anno
conflixerunt partes ad urbem Gemblusium; hoc in conflictu Hispani rursus profligarunt Belgas,
diversas urbes collimitaneas expugnarunt, spoliarunt; uti Lovanium (Löwen), Philippopolis
(Philipsbourg), Limburgum. <add resp="ed">2</add> Videntes se ubique vinci Belgae decreverunt
Henricum 3-um evocare eique subjicere, malentes alteri subesse quam Philippo; miserunt ergo
Parisios legatos, sed Henricus rerum circumstantiis impeditus deprecari debuit hanc
oblationem;<milestone unit="page" n="1-172"/> commendavit tamen Belgis fratrem suum ducem Franciscum Alencolis,
qui etiam in Belgio comparuit; cum tamen viderent eum non comparere exercitu stipatum,
dissensiones exortae sunt inter ipsos status, quas ipsum religionis novae exercitium in
provinciis Catolicis adhuc non parum adjuvit; diversae ergo provinciae, tardius Valonicae
dictae, deseruerunt foedus Gandanense; hae sunt illae provinciae, quae hodie domui Austriacae
parent, tunc vero Hispanis se rursus adjunxerunt. <add resp="ed">3</add> Dum haec fierent, morte
insperata decessit Iohannes Austriacus; ille ante mortem suam in ducem Farnese transtulit
gubernium harum provinciarum ad interim; Philippus vero confirmavit eum in sua dignitate; ille
ergo omnia contulit ut provincias Valonicas, tunc adhuc vacillantes, abstraheret a rebellibus
conjungeretque cum Hispanis. <add resp="ed">4</add> Caeterae vero provinciae in urbe Utrajectensi
congregati <add>!</add> foedus arctissimum iniverunt, excepta Artesia, Hannonia et parte
Flandriae; foedus hoc anno 1579. initum est inter Geldriam, Hollandiam, Zeelandiam, Frisiam et
Utrajectum; harum provinciarum exemplum secuta est paulo post Transisalana et Groninga; hoc
foedere constitutum est, ut provinciae hae unitis viribus suam libertatem vindicare velint; 2-o)
si quocunque tempore de pactione pacis ageretur cum ipsis, sine consensu omnium 7 provinciarum
nihil agatur. <add resp="ed">5</add> 3-o) in mensura tributorum sine communi omnium consensu nihil
determinetur; huic ergo vinculo superinaedificata est respublica hodierna Hollandia; coeperunt
nummos cudere jam his temporibus, et in primis nummis suis expresserunt navim fluctuantem in
mari fractis velis cum inscriptione hac: Incertum, quo fata ferent; ipsi enim viderunt res suas
pessime constitutas esse; dum haec ageretur Utrajecti Philippus rursus egit per legatum suum
Antverpiae de pace universali omnium provinciarum cum Philippo; foederati tamen videntes se
numquam intentionem suam adepturos, interturbarunt ipsi foedus hoc; ceterae tamen provinciae
exceptis his 7 se Philippo subjecerunt. <add resp="ed">6</add> Post haec ergo bellum apertum exarsit
inter Hispanos ceterosque eis subjectas provincias et inter foederatos; agitata fuit inter
foederatos quaestio de imperante, hinc anno '581. convenerunt provinciae, tunc Philippum
declararunt exauctoratum; die 26-a Iulii publico instrumento expositisque causis se liberos et
independentes declararunt, ex eo quod Philippus leges et consuetudines, quas jure jurando
manutenendas promisit, violaverit.</p>
<milestone unit="page" n="1-174"/>
<p>
<add resp="ed">8.1</add> Determinatum ergo est ut imperio se subjicerent Francisci Alenconii, ducis
Antegavensis, quem ipsis Henricus 3. rex Galliae submisit, interim imperium eius valde arctis
limitibus circumscribebatur; ille vero absolutum imperium affectabat, hinc inducto milite
Gallicano ad civitates contrariantes cogere voluit, sed Belgae offensi per hoc profligarunt
Gallos eosque pro hostibus habebant; dein postulabat Franciscus ut has provincias non tantum pro
se et suis successoribus jure hereditario possideret, sed si nullam posteritatem relinqueret,
recidant hae provinciae ad Gallos; hanc ultimam conditionem nullo modo susceperunt Belgae; hinc
maximae dissensiones inter eum et Belgas enatae sunt; ultimo ipse Alenconius cum dedecore cum
omnibus suis excedere coactus est ex Belgio, et in Galliam se recipere, ubi etiam anno '83.
occubuit; videntes se delusos a Gallis imperium summum Vilhelmo Aransionensi detulerunt, ob
magna eius merita; dum de his ageretur, in urbe Delforum Vilhelmus manu Caspari Gerhard
pistoleta occidit 10-a Maji 1583; per eius mortem vehementer consternatae erant provinciae;
Alexander ergo dux Farnese gubernator ubique ipsos pressit duce destitutos; congregati ergo
status decreverunt officium belliducis deferre Mauritio, filio juniori occisi Vilhelmi
Aransionensis, videbant enim in hoc juvene 18 annorum principe magnas latere qualitates; ei
adjunxerunt locumtenentem comitem Hohenlo, virum strenuum et libertatis amantissimum.
<add resp="ed">2</add> In merito vero imperantis decreverunt Henricum 3-ium regem Galliae accedere,
eique offerre dominium suum, sed ab eo secundam repulsam pati debebant, qui turbis domi detentus
eis succurrere non potuit; interim vero Hispani Brabantiam et Flandriam fere totam sibi
subjecerunt ductu ducis Farnese, nempe Tenerimundam, Gent, Bruxellensem, Neomagum et Mechliniam;
pressi sic omni ex parte recurrere cogitabant ad Elisabetham reginam Angliae; interim nec haec
suscepit provinciam sibi oblatam, auxilia tamen sua ipsis in omnibus promisit, apertumque foedus
die 12-a Aug. anni 1585. cum iis inivit, ea conditione, ut Elisabetha 5,000 peditum det Belgis,
equitum vero 1,000, quod omnes Elisabetha suis expensis interteneat; Belgae suo tempore
aequivalens pro copiis et expensas belli ipsis restituant, et in majorem securitatem Belgae tres
urbes maritimas eis in pignus dare debebant, nempe Brieram, Vlissingam, et Ramecum; hae
civitates usque 1626. manserunt in potestate Anglorum, eo vero anno<milestone unit="page" n="1-176"/> 1,000,000
imperialium redemerunt eas Belgae; additum etiam fuit id, ut Anglus bellidux praeesset non
tantum his copiis, sed etiam toti exercitui; misit ergo Elisabetha comitem Leicestriae (vulgo
Robertus Dudlei dictus); venienti delata est omnis potestas militaris per Belgas; interim etiam
hic Robertus se suspectum Belgis reddidit, non enim ex sententia negotia sua gessit, ubique
infelix profligatus est a Hispanis; accedit, quod urbem Dauentriam Guilielmus Stanleius per
proditionem tradiderit Hispanis, qui Roberto adjunctus fuit, eique familiarissimus; missi sunt
ergo nuncii ad Elisabetham cum precibus ut revocet comitem Leicester, quod etiam fecit
Elisabetha; Belgae ergo rursus principi Mauritio detulerunt praefecturam exercitus; quoad
imperium vero centrale decreverunt, ut singulae provinciae in graemio sui per status summam
potestatem exercerent, independentesque fiunt hae provinciae in specialibus; in communibus vero
omnium negotiis subsint omnes provinciae statibus generalibus seu communibus; sic ergo effectum
est sistema 7 diversarum civitatum Belgicarum; his constitutis sub ductu Mauritii res eorum
favorabiliter gerebantur, fortunaque ipsis magis favere coepit, cum ex Flandria et Brabantia
multi opulentissimi cives se receperint ad foderatos, ob religionis libertatem, cum hae
provinciae duae per ducem Farnese Philippo subjectae fuissent, et in iis Philippus poenam exilii
statuisset in eos, qui ad sacra Christianorum redire nolent; Antverpienses enim ditissimi
mercatores se receperunt Amsterodamum sicque secum commercium transtulerunt ad foederatos.
<add resp="ed">3</add> Circa haec tempora parabat Philippus classem suam invictissimam contra
Elisabetham reginam Angliae; etiam in Gallia miscuit se litibus Hugonotarum et Ligae Sacrae;
omnes hae circumstantiae contulerunt in meliorandam protestantium Belgicorum sortem; Philippus
enim aliis in regnis fractus non potuit tantas vires contra eos impendere; scimus enim classem
eius ab Anglis disjectam, in Gallia quoque eum victum a Henrico 4-o; Belgae vero interim his
omnibus in rem suam usi succurrerunt in quantum poterant Anglis in mari feliciterque vires
Philippi enervarunt seque domi omni modo firmarunt, tunc praeprimis cum Alex. Farnese cum maxima
exercitus sui parte relicto Belgio jussu Philippi in Galliam proficisci debuit adversus
Hugonotas; Mauritius ergo domi diversa loca Hispanis eripuit; prima fuit urbs Breda, quam per
insultum cepit, hanc secutae sunt plures aliae civitates et sic<milestone unit="page" n="1-178"/> ejectis Hispanis
ex 7 provinciis bellum dein cum majori efficacia gerere potuit, sic Sutfaniam, Daventriam,
Neomagnum, Steinbiccum, Koebordiam, Mons Gertrudis urbes in conspectu Hispanorum expugnavit
Mauritius; intermedio tempore decessit Alex. dux Farnese et hoc quoque Belgis profuit, hic enim
saepe copias eorum contrivit; Mauritio vero, qui se Belgis adeo commendavit, detulerunt
vicariatum duarum provinciarum Geldriae et Transisalanae; in caeteris enim provinciis vicarius
erat Philippus, frater senior Mauritii (dignitas vicarialis in Belgio ab antiquitus in usu erat;
principes enim superioribus jam temporibus in absentia sua constituebant gubernatores vel
vicarios; dignitas ergo vicarii in maxima aestimatione fuit apud plebem, et haec dignitas
permansit etiam exauctoratis regibus). -- <add resp="ed">4</add> Philippus, ut affligat magis Belgas
adque incitas redigat eos, prohibuit ipsis omne commercium et communionem cum Portugallis, ut
sic commercium aromatum, quod Belgae cum maxima sua utilitate pro Portugallis faciebant,
interrumpat, Belgisque ramum omnem sustentationis adimat et cogat eos ad subjectionem; interim
Philippus vehementer spe sua delusus est; Belgae enim in desperationem acti, non tantum se ipsi
non subjecerunt, sed ipsi detecta nova in Indias orientales via totum commercium aromatum,
ejectis Hispanis et Portugallis, ad se adtraxerunt; tentarunt illi ergo ad oras orbis
septemtrionales novam viam detegere anno '594, '95. et '96, ad declinandas insidias
Portugallorum et Hispanorum, et ut sic compendium temporis et expensarum habeant; sed frigora et
glacies obstabant illis, et re infecta redire debebant; decreverunt ergo non obstante periculo
omni via ordinaria ad Indias orientales proficiscendi, anno ergo '595. pervenerunt usque insulam
<add>!</add> Bonae Spei, quam etiam ductu Cornelii Routmann expugnarunt, sicque sibi clavim
ad Indias reppererunt; hoc promontorio sibi subjecto feliciter pervenerunt ad Indias orientales,
et non obstantibus Hispanis in usum commercium collocarunt, plures provincias expugnarunt,
Hispanosque ubique represserunt; eodem adhuc saec. 16-o diversae societates mercantiles
coaluerunt ad commercium evehendum, quae dein societates anno 1602-o in unam magnam societatem
contractae sunt; haec societas incredibiles divitias corrasit, ad haec usque tempora, sed modo
in praeceps ruere tendit.</p>
<milestone unit="page" n="1-180"/>
<p>
<add resp="ed">9.1</add> Philippus defuncto duci Farnese gubernatori substituit Ernestum archiducem
Austriae, fratrem Rudolphi; post tamen aliquot menses mortuus est Ernestus; ei substitutus est
comes Fuenentes, hoc vero defuncto substitutus est ei Albertus archidux Austriae; circa hoc
tempus Henricus 4. devictis adversariis suis pacem Galliae universae dedit, hinc ulturus
injuriam Philippo bellum indixit; haec rursus nova favorabilis circumstantia fuit pro Belgis;
Henricus enim foedus cum Anglis et Belgis inivit, qui tres unanimi consensu lacessiverunt
Hispanos; interim Albertus parum in Belgis facere potuit, sed limites solum tueri contra Gallos;
Mauritius vero Rinobergam et Mersam, duo munita loca Transisalanae provinciae, expugnavit 1597.
<add resp="ed">2</add> '98. pax coaluit inter Henricum et Philippum, Belgae ergo ex parte Galliae
destituti arctius cum Anglis conjunxerunt se, domi etiam suae commercio jam florente fortiores
erant, et ipsi facile resistere poterant; videntes Hispani tam potentes esse Belgas fecerunt
varias promissiones, comminationes, ipsa aula Austriaca comminata est se convertere velle contra
eos, si non resipuerint, sed Belgae viribus suis confisi spreverunt et monita et comminationes.
<add resp="ed">3</add> Videns ergo Philippus non hoc juvare adhuc ultimum tentavit medium; cessit
nempe filiae suae Isabellae provincias has jure hereditario, cum sciverit Belgas jam ipsum
Hispanicum ducatum exhorruisse; cogitavit ergo eos ad saniora redire si ipsis principem proprium
dederit; haec Isabella Alberto, augusto archiduci Austriae, data fuit in uxorem, addita
conditione quod, si defecerit Albertus aut eius heredes, recidat Belgium ad Hispanos; jam
Philippus ob provectam aetatem Isabellae, imo, ut aliqui volunt, cum per medicamenta sterilis
reddita sit, scivit ipsam heredes non habituram, hinc recidisset statim post mortem Isabellae
Belgium foederatum ad Hispanos; Belgae tamen dolum detegentes non susceperunt eam; eodem anno
'98. decessit Philippus; post eius mortem non minori fortuna usi sunt Belgae contra Hispanos
ductu Mauritii, sic anno 1600. statuit urbem Neoportum expugnare; Hispanis interfuit impedire ne
id fiat; Lebertus ergo copias adduxit contra Mauritium, et fessis adhuc suis copiis aggressus
est Mauritium, sed luit etiam; fractis enim eius legionibus dispersit totum exercitum Alberti;
post hoc infelix coeptum animos adjecit Albertus ad urbem Ostendam expugnandam, obsessi omni
pertinacia se defenderunt, coacti<milestone unit="page" n="1-182"/> tamen sunt deditionem facere, cum ultra
triennium virtutem obpugnantium pertinacia propugnantes detinuerunt; feruntur 70,000 Belgarum
occubuisse, Hispanorum vero plura aliquot milibus; 20-a ergo Augusti anni 1603. deditio facta
est. <add resp="ed">4</add> Dux Spinola Alberti adhuc duas expeditiones habuit contra Belgas, non
tamen multum effecit, quamquam Iacobus rex Angliae, successor Elisabethae, defecerit a foedere
Belgico Hispanisque se adjunxerit; imo Belgae inter haec tempora classem Hispanorum in portu
Caditano (Cadix) concentratam cinxerunt cogitaruntque in portu classem obpugnare, successit
negotium, succenderunt classem eamque fere totam exusserunt ductu Iacobi Heems Kherg, admiralis
Belgarum, Spinola vero fuit Hispanorum admiralis; hoc facinoroso actu effectuato diversas urbes
Mauritius in continenti cepit, sequenti anno Spinola aliquot urbes cepit; postea ad urbem
Antverpiensem expugnandam animum adjecit, succurrit Mauritius oppugnatis, conflixit cum Spinola,
sed victus est ab eo; hoc tamen non multum obfuit Belgis; Philippus 3-us videns se viribus non
valere cogitavit de compositione harum litium pacemque ursit, quam etiam Albertus et Isabella
suasit; convenerunt ergo legati Hagam comitium, ibi cum pax fieri non potuerit, ad minimum ad 12
annos confectae sunt indutiae tamquam cum populo quasi libero; ipsi Belgae habebant magnam
causam indutias acceptandi; attritae enim erant vires eorum tantis bellis, dein coeperunt
metuere auctoritatem Mauritii principis, qui totum exercitum a nutu suo habebat populoque
gratissimus fuit; hinc ut exercitus imminui possit, proin Mauritius quasi auctoritate sua exui,
studuerunt pactionem pacis cum Philippo iniri; in urbe ergo Antverpiensi 9-a Aprilis suscriptae
sunt 1569, cetera vero permanserunt in statu quo, Belgae nempe in usu commercii permanserunt.
<add resp="ed">5</add> Circa haec tempora apud Belgas consilium status constitutum est, quod negotiis
politicis gerendis praefuit, hodie vero conventus statuum generalium est factus ordinarius,
proin consilium status ei subordinatum est. <add resp="ed">6</add> Duas universitates fundarunt,
1575. Lugdunum (Leiden), altera est Franequerensis 1585. fundata; ad hanc epocham pertinet etiam
institutum religionis libertatis pro omnibus provinciis. <add resp="ed">7</add> Anno 1609. erecta est
mensa argentaria (Bancc) pro commercii bono.</p>
<p>
<add resp="ed">10.1</add> Vix Hispanis cum pax composita est ad tempus, jam rursus in belli
contentiones inciderunt cum Germanis, ob duos ducatus in limitibus Germaniae sitos, Iuliacensem
nempe et Clivensem; principes horum<milestone unit="page" n="1-184"/> ducatuum defecerunt in semine; adfuerunt
ergo multi, qui ex parte femina petierunt eas, nempe Palatino Neoburgica (Pfalz Neuburg) et
Brandeburgica; Matthias imperator vero sequestravit hos ducatus tamquam feuda virilia, ut nempe
eos suis agnatis dare possit; misit ergo Leopoldum ad sequestrationem cum exercitu; Brandeburgus
ergo efflagitavit opem Henrici 4-i regis Galliae et Belgarum contra domum Austriacam; domus vero
Neoburgica Hispanos evocavit in auxilium; Henricus cum se accingeret bello contra Matthiam, domi
occisus est, bellum tamen continuatum est per Gallos.</p>
<p>
<add resp="ed">11.1</add> Interim maxime Belgis obfuit quod domi enatae sint lites ob religionis
negotia; sic duae sectae inter ipsos enatae sunt. Origo autem horum haec fuit: quidam professor
theologiae in Universitate Lugdunensi Iacobus Arminius, laxior in theologia sua, in quibusdam
discrepavit a rigosistis, in specie in materia gratiae et praedestinationis; Arminius quidem
defunctus erat jam his temporibus, eius successor fuit Gomarus Franciscus, qui praedecessoris
sui asserta et doctrinam refutavit, damnavit, et hinc enatae sunt sectae Arminianorum et
Gomaristarum; his scissionibus Mauritius offensus usus est; Iohannes Barneveil, pensionarius et
syndicus reipublicae, maximus aemulus erat Mauritii, clerus Gomario adhaerebant cum plebe,
doctiores vero et opulentiores Arminio adhaerebant, et cum Barnevellius adhaereret Arminio,
Mauritius fovit plebem et clerum, sectae hae ad odium se persequebantur; sic Hollandia,
Transisalana et Utrajectensis provinciae ductu Barnevellii commendabant tolerantiam Arminii,
ceterae vero 4 provinciae ductu Mauritii desiderabant exstirpationem eorum; ex his nugis tandem
persecutiones, turbae, et lites enatae sunt, praecipue Lugduni, Alemariae, et Utrajecti;
Mauritius ergo, ut vicarius provinciarum, in diversis urbibus magistratus exauctoravit, nempe
eos, qui de contraria secta erant, imo contra ipsum Barnevellium dispositiones fecit, tamquam
caput et fautorem turbarum; hic comprehensus et incarceratus est cum multis aliis meritissimis
viris, quibus etiam Hugo Grotius accersi meretur; urserunt ergo omnes partes celebrationem
synodus, commoratus ergo est clerus Dorderacum, in quo tandem Arminii doctrina damnata est,
Gomarii vero<milestone unit="page" n="1-186"/> sententia canonica declarata; post hoc Mauritius in apertam
persecutionem Arminianorum progressus est, multi relegati, sylicio affecti, nempe praecipue ii,
qui exosi erant Mauritio; Barnevellius perduellionis reus deprehensus capite plexus est 1619.
16-a Maji, ceteri ad perpetuos carceres damnati [nati] sunt; Arminiani tamen exstincti non sunt
penitus, et hodie quoque exstant; interim hoc factum multos adversarios generavit Mauritio,
finem tamen hae scissiones in Belgio assecutae sunt cum bellum cum Hispanis renatum fuisset,
terminato interstitiorum tempore; Mauritius ergo sua pristina dignitate usus contra Ambrosium
Spinola belliducem Hispanorum nominis tamen sui prius partam gloriam obscurare non nihil coepit,
, et hoc quidem ob copiam adversariorum suorum quos inter praestantissimos nactus est; Mauritius
ex dolore animi in morbum incidit, in quo 1625. obiit, sine legitimis successoribus, naturales
tantum duos filios habuit, hinc totus principatus devolutus ad fratrem eius Fridericum; hic ergo
princeps Aransionensis cum vicariatu 5 provinciarum evasit, et omnes Mauritii dignitates et
honores inter copias obtinuit; hic Hispanos ex Sudfania et Transisalana provincia extrusit circa
'29. annum, etiam munitam urbem Silvanducis cepit; anno 1629. Belgae classem argentariam
Hispanorum interceperunt, nempe eam classem, qua quotannis argentum et aurum ex America in
Hispaniam advehunt; Belgarum dux fuit Petrus Hein, qui insidiatus diu huic classi, tandem eam
feliciter cepit, et haec adquisitio non fuit reipublicae totius, sed tantum societatis Indiarum;
nam Heinnius fuit societatis commercialis dux belli; his opibus societas in maximum bonum totius
reipublicae usa est, exstruxerunt enim magnam classem, ea Brasiliam aggressi sunt, insulam
celebrem Curassao expugnarunt Hispanorumque vires cum totius Belgii commodo ubique infregerunt;
sub idem tempus Ludovicus 13. rex Galliae non destitit Austriacis et Hispanis molestias
facessere, per bellum in Germania intertentum per 30 annos; Suecos enim Galli multis millionibus
foverunt, ut bellum continuare potuerunt cum imperatore; ipsis Belgis foederatis subsidia
promisit et dedit; quae omnia mirum in modum profuerant Belgis; Vilhelmus enim interea diversa
loca expugnavit, classem Hispanorum delevit, copiasque Spinolae sublatas intercepit, detectis
planis per proditores.</p>
<milestone unit="page" n="1-188"/>
<p>
<add resp="ed">12.1</add> Anno sequenti, nempe '632, Pappenheim Belgarum dux cladem accepit, sed
'33. Limburgum expugnavit, '34. vero iterum receperunt Hispani hanc urbem. Anno '633. decessit
Isabella improlis; et ab eo tempore Ferdinandus cardinalis, frater Philippi 4-i, praefectus est
his provinciis; anno '35. Ludovicus 13. apertum hostem se declaravit, bellumque indixit Hispanis
et Germanis, et hinc cum Belgis et Suecis apertum foedus inivit; hoc foedere decretum est
provincias Belgicas Hispanicas occupare et dividere inter foederatos Belgas et Gallos; interim
hoc foedus per non usum exstinctum est, nam ipsi Belgae diffidebant Gallis et metuebant eorum
vicinam praepotentiam; initio tamen ipsis profuit hoc foedus, nam Vilhelmus anno '37-o Bredam
expugnavit, Brasiliam fere totam circa '39. annum ceperunt Belgae maritimi, Delaminham in
Affrica expugnarunt, victoriasque multas de Hispanis retulerunt in mari; Societas Commercialis
Indiae orientalis Japoniam ad se adtraxit, exclusitque ex ea Portugallos et Hispanos; anno '641.
Malaccam insulam expugnarunt, anno '639. Martonus Tromp Belgarum bellidux classem potentem
Hispanorum destruxit, haec classis occultam expeditionem minata est Suecis cum Danis conjucta;
contigit id in freto Anglicano Manss. <add resp="ed">2</add> Anno '40. Catalaunia rebellavit, et
Philippo 4-o ingentes molestias facessivit; hos secuti sunt Portugalli; interea etiam
Ferdinandus cardinalis mortuus est, et haec omnia summe favorabilia erant Belgis; anno '44.
Aggerem Gandanensem (Saß von Gent) munimentum forte expugnarunt, etiam Vulsam in potestatem suam
redegerunt.</p>
<p>
<add resp="ed">13.1</add> Ipsi Galli circa haec tempora Gravelingam et Dunquercem portum
opportunissimum ceperunt. <add resp="ed">2</add> Portugalli quamprimum rebellare coeperunt contra
Hispanos, statim finem hostilitatibus mutuis imposuerunt cum Portugallis Belgae foedusque inter
se iniverunt, comparuit ergo etiam classis Belgica in portu Ulissiponensi, et interea indutiae
in decem annos initae sunt circa Americanas provincias. <add resp="ed">3</add> Quae tamen indutiae a
neutra parte servatae sunt, imo etiam hostilitates et bella enata sunt inter eos, ob commercium.
<add resp="ed">4</add> Anno '47. Fridericus<milestone unit="page" n="1-190"/> Henricus gubernator Belgarum mortuus est,
eo cum solatio, quod opus libertatis patriae suae consumaverit, quod parens eius Vilhelmus 1-us
incoavit; nam sequenti anno '48. desperans Philippus 4. Belgas numquam debellandi, eos liberos
declaravit; adeo enim circa haec tempora fuit afflictus Philippus 4-tus tam domesticis, quam
exteris turbis, ut nullam videret spem Belgas subjugandi, hinc terminato bello tricennali in
Vestfallia etiam Belgae pro independenti populo declarati sunt.</p>
<p>
<add resp="ed">14.1</add> Post Friderici mortem ei suffectus est Vilhelmus 2-us filius in omnibus
dignitatibus, inter tamen hunc et status graves altercationes enatae sunt, ex quibus turbae
intestinae enatae; Vilhelmus enim audax, generosus, et non nihil ambitiosus videbatur Belgis
supremum imperium affectare, omnem ergo adhibuerunt conatum ut eum viribus exuant; post pacem
enim Vestphalicam coeperunt classem et campestrem militiam reducere, milites dimittere;
Vilhelmus tamen obluctatus est his dispositionibus, ut autoritatem suam reservet, interim res
tamen effectuata est; Vilhelmus ergo offensus per hoc 6 viros magistratuales comprehendi et
incarcerari curavit; factum tamen hoc animos multorum exulceravit, praesertim quod Iacobum Vitt
consulem Dorderacensem, virum praestantissimum, incarcerari curaverit; Vilhelmus ergo proposuit
negotium hoc statibus generalibus, qui tamen nihil decreverunt, ne ipsum offendant, sed ei
suaserunt ut accedat urbes specifice, et urbes decidant num velint reservationem exercitus vel
non, interim urbes decreverunt deprecari eius adventum et eum non admittere; offensus per hoc
Vilhelmus decrevit vi cogere hos civitates et satisfactionem petere coram statibus et ordinibus
provinciarum; jussit ergo exercitum clam nocturnoque tempore versus Amsterodamum proficisci, sed
detecta hac eius intentione, apertis cataractis excluserunt eius copias, interim status
generales, ut ipsius animum expleant, Biccerum consulem Amsterodamensem dignitate sua
removerunt, una cum ceteris 6 incarceratis; dum haec fervebant, anno '650. decessit 6-a
Novembris, octo diebus post eius mortem conjux eius enixa est filium Vilhelmum, qui postea
nomine 3-ii patri successit; status attoniti abusibus dignitatis vicarialis decreverunt eam
vacantem relinquere, ne successores ipsos plane subjugare possint; coacti sunt tamen tardius eam
restituere. <add resp="ed">2</add> Anno '652. in molestum bellum inciderunt cum Angliae usurpatore
Cromvellio; voluit enim ille etiam ab exteris agnosci ut legitimus<milestone unit="page" n="1-192"/> imperans,
dein cum Scotis etiam habuit bellum; illi enim rebellarunt contra Cromvellium et subesse
volebant legitimis principibus Stuardianae familiae; expetiit ergo amicitiam Belgarum et foedus
cum ipsis inire voluit, illi tamen partim exhorrentes de eius facto, partim cum negotium dubium
viderent, nolebant se determinare; hinc comitem Dorislar oratorem Cromvelli, nec admiserunt pro
audientia, imo in ipsa Hollandia occisus est Dorislar per Scotos exules, qui Carolum exulem
secuti sunt, Cromvellus ergo satisfactionem postulavit seque ipse gravi bello ultus est; interim
enim Scotiam et Hiberniam devicit, et hinc totis viribus contra Belgas vertere potuit, prius
tamen secundam legationem misit ad Belgas eorumque exquisivit amicitiam, sed et hi rebus
infectis redire coacti sint; interim vero negotia Cromvelii se meliorare coeperunt in Hibernia
et Scotia; Cromvellus ergo ulturus ignominiam sibi in legatis suis illatam prohibuit ne quidpiam
mercium peregrinis navibus in Angliam invehatur; prius enim Belgae navibus suis florentissimum
commercium in Angliam habebant; dein navibus praedatoriis Anglicis copiam fecit Cromvellius
naves commerciales Belgicas infestandi et intercipiendi; Belgae haec cernentes, mitiora media
tentare coeperunt, miserunt legatos Londinium pacis offerendae gratia, sed Angli repressalibus
usi eos non admiserunt; interim jam domi suae Belgae classem potentem pararunt eamque dimiserunt
ad tuendas naves commercii, archicolassus hujus classis fuit Tromp; Angli etiam expediverunt
classem sub commando celebris Blacc ad tuendas naves suas commercii, hae duae classes cum obviam
sibi factae fuissent, Anglica classis poscebat, ut Belgica classis plaustra submittat (ein
Signal schicken), Belgae tamen id intermiserunt, Angli ergo adorti sunt Belgas enatusque
acerrimus conflictus navalis; et sic bellum enatum est quod 3 annis duravit, Angli tamen
superiores in hoc bello; his 3 annis 7 decretoriae pugnae habitae sunt, in prima aequo Marte
pugnatum est, in 2-a et 3-a Anglis favebat fortuna, in 4-a Belgae victores evaserunt, in 5-a et
6-a aequalis fortuna ambobus erat, in 7-a et ultima ad incitas redacti sunt Belgae, ipse Tromp
cum magna militum suorum copia occubuit, et 7 lineales naves partim combustae partim
interceptae; Belgae ergo cum ingenti dedecore coacti sunt pacem a Cromvellio praescriptam
subscribere; inter caetera jussit Cromvell ut descendentes ex familia Stuard, qui in Belgio
latitabant, excedere Belgium jubeant, quod etiam factum est; imo et hoc postulavit Cromvellius,
ne<milestone unit="page" n="1-194"/> unquam ex domo principum Aransionensium vicarios deligant, ipsamque hanc
dignitatem in perpetuum exstinguant; et hoc quoque promiserunt Belgae cum maxima sui ignominia,
provincia vero Hollandiae hunc ultimum articulum publico decreto firmarunt, quod decretum Lex
exclusionis nuncupatum est, anno ergo '654. 9-a Ap. tabulae pacis subsignatae sunt; ab hoc ergo
tempore ipsae provinciae munus vicariale exercebant, militaria vero negotia curabant status
generales, sed valde etiam negligebatur exercitus, ob nimiam oeconomiam statuum. De caetero vero
negotia domestica eorum valde effloruerunt, per quod non nihil efervescentes, coeperunt se
negotiis exteris immiscere, nempe bello Svecico contra Polonos et Russos per Carolum 12. regem
Sveciae habito; suscitarunt ergo Danos contra Carolum spe auxiliorum, interim Carolus ipsos
quoque Danos fregit, ipsam classem Belgicam, quae pro Danis excurrit, devicit; Haffniam tamen
(Koppenhagen) tuiti sunt ab obsidione; collaborarunt ergo Belgae in eo, ut pacem conficiant,
quae etiam anno '660. coaluit inter Danos et Suecos, quin vel Dani vel Sveci quidpiam utilitatis
aut honoris referrent. <add resp="ed">3</add> Anno '61. contra pyratas expeditionem susceperunt
Belgae sub ductu admiralis Ruiter, qui intra duorum annorum decursum eos fregit; eodem anno '61.
pactio pacis confecta est cum Portugallis intercedentibus Anglis; qua Portugalli omnibus juribus
suis renunciarunt Belgisque cesserunt omnes occupationes suas; cum tamen ad ratificationem huius
pacis deventum esset, rursus enatis difficultatibus enatum est bellum rursus, quod usque '69.
annum duravit; eo tamen anno pax finalis composita est, intercedente Carolo 2-o rege Angliae.
<add resp="ed">4</add> Anno '69. Carolus 2. ulturus injuriam, quam Belgae ei jussu Cromvelii
intulerunt, quod eum exulem excedere provincias suas jusserint, bellum Belgis intulit, occasio
se ei obtulit, quod Ludovicus 14 rex Galliae dotem pro uxore sua quaerens bellum intulisset
Hispanis pro provinciis Belgico-Hispanicis; ne ergo ab aliis potentiis in hoc suo coepto
turbatur, conatus est Belgas et Anglos bello implicare, quod etiam profusis multis millionibus
aliisque stratagematibus politicis effecit, eo facilius quod Carolus 2. rex Angliae pronus ad id
fuerit; primo anno Angli magno fervore rem inchoarunt et bis victores evaserunt, secundo tamen
anno, cum ordines Anglicani viderent privati odii et rancoris animi causa gerri, et non ex justa
causa, coeperunt tepide concurrere sumptibus, et hinc Belgae victores ubique<milestone unit="page" n="1-196"/>
evaserunt, imo ipsam urbem Londinensem terrore maximo inundarunt; fluminis enim Tamesis, qui
urbem Londinensem alluit, se in mare profundit; inaudito ergo facinore ingressi sunt per mare
fluvium Tamesim navesque in eius portu deprehensas succenderunt et depraedati sunt.
<add resp="ed">5</add> Interim Ludovicus 14. felicissimo cum successu negotia sua contra Hispanos
gessit, provincias Belgico-Hispanicas unam post alteram occupavit, depopulatus est; felix hic
progressus eius attentos reddidit Belgas et Anglos, sibique prospiciendum esse censebant; hinc
extemplo pacem inter se et foedus contra Ludovicum 14. confecerunt ipsosque Suecos in societatem
suam attraxerunt '667, sicque Ludovicus etiam coactus est anno '68. Aquisgrani pacem inire cum
Hispanis, et sic ipsum removerunt Belgae foederati ex sua vicinia; paucis enim retentis locis
omnia restituere debuit Hispanis; decrevit tamen Ludovicus ultionem gravem de Belgis sumere,
quos scivit authores fuisse eversorum suorum projectorum. <add resp="ed">6</add> Interim Vilhelmus
3-us minorennitatem egressus egit apud aulas sibi cognatas, nempe Borussum, et alias, ut
vicariatus et capitaneatus ei restituatur; agitata est etiam res in conventu statuum, sed
sinistro cum successu; maxime se huic plano opposuit Iohannes Vitt, filius Iacobi Vitt, in
carceres conjecti per Vilhelmi parentem; hic dignitate eminuit, et libertatis acerrimus erat
defensor; erat autem pensionarius, quae dignitas prima est post vicarium; hic ergo eo status
perduxit, ut decernerent hanc dignitatem non esse restituendam, imo Hollandia edito decreto in
perpetuum abolevit in gremio suo hanc dignitatem. <add resp="ed">7</add> Ita positis rebus Ludovicus
14. bellum intulit Belgis; omnem enim adhibuit operam ut Anglos a foedere Belgico abstraheret,
imo eos contra Belgas secum univit, in eandem sentientiam etiam Suecos cum duobus Germaniae
principibus, nempe archiepiscopo Coloniensi et Monasteriensi, perduxit; Belgium copiis
terrestribus destitutum fuit, nemo enim exercitus curam habuit a tempore abolitionis vicariatus;
Ludovicus ergo magno exercitu eos invadens paucorum dierum spatio tres provincias Geldriam,
Transisalanam et Ultrajectensem occupavit, hinc in Hollandiam progressi jam ipsi Amsterodamo
imminebant, eamque absque dubio cepissent, nisi laetitiis in
<add type="con" resp="ed">urbibus</add>
<note place="foot">14.7 urbibus conieci: Urbis MS</note> detentus dux
Rochefort moram traxisset; interim enim Belgae undique correptis copiis aggeres
perruperunt<milestone unit="page" n="1-198"/> seque aqua undique cinxerunt. <add resp="ed">8</add> Provinciae ergo hae
quattuor consurrexerunt contra tres provincias Gallis subjectas, easque ex communione sua
excluserunt ex eo, quod culpa earum acciderit repentina haec Gallorum invasio; alia ex parte
populus totam causam in magistratus detorsit, quod dignitatem vicarialem exstinxerint, eoque
devenit negotium ut excitatis turbis aliquot in locis dehonestatos magistratus populus
dispulerit aliosque substituerit, praetenditque populus, ut extemplo haec dignitas restituatur;
his ergo malis adacti status Hollandiae et Zealandiae primi erant qui Vilhelmum 3. renunciarunt;
exemplum horum secutae sunt ceterae provinciae, et sic etiam capitanei dignitas restaurata est;
populus tamen his non contentus odio maximo ferebatur in Iohannem Vitt ceterosque eius asseclas
republicanos et hostes dignitatis vicarialis; erant scilicet duo fratres Vitt, Cornelius erat
consul Dorderacensis, Iohannes vero pensionarius; vespertino ergo tempore insultum fecerunt in
Iohannem, eumque adeo ignominiose habuerunt ut aegre vitam salvaverit, hinc alia die dignitati
suae sponte renunciavit; post paucos dies accusatus est Cornelius coram statibus quod Vilhelmum
veneno sufferre voluerit; accusationem hanc juramento confirmavit pagensis chyrurgus Vilhelmus
Tischelaar; interim argumenta sufficientia pro eo adduci non potuerunt, hinc cum torturae
aliquot gradus sustinuisset Cornelius, lata est in eum sententia exilii perpetui, nempe ut Hagae
incarceretur ad dies vitae; ante sententiae huius effectuationem cum eius frater Iohannes eum
accederet, ut ultimum vale ei diceret, populus irruit in carceres, ambosque fratres in publicum
protractos consecuerunt, et dilacerarunt.</p>
<p>
<add resp="ed">15.1</add> Postea Vilhelmus 22 annorum juvenis vicarius renunciatus est, bellum
magna circumspectione gessit contra Gallos; terra interim non multas victorias retulit, sed mari
meliori Marte pugnatum est; anno tamen sequenti '73. Galli coacti sunt Belgium deserere ex eo,
quod Brandeburgicus elector et Leopoldus imperator succurrerit Belgis; tres provincias avulsas
per intercessionem Vilhelmi iterum in foedus assumpserunt 4 caeterae provinciae; Vilhelmus ursit
per amicos suos ut ipsi conferatur etiam in tribus aliis provinciis vicariatus, et hoc etiam
obtinuit, proin jam in 5 provinciis fuit vicarius generalis; interim amici eius his non contenti
urserunt ut dignitas haec vicarialis jure hereditario deferatur Vilhelmo; annuerunt etiam
status, et sic in hoc Vilhelmo hereditaria facta est dignitas<milestone unit="page" n="1-200"/> vicarii et hinc
Erbstaatshalter nuncupatur, sed tantum ad mares extensa est haec dignitas; tardius tamen etiam
ad feminas extensa est haec dignitas (Frisiae vero et Groningae vicariatus permansit penes
stripem juniorem, nempe principes Nassovienses). <add resp="ed">2</add> Galli multas clades
intulerunt Belgis, et certe funestris exitus fuisset eius nisi ipsi Angli ursissent pacem cum
Belgis, ne sic Ludovicus 14. nimis viribus excrescant, et illi incassum vires suas atterant;
dein ipse Leopoldus imperator duos principes Germaniae abstraxit a foedere Gallico, nempe
archiepiscopum Coloniensem et episcopum Monasteriensem, metu proscriptionis, et sic '75. anno
liberati sunt Belgae a caeteris hostibus, et cum solo Ludovico 14-o negotium habuerunt; tandem
'78. etiam cum eo pax composita est, qua Belgae in integrum restituti sunt.</p>
<p>
<add resp="ed">16.1</add> Occasione huius belli, quod solummodo in sui conservationem gestum est,
ingentia damna habebant Belgae, tam quoad perditionem civium, tam quoad commercium, quae naves
praedatoriae iis inferebant.</p>
<p>
<add resp="ed">17.1</add> Non tamen diuturna pace usi sunt Belgae, statim enim post pacem confectam
suspectus videbatur Belgis Ludovicus 14, qui arctissimo vinculo se cum aula Anglicana conjunxit,
continuus fuit legatorum commeatus; metuebant ergo Belgae eruptionem huius foederis; ad
conjungendos ergo sibi Anglos omnem operam adhibuerunt, Iacobus enim rex Angliae coactus est
thronum suum deserere et cum tota familia sua fugere ad Galliam; Anglia ergo fugiente Jacobo
declararunt thronum suum vacantem, et hinc detulerunt regnum et thronum Angliae Vilhelmo 3-o,
vicario Belgii, jure uxoris suae Mariae, quae erat filia Jacobi fugitivi; Vilhelmus dubius
haesit in hoc negotio remque Belgis foederatis patefecit, hac ergo occasione usi sunt Belgae ad
molestias Gallis facessendas, contulerunt ergo negotium cum statibus Angliae, et post multas
deliberationes conclusum est Vilhelmum throno Anglico imponere, sicque Angliam abstrahere a
foedere cum Gallis, Belgiumque liberare.</p>
<p>
<add resp="ed">18.1</add> Digressus Vilhelmus cum classe Belgica anno '689. ab Anglis prono
exceptus est animo, solioque regio impositus consentientibus statibus et parlamentis,
intercedentibus variis conventionibus, inter quas erat etiam ea, ut stirps Jacobi Stuard a
throno excludatur; Jacobum hunc 2-um<milestone unit="page" n="1-202"/> defendendum suscepit Ludovicus 14. rex
Galliae, et hinc bellum difficillimum exarsit; huius belli occasione partibus Belgarum adstitit
etiam Leopoldus imperator, infensissimus Ludovici 14. antagonista, qui Vilhelmum primus
recognovit legitimum Brittaniae regem; accessit etiam domus Sabaudica. <add resp="ed">2</add> Quod
ipsos Belgas attinet, hi praeter damna nihil ex hoc bello retulerunt, multos enim milliones
profundere debebant in illud, et naves mercatoriae eorum non parum passae sunt a navibus
praedatoriis Gallorum, interim scopum suum feliciter attigerunt, nempe Ludovicum enervare et
Anglos ab eius foedere abstrahere, et sibi unire; bellum usque '697. continuatum est, quo
tempore enervatis ambabus partibus Risvici pax coaluit; puncta controversiae erant loca in
Belgio Hispanico occupata, et hereditas throni Anglicani. <add resp="ed">3</add> Loca in Belgio
Hispanico occupata restitui deberunt omnia; Vilhelmum vero 3-um coactus est Ludovicus
recognoscere legitimum Angliae regem, et omnes aulae Europeae idem fecerunt.</p>
<p>
<add resp="ed">19.1</add> Post hoc bellum non agebat obscure Ludovicus 14. ut post mortem Caroli
2-i regis Hispaniae nepoti suo adquirat Hispaniam, in hunc finem sibi conciliare Belgium
foederatum voluit, una cum Anglia, multum ergo apud Belgas egit, ut eos causae suae faventes
redderet, promisit ipsis divisiones variarum provinciarum Hispanicarum, seque in conventiones
immisit; Belgae tamen et Angli metuentes praepotentiam domus Bourbonicae si haec duo regna
conjungerentur, desiderarunt ut hereditas Hispanica dividatur et pars eius detur tantum Philippo
nepoti Ludovici, interim Ludovicus viribus suis confidens tergiversatus est in conventionibus
donec moram protraheret usque mortem Caroli 2-i anno 1700; eo defuncto illico Philippum in
Hispaniam induxit ipsumque inaugurari fecit; videntes Belgae et Angli se delusos esse spe
divisionis provinciarum, mutarunt consilia et se domi Austriacae adjunxerunt, quae sub initium
sola bellum gerebat contra Ludovicum; Belgae et Angli insignes progressus fecerunt,
optatissimumque pro iis exitum habuisset bellum nisi Anglia a hoc foedere descivisset; nam anno
'702-o mortuus est Vilhelmus 3-us absque descendentibus, ergo juxta factam dispositionem
successit affinis Anna, soror conjugis suae Mariae, junior nempe filia Jacobi 2-i exauctorati.
<add resp="ed">2</add> Anna haec erat matrimonio juncta Georgio Daniae regi. Per mortem Vilhelmi
etiam vicariatus in Belgio exstinctus et vacans relictus est; emersit ergo in Belgio lis ob
hereditatem Auransionensem inter agnatos et cognatos;<milestone unit="page" n="1-204"/> agnati erant lineae
junioris Auransionensis descendentes nempe Nassoviensis stirps et Fridericus 1-us rex Borussiae;
immo etiam Ludovicus 14. praetensiones formavit, occupavitque partem hereditatis, quae hodiedum
cum Gallia conjuncta est. <add resp="ed">3</add> Quod bellum Belgarum cum Gallis attinet ob
successionem in Hispania: ut primum Anna Vilhelmo in Anglia successit, ea longe alias
intentiones habuit, voluit enim ea ut pater vel frater eius throno Anglico reimponatur post
mortem suam; in hanc rem Ludovicum inclinare scivit Anna, benevolentiam ergo eius aucupatura
descivit a foedere contra eum inito, non quidem aperte, sed ita remisit a belli fervore ut nemo
dubitaret eam contrariae intentionis esse; imo anno '711. clam pacisci cum aula Gallica coepit
et '712. aperte descivit a foedere priori; per belli huius molestias id unicum reportarunt
Belgae, quod in Belgio Hispanico diversae urbes ipsis attributae sint per modum obicis contra
omnes hostiles irruptiones, cum servitute militiam Belgicam imponendi et intertenendi, quae
urbes Barrier Städte dictae sunt.</p>
<p>
<add resp="ed">20.1</add> Belgium Hispanicum hac pace ad domum Austriacam translatum est; Vilhelmus
decedens proximum agnatum suum testamento heredem scripsit, nempe Iohannem Vilhelmum Friso
comitem Nassoviae Dieczensem, hic erat vicarius duarum provinciarum Frisiae et Groningae,
controversiam ei movit Fridericus rex Borussiae jure matris suae, quae ex domo Aransionensi
descendit, fuit ea Ludovica Henrica, quae conjunx erat Vilhelmi magni electoris, et filia
Henrici Friderici vicarii Belgarum, proin soror Vilhelmi 2-i qui pater erat Vilhelmi 3-ii
decedentis, et reipsa assumpsit etiam titulum principis Aransionensis, et etiam Friso suscepit
titulum hunc; lis haec pluribus annis duravit; decretum est ut amicabili conventione componatur
haec lis, sed haec litis compositio per mortem Iohannis Frisonis exstincta est; ille enim cum
naves lustraret impingens in funem tensum per eum in mare ejectus est, anno 11-o saeculi huius,
reliquit filium minorennem, qui permansit in possessione eorum quae parens eius tenuit, partem
tamen hereditatis Vilhelmi 3-ii rex Borussiae occupavit, ipse Ludovicus 14. principatum
Aransionensem ipsum occupavit pro se; compositis his turbis decreverunt status Belgici debitis
undequaque gravati et exhausti, a bellis, quantum [quantum] securitas eorum admittat, abstinere
velint; emersit tamen mox causa belli ob successionem in Hispania et<milestone unit="page" n="1-206"/> cogendum
Philippum regem Hispaniae ut conditionibus pacis Ultrajectensis stet, et Belgae cum Anglis et
Gallis erant potentiae, quae evictionem promittebant; interim Belgae se extricarunt ex hac
molestia cum sua utilitate, Carolus enim imperator Ostendae erexit societatem mercatoriam quae
in magnum praejudicium Belgarum erat, praecipue mercatorum Amsterodamensium, habuerunt ergo spem
quod si Carolum sibi obligaverint hac re, ille vicissim hanc societatem suam exstinguere velit,
quod etiam tardius accidit; hinc se conjunxerunt cum hoc foedere quadruplici, et post aliquot
annos, cum scilicet sanctionem suam pragmaticam urgeret Carolus, exstinxit societatem hanc
mercatoriam anno '730. ut devinciret sibi Belgas. <add resp="ed">2</add> Anno '33-o erupit rursus
belli flamma in Europa ob successionem Austriacam in Germaniam, et regni Poloniae hereditatem,
in his circumstantiis Belgae strictissimam neutralitatem observarunt, tam quoad territorium
suum, quam quoad activitatem et auxilia sua, et hinc etiam Belgium Hispanicum tutum fuit a belli
calamitatibus. <add resp="ed">3</add> Inter haec Vilhelmus 4. Frisonis filius adolescere coepit, fuit
is hereditarius vicarius duarum provinciarum post mortem patris, sed primo '47-o anno factus est
generalis vicarius omnium provinciarum.</p>
<p>
<add resp="ed">21.1</add> In insula Valcria familia Aransiensis possedit duas urbes titulo
marchionis, hae ergo urbes obnoxiae erant jure et dominio pleno familiae Aransionensi, et modo
Nassoviensi; hoc videbatur ignominiosum, ut florentes civitates subsint privato domino, status
ergo Zeelandiae eripuerunt ei has urbes et ei 100,000 obtulerunt titulo aequivalentis, urbes hae
erant Campoveria et Gressinga; Vilhelmus 4-tus id tolerare debuit. Anno '740. decessit Carolus
6. imperator; eius mors novis molestiis cumulavit domum Austriacam Saxonensem; Hispani, Galli,
Borussi omni ex parte lacessiverunt provincias Austriacas, Belgae ergo et Angli fideliter
succurrerunt Mariae Theresiae pecuniis et militiis, anno vero '44-o, cum Ludovicus 15. in ipso
Belgio Austriaco quaerere coepisset pro se, coacti sunt Belgae etiam in apertum bellum
condescendere cum Gallis, huius belli occassione Belgae in continenti rursus infeliciter
pugnabant, variasque faciebant Galli occupationes, ob neglecta munimenta et praesidia limitanea,
adeo ut Belgicas jam aliquot urbes occuparent Galli, populus ergo Belgicus murmurare, omnemque
huius infelicitatis causam in neglectam et vacantem<milestone unit="page" n="1-208"/> dignitatem vicarialem
reprimebant, tumultus primi in Zeelandia exoriebantur, nempe in urbe Campoveria insulae
Valcriae, in diversis ergo locis Vilhelmum 4-tum invitis magistratibus vicarium salutare
coeperunt, hos secutae sunt integrae urbes, hos provinciae et sic tandem extorta est per populum
vicarialis dignitas generalis, quae dignitas primum in hoc Vilhelmo 4-o generalis facta est,
negotiorum ergo bellicorum curam maximam habere coepit. Interim tamen Galli Bergam ad zonam
(Bergobzoom), locum munitum Belgii foederati expugnarint (provinciae generalitatis sunt loca,
praedia, urbes, quas Belgium foederatum possidet, sed non incorporative suo foederi, et quae
provinciae ex Belgio Hispanico avulsae et retentae dein per pacem sunt); hae provinciae
generalitatis ergo sunt subjectae foederato Belgio; alia est Trenczia provincia quae nec
foederata, nec subjecta est, sed tantum sub praesidio statum generalium vivunt. Talis urbs
generalitatis fuit Berga ad Zonam; status Hollandiae primi erant, qui Vilhelmo jure hereditario
et quidem ad utrumque sexum deferri statuerunt vicariatum et capitaneatum, ut scilicet Georgio
regi Angliae faverent, cuius gener erat Vilhelmus; et sic anno '47. et '8-o ab omnibus
provinciis ei delata est haec dignitas jure hereditario; imo etiam speciali titulo vicarii
generalis provinciarum generalitatis ornatus est, quem nullus adhuc habuit; anno '48.
claudebatur bellum Acquisgrani ob successionem Austriacam; Galli omnia restituere debebant
Belgis et Austriacis, Barrier Städte quidem maxima ex parte demoliti sunt Galli, urserunt ergo
Belgae, ut Maria Theresia reparari curet, sed ea se excusavit defectu sumptuum, et hinc
aliquantum restituta sunt praesidia, sed non omni ex parte. <add resp="ed">2</add> Exorti sunt in
Belgio tumultus per populum, in primis in Frisia, ob praestationem certi tributi Accis dicti,
seu tributi rebus fungibilibus impositi, hae accisae elocatae sunt privatis; jam generatim omnes
tales exarendationes tributorum sanae politicae contrariae sunt; tumultus hic tamdiu duravit
donec accisae haec sublatae fuissent, sed paulo post restitui debuerunt propter necessitates
publicas, sed sine elocatione.</p>
<p>
<add resp="ed">22.1</add> Anno '751. decessit Vilhelmus 4; reliquit filium minorennem, qui modo
adhuc nomine Vilhelmi 5-i praeest Belgio; hinc mater ut tutrix administravit eius munere, nempe
Anna, Georgii regis Angliae filia; munera militaria princeps Ludovicus Brunsvicensis
administravit; exorto anno '60.<milestone unit="page" n="1-210"/> inter Borussum et Austriacos bello se non
miscuerunt, sed principio suo constanter inhaerebant, et totos se commercio dabant. Anno '63.
Vilhelmus 5. 16 annorum agens inductus est in conventum statuum; anno '66. qua 18 perfecte
annorum majorennis declaratus est, duci Brunsvicensi titulum conspicuum mareschalli dederunt;
paulo post uxorem duxit Vilhelmus Fridericam Sophiam, moderni regis Borussiae Vilhelmi sororem,
defunctus rex Borussiae Fridericus cessit ei titulo dotis dominium Mondsfort, quod ipse prius
occupavit ex hereditate principium Aransionensium, nempe Vilhelmus primus rex Borussiae.</p>
<p>
<add resp="ed">23.1</add> Circa '775. annum scimus bellum enatum esse inter 13 provincias
Americanas et aulam Londinensem ut gentem metropolitanam, Ludovicus 16. rex Galliae se primus
miscuit his turbis, Americanos rebellantes pro liberis recognovit eisque suppetias misit per
Franklinum, ut Anglis molestias crearet; Hispani secuti sunt amicitiae causa Gallos; Belgae se
quidem indifferentes declararunt, sed spe lucri semper supportarunt Americanis et Hispanis
munitiones, arma <abbr>etc.</abbr>
</p>
<p>
<add resp="ed">24.1</add> Angli videntes de 13 provinciis jam desperatum esse cogitarunt ultionem
de Belgis sumere ut hostibus occultis; hinc anno '782. eis bellum indictum est inopinatissimum,
naves ipsorum, quae in omnibus maribus hinc inde vagabantur, ut gentis neutralis, intercipi
curarunt, ingentiaque damna Belgis intulerunt sibique profuerunt; anno vero '83. pacem fecerunt;
defectus fuit classis, quamquam status generales commiserunt Vilhelmo adornationem classis,
arguebant ergo Vilhelmum, quod ille colludat cum Anglis et sponte non adornet classim, haec res
internas turbas causavit in Belgio confecta jam pace, factae enim sunt accusationes omni ex
parte contra Vilhelmum, quod ille data opera hoc fecerit; status Hollandiae primi erant, qui eum
publice convicerunt et exauctorarunt per modum poenae quod commercium per ipsum tantum passum
sit; negotium hoc ad status generales etiam adductum est, ubi etiam pluralitate votorum
condemnatus, malis non nihil artibus; ducem vero Brunsvicensem relegarunt ex principibus, eique
pensionem 20,000 fl. ademerunt; interim conjux eius Sophia iter suscepit Hagam, ubi status
congregati erant, ea ergo intercepta est a tumultuantibus, retentaque est a suo itinere tamquam
suspecto;<milestone unit="page" n="1-212"/> numerus patriotarum seu rebellium semper crevit; interim rex Borussiae
Fridericus petiit satisfactionem ob injuriam sorori suae illatam, provinciae spreverunt hoc, non
sperantes bellum, interim Fridericus 24,000 militum suorum misit ad Belgicas provincias, quo
viso intra paucos dies dissipatus est totus exercitus adveneruntque Amsterodamum Borussi; status
generales haec videntes consenserunt in omnia quae rex Borussiae postulabat, et sic triumphabat
factio vicarialis, Vilhelmus in integrum restitutus est anno '787; ex rebellibus multi cassati
sunt; et rex Angliae et Borussiae in se assumpsit evictionem huius restitutionis vicarialis.</p>
<trailer>
<add>Finis statisticae Belgii foederati.</add>
</trailer>
<milestone unit="page" n="1-214"/>
</div>
<div>
<head>Statistica Historia Magnae Brittanniae.</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Regnum Angliae nomen Magnae Brittanniae sortitum est post unionem
incorporativam cum regno Scotiae, et tandem etiam Hiberniae regno; hoc tamen est tantum adnexum
regnum et nomine M. Brittanniae non venit. <add resp="ed">2</add> Duo haec regna Anglia et Scotia
insula compraehenduntur; antiquitus tota insula haec Albion dicebatur; 1000 et 100 annis ante
Christum natum populus Britarum incoluit hanc insulam, et ab eo tempore Anglia seu pars
meridionalis dicebatur Britania, pars vero septemtrionalis, seu Scotiae, dicebatur Chaledonia.
(<add resp="ed">3</add> Brittania ergo simpliciter est antiqua Anglia; Brittania Magna est hodierna
Anglia et Scotia; Brittania Minor est provincia hodiernae Galliae). <add resp="ed">4</add>
Antiquissimi nobis noti incolae Angliae sunt Celtae qui ex Francia in eam pervenerunt; vero
simile enim est Angliam cum Gallia prius connexam fuisse et terraemotu separata esse haec regna,
exiguum enim maris fretum Manch dictum intercedit; his Celtis se adjunxerunt Britae, incerti
originis populus, hique populi se conjunxerunt; non tamen vixerunt sub communi imperio hi
populi, sed in diversas civitates divisi, quarum quaevis suum principem habuit; ipsa haec
civitatum multitudo incremento eorum obfuit, bella continua inter se habuerunt seque
attriverunt; in hoc statu vixerunt populi, cum Iulius Caesar populos Gallicos subegisset;
subacta Gallia transcensoque freto binas expeditiones suscepit in Brittanniam 50 annis ante
Christum natum, neutra tamen effectum habuit; recessit ergo Caesar, obsides tamen secum accepit,
securitatis in Gallia vicina gratia; nempe Britae interim invadant Galliam.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Post Christum natum anno 46. regnante Claudio imperatore, Paulus Plautius
bellidux tertiam expeditionem suscepit profligatisque incolis subegit imperatori suo partem
huius insulae; fixo semel pede in insula hac, sub diversis imperatoribus susceptae sunt
expeditiones, sic 78. anno Vespasiano regnante Iulius Agricola dimidiam jam huius
insulae<milestone unit="page" n="1-216"/> partem, nempe totam Angliam hodiernam, subegit; hic Agricola primus
detexit Albion perfectam insulam esse, quod ad ea tempora Romani ignorabant. Scotia ergo tamquam
montosa, invia provincia immunis mansit eo saeculo a dominatu Romanorum, nomine Caledoniae,
perpetuasque molestias causarunt Romanis et Brittis Scotae, et sic Romani coacti sunt se
aggeribus, vallis et postremo etiam ducto muro se adversus Caledones munire intra Dumbritoniam
et Edinburgum; dein sub Hadriano linea haec rectificata et magis extensa est. <add resp="ed">2</add>
Sub Antonino Pio tertium vallum ductum est per Lollium Urbicum, sed nec hoc absterruit
Caledones; anno ergo 208. regnante Septimio Severo solidus altus murus erectus est ex vallo
Hadriani, nihilominus tamen continua bella intercesserunt inter hos populos, donec conjuncti
fuissent sub communi imperio. <add resp="ed">3</add> Intermedio tempore religio, mores, lingua
Romanorum inducta est in Angliam; exstincto imperio occidentali Romano per barbararum gentium
peregrinationes negligebant Romani Brittanniam tamquam remotam provinciam, militiam inde
eduxerunt, ipsos incolas, qui armis tractandis idonei erant, educebant, sicque desolatam
Valentinianus 3-us anno 446-o dereliquit penitus; sicque defensoribus imperanteque destituti
erant Brittae; coaluerunt ergo ut summum imperium deferant principi Vortiger, qui dux Cornubiae
erat; hic ergo bellum cum Scotis sustinuit, eos tamen arcere non potuit; hinc decretum est
vicinas gentes aliquas ex Germania evocandas esse contra Scotos; missis ergo nuntiis evocati
sunt ex Germania Angli, Saxones et Iuthi; hi populi Germani creduntur esse originis Saxonicae,
legunturque Alsatiam incoluisse, alii ipsos etiam Gothos, alii Frisios dicunt fuisse; venerunt
ergo complura milia horum sub ductu duorum fratrum Hengisti et Horsa. <add resp="ed">4</add> Vortiger
ergo his duobus praedium nobile Than et <add>?</add> contulit et haec fuit prima adquisitio
Anglo-Saxonum in Brittania; bellum ergo continuatum est contra Scotos, qui etiam repressi sunt
usque 550. annum Christi; Vortiger, ut Hengistum magis sibi devinceret, filiam Rhanennam ei in
uxorem dedit et ei praedium Kantium titulo dotis contulit; negotia vero ita permutata sunt ut hi
evocati Anglo Saxones dominium totius Brittanniae sibi attribuerent dominarentque Britannis, et
eorum dominium usque 1066. extenditur annum; tamdiu nempe dominarunt reges ex linea
Anglo-Saxonum. Devictis enim Scotis libenter habuissent Brittae si redivissent in patriam suam
Anglo-Saxones, aperte eos abigere non sunt<milestone unit="page" n="1-218"/> ausi, hinc eos affligere clam
coeperunt, ut sic sponte excederent; illi tamen aucti semper advenis patriotis ex Germania
restiterunt audacter Brittis eosque, cum ad arma deventum esset, devicerunt et subjugarunt eos
qui remanserunt; multa tamen milia Brittarum domi pressi in vicinam Franciam se receperunt et in
Gallia formarunt novam provinciam, quae hodiedum Brittania Parva, vel Minor dicitur, eorumque
duces se duces Brittaniae Minoris dicebant; subjugarunt ergo Anglo-Saxones sensim totam
Britanniam excepta provincia Vallia, quae numquam subfuit dominatui Anglorum ob situm suum; est
enim natura sua munita, et quasi secreta a caetera Britannia, et huc se receperunt etiam plurimi
ex antiquis Britis, et hi non sunt ita commixti cum aliis nationibus, quia quasi isolati
vixerunt; et hodie quoque incollae Valliae dicunt se unicos esse veros descendentes Britannorum.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Sicut Angli sensim subjugarunt provincias Britanniae, ita sensim 7 parva
regna enata sunt deinde in Britania, quorum gubernatio Heptarchia dicebatur; octavus erat status
Valliae, non conjunctae cum Anglia. <add resp="ed">2</add> Rex ultimus Brittarum, qui per Saxones
profligatus est fuit Cadvalodarus, hic in Galliam se recepit cum suis, qui spem omnem deponere
debuit recuperandi regni, cum plurimi ex suis peste attriti fuissent; hinc Romam se recepit et
monachus factus est. <add resp="ed">3</add> Saxones et Angli firmati in Brittannia nomen hocce
aboleverunt, et regnum hoc primi Angliam dixerunt, in hac tamen Anglia 7 regna minora erant,
nempe: regnum Cantium erat primum regnum per Hengistum 457-o anno fundatum. <add resp="ed">4</add>
Sussex, hoc condidit 491-o Ella. <add resp="ed">5</add> VestSex, hoc condidit Cerdicus anno 519.
<add resp="ed">6</add> Essex, ab Erquino anno 527. fundatum. <add resp="ed">7</add> Nordhumbria, Ida, anno
547, illud erexit. <add resp="ed">8</add> Ostanglia condidit Uffa 575. <add resp="ed">9</add> Mercia
Cridda anno 582. illud fundavit. <add resp="ed">10</add> Haec regna seorsim gubernabantur a suis
regulis, conjuncta tamen erant; haec regna diversa subibant fata per nuptias, hereditates, et
vim armorum donec ex heptarchia tardius enata fuisset monarchia. <add resp="ed">11</add> Religio
Christiana his temporibus coepit rursus aethnicis Anglo Saxonibus communicari; cum Brittis enim
extinctis exstincta est etiam religio Christiana, et aethnicismus per eos reductus; tamque bono
cum fructu coepit evangelium provulgari ipsis, ut adhuc ante finem Heptarchiae tota Anglia
Christianae religioni addicta fuerit; imo pulcherrima instituta religionis ex temporibus
heptarchiae repetenda est <add>!</add>;<milestone unit="page" n="1-220"/> ipse Denarius S. Petri per Idam
regem Vestsexiae anno 725. fundatus est, et quidem 19-a pars omnium facultatum quotannis; anno
780. Offa rex Merciae idem fecit; haec praestatio sub initium Elemosina regis dicta est, tardius
vero Peterpenz seu Denarius S. Petri dicta est; communis facta est sub Etelvolfo haec praestatio
anno 828., cum in monarchiam coalesceret Anglia.</p>
<p>
<add resp="ed">4.1</add> Regna haec aliquo tempore permanserunt numero 7-o, sed sensim partim per
nuptias, per hereditates, et bella coaluerunt in unam monarchiam, sub Egberto Vest- et Sussexiae
rege, anno 828.; mutavit dein titulum suum seque primus regem Angliae dixit; Egberto hoc
regnante Dani (populus septemtrionalis Europae) littora Angliae infestare coeperunt; tandem ad
interiora ausi grandes molestias causarunt Anglis, qui eos exturbare non potuerunt e suo regno;
hoc 877. anno accidit; fixerunt ergo in Nordhumbria sedes Dani ibique tolerari debuerunt, pace
cum ipsis inita; Egberto anno 836. mortuo successit filius Etelvolfus, qui Denarium S. Petri
intulit, decessit 858; aderant duo seniores filii Etelbaldus et Etelbertus, qui regnum
diviserunt. <add resp="ed">2</add> Etelbaldus anno 860. mortuus est, consequenter eius portionem
Etelbertus occupavit; is decessit anno 866, successit ei Ethelregus, tertius filius Egberti; hoc
regnante eggressi sunt Dani ex Nordhumbria Anglosque bello lacessere coeperunt; et Angli
necessitate circumventi pacem annuo tributo emere debuerunt; haec contributio Danegeld appellata
fuit; anno 872. mortuus est Etelregus, ei successit Etelfredus vel Alfredus, 4-tus filius
Etelvolfi; hic prudentia sua, arte bellandi, coepit erigere res Anglorum, a tributo Danorum eos
liberavit, Danosque repressit tardius, postquam illi ipsum sub initium fere ex tota Anglia
repressissent <add resp="ed">3</add> Anno 900. Alfredo successit filius Eduardus 1-us; anno 924.
mortuus est, eique in ordine successunt tres filii; Athelstanus senior filius primus successit;
anno 940. successit Edmundus, 946. successit ei tertius Edredus; sub tribus his nihil memoratu
dignum recurrit; Edredus hic se primus dixit regem Magnae Brittaniae, evanuit tamen hic titulus
iterum; anno 955. regnum devenit ad filios Edmundi, nempe ad Eduinum. <add resp="ed">4</add> 959.
regnum Brittaniae devenit ad Edgarem Pacificum; hunc singularibus laudibus cumulant scriptores,
hic<milestone unit="page" n="1-222"/> usque 975. vixit; ei successit Eduardus 2-us martyr, nam instigante noverca
sua ex insidiis trucidatus est, ut ex Elfrida noverca eius natus filius succederet, et reipsa
978. anno ei successit Ethelregus; ad haec usque tempora pace fruebantur Angli a Danis, sed
huius sub regis dominatu prorumperunt ex Nordhumbria, itaque terruerunt Anglos, ut Danos Lord
Danes, seu Dominos compellare coacti fuerint; diffusi sunt etiam Dani jam his temporibus per
totam Angliam; Ethelredus ergo rex Imprudens Danorum in necem conspiravit, deductum est in
effectum consilium, unoque eodem tempore multa milia eorum trucidata sunt; hanc injuriam ultus
est rex Danorum Zveno Barbae Fuscatae, validoque cum exercitu transivit in Angliam, seque cum
Nordhumbrianis suis conjunxit, et sic internecina clade Ethelredum fregit, eumque ultimario
<add>!</add> e regno suo excedere coegit, quamquam multa praestanter gesserit et viriliter
contra Danos, sed optima eius coepta perfidia generi sui Edvini de Stercia prodita sunt Zvenoni;
anno ergo 1012-o se recepit Ethelredus ad Brittanniam minorem Galliae; anno 1014. occisus est in
Anglia Zveno victor totius Angliae (fertur in exspoliatione ecclesiae Divi Edmundi repentino
ictu, quasi ab angelo capite plexus esse). <add resp="ed">5</add> Post huius funestam mortem
successit ei filius Canuthus; comparuit tamen Ethelredus cum exercitu, sed rejectus decessit
anno 1017. <add resp="ed">6</add> Ethelredo successit Ethmundus, qui ferrei lateris dictus est, seu
Ironside; continuatum est ergo bellum inter hos duos, belloque diu gesto convenerunt ut duello
dirimerent litem sanguinique suorum parceret; huius <add type="con" resp="ed">duelli</add>
<note place="foot">4.6 duelli:
belli MS.</note> occassione Canuthus vulnere sauciatus est primus, proin Ethmundo cedere
debuisset totam Angliam, sed imprudenti consilio se persuaderi coepit et permisit ut regnum ex
aequo dividerent.</p>
<p>
<add resp="ed">5.1</add> Interim Ethmundus adhuc tempore divisionis siccarie e medio sublatus est;
Canuthus ergo residuus convocatis statibus ex iis quaesivit an Ethmundi consanguineis quidpiam
juris esset in regnum Angliae, et cum status ad eius nutum responderent filios et fratrem
Ethmundi nihil superesse juris in regnum, Canuthus cum consensu Anglorum regnum totum obtinuit;
mortua ergo uxore sua duxit Emmam, viduam juvenem Ethelredi regis, laudabiliterque gubernavit
usque dies vitae suae Angliam, Daniam et Norvegiam; decessit anno 1036, tria sua regna divisit
inter tres filios suos;<milestone unit="page" n="1-224"/> Anglia obtigit Haraldo Leporipedi (ob cursum velocem sic
dictum); hic nulla re innotuit, imo nimia voracitas eius a scriptoribus exploditur; interque
commessandum repente decessit, tantaque voluptate et gaudio affecti sunt eius subditi ut
publicis festivitatibus celebrarent eius mortem; evocatus ergo est Canuthus 2-us frater eius ex
Dania, qui Durus dictus est, hic anno 1042. decessit, et cum eo stirps Danica exstincta est
Anglique liberati sunt a jugo Danorum. <add resp="ed">2</add> Ancipites Angli cui regnum suum
deferrent, inter proceres erat conspicuus comes Cantii qui ex stirpe Anglo-Saxonicorum principum
descendit; hic suasit ut regnum deferatur residuis in Francia principibus Anglo-Saxonicis, et
reipsa etiam comes Cantii Eduardus, confessor dictus, evocatus est; hic fuit filius Ethelredi ex
Emma natus; hic ergo nomine Eduardi 3-ii coronatus est, et cum eo stirps Anglo-Saxonica reducta
est; felix habuit imperium paceque usus est, exceptis praedociniis, quas <add>!</add>
Hiberni et Dani in littoribus exercebant; partem aliquam onerum publicorum remisit suis, ut eos
magis devinciret, Danegeld nempe sustulit, variis privilegiis cumulavit nobiliores,
consuetudines antiquas colligi et in codicem redigi jussit, et hic fuit primus codex scriptus,
et fundamentum hodierni juris Anglici, vocatur Common Law seu Communis Lex; ipse erat in
defectu, successionem ergo destinavit Etgardo Atheling, Eduardi filio, nepoti Edmundi Ironside,
hic unicus supererat ex stirpe Anglo-Saxonica; aliqui scriptores dicunt quod Eduardus Vilhelmum
2-um ducem Normanniae, qui eius cognatus fuit, obtulerit successorem; decessit Eduardus anno
1066; post eius mortem citra dubium jure sanguinis haeres fuit Etgardus, qui tamen infans erat,
tutela eius commissa fuit Haraldo comiti Vestsexiae, qui Godvini comitis Cantii filius fuit; hic
non contentus munere tutoris se ipsum regem obtulit populo, suppresso pupillo suo, multosque
nactus est adhaerentes, quorum opera usus regnum Angliae usurpavit; Normanni videntes opportunam
esse occasionem in turbido piscandi, collecta valida manu Haraldus Severus, rex Norvegiae
irrupit in Angliam, nempe in Nordhumbriam, ibique se cum Danis ibi degentibus conjunxit; enatum
est ergo bellum in quo superior evasit Haraldus comes Vestsexiae, profligatus est exercitus et
Haraldus rex Norvegiae ipse occubuit in hoc bello; inter haec Vilhelmus 2-us dux Normanniae
opportunitate uti coepit, collectis in Francia armatis venit contra usurpatorem Haraldum, in
provincia Sussexia exscendens multos nactus est adhaerentes, enata est pugna internecina 1066.
ad urbem Hasting, in qua Vilhelmus victor<milestone unit="page" n="1-226"/> evasit, Haraldus sagitta sauciatus
post aliquot horas mortuus est; dispersis ergo copiis eius arbiter rerum evasit Vilhelmus,
sibique regnum reservavit nomine Vilhelmi 1-i Conquestoris. <add resp="ed">3</add> Et hic induxit
novam in Anglia stirpem regnantem, nempe Normannicam (Normanni erant populus septemtrionalis ex
Nord et Mann nomenclaturam nacti, erant populus barbarus, idolatriae deditus, in Franciam
regnante Carolo Simplici magnantes <add>!</add> irruptiones fecerunt duce Rollone, ex qua
amplius ejici non poterant per Francos cumque iis foedus inire coacti sunt, et provinciam, quam
occuparunt, Normanniam compellarunt eisque reliquerunt, imo filiam Geysam Carolus Rolloni
desponsavit; ex hoc ergo Rollone descendit Vilhelmus hic ex parte mascula, ex femineo vero sexu
descendit ex Anglo-Saxonica stirpe). <add resp="ed">4</add> Clerum Anglicanum in partes suas una cum
Pontifice pellexit Vilhelmus horumque ope regnum sibi servavit, licet fortius jus haberet
Etgardus; initio favit vehementer Anglis, jura eorum omnimode defendit, sibi tamen prospexit
diversis modis et cautelis; sic securitatis gratia arma a ruricolis accipi curavit, conventicula
in civitatibus prohibuit. <add resp="ed">5</add> Bellis tamen distractus fuit, primum cum Valliae
incolis, quos fregit, et ad tributum solvendum eos adegit; aliud cum Scotis gessit, quorum rex
Malcolmus Audax perpetua praedocinia in Anglia exercuit, sed hic domatus coactus est vasallum se
profiteri Angliae, Vilhelmoque ut domino directo juramentum fidelitatis spopondit.</p>
<p>
<add resp="ed">6.1</add> Vilhelmus cum in Anglia moraretur, in Normannia reliquit filium suum
Robertum, qui nomine patris sui negotiis praefuit; hic vel ambitione, vel instigatus a Philippo
rege Galliae, petiit ut pater ei Normanniam cedat, et cum hoc negaret Vilhelmus, filius perfidus
in patrem evasit eique obedientiam negavit; admovit ergo Vilhelmus exercitum contra filium suum;
huius belli occasione filius Robertus patrem prostravit ex equo tuncque ejectis aliquot verbis
agnito patre ad pedes eius provolutus est veniamque patris obtinuit, et Vilhelmus ei cessit jure
pleno Normanniam; interim domi enatae sunt turbae; Scotae, Dani invaserunt Angliam, imo latuit
in ipsa Anglia contra eius personam conspiratio, per quam etiam Athelinus in solium Angliae
imponi debuisset, sublato Vilhelmo; haec tamen conspiratio prodita fuit per Vilhelmum; Athelinus
tamen tentavit irruptionem in Angliam ex Scotia, sed pedem referre coactus est; tandem ipso
Vilhelmo incitante conventio<milestone unit="page" n="1-228"/> est habita inter hos duos, ut Vilhelmus 4,000
marcarum auri ei annue pendat, Athelinus vero juribus suis renunciat; non obstante Vilhelmi
benevolentia et clementia tamen rursus turbas domi habuit, hinc cogitavit consilium et gubernii
rationem mutare, omnique severitate agere, jura convellere, tributa exscribere, proprioque
arbitrio omnia agere; his plures adhuc adversarios nactus est, et cum ad arma provolarent, ipse
armis restituit rebellesque fregit totaliter; post haec non sunt Angli ausi amplius ei
resistere, sed jugum eius usque dies vitae pertulerunt; interim Vilhelmus secundam expeditionem
habuit contra filium suum Robertum, qui per regem Galliae Philippum 1-um excitatus fuit, sed res
ad violentias non devenit; recepto ergo filio supplici in gratiam, cogitavit ultionem sumere de
Philippo qui ei tantas molestias caussavit; et reipsa etiam vires suos convertit in Gallos
domandos; hoc bello sibi mortem contraxit, febri enim correptus anno 1087. decessit.</p>
<p>
<add resp="ed">7.1</add> Reliquit tres filios: Vilhelmum Rufum, Robertum Normanniae ducem, et
Henricum Clericum. <add resp="ed">2</add> Vilhelmo reliquit Angliam, Roberto vero Normanniam;
Vilhelmus hic 2. usque 1100. annum regnavit, praeterito fratre suo seniore Roberto, agente
plerumque clero Anglico pro Vilhelmo; tumultus tamen hinc inde excitati sunt in regno, quos
fovit Robertus, qui irruptionem fecit in Angliam; verum profligatus Robertus in amicam
descendere debuit conventionem, ut nempe ad dies vitae permaneat Vilhelmus 2. in regno, eo
exstincto ad Roberti descendentes derivetur successio, sed non ad Vilhelmi; dein 3,000 marcas
auri quotannis sibi stipulavit ex Anglia Robertus. <add resp="ed">3</add> Post hoc bellum Robertus se
expeditioni sacrae accinxit; legitur tantas summas eum <add>!</add> profudisse in has
expeditiones ut ipsam Normanniam oppignorare coactus sit fratri suo Vilhelmo; domi Vilhelmus
saepissime turbas et molestias habuit, ob male contentos quosdam cum suo imperio adhaerentesque
Roberti; composuit tamen partim vi, partim bonis et blanditiis; habuit etiam bellum cum Scotis.
<add resp="ed">4</add> Primum feliciter gessit, nexumque vasalistiae renovare coactus est Malcolmus
rex Scotiae; secundo bello disperso toto exercitu ipse Malcolmus cum filio suo seniore obiit;
legitur etiam principatum Valliae sibi subjecisse, interim hoc tardius evenit; obnoxios reddidit
eos, tributumque jam prius debitum<milestone unit="page" n="1-230"/> ultro quoque solvere coegit; decessit
Vilhelmus anno 1100. <add resp="ed">5</add> Sagitta in venatione trajectus est casu per nobilem
quempiam Tirrel. <add resp="ed">6</add> Mortuo eo, cum Robertus abesset in expeditione cruciata,
Henricus Clericus regnum sibi arripuit nomine Henrici 1-i, quod etiam usque 1135. tenuit, partim
pollicitationibus, partim minis et astutiis aulicis sibi derivendo; ille omnia antiqua jura
partim abolita reduxit novisque auxit edicto quod Chartam libertatum nuncuparunt, diversas
praestationes populo remisit, cives ipsos ad conventum publicum admisit per suos deputatos; cum
Scotis foedus inivit, ut haberet auxilia ab extus, si domi turbae enascerentur, duxitque
Mathildam Etgardi regis Scotici sororem (haec fertur diris devovisse omnes ex se descendentes,
eisque maledixit, quia elicuit votum castitatis et coacta inivit matrimonium; et reipsa omnes
eius descendentes infelices erant). <add resp="ed">7</add> Interim Robertus, cui mors fratris
innotuit, pedem referre coepit in patriam, collectisque in Normannia militibus in Angliam
irrupit, sed exiguo cum effectu; firmatus enim fuit jam Henricus; hinc pacificationem etiam cum
hoc fratre inivit, ut nempe ei 3,000 aureorum solvat; imo redux in Normanniam etiam hanc
pensionem ei condonavit; paulo post tamen eum paenitudo invasit paenitudineque correptus
repetiit pensionem suam; Henricus videns, quo negotium tendat, et quod frater ultimo etiam ipsum
regnum repetere posset, copias suas traduxit in Normanniam, ut fratrem ibi compescat; reipsa
dissipatis eius copiis ipsum Robertum cepit eumque captivum in Angliam transmisit, ducatumque
Normanniae conjunxit cum Anglia, eumque per 30 annos in carceribus detinuit usque dies vitae;
conjunctio haec Normanniae cum Anglia Francis summe displicuit ob potentiam Anglorum; hinc
Vilhelmum filium Roberti instigarunt ad recuperandum ducatum suum; coactus est ergo Henricus
Clericus expeditionem in Franciam suscipere; pax tamen paulo post confecta est ea conditione, ut
Vilhelmo filio Roberti detur expectativa ad comitatum Flandriae, Normannia vero cedat Vilhelmo
filio Henrici Clerici; Vilhelmus tamen Roberti filius in conflictu occubuit, cum jura sua ultro
prosequi vellet; anno 1120. naufragio perivit Vilhelmus filius Henrici, una cum tota familia
sua; hoc Henricum mirum in modum afflixit cum unicus eius filius esset, cogitavit ergo ad
Mathildam filiam suam successionem devolvere; eam ergo Henrico 5-o imperatori in uxorem dedit,
sed Henricus improlis decessit; hinc eam collocavit Godofredo Plantagenetae, qui Fulconis
ducis<milestone unit="page" n="1-232"/> Antegavensis filius erat, egit dein tota contentione, ut status Mathildae
et suis successoribus concederent successionem, quod etiam assumpserunt status, eique homagium
praestiterunt in vivis existente Henrico, qui paulo post nempe 1135. decessit, et in eo
exstincta est haec stirps; non tamen stirps Plantagenetica successit, sed Stephanus Blesensis;
hic fuit comes Bononiae (de Blois); hic ergo post mortem Henrici Primi absente in Normannia
Mathilda sibi usurpavit regnum Angliae; natus fuit ex Stephano patre, et Adela filia Vilhelmi
Conquestoris, proin sorore Henrici Clerici; hic ergo remisit onera populo, nobiles privilegiis
cumulavit, nobilibus erectionem moeniorum admisit, et his artibus usque dies vitae, nempe usque
1154. se in regno conservavit; cum aula Gallica foedus inivit; habuit filium Eustachium, pro hoc
solicitavit filiam Ludovici 6-ti regis Galliae Constantiam, quam etiam obtinuit; turbas tamen
perpetuas habuit; primi erant Scotae, qui eum infestarunt; accessit dein bellum, quod Mathilda
ei intulit ex Normannia, cui ingens copia Anglorum adhaesit; ad Lincolnam ergo pugna decretoria
habita est, in qua fortuna favebat Mathildae; captus enim est Stephanus, et exercitus eius
fugatus, sicque inducta est solemniter Mathilda Londinum; petierunt status, ut Eduardi leges
communes restituat libertatemque omnibus priorem concedat, verum illa adhaesit; interim profugit
Stephanus Blesensis ex carcere seque recepit ad eas partes, quae faciebant cum Scotis bellumque
novum parabat in Mathildam, et reipsa etiam bellum indixit ei eamque throno decedere coegit et
in Normanniam recedere; Henricus tamen filius Mathildae collecto in Gallia conspicuo exercitu
irrupit in Angliam; Eustachius filius Stephani recte hoc tempore repentina decessit morte,
destitutus ergo successore inclinabat in Henricum et sponte amicam obtulit, coaluitque pax, ut
donec Stephanus viveret permaneat in throno Angliae, verum eo defuncto ad successores Mathildae
devolvatur; et reipsa 1154. decessit Stephanus Blesensis, ei successit Henricus 2. fundator
stirpis regnantis Plantageneticae; quae stirps 331 anno regnavit; Henricus hic usque 1189.
regnavit; fuit filius Mathildae et Godofredi Plantagenetae comitis Antegavensis (Anjou); hic
inter potentissimos reges Angliae recensendus est, auxit limites regni sui, hereditate cum
Anglia conjunxit Normanniam ut unicus Mathildae haeres; titulo paternae hereditatis accepit in
Gallia comitatum Antegavensem, provinciam Turonensem et comitatum Meduanum (Anjou, Turenne,
Maine) titulo dotis per uxorem suam Eleonoram,<milestone unit="page" n="1-234"/> filiam ultimi comitis Aquitaniae
Vilhelmi; haec Eleonora nupta fuit Ludovico 7-o regi Galliae, eam tamen post aliquot annos
repudiavit, factam ergo liberam duxit Henricus perque eam conjunxit cum Anglia Aquitaniam,
Vasconiam et Pictavium (Guienne, Gascong, Poitou); Hiberniae insulam amplissimam etiam conjunxit
cum Anglia, quae modo regni titulo gaudet; ad haec etiam tempora vixerunt in hac insula barbarae
gentes liberae et independentes; cogitatum ergo fuit de populis his ad humanitatem et virtutes
reducendis; expeditionem ergo suscepit cum consensu Pontificis in incolas insulae, qui
ceteroquin perpetua bella inter se habebant; eo enim tempore florebant hi status: Minster,
Lainster, Mead, Ulster, Conaugth in Hibernia, quorum principes in statu belli perpetui vivebant
inter se; his ergo usus turbis, unam provinciam post aliam devicit, donec totam insulam sibi
subjecisset, et ab eo tempore permansit conjuncta nomine Dynastiae cum Anglia; Henricus hic
auspicatissimum habuit regnum, nulloque bello gravatus fuit per primos viginti annos; postquam
vero cum clero suo et aula Romana in contentiones devenisset, gravissimis molestiis oneratus
est; voluit enim Henricus, ut causae ecclesiasticorum coram foris saecularibus decurrerent
contra immunitatem personalem clericorum; huic decreto se opposuit archiepiscopus Cantuariensis
Thomas Beccet cum caetero clero; res ad pontifices devenit, nempe ad Calixtum 6-tum, odebat
<add>!</add> ergo rex hunc primatem ex corde; hoc sciverunt aulici, duo ergo nobiles
juvenes Thomam sacra facientem ad altare trucidarunt; haec ergo caedes imputabatur Henrico
maximaeque enatae sunt turbae in regno excommunicatusque est; ut ergo sibi consuleret
abalienatosque animos suorum subditorum reconciliaret, coactus est necessitati cedere,
publicaeque poenae subjicere per triduum. <add resp="ed">8</add> His turbis accessit bellum cum
Scotis, et turbae cum filio suo Henrico; ille enim videns se exosum populo esse filium suum
corregentem fecit eique homagium praestari fecit per ordines; filius hic per malevolos
excitatus, quasi parens omne jus et imperium in se detulisset, ille ergo inconsultus suffultus a
Gallis collectis copiis contra patrem suum processit; hoc videntes Scoti etiam irruperunt in
Angliam; hoc bellum anno 1183. emersit; Henricus tamen res laudabiliter gessit, repressit bis
ambos hostes, in Scotia amplam provinciam Huntingthon occupavit, Gallosque recedere coegit; post
hoc bellum decessit Henricus eius filius, jus ergo successionis devolutum est ad Richardum
secundogenitum; hic habuit sponsam destinatam Adelam Ludovici 7. regis Galliae filiam.
<add resp="ed">9</add> Legitur ipse Henricus parens occultos<milestone unit="page" n="1-236"/> amores coluisse cum
Adela; per hoc ergo Richardus incensus arma contra patrem corripuit turbasque concitavit contra
patrem, his malis correptus in gravem incidit morbum, in quo etiam decessit anno 1189; ei
successit Richardus (Cor Leonis) filius; pacifice regnum adivit, sed 1190. progressus est in
expeditionem sacram cum Philippo 2-o rege Franciae pluribusque aliis principibus minoribus; anno
sequenti '92-o Tolomaidem oppugnarunt, hic jam inter ipsos principes enatae sunt turbae, nempe
inter Leopoldum archiducem Austriae et Richardum, dein etiam inter Philippum et Richardum, qui
Philippus ceteroquin offensus fuit Richardo, quod sororem Adelam non duxerit; cum enim insulam
Cyprum expugnassent, incidit Richardo in oculos Perengaria principissa Navarrae, haec amoenitate
sua adeo irretivit eam, ut ipsam in uxorem acciperet; hanc insulam expugnatam plerumque viribus
et sumptibus Anglorum cessit Richardus Guidoni Lusignano ultimo regi Hyerosolimitano per
Saladinum expulso, ea conditione ut regnum Hyerosolimitanum cedat Richardo; hoc ergo Gallos
pessime habuit, hinc ipsi omnes obices posuerunt Richardo, finaliter ipsum plane deseruerunt ex
invidia; videns hoc Richardus, ne domi suae turbas conciet, hinc fidem solemnem exegit Philippo
ne domi turbas excitet, et eius provincias invadat; quod tamen servare non contendit Philippus;
Richardus pacem cum Saladino fecit domumque reversus est; Richardus brevioris viae causa per
continentem redivit, insidiatus ergo est ei Leopoldus archidux Austriae; transvestivit se ergo
<add type="con" resp="ed">Richardus</add>
<note place="foot">7.9 Richardus: Henricus perperam MS</note> sed agnitus
et interceptus est, et per 15 menses retentus est donec non 100,000 marcarum argenti se
redimeret; interim domi Ioannes frater, qui provincias administrabat fratris sui, usurpavit
regnum seque regem obtrusit fratremque nec admisit; exarsit ergo bellum, in quo Richardus fracto
Ioanne regnum suum, sed desolatum recepit; sed in Gallia eo peius stabant negotia; Philippus
enim domum rediit, Normanniam invasit; expeditionem ergo suscepit in Gallos eosque reppulit ex
suis provinciis, sed in obsidione oppidi exigui sagitta vulneratus perivit anno 1199.
<add resp="ed">10</add> Post eius mortem, cum Richardus heredes non haberet, Iohannes frater ei
successit, quamvis ex Godofredo fratre seniore Iohannis adesset Arthur filius, ad quem spectabat
jus succedendi; hic ergo nomine Ioannis 1-i (Sine terra) successit cooperante clero, et matre
sua; Arthur fuit<milestone unit="page" n="1-238"/> jure matris suae Constantiae dux Brittanniae minoris; cum ipse
viribus destitueretur, appellavit ad Philippum 2-um regem Galliae, juratum Angliae regni hostem,
reipsa emersit bellum, quod tamen Iohannes ex sententia gessit, anno tamen 3-o et 4-o belli
Galli feliciores multas occupationes fecerunt, hinc Philippo optimas pacis conditiones obtulit,
nempe cessit filio Philippo omnia loca occupata in provinciis feudatariis Gallicis, si is
Blancam sororis Ioannis filiam duxerit (Blanca haec Alfonsi ducis Castiliae, et Eleonorae filia
fuit); pacificationem hanc lubenter subscripsit Philippus, et sic Ioannes in pacifico usu
permansit regni usurpati. <add resp="ed">11</add> Ioannes paulo post duxit comitis Engulismensis
filiam Isabellam, quae jam desponsata fuit comiti Hugoni de La Marche; haec familia comitum
Marcanorum conjuncta fuit sanguine cum aula Parisina, offensa ergo etiam aula Gallicana fuit per
has nuptias; comes ergo Marcanus se conjunxit cum Arthuro, et ipsis se etiam Philippus adjunxit
rex; verum et hoc bellum feliciter satis gessit Iohannes, imo 1202-o solemnem victoriam retulit
de foederatis ad Rotomagium, in quo conflictu Artur una cum sorore sua Eleonora captus est;
Artur paucos post dies decessit in carceribus, non sine suspicione violentis mortis, Eleonora
vero diu adhuc vixit in carceribus usque '240. annum; mater Arthuri accusationem fecit apud
Philippum de cede filii sui, proin de felonia indirecta; petiit ergo ut Philippus tamquam
dominus directus Ioannis in Gallia exuat eum feudis in Gallia (felonia enim indirecta intercedit
inter cognatos et agnatos, quod fuit Arthurus intuitu Iohannis). <add resp="ed">12</add> Philippus
accusationem lubenter suscepit, citavit ergo Iohannem, qui tamen armis suis confidens non
comparuit, ex contumacia ergo convictus est, et exutus declaratus est omnibus feudis Gallicanis,
processumque est ad executionem per Gallos, sed Iohannes cum potenti exercitu advenit eosque ad
Iuliomagum fregit; paulo post tamen coactus est Iohannes indutias facere cum Philippo ob turbas
in ipsa Anglia Hiberniaque, enatae sunt per Scotos et Valenses; redux ergo ad Angliam fregit
Scotos, Valenses et Hibernos per duos annos indutiarum; elapsis iis in Gallia fractus est
indutiasque in duos annos fecit; pressit tantis bellis subditos suos, contra privilegia
Anglorum; hinc odio esse coepit Anglis eique denegabant sumptus, in his circumstantiis accessit
etiam contentio cum Inocentio 3-o pontifice habita ob vacantem archiepiscopatum Cantabourgensem;
jus electionis huius episcopi erat penes monachos cistercitas S. Albani, praemissa regis venia
et commendatione, monachi ergo hi proprium abbatem suum sine venia regis elegerunt, rex
ergo<milestone unit="page" n="1-240"/> rejecit electionem eorum, jussitque episcopum Nordvicensem eligi, quem et
monachi territi elegerunt; neuter horum cedere voluit dignitate sua, recursus fiebat ad
Inocentium 3-um; hic rejectis duobus jussit cardinalem Stephanum de Lancton eligi, qui etiam
electus est, et cum rex manuteneret episcopum, interdixit Pontifex usum omnium sacrorum, et per
tres annos obstinaciter quivis inhaesit suo plano donec tandem Ioannes cogeretur morem gerere
Pontifici, et episcopos et monachos, quos prius rex dispulsit, in integrum restituat
<add>!</add>, hoc cum rex non faceret, Pontifex vero pertinaciter inhaereret, iratus rex
pepulit omnes monachos, episcopos ex suo regno ad Italiam, Pontifex hoc inaudiens excommunicavit
Iohannem, regno suo exuit, Angliamque Philippo 2-o regi Galliae donavit et suis successoribus,
imo cruciatam expeditionem praedicari curavit contra Ioannem, sub plenariarum indulgentiarum
appromissione; videns Ioannes serio apparatus in Angliam fieri ubique, clam reconciliatus est
Pontifici per cardinalem Anulfum, omnes monachi restituti sunt, damna ipsis illata resarcita,
imo totum regnum Angliae solemni edicto declaravit feudum Sedis Romanae, imo 1000 marcas argenti
promisit quotannis Romano Pontifici solvere velle, 700 ex parte Angliae et 300 ex parte
Hiberniae, et adhuc denarium S. Petri reduxit; haec omnia negotia arbitrarie fecit Iohannes,
hinc totum regnum infensum ei redditum est; effectus horum non aliter mitigare potuit, quam
concessis novis praerogativis, editaque Charta magna Libertatum; Pontifex vero, cum recurreret
Ioannes ad eum ob limitatam et annihilatam activitatem suam, Chartam hanc Libertatum delevit et
annihilavit; emersit ergo bellum attrocissimum in ipsa Anglia ob quod, cum neminem adhaerentem
haberet, fugit in Scotia ubi etiam anno 1216. decessit.</p>
<p>
<add resp="ed">8.1</add> Emersit ergo lis inter Ludovicum filium Philippi 2-i, cui status Angliae
deferebant, et filium Iohannis Henricum; aderant tamen aliqui ex proceribus Angliae, qui Henrico
favebant infanti; plurimum tamen in flectendis animis statum contulit Vilhelmus comes
Bembrocensis sanguine Henrico junctus; ad extremum ipsi status a Gallis desciscentes Henricum
agnoverunt legitimum successorem patris Vilhelmumque tutorem elegerunt et curatorem, qui mox
bellum contra Ludovicum gerendum habuit, qui vi armorum Gallicorum se throno<milestone unit="page" n="1-242"/>
Angliae intrudere voluit; reipsa Vilhelmus ad Lincolnam eximiam victoriam retulit de Gallis in
continenti, dein etiam copias auxiliares mari vicit et dissipavit, Ludovicumque coegit pedem
referre in Galliam, et sic anno 1218. Ludovicus juri suo renunciavit; anno 1224. majorennis
declaratus est Henricus 3-us et ab eo tempore solus gubernavit Angliam; prima cura Henrici fuit
antiquas injurias a Gallis illatas circa feudorum amissionem in Gallia vindicare, hinc binam
expeditionem suscepit in Galliam, sed irrito cum effectu; hinc anno '59. pacem facere debuit ob
injurias et turbas domi exortas, sicque renunciare debuit juri in 5 provincias Galliae;
Ludovicus tamen 9-us rex Galliae cessit Henrico ex parte Aquitaniae aliquas urbes et praedia.
<add resp="ed">2</add> Praecipua causa turbarum in Anglia enatarum sub Henrico fuit, quod Henricus
limites auctoritatis suae non nihil extendere coeperit, in praejudicium Chartae magnae, accessit
quod populum tributis gravaverit ob bella sua cum Gallis. <add resp="ed">3</add> Ipse Denarius S.
Petri, aliaeque clericorum exactiones, quae connivente rege fiebant, exosae summopere erant
populo, curia enim Romana circa haec tempora 60,000 marcarum extrahebat quotannis ex Anglia, ubi
tamen ipse rex solummodo 50,000 marcarum percepit; ingens multitudo Itallorum irrepsit in
Angliam circa haec tempora, ob jus patronatus Romani Pontificis in Angliam, leguntur enim simul
et semel 300 Itali missi fuisse in Angliam, ut ibi accomodantur; hae ergo causae exosum
reddebant regem toti populo; exarsit ergo anno 1260. bellum in Anglia, rebelles sibi elegerunt
Simonem Montforcium; victus tamen et captus est a Simone Montforcio una cum fratre Richardo et
filio Eduardo ad Leves anno 1264; rex fere per annum detentus est in carceribus; filius tamen
eius Eduardus elapsus est reperitque modum sibi ingentem numerum asseclarum comparandi, validas
copias comparavit congressusque est anno '265. cum Montforcio; in hoc conflictu Eduardus
solemnem victoriam retulit ad Evesham; sic patrem et patruum suum liberavit; victis rebellibus
Eduardus invitavit rebelles ad arma deponenda pacemque cum rege ineundam, confirmatio Chartae
Magnae fuit fundamentum pacificationis; anno ergo '266. facta est pax, vixit postea usque '272.
annum intra limites potestatis suae pacifice; ad tempora huius Henrici 3-ii referri debet origo
parlamenti inferioris; prius enim in parlamento tantum status et ordines tam ecclesiastici, quam
proceres residebant; anno vero '264. etiam deputatis communitatum et urbium locus perpetuus
datus est nomine parlamenti<milestone unit="page" n="1-244"/> inferioris. <add resp="ed">4</add> Simon enim Montfortius
convocavit primus etiam deputatos civitatum et communitatum adversus Henricum, et ab eo tempore
permanserunt perennes duae camerae.</p>
<p>
<add resp="ed">9.1</add> Defuncto Henrico 3-o successit filius Eduardus 1-us post Conquestorem,
absens erat in expeditione, hinc fere integro anno vacabat thronus; sine tamen difficultate
adimit regimen suum; hic formidabilis fuit exteris Gallis et Scotis, suis vero carissimus; jura
enim eorum intacta reliquit; Valensem populum subegit, legibusque Angliae subegit, defecit enim
stirps ducum Valliae anno '284. enatisque domi turbis Eduardus in rem suam usus turbis eorum eos
subjugavit; et ab eo tempore primogenitus, seu haeres coronae gaudet titulo principis Valliae;
anno '290. incertum ex qua causa ex omnibus provinciis suis ejecit Iudaeos. <add resp="ed">2</add>
Suscepit etiam expeditionem in Scotiam, eamque jure clientelari subjugavit; in Scotia enim
extincta est stirps regnans, aderant tamen familiae duae, quae cognationis vinculum allegabant,
nempe familia Baleol et Brutze; inter has duas familias per 6 fere annos durarunt turbae de
successione, donec determinatum fuisset ad utramque pertinere familiam successionem, hac
occasione usus est Eduardus; promisit enim Roberto Brutzeo, quod ei successionem deferre velit
vi armorum suorum, si se vasallum Eduardi professus fuerit, eique juramentum fidelitatis
deposuerit, hanc enim oblationem, ut praejudiciosam, rejecit Brutzeus; convertit ergo Eduardus
se ad Ioannem Baleolum, hic aliter sentiens subscripsit omnibus petitis Eduardi, qui etiam
potenti exercitu irrupit in Scotiam et Baleolum coronari fecit, et tunc tam rex Baleolus, quam
status Scotiae juramentum fidelitatis deposuerunt Eduardo. <add resp="ed">3</add> Successive accidit,
ut penitudo corriperet regem Scotiae una cum statibus, qui regem ipsum concitarunt contra
Eduardum, medio tempore vero egerunt apud Gallos pro auxiliis adversus potentem Eduardum,
irritarunt Hibernos etiam et Valenses, his omnibus constitutis Iohannes rex publice declaravit
homagium a se et statibus suis praestitum esse irritum, esse nullum, cum sine jure praestitum
sit, metuque tantum extortum; Eduardus vindictam sumens validum exercitum induxit in Scotiam
eosque coercuit repetitis cladibus; regem Ioannem captum in Angliam secum abstulit, universum
ergo regnum noviter juramentum ei deposuerunt, et quidem non ut domino directo, sed ut absoluto
domino Scotiae; reversus in Angliam Eduardus, rursus turbae in Scotiae enatae sunt et tunc
Robertus Brutzeus irrepsit in<milestone unit="page" n="1-246"/> thronum Scotiae; Eduardus ergo cum 40,000 militum
irrupit in Scotiam, verum in hoc itinere decessit Eduardus; etiam contra Gallos bellum gerebat
Eduardus, contra Philippum Pulcrum; praetextus belli ex Aquitania sumptus est, quae ad haec
tempora ad Angliam spectabant; conquerebantur ergo Galli, quod Aquitaniae incolae violentias
exerceant in Gallos; Philippus ergo tum quam vasallum suum evocavit Eduardum ad componendam
causam hanc, et cum non staret citationi bellum ei intulit Philippus, hoc bellum non optime
gessit Eduardus, imo '297-o anno coactus est indutias inire cum Philippo ut contra Scotos se
convertere possit, et tunc Isabella filia Philippi desponsata fuit Eduardo principi Valliae
filio Eduardi regis.</p>
<p>
<add resp="ed">10.1</add> Defuncto anno '307-o Eduardo ei successit filius Eduardus 2. qui sub
tutela matris sui <add>!</add> regimen adivit, nuptiae statim contrectatae sunt cum
Isabella filia Philippi, per sponsam suam recepit Aquitaniam totam a Gallis; maiorennitatem
attingens spes a se conceptas fefellit suorum, ad arbitrium enim suum omnia dirigens odium
incursit omnium, posthabitis omnibus proceribus totus ad astu Petri Gavasto Galli pendebat ipse
rex, urgebant parlamenta remotionem huius viris, sed incassum. <add resp="ed">2</add> Anno '314.
bellum adversus Robertum Bruceum Scotum restauravit Eduardus 2; Scoti totis viribus resistentes
reppulerunt Anglos feliciter quamquam 30,000 Scotorum contra 100,000 Anglorum pugnare coacti
sint; haec infausta expeditio auxit odium nationis in Eduardum; decessit interim Gasto, sed
adfuerunt illico duo Hugones Spenser, eius indolis homines, ex his filius Hugo Spenser totum
animum Eduardi captivavit; hic primus fuit, qui semina dissensionum sparsit inter regem et
Isabellam, ob suspicionem occulti amoris cum Mortimerio sustentati; regina ergo cum Mortimerio
pluribusque aliis maioribus a rege defecerunt, Spenserosque aperta factione persecuti sunt, adeo
ut ad arma provolutum sit, rexque coactus sit arma contra subditos arripere, seditiosos rex
fregit, capita intercepta seditiosorum supplicio affecit; Mortimerius tamen ex carceribus
profugit seque in Flandriam recepit; Isabella ipsa profugit in Galliam una cum principe Valliae
Eduardo ad Vilhelmum comitem Hannoniae, quem ut captaret filium suum Eduardum desponsavit
Philippinae filiae Vilhelmi comitis, sicque partim<milestone unit="page" n="1-248"/> ex Flandria partim ex
Hannonia attractis ad se malecontentis Anglis exercitum sat validum contrexerunt, cumque eo
digressi sunt in Anglia ductu Mortimerii; rex irrito conatu restitit, fracto enim exercitu suo
ipse rex captus est, convocatis ergo ordinibus judicatum est, quid cum rege faciendum sit,
productis gravaminibus suis, conclamatum ergo est ut rex abdicare cogatur filio suo dignitatem
regiam; necessitati cedere coactus in Eduardum 3-um filium suum transtulit regnum suum; ipse
vero Eduardus ductus de carcere in carcerem per ludibrium tandem '327o anno occisus est, eius
vero fautores Spenserii cum ceteris cunctis occisi sunt omnes. <add resp="ed">3</add> Eduardus 3-us
sub tutela matris suae et Mortimerii gubernavit regnum; primum curae fuit Isabellae Scotos, qui
mirum in modum se jam erexerunt, reprimat rursus; ut ergo se reficere possint Angli, pacem cum
Scotis inire cogitarunt, et quidem anno '29. renunciarunt Angli omni juri in Scotiam paxque
composita est; pax tamen haec non diu floruit, videbatur enim praejudiciosa pax Eduardo regi,
hinc ingens odium contraxit in matrem suam et Mortimerium, maiorennis enim evadens remota ab
aula matre ab anno '333. in arctissima custodia eam habuit usque '59. annum, quo defecit,
Mortimerium vero publice suspendi curavit Eduardus; inter haec fomes dissensionum accensus est
inter Gallos et Anglos, ob exstinctam lineam regnatricem in Gallia; Eduardus ergo praetendit
titulo matris suae Isabellae successionem; Philippus enim 4. rex Galliae habuit 3 filios, aetate
maximus Ludovicus 10. decessit, unicamque filiam reliquit Ioannam; post mortem Ludovici enatae
sunt turbae de eo, num Ioanna filia vel Philippus frater Ludovici succedere debeat; nulla enim
lex positiva, nulla consuetudinaria habebatur pro hoc casu; status et ordines erant contra
successionem feminarum, ne sic devolvatur regimen ad exteros principes, statuta ergo est Lex
Salica, vi cuius omnes feminae in perpetuum exclusae sint a successione in regno; Salica dicitur
indubie a populo Salico, qui hodie in Hollandia existit, apud quos lex haec vigorem habuit,
fragmentumque huius legis repertum est; Philippus ergo nomine 5-i exclusa Iohanna successit,
etiam hic mortuus est paulo post absque heredibus; ei successit Carolus 4-tus, tertius filius
Philippi 4-i, etiam hic<milestone unit="page" n="1-250"/> sine heredibus decessit, eius mors ansam praebuit
Eduardo regi Angliae ad postulandam successionem; Philippus 3. fuit communis stipes, ex eo
descendit 4-us, ex hoc Ludovicus, Philippus 5. et Carolus descendebat; jam mater Eduardi fuit
Isabella, Caroli 4-i soror. <add resp="ed">4</add> Alia linea fuit comitum Valensiae, Philippus enim
3. habuit filium Carolum comitem Valensiae, hic vero Philippum comitem Valensiae, hi ergo duo
praetendentes erant, Eduardus ex linea seniore, Philippus vero ex juniore; Eduardo videbatur
obstare Lex Salica, sed ille dicebat se non esse feminam, sed tantum jure feminae quarere
successionem, proin legem eam non posse habere locum; interim Philippus eo negotium perduxit, ut
statueretur lex qua non tantum feminae, sed etiam omnes ii viri, qui jure feminarum successionem
quaerunt, excludantur; vi huius legis Philippus rex renunciatus est ex stirpe Valesiae
Eduardusque exclusus; Eduardus juvenis initio consensit, imo ipse in Franciam discedens Philippo
6-o intuitu feudi Aquitaniae ei juramentum homagialem praestitit in Ecclesia S. Damiani; interim
concurrentes diversae circumstantiae mutarunt mentem Eduardi; in ipsa enim solemnitate praestiti
homagii comparuit Eduardus ut rex Angliae corona, castro et calcaribus ornatus, jussus est ergo
deponere diadema suum, quod juvenis perplexus etiam fecit, mordebat haec ignominia Eduardum,
irritatus est etiam per aulicos suos, quod tam facilis fuerit in cessione sua; anno ergo '336.
renovavit jus suum, imo titulum et scutum regis Franciae assumpsit, bellumque Philippo indixit;
etiam in Scotia bellum exarsit circa haec tempora, regnante Davide Bruczeo, quaesivit ipse
Eduardus occasionem belli, ut jura sua antiqua in Scotiam recuperare possit, quibus mater
Isabella renunciavit, instigavit ergo Baleolum ipsum contra Bruzeum eumque armis suis sustinuit,
annoque '331. ejecit Davidem Baleolumque reposuit, qui in gratitudinem contestandam ei homagium
praestitit, dominumque suum directum agnovit; movit post hac composita valido cum exercitu, per
Hannoniam et Flandriam irrupit in Franciam; bellum hoc diuturnum fuit inter has duas nationes
perque plures reges continuatum; anno '340. Angli solennem victoriam retulerunt de Gallis, ad
quam multum contulit, quod comes Robertus Artesius, maximus hactenus Eduardi hostis, diversis
machinationibus a partibus Philippi avulsus Eduardo se adjunxerit; Philippus enim 40,000 suorum
beneficionarium Flandriam versus deduci voluit, Eduardus hoc resciens impositis etiam navibus
oppressit fere omnes<milestone unit="page" n="1-252"/> in mari; fractis semel Gallis fortunam ultro quoque
continuavit Eduardus; Tornacum celebrem urbem obsidione cinxit; interim in Scotia conversio
facta est: David Bruczeus Eduardum Baleolium dejecit e throno, haec res pessime habuit Eduardum,
hinc cum Gallis in annum unum indutias fecit et digressus est adversus Davidem in Scotiam; annus
tamen citius elapsus est quam aliquid decerni in Scotia potuisset, hinc Davidem coactus est in
solio relinquere; redivit ergo in Galliam, ubi in Normannia praecipue magnas progressiones
fecit, continuatum est bellum usque '46, quin aliquid notabile contingeret, anno vero hoc die
26-a Augusti ad opidum Crepiacum in Piccardia Angli conspicuam victoriam de Gallis retulerunt,
in hac pugna 30,000 Anglorum 100,000 ad internecionem ceciderunt, solummodo in loco pugnae
30,000 Gallorum permanserunt, cecidit comes Alenconius frater Philippi cum 1500 nobilibus et
illustribus viris, ipse etiam Ioannes rex Bohemiae (hic caecus ad utrumque oculum erat, tamen
bellum ingressus est), imo altera die 7,000 tironum ad castra Philippi proficiscentium
inciderunt in Anglos et ad unum occisi sunt omnes. <add resp="ed">5</add> Causae huius victoriae
potissimum hae erant: Philippus fecit planum ipse aggrediendi Anglos, cum autem Angli nimis
longe distarent, delassato cum exercitu venit ad recentissimos, jam instructos Anglos, qui eos
solide aggressi sunt; dein Galli in via pluvia oppressi uti sagittis non poterant humectatis,
quod Angli incommodum non habebant; etiam ex ducibus Gallicis feruntur quidam Philippo infensi
fuisse. <add resp="ed">6</add> Dein Angli secum ducebant 3-a vel 4 tormenta aenea, quorum usus primus
in orbe terrarum nobis notus fuit; territi ergo Galli per inauditum fragorem facilem reddebant
victoriam Anglis.</p>
<p>
<add resp="ed">11.1</add> Dum haec in Francia agerentur David Bruczeus injuriam sibi inlatam
ulciscere volens cum 60,000 Scotorum irruptionem in Angliam fecit, sed contra ipsum processit
valido cum exercitu Isabella uxor Eduardi eumque non modo reppulit, sed ipsum Davidem captum
Londinum deducit.</p>
<p>
<add resp="ed">12.1</add> Anno '346. praeclaras res gesserunt Angli in Francia, plurima loca in
Aquitania et Pictavio expugnarunt; anno '348. Caletum urbem expugnarunt Angli; pari fortuna
bellum continuatum est usque '356. annum, quo anno Eduardus rex filium suum Eduardum
Nigrum<milestone unit="page" n="1-254"/> misit ad res Gallicanas gerendas, hic a lateribus patris sui semper erat,
exercitatissimusque erat in negotiis belli; Eduardus hic Niger per res praeclare gestas in
Gallia ingens nomen sibi peperit, praesertim per victoriam anno '357. relatam; hoc anno in
Galliis regnavit jam Ioannes Bonus post Philippi decessum; eo anno 8,000 Anglorum circumdata
erant per 60,000 Gallorum, Angli ergo de victoria desperantes pacis conditiones proposuerunt,
Galli vero superbientes eas res respuerunt; Angli ergo decreverunt se fortunae et virtuti suae
committere, Eduardus 8,000 suorum intra vineas infra montes collocavit, etiam in dumeta et
silvulas suos retraxit, Galli ergo ardentes cupidine Anglos delendi dispersi eos hinc inde
persecuti sunt, praecipue equitatus Gallorum; Angli ergo sagittarum jaculatu equos eorum
petierunt, divisosque reppulerunt, qui dein equites in fugam acti maxima damna in peditatu
Gallico fecerunt, sic turbatum exercitum Angli adorti sunt junctis viribus, internecinamque
cladem ipsis intulerunt; ipse rex Galliae Ioannes et eius filius junior captus est ab Anglis,
tres vero seniores eius filii fuga se salvarunt; eodem hoc anno David Scotiae regno restitutus
est, praestito litro 100,000 librarum sterling, et cum scriptores nil memorent de aliis
conditionibus, videtur Eduardus rursus renunciasse juri suo eminenti.</p>
<p>
<add resp="ed">13.1</add> Interim filius Eduardus felicissime res in Galliis gessit; confusis enim
rebus per absentiam regis diversa praedia et urbes occupavit Eduardus; interim enim in Gallia
Carolus Delphinus Galliae regnum administravit, cui ob juventutem dexteritas deerat, ipsi
proceres reverentiam debitam ei detrectarunt; populus vero impatiens tantorum onerum nisi vi et
coactione administrabat subsidia, et complurimis in locis in motus abierunt; occasione horum
tumultuum rustici adversum nobilitatem insurrexerunt, qui cum bellum sequi debuerint,
exsugiebant subditos omni ex parte; cogitavit quidem Carolus de pace ineunda, sed Angli per
potentiam suam evecti inauditas conditiones ipsis praescripserunt; interim Galli domi turbis
distracti cum nullo modo se sustinere potuerint, cedere necessitati coacti, amplexi sunt pacis
conditiones, intermediatione Pontificis; conventus ergo legatorum habitus est Bretignii anno
'360, ubi 8-a Maji bellum, quod 24<milestone unit="page" n="1-256"/> annis arserat, terminatum est.
<add resp="ed">2</add> Conditiones pacis erant hae: Galli omnia ea cedebant Anglis, quae intra hos 24
annos occuparunt Angli, proin mansit Anglis Aquitania, Pictavia, provincia Engoulismensis,
Comitatus Ponticus, urbs Caletum (Calais) cum portu, urbs Quina, cum nobilissimo praesidio;
Galli praeter haec pro redemptione regis sui coacti sunt 3,000,000 aureorum persolvere, summam
pro iis temporibus stupendam; dein coacti sunt pignora securitatis relinquere personas illustres
30, inter quos erat filius regis Ludovicus, et frater regis; et erga omnia haec Eduardus juri
suo in Franciam renunciavit. <add resp="ed">3</add> Rex ergo Ioannes anno '360. redivit negotiaque
regni sui moderatus est usque '64. anno, quo anno ipse Ioannes Londinum reversus est e dubia
causa, nam obses filius eius Ludovicus ex Anglia profugit, se ipsum ergo obsidem dedit, incertum
an ex metu vel alia de causa; aliqui scriptores asserunt eum amoribus matronae cuiusdam
irretitum fuisse in captivitate sua, et ad eam invisendam profugisse Parisis, et sic etiam post
7 menses mortuus est Londini; et sic Carolus 5-tus sub nomine Sapientis regnum capessivit resque
Galliae summopere desolatas restaurare coepit. <add resp="ed">4</add> Eduardus rex filio suo in
remunerationem praeclare gestorum negotiorum Aquitaniam ei <add>!</add> cessit; suscepit
expeditionem in Castiliam Eduardus Niger, cum ibi Petrus Crudelis et Henricus de dignitate
decertarent; adstitit ergo Petro Crudeli, qui etiam in integrum restitutus est, sed in hac
expeditione contraxit morbum phytisicum (hecticum) ex quo non amplius curatus est; aerarium suum
exhausit per bellum hoc, hinc tributa suorum auxit, per hoc alienavit animos a se suorum, qui
ceteroquin in Carolum 5. regem Galliae inclinabant, coeperunt ergo clam proceres subjectarum ab
Anglis provinciarum cum Carolo 5. conferre eique se rursus subjicere cupiebant; ut ergo causa
belli detur, detulerunt Eduardum Nigrum ut vasallum domino suo directo Carolo, ob imposita
tributa et onera; hac occasione usus Carolus diem dixit Henrico regi Angliae ad se defendendum,
superbo responso remissi sunt ablegati, hinc ex contumacia convictum exutum declaravit omnibus
feudis paxque superior irrita pronunciata est anno '368. <add resp="ed">5</add> Eduardus in Angliam
discedens belli dispositiones fecit, verum iis inmortuus est; interim Carolus adscitis animis
suorum fere totam Aquitaniam Anglis eripuit; interim anno '377. ipse Eduardus rex animi dolore
oppressus est, ei<milestone unit="page" n="1-258"/> successit infans 11 annorum Richardus 2-us nepos, filius
Eduardi Nigri; administrabatur regnum per tutores, concurrentibus tamen sinistris his
circumstantiis Galli felicissimos progressus fecerunt, ad quos non parum contulit pestis in
Anglia exorta et in Gallia translata, item et bellum Scotense quod Angli sustinere debuerunt;
his omnibus factum est, ut Galli ab Anglis omnia feuda excepta Brittania minore et duabus
urbibus receperunt, nempe urbe Burdegela et Bajona.</p>
<p>
<add resp="ed">14.1</add> Richardus hic 2. infelix habuit regimen; omnibus enim malis statim ad
initium vexatus est, bellis tot quot, peste, et ex his enata malecontentione suorum subditorum,
per introducta nova onera, primi erant rustici, qui in nobiles et sacerdotes conspirarunt, cum
ab his onerati et pressi fuerint; hos tamen motus oppresssit, sed mox nobilitas ipsa consurrexit
contra eum; cassavit enim parlamenta quae se ei obposuerunt in tributis exscribendis, dein suo
arbitrio coepit omnia agere; nobiles ergo conspirare in eius interitu coeperunt sicque coactus
est reconciliari nova conventione cum suis subditis; majus malum ei imminebat ex conspiratione
quorumdam agnatorum in vitam et personam suam; praecipuus ex his fuit comes Lancastrensis, qui
accitis aliquibus proceribus in eius vitam conspiravit; supressa tamen est haec conjuratio
multique ex proceribus, ipse comes Lancastrensis ultimo supplicio affectus est; Henricus tamen
comes Lancastrensis se fuga salvavit in Galliam ibique clam exercitum conquisivit; ubi Richardus
nil mali suspicans genio suo indulgens in Hiberniam discessit, interim ergo Henricus comes cum
exercitu comparuit in Anglia; Richardo vero nuncius adferri non potuit, referunt enim scriptores
quod per septimanas contrarius ventus flaret, qui impediret communicationem cum Hibernia, et cum
ei etiam nunciatum fuisset, moram nexuit in Hibernia, aliis committens negotia sua; qui cum
mediis destituti fuissent, exercitum colligere non potuerunt; advenientem ergo Richardum
Henricus comes exercitu validissimo stipatus eum <add>!</add> cepit et ad abdicationem
regni in carceribus coactus est; post eius detronisationem Henricus, qui negotia ubique optime
gessit, rex nomine 4-i electus est per proceres, tardius Richardum trucidari curavit, cum
videret turbas propter eum enasci multosque inclinare in eum throno restituendum, et sic per
dethronisationem<milestone unit="page" n="1-260"/> Richardi Henricus comes rex est proclamatus; cum hoc rege
incepit stirps Lancastriensis regnare, quae per Eduardum 3. conjuncta fuit cum Richardo; habuit
tamen Henricus per 13 regiminis sui annos perpetuas molestias cum suis agnatis; sic vivente
adhuc Richardo exarsit conjuratio contra Henricum 4-tum ad restituendum Richardum, cui
conjurationi adstabant Galli, detectam tamen supressit Richardumque, ut pomum discordiarum,
sustuli in carceribus curavit sub initium anni 1400; hanc conspirationem duae aliae secutae
sunt, quos tamen omnes suppressit; Scotos concitarunt contra eum agnati, sed et hoc bellum pari
fortuna et dexteritate terminavit; Valliae incolas etiam concitarunt contra eum, et in ipsa
Anglia turbas excitarunt: sed cum unionem eorum impediret prudentia sua, fregit utramque partem
malecontentorum; profugi rebelles se in Scotiam receperunt, et cum his paulo post proruperunt in
Angliam, sed et ex hac parte sibi securitatem procuravit; inter haec anno '413. decessit;
reliquit filium Henricum nomine 5-ti; hic in prima aetate sua exiguas spes de se fecit, admotus
tamen regimini eminentissimus Angliae regum evasit, curam suam eo direxit, ut nomen et gloriam
gentis suae recuperaret in Gallia; praetextum belli sumpsit ex jure Eduardi 3-ii in regnum
Galliae; occasionem optimam nactus est ex turbis in ipsa Gallia enatis, eo discessit, ut per
ablegatos Carolo 6-o regi Franciae nunciaret, ut decedat regno suo, quod jure proaviae suae
Isabellae ipsi competit, verum repulsam passus bellum Gallis indixit; eo tempore bello intestino
impliciti erant Galli; nam Carolus 6. successit patri suo Carolo 5-o qua minorennis, sub tutela
ergo aggressus est imperium, propter hanc tutelam jam enatae sunt lites et turbae inter
proceres, cum vero ipse regnare coepisset, Carolus 6. mente captus est delirareque coepit,
indiguit ergo administratore, hinc inter Ludovicum ducem Aureli fratrem Caroli 6-ti, et
Philippum ducem Burgundiae, patruum Caroli enatae sunt lites attrocissimae, donec status et
ordines Philippo ob experientiam rerum gerendarum dignitatem hanc deferrent; non obstante hoc
Ludovicus non cessit, sed se ingessit in curatelam et hinc totum regnum dividebatur in
Burgundicam et Aurelianensem factionem, inter quas ad arma quoque<milestone unit="page" n="1-262"/> deventum est
non nunquam. <add resp="ed">2</add> Decessit quidem inter haec Philippus, sed Ioannes Intrepidus
filius eius jus patris sui sustinuit; inter haec Henricus 5. magno cum exercitu in Normanniam
irrupit, paulo post conspicuam victoriam retulit de Gallis ad Azincurt, in qua multa milia caesa
et capta sunt Gallorum; victricia arma sua longe lateque protulit per totam Normanniam; negotia
eius non parum adjuvit, quod Ioannes Burgundiae dux clam foedus cum Henrico iniverit eumque
adjuverit, et sic usque '419. annum totam Normanniam subjecit; in ipsa aula enatae sunt turbae
inter reginam Isabellam et Carolum Delfinum et patrem Carolum 6-tum propter zelotipiam; Carolus
enim rex licentiosam et effrenorum morum uxorem suam Isabellam (Bavaram natione) repudiavit,
instigante non nihil filio Carolo; Isabella ergo vindictam spirans ipsa Henrico 5-o se
associavit, ut filium tanto certius excludat e regni successione, contra quem eo majus odium
concepit, quod eam thesauris et pretiosis, quae multis annis corrasit, spoliari curaverit
pecuniasque in negotium belli impendi suaserit. <add resp="ed">3</add> Carolus Delfinus, ut partem
factiosorum imminuat, cepit consilium perimendi Ioannem Intrepidum, invitatum ergo, simulata
amicitia, Ioannem trucidari curavit; hoc factum arripuit dein mater Isabella ad perdendum filium
suum, hinc conspiravit cum Philippo Bono filio Ioannis; hinc a parte deficientes a rege et
regno, rem communem cum Anglis fecerunt; in urbe Treca procudebant consilia sua cum Henrico 5-o,
citatus est Trecam, ut se purgaret, et cum non compareret, exul declaratus est hereditatisque
indignus; Isabella cum Philippo peculiari tractatu Henrico adserta est successio in Francia, et
pro maiori robore Isabella filiam suam, sororem Caroli Delfini ei in uxorem dedit,
constitutumque est, ut vivente Carolo 6-o Henricus tantum titulo administratoris et regentis
gaudeat, eo vero defuncto succedat Henricus; ipse rex debilis persuasus est ad ratihabenda haec,
imo ipsum parlamentum adactum est haec subscribere anno 1420; his oleum igni affusum est, bellum
enim omni ex parte exarsit; Henricus, cum in aestu maiore exercitu suo acceleraret iter,
contraxit morbum, in quo etiam defecit anno '422; ei successit filius Henricus 6-us, qui etiam a
rebellibus ut rex Franciae agnitus est; erat quidem minorennis, hinc patrui duo Ioannes dux
Betforczius, qui<milestone unit="page" n="1-264"/> Francia praeerat, dux vero Godfredus Glocester in Anglia
praeerat; primis annis ad maximas incitas redactus est Carolus Delfinus, seque recipere coactus
est ad sterilissimas extremas provincias, etiam sicarii pro eo interficiendo emissi sunt;
interim diversis circumstantiis emergentibus se rursus erexit, non parum contulit ad eius
fortunam Puella sic dicta Aurelianensis; comparuit nempe puella quaedam, vilis originis, quae
dicebat se divinitus missam fuisse, promisitque consilia optima et eventus felicissimos, si
exercitum ei committeret; promisit urbem Aurelianensem ab obsidione Anglorum
<gap/>, dein promisit coronationem regis Caroli Remis; haec puella indubie ab ipso
Carolo instigata fuit, ut superstitiosorum et desperantium militum animos erigeret; successit
stratagema hoc, milites Galli, qui jam in procinctu erant Carolum deserere, erecti per hoc
resumptisque animis Anglos ab obsidione reppulerunt; Angli vero hoc rescientes desperare
coeperunt, Carolus ergo per medios hostes cum suis perrupit Renos usque, suique coronationem
suscepit, puella vero haec tardius ab Anglis intercepta ut saga combusta est.</p>
<p>
<add resp="ed">15.1</add> Alia causa felicium progressum Caroli sunt enatae dissensiones inter
Philippum Bonum et Betforcium, ob quas Philippus reconciliatus est Carolo eique adhaesit contra
Anglos; causa dissidiarum fuit Iacobina, quae duci Glocesterio nupsit repudiato Ioanne marito
suo proximo agnato Philippi, Philippus ergo Bonus bello in ipsa Anglia petiit Glocesterium; anno
'431. Henricus Parisiis quidem coronatus est in regem Galliae, sed hoc non multum praefuit, in
praeceps enim ruebant negotia Anglorum in Gallia; videntes enim urbes Galliae res Caroli erectas
esse, sponte se ei subjecerunt; ipsa Parisina urbs, postquam 17 annis subesset Anglis, anno
'436. Carolum recepit ut regem legitimum; his temporibus, nempe '444, indutiae initae sunt cum
Gallis, et tunc jam in Anglia enatae sunt turbae et conjurationes adversus Henricum; enatis his
turbis Carolus sub praetextu excessuum ab Anglis patratorum indutias rupit, et sic bellum usque
'453. continuatum est; his bellis Carolus non tantum suas provincias, sed etiam feuda Anglorum
recuperavit, et Anglos ex universa Francia excepta urbe Caleto ejecit.</p>
<milestone unit="page" n="1-266"/>
<p>
<add resp="ed">16.1</add> Lis exorta est in Anglia inter Henricum 6-tum eiusque lineam
Lancastrensem, et inter lineam Iorc seu Eboracensem, quae lis dicebatur lis inter duas Rosas;
Lancastrenses enim rosa rubra, Iorc alba utebantur; dicebant enim Eboracenses Lancastrienses
injusto possidere regnum Angliae; videbant enim Eboracenses alienatos esse animos Anglorum a
Henrico 6-o ob male gestas res Gallicas, dein segnis Henricus Margarethae uxori et ministris
petulantibus negotia omnia regni commisit; Richardus ergo Eboracensis primus consurrexit contra
Henricum sibique conatus est procurare regnum ex eo, quod utraque haec stirps descendat ex
Eduardo 3-o; nam tertius filius Ioannes dux Lancastriae erat proavus Henrici 6-ti, quartus vero
Eduardi filius erat Edmundus, ex quo descendit Richardus Eboracensis; sed Richardus hic per
sexum femineum descendit ex Lionello secundogenito filio Eduardi 3-ii, ergo duplici ex jure
petiit et postulavit successionem, quamquam Lionellus nunquam ad successionem devenisset; erupit
ergo bellum inter hos duos; ad initium Richardus Henricum devicit, et ipsum quoque cepit, et
tunc Richardus protector renunciatus est; interim Henricus ex carceribus elapsus est
restauratisque rebus suis vicit et profligavit Richardum ad Hyberum ad annum 1455; interim
Richardus comes Varvicensis, agnatus Richardi profugi, aggregatis suis fregit Henricum eumque
cepit; redux ergo Richardus Iorc denuo renunciatus est protector; constitutum ergo est ut
Henricus dignitati suae renunciet, Richardus protectoris titulo gaudeat, eoque decedente eius
lineam spectet successio, non Henrici; haec tamen pax non fuit diuturna; uxor enim Henrici
Margareta ad Scotiam profugit, ibi valido exercitu comparato irrupit in Angliam contra
Richardum; occassione huius conflictus Richardus captus est et trucidatus cum multis aliis
eiusque exercitus fractus, seditiosi tamen filium Richardi Eduardi <add>!</add> titulo
regio insignitum substituerunt parenti anno '61; hic devicta regina dissipatisque aliis rex
proclamatus est nomine Eduardi 4-ti, primusque fuit ex Eboracensi stirpe; Henricus 6-tus fugit
in Scotiam elapsus ex carceribus, comparuitque cum exercitu, tam felici cum successu, ut cogeret
Eduardum Londino excedere et in Belgium se recipere; rursus redux profligavit Henricum eumque
cepit et incarceravit; denuo profugit et rursus captus est; comparuit interim Margareta cum
exercitu ex Francia, sed circumdata ab Richardi militibus capta est ipsa regina una cum filio
suo 18 annorum; Eduardus hic juvenis in conspectu patris sui Henrici 6.<milestone unit="page" n="1-268"/>
trucidatus est, dein ipse Henricus manu propria fratris Richardi tranfossus est, regina vero
magna summa pecuniae restituta est Gallis; anno ergo '471. terminata est haec tragoedia; anno
'72. bello petitus est Eduardus 4. contra <add>!</add> Ludovicum 11. regem Galliae
instigante Carolo Audaci duce Burgundiae, ut Ludovicus 11. ad limites reduci possit, sed
Ludovicus corruptis ministris Eduardi effecit ut Eduardus exiguum quid bello contra ipsum
effecerit, imo dein recesserit etiam; anno '478. Eduardus etiam fratrem suum Georgium curavit
trucidari; sub idem tempus contra Scotos bellum gessit, qui prioribus temporibus semper Henrico
adhaeserunt; eos devicit, urbem Barbic cum territorio, quod Henricus eis cessit, recepit.
<add resp="ed">2</add> Interim Ludovicus 11. fracta domi suae liga in se conflata sprevit Eduardum
eiusque petitiones surdis auribus excepit; hinc Eduardus ei bellum inferre decrevit, sed ei
immortuus est anno '483; ei successit filius 11 annorum Eduardus 5; eius tutor fuit matris
frater, C. Richmundus, sed hic paulo post per Richardum fratrem Eduardi 4-i ejectus est tutela
sua, non tamen contentus tutela invasit ipse regnum favente comite Buccincanio, potenti viro, eo
potissimum ex capite, quod Eduardus 4. fuerit spurius filius Richardi ducis Eboracensis, proin
illegitimus; ipse vero Richardus, cum figuram patris referat, sit verus filius patris sui
Richardi, hinc invaso regno Eduardum 5. in Tover includi curavit ibique trucidari curavit,
tardius vero ipsum ducem Buccincanensem perimi curavit, cuius opera rex factus est, cum enatis
inter eos simultatibus in Richardum conspiraret; paulo post etiam Annam Denevilis, uxorem suam,
curavit trucidari ex eo, quod decreverit in uxorem accipere Elisabetham, sororem interfecti
Eduardi juvenis, formosissimam virginem; ob inauditas has crudelitates complures conjurationes
in eum factae sunt, imprimis comes Richmundiae, qui cum Buccincanio in Richardum conspiravit;
profugit territus morte Buccincanii in Belgium, collectis ibi copiis venit in Angliam, ubi
innumeros asseclas habuit; cruenta intercessit pugna inter hos duos, in qua Richardus lethali
sauciatus vulnere decessit ad Bosfordium, totusque exercitus eius fractus est; omnibus ergo
laetantibus Henricus comes Richmundiae nomine 7-i coronatus est; hic ex stirpe Tudorensi fuit,
proin per eum nova stirps regnans inducta est, quae usque Elisabetham continuata.</p>
<milestone unit="page" n="1-270"/>
<p>
<add resp="ed">17.1</add> Henricus hic fuit filius Margarethae Sommerset, quae fuit ex domo
Lancastriensi orta, et Edmundi Tudor, qui fuit frater uterinus Henrici 6-ti, et fuit comes
Richmundiae; conquieverunt post hanc victoriam turbae in Anglia, et sic in abbatia monasteriensi
solemniter coronatus est Henricus; Henricus Eduardum comitem Varvicensem, qui filius Georgii
erat, qui frater Eduardi 4-i erat, incarcerari curavit, ne turbas ei excitet; fuit enim ultimus
surculus ex domo Eboracensi; post haec Henricus matrimonium inivit cum Elisabetha, Eduardi 4-ti
filia et sorore Eduardi 5; sic lites inter duas rosas per hoc matrimonium terminatae sunt
amicabiliter; non deerant tamen malevoli, qui molestias causarent Henrico; sic producebant
adhaerentes Eboracensis stirpis hominem larvatum, quem dicebant Eduardum Varvicensem, eique
deberi regnum, quamvis verus Eduardus in Tower inclusus detineretur; hic larvatus fuit filius
pistoris; sed Henricus 7. produxit publice in ecclesia S. Pauli verum Eduardum Varvicensem ad
confundendos malevolos; res tamen eo advecta fuit per potentiores alios, qui fovebant hunc
larvatum, ut ipse Henricus in periculo versaretur; postremo tamen fregit Henricus seditiosos
capto larvato hoc Lamberto Simnel, quin potius se sponte subjecit Henrico qui ei etiam gratiam
fecit, et ad culinam eum retrusit pro lixa. <add resp="ed">2</add> Contra Carolum 8-vum Franciae
regem expeditionem suscepit cum Maximiliano Archiduce Austriae; Anna enim Brittaniae desponsata
fuit Maximiliano, interim Carolus 8. eam persuasit, ut relicto Maximiliano ei nuberet, quod
etiam contigit; alia causa fuit, quod occiso in bello Carolo Audaci duce Burgundiae Carolus 8.
sequestraverit Burgundiam ut feudum Gallicum; anno ergo '489. bellum ei illatum est; hoc tamen
bellum non omni ex parte bene gestum est, cum rursus in Anglia <add type="con" resp="ed">turbae</add> enatae
sunt, malecontenti enim producebant larvatum hominem, quem dicebant Richardum principem, quem
tamen Richardus rex occidi curavit; hic larvatus Becking Varbeck qui filius Judaei baptisati
fuit, et per Margaretam viduam suffultus fuit, imo ipse Carolus 8. rex Franciae eum etiam
recognovit verum esse Richardum eumque ad aulam suam recepit regemque Angliae recognovit -- hic
larvatus eo audaciae perduxit, ut in Hiberniam transiret, ubi etiam totum fere regnum ei
adhaesit, inde in Scotia digressus est, ibi Iacobus rex eum recognovit eique in uxorem dedit
cognatam unam eique copias dedit; his omnibus suffultus cum exercitu venit in Angliam; interim
et has molestias redux in<milestone unit="page" n="1-272"/> Anglia superavit Henricus 7; initio quidem feliciter
se gessit larvatus Varbek, sed dein fregit eum, imo dein Henricus in Scotiam irrupit, Iacobum ad
internecionem vicit eumque ad pacem coegit; tandem ubique pressus se gratiae Henrici commisit,
qui eum incarcerari curavit, profugum vero in furcam agi curavit; hoc tempore ultimum principem
Eduardum ut perduellem capite plecti curavit anno '497. <add resp="ed">3</add> Et ab hoc laudabiliter
gessit imperium; inter <add>!</add> Iacobum regem Scotiae sibi reconciliatum procuravit
anno '501. matrimonium cum sua filia Margaretha, ex hoc matrimonio ducebant praetensiones suas
reges Angliae tardius in Scotiam; dein etiam inter filium suum Arthurum et Catharinam
Arragonicam regis Hispaniae Ferdinandi Chatolici conciliavit matrimonium, haec tamen nuptiae non
sunt consumatae, nam praemortuus est Arthur; et sic desponsavit Henricus 7. eam filio sui
juniori Henrico, qui dein patri successit. <add resp="ed">4</add> Anno '509. decessit Henricus 7-us
postquam ob praeclare facta sua nomen Salomonis Angliae sibi promeritus fuisset; avaritiae tamen
summae notam a se avertere non potuit; successit ei Henricus 8-us; sequenti anno nuptias cum ea
celebravit, non ex amore, sed magis ex reverentia erga patrem suum; secundum eius factum fuit
populi desideriis satisfacere circa onera et oppressiones, et reipsa duos finantiae ministros
patris sui Hambson et Iudley anno '510. publice capite plecti curavit. <add resp="ed">5</add> Circa
haec tempora fervebat Liga Cameracensis, ex qua dein Liga Sancta enata fuit, huic Ligae Sanctae
etiam Henricus 8. adstitit ob socerum suum Ferdinandum Chatolicum, et pontificem Iulium 2-um,
nihil tamen memorabilis actum est per hoc bellum, anno dein '513. pacem plane inivit cum Gallis,
quod maxime cardinali Volsejo, qui primarius minister Henrici erat et a Gallis obligatus fuit,
adscribi debet, indolique Henrici, quae valde mutabilis erat et inconstans. <add resp="ed">6</add>
Anno '513. Scotae irruperunt in Angliam, sed repressi sunt anno '14. et '15. accepta clade.
<add resp="ed">7</add> Cum Francisco rege Galliae etiam initum est foedus, quo Henricus renunciavit
pro se et suis successoribus juri in provincias Gallicas, Franciscus vero 50,000 imperialium
annue pendendorum promisit; haec '526. et '7-o agebantur. <add resp="ed">8</add> Circa haec tempora
praedicabat in Germania Lutherus et Calvinus, Lutherus sacramentorum numerum impugnavit duoque
tantum statuebat sacramenta, ipse ergo Henricus, in literis versatissimus, refutavit Lutherum
edito a se opusculo, Romanus ergo Pontifex ad perennem<milestone unit="page" n="1-274"/> remunerationem huius zeli
eum Protectorem fidei cognominavit, Leo 10-us; mutavit tamen paulo post zelum suum Henricus,
defecit enim cum toto regno suo ab aula sua; Henricus enim, cum 20 annis cum uxore sua Chatarina
vixisset, indifferens erga eam factus, eam repudiare voluit; accessit ergo Romanum Pontificem
7-um Clementem per legatum suum petiitque divortium, verum Pontifex, ne aulam Arragonicam
offendat, non consensit in illud; rex ergo ipse fecit divortium quoad mensem et thorum,
honorifice tamen habebatur semper Chatarina; interim Henricus Annam Bolenam formosissimam
virginem procabatur; interim Pontifex duos cardinales deputavit ut dijudicent negotium,
Chatarina tamen protestabatur adversus hos judices, Volseum et Campesium, petiitque ab ipso
Pontifice cognosci negotium; interim Henricus recurrit ad accademias exteras ut illi judicent,
et unanimi consensu decretum est matrimonium ejus esse incestuosum; proposuit rem statibus et
parlamento, et in eandem sententiam abiverunt status; ipse Thomas Cranmer primas regni pertracto
in sententiam suam clero Anglicano adhaesit regi; his omnibus perfectis non attenta sententia
Pontificis publicavit divortium, cui dein maxime obfuit card. Volseus, quamquam initio favisset
sententiae regis -- voluit enim Henrico conciliare sororem Francisci regis Galliae; hoc cum
innotuisset Henrico, eum ex gratia sua ejecit, imo tardius capite plecti curasset eum, si in via
mortuus non fuisset; anno ergo '32. duxit Annam Bolenam; enatae sunt ergo lites gravissimae
inter Clementem 7-um et Henricum, unusque alium omni possibili modo vexavit; Henricus annatas et
confirmationes abolevit, reditusque Pontificis ex Anglia restrixit et prohibuit; Pontifex vero
anno '534. edidit bullam qua matrimonium primum Henrici declaravit non incaestuosum, sed
validum; Henricus ergo anno '35. sustulit appellationes ad sedem Romanam fieri consuetas, quae
semper cum taxis conjunctae erant; interim ipsi status et ordines consentientibus episcopis se
separarunt ab ecclesia Romana schismaque fecerunt, proin [Pontifici] omnia jura adempta sunt
Pontifici regique delata sunt omnia ea jura, quae prius Pontifici competebant; hinc introducta
fuit specialis juris jurandi formula, qua regis hanc potestatem recognoscit jurans; hoc
Iuramentum Supremaciae dicitur; erant quidem multi, qui nolebant elicere hoc juramentum, hinc
poena mortis statuta est in eos qui elicere nollent; Ioannes Fishus episcopus Roshesteriensis et
Thomas Moore cancellarius regni huic formulae<milestone unit="page" n="1-276"/> suscribere nolebant, hinc diu in
carceribus macerati tandem capite plexi sunt, cum pluribus aliis; reditus antea Pontificales,
nempe annatas et decimas, regi adjudicabant; decessit inter haec Pontifex; ei successit Paulus;
hic omnibus mediis, quibus Pontifices uti solent, usus est ad eos retrahendos, nempe minis,
interdictis, tandem excommunicavit regem; rex vero sui loco constituit Thomam Cromvell,
generalem vicarium in spiritualibus (hic Cromvell ex filio fabri ferarii factus est
archiepiscopus, comes Essexiae, et supremus cancellarius); huius ergo opera curavit ea peragi,
quae ipse peragere non potuit in sacris; anno '38-o omnium monasteriorum sublationem decrevit
rex cum statibus, et hinc ultra 640 monasteria sunt secularisata eorumque bona in fiscum redacta
sunt; opes et thesauros ecclesiarum corrasit in fiscum suum; clerici Anglicani conventum
celebrabant sub Cromvelii praesidio egeruntque de statuendis certis fidei articulis, qui dein
sub poena mortis credendi propositi sunt; ad haec Henricus edita bulla solemni subditos a
vinculo subjectionis liberavit, sed nihil profecit pauper, rex enim nobiles et clerum ex parte
sua habebat, et hinc turbae excitatae non sunt; articuli fidei 6 in concilio Anglicano procusi a
parlamento confirmati sunt sub poena capitis; visque sic illata est conscientiis.</p>
<p>
<add resp="ed">18.1</add> Hinc multa hominum superstitum Chatolicorum copia enecata fuit,
praesertim cum dein circa transsubstantiationem enatae fuissent lites inter Anglos.
<add resp="ed">2</add> Anno '40. multa alia regulavit Henricus, sacerdotibus matrimonia admisit, pias
fundationes sequestravit, et eorum capitalia in alios usus convertit, seminaria erexit,
episcopatus fundavit 6 novos; principatus Valliae sub Henrico incorporata est Angliae omniaque
jura et privilegia extensa sunt in hunc principatum; insulae Hiberniae, quae prius Dynastia
compellabatur, titulo regni ornata est ab Henrico, in Pontificis vexationem; putabatur enim ad
ea tempora tantum Pontificem posse titulos regis concedere; anno '42. recruduit bellum cum
Scotis, quod feliciter admodum gesserunt Angli, ipse Iacobus 5-us rex Scotiae in flore aetatis
decessit ex aegritudine animi; heredem hic Iacobus reliquit Mariam, hanc voluit Henricus
desponsare Eduardo 6-o filio suo, verum hanc rem Galli tardius impediverunt. <add resp="ed">3</add>
'543-o Henricus cum Carolo 5-o imperatore amicitiam belli inivit contra Franciscum regem
Galliae, Henricus tamen inconstans in<milestone unit="page" n="1-278"/> unica Bononiensi urbe expugnanda adhaesit,
dein plane pacem fecit retenta urbe tamdiu, donec redimeretur a Gallis 800,000 aureorum;
Henricus hic utut primis annis charum se omnibus reddiderit, tamen ultimis vitae annis se
odiosum coepit reddere per severitatem suam, in crudelitate non nunquam exorbitantem; inivit in
ordine 6 matrimonia; primum erat cum Chatharina Arragonica cum qua 20 annis vixit, et genuit
Mariam cum ea; divortium cum ea fecit; haec usque '536-tum annum vixit. <add resp="ed">4</add> 2-a
eius uxor fuit Anna Bolenna, haec filiam Elisabetham ei genuit, cum hac ab anno '32. usque '36.
vixit, quo eam decapitari curavit, adulterii accusatam. <add resp="ed">5</add> 3-a eius uxor fuit
Iohanna Sejmuria, haec Eduardum ei genuit, et enixo eo eodem anno decessit '537-o.
<add resp="ed">6</add> 4-a fuit Anna Clivia, Ioannis 3-ii ducis Clivensis filia, hanc anno '40.
duxit, sed paulo post eam remisit, ut fertur intactam, ob corporis vitium. <add resp="ed">7</add> 5-a
fuit Chatarina Hovarda, Edmundi ducis Nordfolci filia, hanc adulterii accusatam, cum eam
nauseasset, capite plecti curavit; post hanc 6-tam duxit Chatarinam Baar, Ioannis Nevils comitis
Latimir filiam; haec eum supervixit, quae post eius mortem Seimurio duci nupsit; prouti odebat
matres, ita odium in liberos eorum derivavit, hinc Mariam et Elisabetham incapaces regiminis
declaravit voluitque Eduardum tertiogenitum succedere; morti tamen proximus mutavit consilium,
filias declaravit capaces regiminis, cum videret etiam filium imbecilem esse; anno '547.
decessit Henricus; ei successit Eduardus, qui sex annis tantum regnavit; regnum sub tutela
Ioannis Seymurii avunculi sui gubernavit, qui Protectoris nomine gubernavit regnum; hic maxime
curavit, ut projectatae a Henrico nuptiae inter Eduardum et Iacobi, Scotiae regis, filiam Mariam
in effectum deducat; interim Galli omnimode conati sunt potentem hanc sponsam pro Francisco
coronae herede suo eripere, ut sic Scotiam cum Gallia connectere possint in posteris; nutabant
Scoti donec plures et plures in partes Gallorum propendebant; Seymurius ergo putabat Scotos
terrendos esse, hinc eis bellum intulit repetitisque vicibus eos fregit, sed in tantum etiam
abalienavit eos, ut ex proposito Gallis cedendam Mariam studerent; tandem etiam Parisios
educanda data est Maria; hoc politicum infortunium fuit dein causa depositionis, et etiam mortis
Seymurii; excidit enim ex gratia regis per fratrem suum Thomam et comitem Tudley, hinc Seymurio
tutela interdicta fuit; suasit Tudlei ut cura principis integro senatui committatur, non uni,
ipse ergo praeses huius<milestone unit="page" n="1-280"/> senatus electus est, finem ergo bello Gallicano et
Scotensi imposuit; in Galliam reservavit Angliae omnia jura quae prius habuerunt, urbem Bononiam
restituit gratis; Reformatio longe lateque digressa est in Anglia sub his protectoribus;
exercitium Chatolicae religionis prohibitum; Ioanes Tudleus non contentus protectoris titulo
cogitabat etiam ad stirpem suam devolvere, usus est mediis ad hoc; hinc Saymurium de medio
tollendum decrevit, et reipsa publice accusatum per conductos proditores morti eum traderet; hoc
perfecto cogitavit Tudleus familiam suam proximius conjungere cum stirpe regia, hinc inter
Gilfordum filium suum et Ioannam Gray conciliavit nuptias; haec Ioanna Gray habebat primum jus
ad regnum post Eduardum et duas eius sorores; Henricus enim 8. rex Angliae habuit sororem
Mariam, quae Ludovico 12. regi Galliae nupta fuit, sed hoc mortuo nupsit duci Carolo
Suffolcensi, ex quo nata est Maria filia, quae nupta fuit Henrico Grayo duci Dorset et Suffolcc,
et horum filia erat Ioanna, proin ea descendit ex Henrico 7-o rege sororque fuit Henrici 8-i,
proin primum jus habuit ad coronam; restabat ergo tertium adhuc, nempe ut sorores duae Eduardi
incapaces declarentur; regem ergo debilem, egrotum persuasit ad exheredandas sorores suas ex
causa religionis, Maria enim fuit Chatolica et Elisabetham dicebat debere excludi, ut Maria
excludi possit, secus nec eam excludi posse; edidit ergo decretum, a statibus confirmatum, quo
sororibus successio adempta est, et Ioannae Grayae addicta; nil ergo suberat quam mors Eduardi,
et reipsa '553. non sine suspicione veneni decessit; post eius mortem Ioanna Tudlei, nata Gray,
regina proclamata est per Tudlei protectorem, vi testamenti fratris Eduardi; Maria absens fuit,
sed datis litteris ad senatum jus suum erexit clamque patronos quaesivit sibi Maria, quos etiam
plurimos deprehendit, quos nempe justitia causae permovit; tandem ad arma deventum est; cum
tamen tota urbs Londinensis Mariam proclamasset reginam, secuta sunt multa milia militum
aliorumque potentum; ipse Ioannes Tudlei necessitati cedens eam recognovit reginam publiceque
reginam proclamari curavit; his peractis advenit Maria utque regina urbem ingressa est; Ioannes
Tudlei interceptus est, una cum Ioanna Graya, et in Tower concludi curavit; Tudleum 22. Aug.
capite plecti curavit. <add resp="ed">8</add> Prima eius cura fuit negotium religionis; haec enim
Chatolicae religioni addictissima<milestone unit="page" n="1-282"/> solicitabatur regnum suum cum Pontifice
expiare et religionem avitam reducere; initium cum episcopis fecit; omnes incarcerati sunt, qui
non elicuerunt aliam fidei professionem; idem cum pastoribus factum est, his incarceratis
substituti sunt Chatolici; aggressa est dein Parlamentum vetus, omnia antiquitus decreta,
sanctionata, deleri et rejici curavit, novos deputatos submitti jussit, nempe non reformatos; ex
eodem religionis zelo nuptias fecit cum Philippo rege Hispaniae, quod certe bonum Angliae non
promovit; nuptiae hae sub his conditionibus sunt initae: Maria reservavit sibi jus et liberam
dispensationem officiorum, aerarii Angliae; 2-o si filius nasceretur ex hoc matrimonio, ad eum
spectaret regnum Angliae, cum comitatu Burgundiae et 17 provinciis Belgicis; vicissim filius
Carolus Philippi ex primo matrimonio habeat Hispaniam cum provinciis Americanis; si vero Carolus
improlis decederet, descendentes Mariae succedant tam in matris quam patris hereditate.
<add resp="ed">9</add> Denique ne Maria cogatur se in bellum immittere si Philippus cum Gallis
negotium belli haberet; verum hoc matrimonium mansit sterile. <add resp="ed">10</add> Maria enim
provectioris jam erat aetatis; interim status et ordines Angliae duce Suffolcio comitte
opposuerunt <add type="con" resp="ed">se</add> his conditionibus. <add resp="ed">11</add> Verum coacti sunt ex
parlamento excedere, et se fuga salvare; excitarunt ergo in limitibus regni turbas et tumultus,
qui armorum vi consopiri debebant; ipse Suffoltius et maritus Ioannae Grayae Dudleus captus est,
omnes capite plexi sunt die 13. et 12. Aprilis anno '554-o. <add resp="ed">12</add> His confectis
rursus negotium religionis aggressa est; egit cum aula Romana, cum pontifice Paulo 5-o in
gratiam redivit, qui ad eam cardinalem Pol ut nuncium misit, qui interdicta, excommunicationes
resolvit, remisit omnia; editum est decretum vi cuius [abrogabantur] omnes leges contra
Chatolicam religionem latae abrogabantur. <add resp="ed">13</add> Lis fuit adhuc circa bona
monachorum et ecclesiarum, familiis privatis jam pridem tradita, decretumque est, consentiente
Pontifice, haec bona privatis familiis relinquenda esse, ne exulcerentur familiae eae; his
perfectis persecutio suscepta est in omnes protestantes; multi quidem passi sunt extrema, ipsam
mortem, quin redirent ad sacra Chatolicorum, multi antistites vivi combusti sunt, alii trucidati
<abbr>etc</abbr>; plurima tamen copia eorum redivit territa exemplis aliorum ad ecclesiam Chatolicam;
Pontifex Hiberniae insulae titulum regni dedit,<milestone unit="page" n="1-284"/> quem jam Henricus ipse
susceperat in contestum Pontificis. <add resp="ed">14</add> Maria solicitata est etiam ad bellum
contra Gallos gerendum, in societate cum marito suo Philippo; hoc bellum dispendiosum fuit pro
Anglis, amiserunt Caletum cum toto territorio, quod in Gallia possederunt, Anglique omnes ejecti
sunt ex Gallia, relictis omnibus suis; huic bello anno '58. immortua est Maria post sterile
matrimonium; jus ergo successionis respiciebat Elisabetham; haec per Mariam incarcerata
detinebatur, et in constanti vitae periculo fuit, propter religionem Mariae contrariam;
dissuaserunt tamen hoc complures alii, praesertim Hispani; si enim Elisabeth <add>!</add>
extincta fuisset, regimen devenisset ad Mariam, Scotiae reginam, quae regi Galliae jam nupta
fuit, hoc vero Hispani formidabat summopere.</p>
<p>
<add resp="ed">19.1</add> Ipse enim Philippus concepit intentionem mortua Maria Elisabetham
ducendi; successit ergo immediate Elisabetha quae tranquille regnum capessivit et usque '603.
annum tenuit; primum operum Elisabethae fuit in <add>!</add> ministerio, aliisque officiis
publicis collocaret viros tales <add>!</add> a suis consiliis sciret non alienos esse;
Mathaeum Barker [virum] praestantissimum virum, accatolicum, archiepiscopum Cantuariensem
creavit, etiam Nicolao Bacco plurimum usa est; pacem cum Gallis composuit, tamque Anglia
ceteroquin noxio in bello <gap/>; anno '59. in oppido Cambresiae coaluit pax, ea
conditione, ut Elisabetha juri suo quidem non renunciet, sed in 8 annos cedat possessioni
<add>!</add> Caleti Gallis; haec pacificatio potissimum per Philippum coaluit, qui spe
nuptiarum laetabatur; ursit Philippus negotium; quae ut se liberaret, anxietatem conscientiae
attulit, cum nempe Philippus sit affinis Elisabethae, allegabat patris sui Henrici exemplum
triste cum Chatarina Arragonica, quae repudium passa est propterea; egit ergo Philippus tota
contentione apud aulum Romanam, ut dispensationem obtineat, Galli vero omnem lapidem movit
<add>!</add>, ut impediant dispensationem hanc et sic declinavit odiosas sibi nuptias
Elisabetha; compositis his reformationem religionis adgressa est, reduxit per totam Angliam
reformatam religionem, sine omni vi et sanguinis effusione; sensim etiam leges antiquae reductae
sunt, Mariae vero leges antiquatae, cassatae, religioque reformata pro dominante declarata fuit;
Elisabetha<milestone unit="page" n="1-286"/> vero omnia jura circa sacra sibi appropriavit nomine Arbitricis et
Moderatoris religionis; juramentum suprematiae reductum fuit, quod multos Chatolicos munere suo
privavit; reginae annatae et decimae ecclesiasticae adjudicatae sunt, cum multis aliis juribus.
<add resp="ed">2</add> Etiam norma regendae ecclesiae introducta fuit; exorta enim est lis, num per
episcopos vel synodos regi debeat ecclesia; post longas altercationes conventum est in eo ut per
episcopos fiat regimen ecclesiae; huic sententiae etiam aula favebat quam maxime, cum
caeteroquin episcopi fuerint creaturae aulae; haec constitutio Anglica circa religionem
appellata est Ecclesia sublimis vel Episcopalis. <add resp="ed">3</add> Etiam liturgia Anglicana
determinata fuit, nempe ritus et ceremoniae ecclesiasticae, convocatus fuit sinodus anno '563,
ubi omnia hactenus constituta roborata novaque quaepiam determinata sunt, quae omnia nomine
Legis uniformitatis veniebant et hinc ipsi Angli initium reformationis computat ab his
temporibus Elisabethae. <add resp="ed">4</add> Facta tamen est scissio in ipsa Anglia inter
nonconformistas, seu Puritanos, qui episcopos non admittebant sed per praesbiteros volebant regi
populum, et inter episcopales. <add resp="ed">5</add> Elisabetha haec potentissimos adversarios
habuit tam domi quam exteros, hinc in maximis semper versabatur periculis; sic subditi Chatolici
omnibus usi sunt artibus ut eam ejiciant, qui cum Gallis, cum Hispanis, cum pontificibus
communicabant negotia sua; sic Chatolici extra regnum erigebant seminaria pro educando clero
juniore in Chatolica religione, terminato cursu clericali exuebant vestes suas et redibant ad
patriam suam ibique turbas excitabant; infestam habuit Mariam Scotiae reginam, quae una cum
marito Francisco rege Galliae titulum regis Angliae suscepit, imo et sigillo Anglico usa est;
Elisabetham vero illegitimam heredem pronunciare volebant per Pontificem, sed Philippus rex
Hispaniae contrarius fuit, ne ad Mariam Scotam devolvatur Anglia; haec tamen omnia pericula
Elisabetha prudentia sua et popularitate superavit; Elisabetha omni modo curavit molestias
Mariae generare, tamquam offensissimae hosti suae; enatis ergo per comitem Muray turbis in
Scotia, eas Elisabetha fovit efficaciter; comes enim Iacobus Muray frater Mariae religioni
Helveticae addictus fuit eamque conatus est promovere, Maria vero Chatolica erat; invidebat dein
sorori suae conspicuam dignitatem, qua ipse privabatur; inter haec anno '560. mortuus est
Franciscus rex Galliae Mariaque redivit ad Scotiam, et ab<milestone unit="page" n="1-288"/> hoc tempore abstinuit
a titulo reginae Angliae, ut sic Elisabetham sibi devincat; in Gallia circa haec tempora etiam
turbae enatae erant inter Guisios et Ligam Sanctam, seu inter Hugonotas et Catolicos; Elisabetha
ergo suscepit fovendos Hugonotas, ut Gallis molestias causaret; Hugonotae Anglis Portum Gratiae
in pignus dabant, quem enim occuparunt, et sic Elisabetha omnes machinationes aulae Parisinae a
suo regno avertit; interim circa '64. annum turbae in Scotia recruduerunt, et in apertam
seditionem negotium abivit; causa maxima huius fuit frater naturalis Mariae C. Moraviae,
accessit etiam vitae ratio Mariae; haec enim vidua facta nupsit Henrico Darley, cognato suo,
descendebant enim ambo ex Iacobo 4-o rege Scotiae, Maria ex masculina, Darley vero ex feminea
stirpe descendit; nam Iacobus 4. habuit filiam Margaretam, quae principi Stuard juncta fuit,
comiti etiam Lenociae, hic genuit cum ea Carolum filium et Henricum comitem Darley, cui nupsit
Maria, qui suscepit etiam titulum regis Scotiae; coepit torpescere amor inter conjuges, Maria
enim capta fuit amoribus Davidis Ricci, qui titulo musicae pervenit ad aulam Mariae, ubi postea
intimus minister factus est; offendit haec res maritum, fratrem, et omnes proceres, hi regis
selotipiam magis excitarunt; ipse ergo rex conspiravit in necem Davidis, id quod inter
prandendum accidit; ipse rex pluribus nobilibus stipatus irruit in cabinetum Ricciumque
extractum consecuerunt; hoc factum adeo excerbavit reginam ut decrevit caedem mariti, quam etiam
effectuavit per Georgium Botvell, cui dein nupsit Maria; caedes praestantis huius viri
vehementer irritavit populum, et multum ad seditionem contulit; Maria quantum potuit restitit,
sed concusso exercitu capta et incarcerata est per suos, Botvell vero fuga se salvare debuit in
Daniam; jussa ergo regno se abdicare filioque suo Jacobo 2-o cedere regnum; Jacobus erat infans
unius anni, eius tutor electus est Iacobus Muraviae comes; elapsa est quidem regina ex
carceribus, fortunam suam ibi tentavit, sed victa rursus fuga se coacta est salvare ad
Elisabetham cognatam suam, a qua sperabat meliorationem sortis suae, anno '68. <add resp="ed">6</add>
Enata est interim suspicio ipsa Anglia contra Mariam, quod illi contra Elisabetham quidpiam
moliatur; habuit enim occultam<milestone unit="page" n="1-290"/> correspondentiam cum Pontifice, cum Liga Sacra in
Gallia; objiciebatur Mariae, quod in necem Mariae <add>!</add> conspiraverit cum comite
Nordfolcio, Catolico, cui nubere voluit Maria; anno '69. Elisabeta excommunicata fuit a Pio 5-o
et subditi absoluti sunt a vinculo subjectionis, hoc factum suspicioni Elisabethae contra Mariam
magnum pondus addidit, scivit enim eam correspondere cum aula Romana; hinc Mariam incarcerari
curavit Elisabetha, commercium litterarum ei interdictum fuit, anno '570; Maria tamen occulte
epistolas expedivit, quae dein interceptae sunt, et hoc ursit mortem eius; interim Philippus
2-us omnes modos quaesivit Elisabetham vexandi, fovit profugos Catolicos in Belgis
conspiravitque adversus Elisabetham; non pepercit aequa regina Angliae sumptibus quibus eum
affligere potuit, hinc rebelles Belgas juvit omni modo. <add resp="ed">7</add> Philippus vero coepit
fovere rebelles Chatolicos in Hibernia circa '578. annum, involutus fuit Philippus etiam turbis
Gallicis, quas Elisabetha fovit diligenter, ut Hispanos ibi detineat; ad extremum vero
Elisabetha apertum foedus inivit cum Belgis tamquam gente libera anno '585-o; inter haec in
Anglia variae conjurationes propullulabant in favorem Mariae, detectae tamen sunt omnes, proin
in semine suffocatae; una ex periculosissimis fuit ea quam excitare ferebatur legatus
Gallicanus; detectae sunt litterae manu Mariae exaratae quibus statuebatur ut siccarii
immittantur, qui Elisabetham trucident; post hoc factum conclamatum est per totum parlamentum
periculosam hanc personam sufferendam esse e vita, constituti ergo sunt judices qui Mariae
processum formarent, cuius finis fuit sententia capitis in Mariam lata, tamquam criminis laesae
majestatis ream; adhaesit diu Elisabetha donec subscriberet eius morti, persuasa tamen per
ministros de justitia facti subscripsit, sic ergo capite plexa est Maria anno '587. 5-a Feb.
post carceres 16 annorum; et haec fuit causa principalis quod Philippus postea bellum indixerit
Elisabethae; ipse Iacobus rex Scotiae minabatur attrocissimum bellum, sed Elisabetha conscientia
tacta promisit Iacobo quod velit regnum Angliae devolvere in eum, et hinc etiam caelebs
permansit Elisabetha ad dies vitae, et his delinitus fuit; anno '588. Philippus suscepit
expeditionem illam notam classe sua invincibili, propter adjutos Belgas rebelles; quod Maria in
articulo mortis vindicem Deum et Philippum provocaverit omneque jus<milestone unit="page" n="1-292"/> ei cesserit;
dein quod Pontifex executorem sententiae excommunicationis delegerit Philippum; concurrit
Belgium foederatum omnibus viribus ad sustinendam Elisabetham, praestolabantur classe sua Angli
et Belgae in freto Caletano, Belgas vero Hispanicos, qui se conjungere volebant cum classe
invincibili, dispulebant <add>!</add>, aggressi dein secundis pro se, contrariis vero
ventis pro Hispanis, ad internecionem deleverunt Hispanos, cum ne unius quidem navis periculum
haberent Belgae vel Angli. <add resp="ed">8</add> Bellum tamen continuatum est cum Hispanis usque
annum 3-um futuri saeculi, secunda plerumque pro Anglis fortuna; cum Henrico 4-to rege Galliae
foedus inivit etiam Elisabetha contra Sacram Ligam, quam Philippus fovit, et sic omni ex parte
Hispani aggressi sunt, et infestati.</p>
<p>
<add resp="ed">20.1</add> In Hibernia tamen multum obfuit Philippus Elisabethae, adjuvando rebelles
Chatolicos, praesertim circa '596-um annum, ubi C. Essex, celebris belli dux Elisabethae, cladem
accepit a Hibernis; comes tamen Mond-Schoa, devictis auxiliariis Hispanis, fregit rebelles
cepitque ducem eorum Tirpoen, caput seditionis, et sic tamen circa '602. redivit Hibernia ad
obedientiam decapitato Tirpoen; anno '603, anno aetatis 70, post 45 regiminis annos, ante mortem
suam coram parlamento eo rem perduxit, ut Jacobus rex Scotiae eligeretur successor eius in
regno. <add resp="ed">2</add> Regina haec a protestantibus laudium <add>!</add> cumulis ad astra
effertur, Chatolici ad imum reprimunt; fatendum tamen eam magnam ingenio fuisse.
<add resp="ed">3</add> Proci eius praecipui hi erant: Philippus 2. rex Hispaniae, Ericus rex Scotiae,
Carolus archidux Austriae, Henricus dux Antegavensis, postea Henricus 3-us rex Franciae,
Franciscus dux Alenconius, frater Henrici; Comes Laicestriae; omnes hos per plurimos annos
distraxit, speque lactabat, ut sic diversas aulas sibi demolliret, nulli tamen nupsit.
<add resp="ed">4</add> Ipsa regnante efflorescere coepit commercium Angliae in Russia; manufacturae,
fabricae praestantissimae erigebantur per Belgas profugos ex sua provincia, circa pannos,
materiasque sericeas. <add resp="ed">5</add> Commercii Persici quoque originem Angli Elisabethae
debent '569-o anno; item et commercium Levantinum (ad partes maris<milestone unit="page" n="1-294"/> Mediterranei
orientalis); fundavit societatem Levantinam; rem monetariam ad meliora principia reduxit,
detectis Gineae littoribus, in quibus detecta est magna auri vi, primi aurei nummi in Anglia
cussi sunt, quae inde adhuc Ginee dicuntur (9 fl. valent). <add resp="ed">6</add> Agricultura sub
ipsa ad summum florem pervenit; incunabula coloniarum Anglis adscribenda in America, praecipue
in Virginia (quae ab Elisabetha caelibe, quae eam occupari curavit, sic nuncupabatur).
<add resp="ed">7</add> Commercium Indiae orientalis sub ea efflorescere coepit. <add resp="ed">8</add>
Ipsa res litteraria, cultura linguae patriae sub ipsa prima effloruit, prius enim Gallica
florebat in Anglia; Bibliam sacram traduci curavit in linguam Anglicam; monopolia sustulit,
multaque alia laudabilissima gessit, ut adeo inter maximos Angliae reges merito numerari possit.</p>
<p>
<add resp="ed">21.1</add> Successit ergo Iacobus <add resp="ed">1</add>-us rex Scotiae qui per Mariam
matrem suam descendit ex Henrico 7-o rege Angliae, conjuncta ergo est Anglia cum Scotia, seorsim
tamen gubernata sunt haec regna, et nomen Magnae Britanniae assumserunt haec regna, ad evitandas
altercationes propter praeferentiam.</p>
<div>
<head>Deducenda nunc est historia Scotiae ad haec usque tempora.</head>
<p>
<add resp="ed">22.1</add> Scotia partem septemtrionalem insulae M. Brittaniae occupat; historia
obscura Scotiae extenditur usque 838. annum; Sceltae <add>!</add> antiquissimi erant
incolae Scotiae, quos natali nomine Scotae Gails appelant, Romani vero Caledonios eos dicebant,
tardius vero etiam Albaniam dicebant; Celticus his populus abivit procedente tempore in duos
populos, in Pictos et Scotos (seu nigros); tardius commemoratur Picti qui Germanicae erant
originis; Scotae vero Graecae originis. <add resp="ed">2</add> Uterque hic populus distinctum regnum
habuit in Scotia, et continuis bellis se lacessiverant; si tamen periculum externum imminuit,
causam communem faciebant; ad extremum per exstinctionem regnantis familiae Pictorum devolutum
est ad Kennetum regem Scotiae etiam regnum Pictorum, jure et nomine matris suae anno 838, et ab
eo tempore tantum Scotiae regnum cernitur; ab hoc aetate incipit 2-a epocha, quae ad 1289.
extenditur; usque 1034. continua serie succedebant mares jure masculino, 15 reges, ultimus ex
iis fuit Malcolmus 2-us cum quo<milestone unit="page" n="1-296"/> expiravit Keneti 2-i stirps mascula; ab 1034.
usque '289. regnarunt etiam descendentes mares ex Keneto, sed jure femineo, 12, qui omnes ex
duabus filiabus Malcolmi descendebant, nempe ex Batrice et Doaca; ad haec tempora viguit
senioratus; ultimus deficiens fuit Alexander 3. qui 1289. emortuis prolibus decessit, habuit
quidem filiam Margaretham, quae nupta fuit regi Norvegiae Erico, sed praemortua est; reliquit
tamen filiam Margaretham, quae desponsata fuit Eduardo regi Angliae, sed illa in itinere
decessit; regnante hac stirpe Kenetica religio Christiana florere coepit.</p>
<p>
<add resp="ed">23.1</add> Epocha tertia est regiminis tempus stirpis Baleol et Bruczii; haec ab
1289. usque 1371. extenditur, quo tempore alternatim jam ex una, jam alia stirpe succedebant;
Eduardus 1-us rex Angliae immiscuit se litibus cognatorum horum, hinc Ioannem Baleol regem
fecit ea lege, ut se vasallum diceret Eduardi 1297; puduit Ioannem et Scotos huius
subjectionis, hinc involuto Eduardo in bellum excussit jugum servitutis; armata manu comparuit
Eduardus, Ioannes victus est et Londinum deductus, et ipsi Eduardo juramentum subjectionis
deposuerunt; per opportunitatem tamen belli Gallicani Scotae deficientes Bruczeum regem
proclamarunt; post ipsum regnavit David Brucze.</p>
<p>
<add resp="ed">24.1</add> Tempore Eduardi 3-ii pax confecta est cum Scotis, et juri renunciarunt
Angli in Scotiam; sponsalia inita sunt inter Davidem Brucze et Ioannam Eduardi 3-ii sororem;
Robertus '329. decessit. <add resp="ed">2</add> Successit ei David, sed sub tutela Eduardi Baliol;
hic provocando ad jus patris sui usurpavit ipse regiam dignitatem opera Eduardi 3-ii, et hinc
idem juramentum subjectionis juravit regis Angliae; interim '342. anno David opera Gallorum
recuperavit regnum suum; comparuit ergo Philippina Eduardi 3-ii uxor, quae fregit '46. Davidem
eumque captum ad Angliam retulit, ubi 11 annis incarceratus detinebatur, postea vero, '357-o
nempe anno, regno restitutus est; non habuit descendentes, egit ergo ut ad Robertum, sororis
suae Majoriae filium, deducat successionem; anno ergo '371-o incoatur nova epocha stirpis
Stuardianae, quae usque '603.<milestone unit="page" n="1-298"/> annum duravit; Maioria enim haec Roberti filia et
soror Davidis nupta fuit Valtero Stuard, qui ex ea filium Robertum suscepit; hic Robertus 2-us
successit Davidi; regnavit pacifice usque ad '390. annum; ei successit Robertus 3-us; hic '406.
ex animi morbo decessit, ob infelicia fata et bella sua; eius filius Iacobus 18 annis
detinebatur captus apud Anglos, hinc interregnum erat. <add resp="ed">3</add> Anno '424. restitutus
est regno, Vilhelmus Atoliae comes eum trucidavit per seditionem; successit ei filius Iacobus
2-us, qui anno '460. in bello Anglicano occubuit; ei successit Iacobus 3-us; hic astrologiae
summe deditus neglexit curas regni, hinc offensi cives in eum conjurarunt; victus a seditiosis
peremptus est in fuga '488. anno; ei successit filius Iacobus 4-tus; hic usque '513. annum
vixit, pugnando contra Anglos occubuit; ei successit Iacobus 5-tus, hic decessit '548. in flore
aetatis; cum ipso in sexu masculo exstincta est stirps. <add resp="ed">4</add> Reliquit Mariam
filiam, quae ei successit sub tutela Iacobi Hamilton comitis Aramiae; hic reformatae religioni
addictus infensum reddidit sibi clerum et viduam reginam, hinc eiectus est etiam ex tutela et
Maria mater suscepit tutelam; anno '556. decessit Maria tutrix, et filia regina proclamata est;
nupta fuit Francisco regi Galliae, qui '60. anno decessit; redux in Scotiam nupsit cognato suo
Henrico Darley, ex quo genuit Iacobum 6-tum. <add resp="ed">5</add> Henricus hic Darley consentiente
uxore jugulatus est per Iacobum Botevell, cui nupsit Maria; Iacobus [comes] Muraviae comes,
frater naturalis Mariae, seditionem movit contra Mariam, quae victa bello incarcerata est,
profugit tamen ad Angliam, ubi capite plexa est anno '587-o. <add resp="ed">6</add> Ei successit
Iacobus 6-tus ab anno '566; habuit 4 tutores; prius erat Iacobus Muraviae comes, qui '570. ex
insidiis occisus est; dein tutelam gessit Mathias Stuard, comes Lenociae, qui '71. ex insidiis
occisus est; ei sucessit Iacobus Arrestui comes Marniae, qui '72. mortus est; Iacobus Duglas
comes Morton, qui usque '587. tutelam gessit, quo maiorennis evasit Iacobus; regnavit ad '603.
annum in sola Scotia; mortua vero eo anno Elisabetha successit ei etiam in Anglia; et ab hoc
tempore incipit nova epocha, nempe Unionis; regnavit ergo ab anno '603. nomine Iacobi 1-i in
Magna Brittannia;</p>
</div>
<milestone unit="page" n="1-300"/>
<div>
<head>Historia Magnae Brittaniae resumitur</head>
<p>conatus est omni modo haec duo regna connectere, effectuare tamen id nequivit, ob jurium
disparitatem; titulum tamen regis Magnae Brittaniae suscepit; ab hoc ergo tempore cessarunt
continua bella inter has duas nationes; non deerant tamen malevoli qui ipsum ejicere volebant e
regno eique substituere cognatam suam Arabelam, quae descendit ex Margareta, et filia comitis
Lenociae fuit, huic destinabant maritum ducem Sabaudiae, qui aeque Chatolicus fuit ac Arabella;
conjurationi huic adhaeserunt multi Chatolici, et exterae quoque aulae nutriebant eam, sed
detecta fuit opportune conspiratio, supplicio affectis capitibus extincta est conjuratio.
<add resp="ed">7</add> Mitius tamen egit cum his conjuratis, hinc incurrit suspicionem apud suos,
quasi ipse sacris Christianorum magis faveret quam Calvinianae professioni; Iacobus hic fuit
quidem in litteris amoenioribus versatissimus, sed non admodum in politica. <add resp="ed">8</add>
Pacificus fuit admodum, non novit omni ex parte rationem status suorum temporum, hinc ut
mollioris et effeminati animi homo incurrit odium suorum; hinc illud: rex erat Elisabeth,
regnat regina Jacobus; praesertim cum primis statim regiminis annis praejudiciosam pacem cum
Hispanis inivisset, qua se obligavit ad numquam ineundum foedus cum Belgis foederatis.
<add resp="ed">9</add> Hinc etiam conjuratio Pullveraria explicanda est, quae per Chatolicos contra
regem et totum parlamentum directa fuit; conjurantes enim decreverunt supposito pulvere pyreo
aedes Vestmonasterienses (Vestminsterhall), in quibus parlamentum considere solet, in auram
ejicere sicque protestantes una cum rege enecare; 30 enim dolia et in quovis dolio 3
centenarios, proin 90 c. pulveris pirei intulerunt in cellariam; pridie tamen eius diei, quo
peragi debuisset scelus, detecta est conspiratio, et quidam per ipsum Jacobum; Marchio enim
Montegill habuit sibi addictos inter conjuratos, qui ipsi significarunt, ambigue quidem, ne
cras conventui ordinum interesset, et ex ipsa urbe excedat si possibile esset, epistulam hanc
Montegill ad regem detulit, ipse ergo rex primus prolapsus est ad cogitationem eam, quod id vi
pulveris pirei fieri debeat; missis ergo fidis hominibus illuc depraehenderunt omnia; Robertus
Catesius, Thomas Perci, Thomas Vinter, comes DicBüc cum pluribus aliis meris Chatolicis
convicti criminis huius ultimo supplicio affecti sunt; illa occasione solemne<milestone unit="page" n="1-302"/>
jusjurandum inductum est in Anglia, quod praestare debebant omnes regi et regno servientes,
quod et hodie retinetur. <add resp="ed">10</add> Sub Jacobo conspicuae coloniae missae sunt in
Americam, in Hiberniam, quae valde desolata fuit his temporibus. <add resp="ed">11</add> Per hoc
steriles tractus terrae cultores suos acceperunt, et in Anglia imminutus est numerus, quod
multi vitio vertebant, cum per hoc fabricae, agricultura in ipsa Anglia deffecerit; ad haec
tempora recidit institutio Mensae Argentariae Londinensis 1609. anno (Bancc); '611. anno
Iacobus novam speciem nobilitatis, prius in Scotia usuatam tantum, induxit in Angliam, nempe
barones, qua re se non parum exosum reddidit, secundum taxas enim vendidit hanc nobilitatem,
interressentiae <add>!</add> causa. <add resp="ed">12</add> Commercium in Indias orientales
promovit omni conatu; et hoc multum contulit ad alienandos animos subditorum a Jacobo, quod
omnem favorem et gratiam contulit homini extraneo Scoto Roberto Karr, eumque primarium
ministrum creaverit et ducem Sommerset, quam dignitatem tantum filiis aut agnatis suis proximis
conferre solebant; coactus tamen est tardius removere eique substituit Georgium Viliers, qui
magis adhuc exosus erat Anglis. <add resp="ed">13</add> Incurrit dein suspicionem magnam religionis
causa, filio enim suo Carolo uxorem Catolicam procuravit, per quam exercitium religionis
Chatolicae ad aulam introductum est, nempe Philippi regis Hispani filiam seniorem Mariam; hinc
filium Carolum misit ad Hispaniam cum Villiers, qui ibi profusiones enormes fecerunt; hoc tamen
matrimonium executioni datum non est; Hispani enim adjecerunt conditionem ne ante unius anni
decursum vim tractatus hic matrimonialis haberi possit; expectabat enim Domus Hispaniae eventus
rerum Germanicarum, et reipsa decrevit se <add>!</add> Iacobus bello contra Hispanos, sed
immortuus est, proin et contractus cessavit, sed ante mortem suam Georgius Viliers procuravit
nuptias inter Ludovici 13-ii regis Galliae sororem, et hoc matrimonium cum Henrici 4-ti filia
ratihabitum est; anno 1624. mortuus est Jacobus, ei successit Carolus 1-us, qui usque '49.
annum regnavit sat infeliciter; odium in patrem constitutum in se mox devolveret retinendo
ministrum Viliers, duxit Henrici 4-ti filiam Henricam, per quam ingens multitudo Chatolicorum
irrepsit in Angliam; accessit, quod Carolus cum Scotis quoque altercationes habuerit, quas jam
Jacobus incepit, propter praesbiterianos et Calvinianos, ubi se caput ecclesiae dicere
incepit,<milestone unit="page" n="1-304"/> quod praesbiteriani non ferebant; perfregit tamen Jacobus voluntate
sua et tunc statim episcopatus induxit, prout in Gallia erant; idem fecit filius Carolus, qui
episcopos confirmavit, bona ipsis restitui jussit a privatis familiis; anno '25. bellum
inchoavit Carolus contra Hispanos, et '26. contra Gallos bellum movit; fovendos enim suscepit
Hugonotas contra Ludovicum 13. <add resp="ed">14</add> Eventus tamen utriusque belli sat sinister
erat, cuius causa rursus in regem et ministrum Buccincanium retrusa fuit, et odium in eum
susceptum auctum, praesertim cum ignominiosam pacem confecerit tardius rex, et per bella haec
commercium, fons omnium divitiarum Anglicanarum, multum passum sit; cum parlamentis etiam
perpetuas lites habuit, ea cassavit toties quoties, propter listam civilem, seu sumptus pro
persona sua, minores constitutos; hinc debita contraxit, pecunias ubique corrasit, quae omnia
summopere populum affligebant; proposuit post haec status longiori tempore non convocare, cum
tamen pecunia opus erat varias praestationes exegit, quae confirmatae non erant; in Scotia
pariter indignatio mirum in modum crevit in Carolum, cuius causa fuit religio.
<add resp="ed">15</add> Carolus enim Ecclesiam Anglicanam inducere voluit etiam in Scotia, qui prius
Genevensi confessioni addicti erant, et caput ecclesiae non agnoscebant; perrupit tamen
Jacobus, uti scimus, et episcopalem ecclesiam reduxit, sed vix discessit ex Scotia, turbae
iterum enatae sunt, quae etiam compositae sunt, liturgiaque introducta est Anglica, male tamen
contenti erant non tantum sacerdotes, sed et parlamenta et nobilitas, quae bona episcoporum
restituere debebant; adhaesit tamen res usque '36. et '7-um annum; hoc anno edito novo decreto
confirmavit ecclesiam episcopalem, libros precatorios, Chatechismam induxit, et promulgari
curavit; per hoc eo deventum est ut ad arma provolaretur in provinciis Scoticis; Alexander
Lesleus, bellidux celebris, se ducem saeditiosis praebuit, eos animavit, ut titulo defendendae
religionis agerent pro conscientiae libertate; habita fuit '38. anno Sinodus Blascoviae et anno
'39. Edinburgae, in his sinodis omnia Caroli decreta abolita sunt, reductaque est ecclesia
praesbiteriana decretumque est hanc sinodi constitutionem omnibus modis et viribus defendendam
et sustinendam etiam contra ipsum regem; haec decreta in scripturam redacta sunt, et nominibus
omnium roborata; quae nomine conventionis facta sunt '39; imo decretum est vi armorum
Carolum<milestone unit="page" n="1-306"/> adigere ad subscribenda haec omnia, et sic sub finem eiusdem anni
[Carolo] publico manifesto in limitibus promulgato Carolo bellum indictum fuit; Carolus haec
videns cogitavit de conscribendo exercitu frangendisque seditiosis, non tamen omni efficatia se
parare poterat; populus enim Anglicanus ei offensus fuit, et a fortiori per hoc novum bellum se
exosum reddidit, convertit enim se ad Chatolicos, ab iis auxilia militaria et pecuniaria
exposcebat; hinc ipsi Angli negotia cum Scotis agere coeperunt communemque rem effecerunt;
Carolus haec videns remittere debuit a suo fervore, et cum Scotis transigere coactus est anno
'639. novumque parlamentum et sinodus convocanda statutum est, in hoc sinodo communi omnia
prius decreta per status confirmata sunt et per parlamentum roborata, Caroli vero statuta omnia
annihilata sunt; inter haec interceptae sunt litterae, quas seditiosi Scotae miserunt ad Belgas
et Gallos, constitit ergo Carolo de nominibus et intentione seditiosorum; convocato ergo
parlamento in Anglia proposuit id statibus sperabatque quod ii causam communem cum eo facturi
sint eique assistant Scotos debellare volenti, sed spe delusus est; praesbiteriani enim Angli
supresserunt eius praetensionem volebantque gravaminibus statuum Angliae obviam iri priusquam
ad haec digrederentur; hinc rex re infecta '640. anno cassavit parlamentum.</p>
<p>
<add resp="ed">25.1</add> Ad haec tempora Carolus legatum Scoticum, qui occulte delituit in Anglia
concitavitque status, incarcerari curavit; hoc factum Scotos rursus ad arma adegit; Carolus
ergo suffultus per Chatolicos ipse in persona exercitum deduxit in Scotiam, sed praeter clades
nihil retulit fugatusque est; lenioribus ergo mediis uti coactus proposuit Scotis ut tandem
litibus finis imponeretur; Scotae ergo Angliae status mediatores proposuerunt in his turbis
indutiasque fecerunt cum Carolo; rex ergo 5-tum parlamentum convocavit sub finem anni '40, quod
parlamentum Longum, Diuturnum, et Sanguinem siciens appelatum est; hoc enim 7 et ultra annis
duravit et necem Carolo attulit; ipsi Angli cum Scotis foedus iniverunt, ut Angli armatos
Scotos pecuniis et stipendiis juvarent, Scoti vero parlamentum defenderet adversus insultus
Caroli; his confectis in parlamento audaciores effecti omnia sus- deque vertebant, episcopos
ejiciebant e conventu, regem ipsum cum pluribus ministribus accusabant, comitem Staffordiae,
pro regem Hiberniae, seditionis accusabant et ad mortem petebant, quod invito
Carolo<milestone unit="page" n="1-308"/> etiam optinuerunt; Carolum adegerunt ut renunciet juri parlamentum
abolendi; his non contenti voluerunt ut conventionem Anglorum cum Scotis rebellibus ratam
habeat; haec omnia Carolus inermis ratihabere debuit, una cum sententia capitis in Staffordiae
comitem lata; post haec vectigalia alia regi ademerunt sibique appropriarunt, imperium circa
classem et exercitum cum caeteris juribus maiestaticis ei ademerunt. <add resp="ed">2</add> Anno
'41. conjuratio Chatolicorum contra protestantes in flammam apertam erupit multaque milia
utraque ex parte caesa sunt, recidit ergo suspicio in regem, quod haec eo consentiente facta
sint; videns Carolus se lenitate nihil efficere posse, rigore et severitate usus est, comparuit
ipse in parlamento stipatus militibus et ministerio suo, sexque viros parlamenti proditionis
reos postulaverit, sed status extemplo innocentes declararunt hos sex viros eiusque iram
contempserunt, turbas excitarunt in urbe, per quas coactus est rex se fuga salvare ad castellum
urbi vicinnum; rege absente magis semper et magis excedere coeperunt status turbasque contra
regem <add type="con" resp="ed">excitare</add>
<note place="foot">25.2 <add type="con" resp="ed">excitare</add> excedere MS</note>,
erexerunt militarem turmam ad tuendum parlamentum, arces et praesidia sibi subjecerunt; rex
quidem varias propositiones fieri curavit ad mutuam pacem et tranquilitatem reducendam, sed
nihil confieri potuit; ipse ergo rex cogitavit de colligendo exercitu contra rebelles anno '45.
et '6-o; exercitus tamen illius debilis admodum erat respectu rebellium neque communicationem
habuit cum exteris, cum omnes portus in manibus rebellium exstiterint; Carolus tamen solennem
victoriam retulit de rebellibus initio, ipse tamen multos suorum amisit, cum e contra ex Scotia
semper plures et plures comparerent rebelles, hinc iteratis vicibus fractus est a rebellibus,
intercessit novus tractatus, qui fere ad consumationem devenit, cum rex omnibus statuum petitis
se subscribere velle promiserit; circa unicum punctum juris belli adhaesit Carolus, quod jus
status pro se desiderabant, rex vero cedere noluit; rupto ergo hoc tractatu rediit prior
calamitas, bello incessanti victus est ubique Carolus, adeo ut absque omni auxilio latitaret
hinc inde; ex desperatione ergo ad Scotos se recepit eorumque discretioni se commisit;
defenderunt quidem eum Scotae, sed non eo, quo debuissent, modo; regina cum sua familia ad
Franciam se recepit; rebelles vero exercitui praefecerunt FairFaxium ei locumtenentem
adjecerunt Olivierum Cronvellum, a quibus adhuc ante fugam suam ad Scotiam victus est Carolus
ad internecionem.</p>
<milestone unit="page" n="1-310"/>
<p>
<add resp="ed">26.1</add> Summum imperium ergo fuit abhinc penes praesbiterianos, enata tamen est
factio inter ipsos praesbiterianos, nempe Independentium factio, qui latebant diu inter
praesbiterianos; invaluit haec secta ex nimia licentia credendi in Anglia; principium eorum
erat aequalitas gratialis omnium hominum, praeseferebant pietatem aliquorum severitatemque
morum, qua se ubique commendarunt et insinuabant; hi ergo decreverunt praesbiterianos ex curia
superiore repellere; in curia inferiore jam dominabant, factionibus enim suis sciverunt se
deputatos eligi facere sicque tonum pro arbitrio suo dabant; eorum intentio fuit regem perdere,
eiusque dignitatem convellere et eliminare; Scotis 400,000 lib. sterling exsolvere decreverunt
titulo stipendiorum militarium, sed ea conditione, ut regem Carolum extradent, Scoti excecati
pecuniarium vi eum extradederunt sub hac conditione ut nil contra personam eius suscipiatur;
deductus ergo est ad Hampton Cur ibique arcte custoditus; profugit hinc et jam Angliam
excessit, verum in insulam Vigg agnitus et reductus Londinum est; enatae sunt post haec lites
inter independentes et praesbiterianos; Cromvellus ergo excitatis militibus turbas excitavit,
urbem Londinensem ingressus est eamque occupavit, consilium bellicum ex meris independentibus
consistens inductum est, cui omnis potestas delata est, exauctorata curia inferiore; videntes
praesbiteriani tanta mala per independentes fieri ad arma provolarunt pro rege defendendo;
primi erant Valliae incolae et Scoti; eventus huius belli unica pugna decisus est anno '48, hac
pugna Cronvellius devicit et Scotos et Valenses, capto celebri duce Scotorum Hamiltonio;
interim status Curiae minoris se immiserunt in tractatum cum rege aderatque spes unionis, sed
unicum punctum, abrogatio nempe ecclesiae episcopalis, consilia omnium intervertit tractatumque
interturbavit, cum dein ipse Cromvellus prohibuerit omnem tractatum in posterum cum rege; post
haec Cromvellus coepit cogitare de supprimendis et eliminandis ex utraque curia omnibus iis,
qui causae Caroli regis favebant; diversos ergo capi et in carcere conjici curavit, alios
fugavit, et sic curia inferior constabat ex meris puritanis et independentibus Cromvelli
creaturis; hi ergo abrogarunt curiam superiorem penitus, omnem potestatem et imperium penes
populum esse<milestone unit="page" n="1-312"/> statuerunt, proin penes curiam inferiorem; hoc facto Cromvellus
nomine suo et totius exercitus petiit ut curia inferior populo justitiam redderet adversus
regem Carolum; curia ergo ordinavit judices qui regis negotium inquirerent; denominati ergo
sunt 150 judices.</p>
<p>
<add resp="ed">27.1</add> Huic comissioni curia inferior plenam potestatem rerum gerendarum
commisit, citatus ergo rex 4-er in faciem huius judicii tractus est; accusatus fuit tirranidis
exercitae, praedae actae in regno, sanguinis temere in regno effusi per bella civilia, et
proditionis patriae; Carolus provocans ad suam majestatem dixit se non respondere huic
colluviei hominum illegitime congregatae; quarta vice adducto regi sententia mortis, ut
convicto horum criminum, perlecta est, qua sessione numerus judicum ad '67. diminutus fuit, et
quidem sententiae subscripserunt tantum 59; executio suscepta est in area Vitehaliae, ubi in
pegmate capite plexus fuit per larvatum carnificem 30-a Jan. 1649.</p>
<p>
<add resp="ed">28.1</add> Post eius mortem species anarchiae incepit in Anglia usque 12-am decemb.
1653-ii; potestas maxima erat penes Cromvellium et eius asseclas, cuius conatus eo tendebant,
ut descendentes Caroli in perpetuum extrudant ex regno; filius Carolus aberat cum matre in
Gallia; curia ergo haec inferior abolevit nomen regium, juramentum fidelitatis et insigne regni
mutavit, sicque nomen Reipublicae susceperunt; dux Hamilton cum multis aliis capite plexus est.
<add resp="ed">2</add> Carolus 2. non quievit, sed conatus est hereditatem suam recuperare per
Gallos suffultus; primos gressus in Irlandia fecit, Dublini enim per Chatolicos rex proclamatus
est sicque tota insula pro eius partibus stetit; contra Hibernos ergo decreta fuit expeditio
belliduce Cronvellio, qui felix in omnibus suis coeptis intra anni spatium fregit Hibernos
eosque subjecit parlamento suo.</p>
<p>
<add resp="ed">29.1</add> Vix haec agebantur, Scotici proceres statuerunt evocare Carolum 2, quem
Edimburgae regem proclamarunt; comparuit ergo Carolus stipatus exercitu Gallicano; Cromvellus
ergo redux in Anglia exercitum suum restauravit sicque in Scotiam irrupit, quam jam Carolus
tunc tenebat, sed hic pariter Cronvellus Scotos ad internecionem vicit, fortissimum praesidium
Trocheliam expugnavit; Carolus tamen in urbe Sion inauguratus est; restaurato exercitu Carolus
decrevit irruptionem facere in Angliam; Cronvellus se retraxit Londinum usque
ibique<milestone unit="page" n="1-314"/> praestolabatur Carolum eumque ad Vorcesteriam totaliter vicit quamquam
numero militum longe inferior esset Carolo; ipse Carolus ab omnibus destitutus erravit aliquot
diebus absque auxilio ita, ut in cavam quercum coactus sit se recipere, in qua 6 diebus
latitabat, donec tandem navi oneraria elapsus est in Franciam. <add resp="ed">2</add> Scoti interim
sub imperio Moncii exercitum suum restaurabant, sed Cronvellus eum illico subpressit
sententiaeque suae obnoxios reddidit, et sic decretum est Scotiam incorporare Angliae sub
nomine unius reipublicae.</p>
<p>
<add resp="ed">30.1</add> Post haec cum Belgis foederatis in belli contentiones venit, ex eo quod
spreverint legatos Cronvellii amicitiam eorum sollicitantes; interim Cronvellus victis Scotis
et Hibernis tulit legem navigationis, qua interdicta fuit advectio mercium in Angliam exteris
navibus; per hanc legem Belgis magnum illatum est damnum, praesertim cum naves praedatoriae
ipsis multas naves arriperent; his constitutis putabat tempus adesse Cronvellus se in usum
partae authoritatis collocare; nihil ei obstitit quam curia inferior, quam decrevit etiam
potestate sua exuere; ingressus ergo summa authoritate curiam dicebat usum jam non esse huius
parlamenti, proin eum esse dissolutum; qui etiam caeca obedientia ducti se subtraxerunt, et sic
dissolutum est parlamentum; ne tamen quid videretur contra leges fecisse, post aliquot dies in
forma parlamenti induxit 140 homines; hos homines ex meris amicis et sibi faventibus collegit,
alios vero plerosque stolidos et ineptos homines deputavit, qui dein ipsi abdicationem fecerunt
muneris sui potestatemque consilio bellico detulerunt, cuius caput et motor fuit Cromvellus, et
sic per ipsum hoc parlamentum et consilium bellicum ipse Cromvellus, ut voluerat, regens et
gubernator omnium 3 regnorum evasit summumque imperium ei delatum est, qui sub nomine
protectoris illimitate gubernavit Angliam; scivit enim nomen regis exosum esse populo, hinc
illud non suscepit nec se coronari sivit, ut specie libertatis tam religionis, quam civilis
obcecet populum. <add resp="ed">2</add> Haec anno '653. gesta sunt; felix generatim habuit
gubernium, Belgas ad internecionem vicit, ut pacem petere coacti fuerint cum maxima sui
ignominia, per quod sibi in tota Europa maximum nomen peperit, ita ut eius amicitiam omnes
expeterent, quam tamen prius spreverunt. <add resp="ed">3</add> Convocavit post haec novum
parlamentum ex omnibus 3 regnis; hoc parlamentum primis<milestone unit="page" n="1-316"/> statim diebus movit
quaestionem quo jure Cronvellus summum imperium teneat; haec periculosa quaestio eo perduxit
eum ut juramentum fidelitatis ei praestarent, dimisit dein totum parlamentum; circa '656. annum
foedus cum Gallis inivit contra Hispanos, nempe cum Ludovico 14-o contra Philippum 4.
<add resp="ed">4</add> Bella feliciter gesta sunt; Dunquercam et Mardiccum in Belgio Hispanico
expugnarunt, et sibi servarunt; Jamaicam expugnarunt classemque argentariam interceperunt a
Hispanis; anno eodem '56. convocavit parlamentum novum, hoc proprio motu ei coronam et nomen
regium obtulerunt, quod tamen depraecatus est. <add resp="ed">5</add> Sed et hoc parlamentum ante
tempus dimisit, nempe '58. anno in Februario; ipse vero Cronvellus 3-a Sept. '58. expiravit
morte naturali, postquam 5 annis mira sapientia sagacitateque gubernasset usurpatas provincias
suas.</p>
<p>
<add resp="ed">31.1</add> Post mortem Cronvelli usque 29. Maji 1660. species anarchiae invaluit in
Anglia; valida aderat factio, quae eius filio Richardo Cronvell patris potestatem deferre
volebant, hinc convocati sunt proceres de factione Cronvelli, qui ei deferebant omnem
potestatem; sed Richardus nec ea mentis perspicatia nec ea authoritate pollebat ut his in rem
suam uti potuisset; hinc praefecti militiae Fletvoot et Lambert primos motus facere coeperunt,
convocando membra parlamenti independentium, quae Cronvellum authoritate exuit; per hoc ergo
parlamentum Richardo adempta est dignitas protectoris; post hoc urserunt milites ut ex graemio
sui comissio securitatis deputetur, in quam deferatur summa potestas anno '659; inter haec in
Scotia saniora consilia agitare coeperunt <add type="con" resp="ed">proceres</add>
<note place="foot">31.1
<add type="con" resp="ed">proceres</add> procerunt MS</note> cogitabantque de remediis, plurimum agente
comite Moncc generali, qui classem Anglicanam in suas partes pertrahere scivit; collectis ergo
validis copiis irrupit in Angliam, tuendi parlamenti sub praetextu penetravitque nemine
resistente usque Londinum, quam urbem etiam occupavit fugata commissione securitatis,
convocatumque est parlamentum novum quod declarabat hunc conventum esse illegalem, cum desit
curia superior, et multa desiderentur membra curiae inferioris, et sic convocatum est integrum
parlamentum. <add resp="ed">2</add> Hoc parlamentum 8-a Maji anno '60. Carolum salutavit regem
Angliae missique sunt legati ad eum salutandum, qui 29-a comparuit rexque salutatus est cumque
novo hoc parlamento negotia publica agere <milestone unit="page" n="1-318"/> coepit; amnistia generalis publicata
est omnibus exceptis iis 59, qui morti patris Caroli subscribebant; cadavera mortuorum effossa
sunt et rotis fracta, inter quos ipse Cronvellus protector erat, qui effossus ex Vestmünster
abtey per manum carnificis raptatus fuit ad locum supplicii (Archenholcz dubitat, et dicit per
malevolos etiam in hoc actu substitutum fuisse corpus Caroli regis corpori Cronvelli); status
Carolo listam civilem conspicuam determinarunt; ecclesia episcopalis restituta est juribus suis
antiquis supressis praesbiterianis; in ipsa etiam Scotia conatus est invehere episcopalem
ecclesiam, per quod in Scotia abalienavit animos a se, praecipue cum Catolicam uxorem duceret
Gallam. <add resp="ed">3</add> Omnes leges sub Cromvello latae abolitae sunt, excepta lege
navigationis. <add resp="ed">4</add> Non multo post amor et fervor erga Carolum torpescere coepit in
animis Anglorum, arguebatur nimium vestigiis patris et avi sui inhaerere, eum nimis
voluptatibus esse deditum; denique eum clancularium Chatolicum esse, praesertim cum '662.
Chatharinam regis Galliae filiam duceret in uxorem, et per eam ingens numerus Chatolicorum in
regnum inveheretur; portum Dunquercam vendidit Ludovico 14-o Galliae regi; post aliquot annos,
nempe '64, apertum foedus inivit cum Gallis, quae omnia displicebant Anglis; condescendit dein
Carolus in favorem Ludovici 14. in belli contentiones cum Belgis, inter quod tempus Ludovicus
Belgium Hispanicum oppressit; causa huius belli petita fuit ex nimio commercii progressu
Belgarum, maxima tamen causa fuit vindictae studium, cum excedere jussus sit Belgium sub
Cromvello. <add resp="ed">5</add> Hoc bello parum profecerunt Angli, praesertim cum Belgae facinore
maximo ingressi Thamesim exusserint classem Anglicanam in portu Schatan; coaluit ergo pax inter
eos, et cum Suecis, Hispanis foedus iniverunt contra Ludovicum, qui pacem Aquisgravensem
recipere coactus est.</p>
<p>
<add resp="ed">32.1</add> Per huius belli decursum ingens incendium exortum est in urbe Londinensi
quod 3 diebus duravit '666. anno, et leguntur 12,000</p>
<milestone unit="page" n="1-320"/>
<p>aedium conflagrasse; hoc incendium Chatolicis adscribebatur. <add resp="ed">2</add> Anno '69.
instituit Carolus consilium secretum cabineti pro negotiis exteris gerendis, quod tantum ex 5
personis constabat, quae suspectae erant protestantibus; inter eos praecipuus fuit Jacobus
frater Caroli, de quo, quod Chatolicus fuerit, nemo dubitavit. <add resp="ed">3</add> Dein hic
consilium nimis cum aula Gallica servaverat, foedus etiam initum est cum Gallis contra Belgas,
quod bellum ex parte Caroli misere gestum est; in varias contentiones incidit Carolus cum suis
parlamentis, praecipue ex eo quod nimium faveat Chatolicis, numerus eorum mirum in modum
augeatur per regnum; quod Jacobus dux Eboracensis frater Caroli anno '71. publicam fidei
Chatolicae professionem elicuerit, quod Jacobus mortua prima uxore aliam Chatolicam duxerit
ducis Modinensis filiam, quem tum succedere sciverunt, cum Carolus legitimis destitueretur
liberis; sic constitutis animis repente spargebatur rumor quod Chatolici conjuraverint in
Carolum et omnes protestantes exstirpandos Jacobumque Chatolicum regem eligendum; hic rumor
mirum quantum contulit ad exacerbandos animos civium inter se; initio multi Chatolici
incarcerati sunt, dein etiam protestantes multi condemnati sunt; hinc novum jusjurandum
invectum est pro omnibus publicis officialibus, quod Test dicitur et hodie quoque in usu est;
hoc Test est fidei professio, quam solummodo episcopales elicere poterant, proin nec Chatolici
nec praesbiteriani; urgebant parlamenta, ut Jacobus, ut Chatolicus, successionis incapax
declaretur; ipse Carolus illi suasit ergo ut interim Angliam deserant <add>!</add>, quod
etiam fecit et ad Belgium discessit; cum tamen parlamentum urgeret rem, cassavit illud '69.</p>
<p>
<add resp="ed">33.1</add> Et sic in ordine 3-a parlamenta convocavit usque '80-um annum, dein
plane nullum convocavit amplius, sed Jacobum revocavit ad Angliam severitateque usus est in
omnes eos qui urgebant exclusionem Jacobi, inter quos ipse Jacobus dux de Montmut erat, qui
filius naturalis Caroli erat, et qui in exilium missus est, cum alii supplicio afficerentur.
<add resp="ed">2</add> Inter haec non sine suspicione veneni decessit Carolus anno '685-o; cum sine
heredibus moreretur Carolus, successit ei frater Jacobus dux Eboracensis, cui maxime favebant
episcopi et exercitus Scotensis; habuit ille mox altercationes cum Jacobo duce Montmut filio
naturali Caroli, qui exul in Belgio erat, et qui copiosos adhaerentes in Belgia<milestone unit="page" n="1-322"/>
habuit et in Anglia. <add resp="ed">3</add> Hic ergo Jacobus cum exercitu venit in Angliam, comes
vero Argileus eius adhaerens in Scotiam irrupit, sed delusi sunt spe. <add resp="ed">4</add>
Argileus enim eodem anno victus et captus fuit in Scotia, et capite plexus; Jacobus Montmutius
etiam victus et captus est, capiteque plexus et cum illis complures alios mortis poena mansit.</p>
<p>
<add resp="ed">34.1</add> Sub finem '85-i anni jam incepit contra jus jurandum Test dictum varios
ab episcopali religione alienos et ipsos Chatolicos ad munera publica admovit
<add>!</add>; '86. anno Commissionem ecclesiasticam constituit, cui incumberent negotia
religionis, cuius membra quam plurima Chatolicae religioni addicta erant; hinc maxime
exulceravit animos suorum, quia pro Chatolicis sustulit hoc jus jurandum propria auctoritate;
anno '87. legatum Romam misit, ut cum ecclesia et aula Romana reconciliationem constituat; ipse
pontifex misit nuntium apostolicum Card. Dada, qui solemniter exceptus est a Jacobo; Chatolicis
scolas publicas indulsit, ecclesias aperuit ipsis, Jesuitis Londini collegium aperuit, quendam
patrem Peters Jesuitam intimum suum ministrum creavit; his vehementer exulcerati sunt animi
protestantium, hinc turbae jam variae enatae sunt in provinciis, hinc coactus est parlamentum
convocare, quod vehementer contra omnia facta Jacobi processit; interim Jacobus publico edicto
Chatolicis libertatem religionis admisit, et 7 episcopos, qui eius voluntati refragarent,
incarcerari curavit, et ipsum parlamentum cassavit anno '88-o; ipsum amicitiae vinculum cum
Ludovico 14. non parum contulit ad perniciem Jacobi; interim Angli haec omnia adhuc
pertulerunt; cum viderent Jacobum destitutum esse prolibus praeter duas filias, quas ex prima
uxore suscepit, nempe Mariam, quae nupta fuit Vilhelmo duci Aransionensi, et Annam, quae regi
Daniae Georgio nupta fuit, et quae ambae religioni protestantium addictae fuerunt; interim
repente hac sua spe delusi sunt, nemine enim opinante rumore perlatum est reginam praegnatam
esse, et sobolem masculam enixam esse; protestantes ergo dicebantur haec tantum figmentum
Chatolicorum esse fetumque esse supposititium, interim princeps hic nomen principis Valliae
suscepit; proceres tamen protestantes cogitare coeperunt de mediis Jacobum hunc a successione
excludendi, et Mariam cogitarunt ei sufficere, miserunt ergo nuntios ad Mariam et eius maritum
Vilhelmum, eius collaborationem in hoc expetierunt. <add resp="ed">2</add> Ordines Belgi foederati
offensi erant Jacobo 2-o propter arctum foedus cum Ludovico 14-o, hinc<milestone unit="page" n="1-324"/>
decreverunt Vilhelmum omnibus necessariis instructum mittere in Angliam; Iacobus quam potuit
classem collegit sub duce Dortmuthio eamque opposuit Vilhelmo, sed parum profecit cum ea;
coactus enim statim est portus suos petere; hinc cogitavit lenitate agendum esse, milites
divisit auxiliaque Ludovici 14-ti deprecatus est, Vilhelmus ergo nemine prohibente excensionem
fecit urbesque vicinas occupavit, et sensim integras provincias, ipsi episcopi et
praesbiteriani adjunxerunt se Vilhelmo, et cum Londinum appropinquaret, Jacobus uxorem suam cum
neonato principe dimisit, ipse vero 23. Decemb. eam secutus est in Franciam; interim ordines
Londinum congregati parlamentum constituerunt, quo factum Vilhelmi tamquam necessarium
laudarunt, guberniumque ei detulerunt et regni hereditatem per desertionem Jacobi vacuam
detulerunt Mariae, ut legitimo heredi, cum soboles sit suspecta neonata, legesque fundamentales
violatas esse per Jacobum patrem; Vilhelmus ergo nomine uxoris suae regni gubernacula
capessivit; et si deficeret Vilhelmus et Maria, substituta est Anna eiusque descendentes anno
'689-, et hoc anno etiam Hiberniae gubernacula in eum translata sunt; ipsi dein Scotae sequenti
anno secuti sunt Anglos Vilhelmumque cum Maria receperunt; ipsi tamen Hiberni non transiverunt
ad partes Vilhelmi, sed, ut erant plerumque Chatolici cum pro-rege suo Tirconel Jacobo 2-o
fideles adhaeserunt; hic ergo Vilhelmus ab '689-o ad '702. annum regnavit, princeps hic in
omnibus maxima cura satisfecit statibus et ordinibus, ut sibi devincat suorum animos, religioni
Anglicanae se conformavit, nempe episcopali ecclesiae; maximam in id convertit curam, ut
pericula a Ludovico et Jacobo ipsi intentata a se amoliatur, fere enim usque '97. annum strenue
bellum gessit cum Gallis; cum Hispanis et Leopoldo imperatore in foedus condescendit contra
Ludovicum; initio favit quidem fortuna Jacobo, qui in persona in Hiberniam digressus est, quam
intra exiguum tempus totam sibi subjectam habuit; conspicuam navalem victoriam retulit de
Belgis, anno tamen '90. fortuna eum destitit, accepta enim clade ad fluvium Boin pedem referre
coactus est ex Hibernia; missae sunt quidem suppetiae per Gallos in Hiberniam, sed nihil
proficere poterant; nam anno '91. die 13-a Julii alteram internecinam cladem retulerunt a
Vilhelmo postquam omnes Galli ejecti sunt ex Hibernia; his in Anglia confectis Vilhelmus in
Belgium transivit, ibique Gallos in continenti pressit; anno '95-o decessit Maria absque
liberis, sed Angli generosi Vilhelmo regni<milestone unit="page" n="1-326"/> possessionem reliquerunt, etsi
nullum jus sanguinis haberet ad coronam Angliae; sub idem tempus periculosam conjurationem
fecerunt Galli et Jacobitae contra Vilhelmum, interim vigilantia Anglorum detectum est
periculum, elusaque intentio conjuratorum, qui collecti, incarcerati sunt, et acerba executio
suscepta est in eos. <add resp="ed">3</add> Anno '97. pax confecta est Risvici, qua pace omnia
partibus litigantibus restituta sunt et Ludovicus coactus est Vilhelmum legitimum M. Brittaniae
regem recognoscere; sub Vilhelmo magna copia Hugonotarum ex Gallia migravit in Angliam propter
sublationem aedicti Navetensis; inter quos praestantissimi artifices, fabricantesque erant, per
quorum industriam res commercialis Angliae mirum in modum promota est. <add resp="ed">4</add> Circa
haec tempora Ludovicus 14. solicitus fuit ut nepotem suum Philippum regno Hispanico imponeret,
quod per defectum Caroli 2-i vacans erat, hinc Belgas et Anglos spe divisionis provinciarum
conatus est in partes suas pertrahere; hinc defuncto anno '699-o Carolo, vel potius '700. anno
Ludovicus induxit Philippum in Hispaniam; videntes ergo Angli se delusos, conjunxerunt se cum
Austriacis contra Ludovicum anno '701. et '2-o anno, Ludovicus vero mortuo anno '701. in
Francia Jacobo 2-o praetendente seniore coepit filium eius Jacobum 3-um ut praetendentem
juniorem efferre eumque regem Angliae declarare; ipse vero Vilhelmus anno '702-o infeliciter ex
equo prolapsus mortem opetiit, quin successores relinqueret; facta tamen est dispositio prius,
ut Anna succedat, quae etiam in defectum versabatur, hinc decreto perpetuo sub Vilhelmo adhuc
statutum est, ut omnes Chatolici in perpetuum excludantur; 2-o) Annae substituerunt successorem
Sophiam, quae Ernesto Augusto duci Brunsvico-Linaeburgico, electori Hanoverano nupta fuit; haec
Sophia fuit neptis Jacobi 1-i; hic enim habuit filiam Elisabetham quae Friderico electori
Palatiniali nupta fuit, ex hoc matrimonio nata fuit haec Sophia.</p>
<p>
<add resp="ed">35.1</add> Defuncto ergo Vilhelmo successit Anna, quae usque 1714. regnavit; haec
bellum tota contentione gessit contra Gallos vivente marito suo Georgio; Sabaudia et
Portugallia sub ea in societatem belli contra Gallos pertracta est; Angli acquisitiones pulcras
fecerunt. <add resp="ed">2</add> Anna haec negotium unionis duorum regnorum Angliae et Scotiae
aggredi coepit et feliciter effectuavit; quae unio incorporativa in unam<milestone unit="page" n="1-328"/>
civitatem utrique nationi profuit, et in qua omnes eius praedecessores inutiliter desudarunt,
anno '707-o; hoc enim anno tractatus jam anno '706. per commissarios elaboratus per parlamenta
utrique et reginam roboratus est. <add resp="ed">3</add> Hinc illud: Henricus Rosas, Jacobus Nomina,
Anna autem regna copulavit. <add resp="ed">4</add> Anno '708. mortuus est Georgius maritus Annae,
cum quo 6 proles genuit quidem Anna, sed omnes emortuae sunt; post mortem mariti Anna voluisset
multas mutationes in Anglia facere, sed obfuit ei factio Vihgs, quae propugnabat jura et
libertates; factio vero Doris assistabat regiae potestati, eamque propugnabat; satis tamen
Toris his temporibus potentior erat alia, hinc effectum est ut regina multos amoverit ex
consilio qui erant de factione Vihgs, in ipsa electione membrorum parlamenti factio Toris
regnabat, suppressis aliis. <add resp="ed">5</add> Effectus huius mutationis fuit quod anno '711.
Anna foedus iniverit cum Ludovico 14. contra Hispanos et domum Austriacam; qua aliantia factum
est ut pax anno '713. confieri debuerit, et Ludovicus effectuaverit coeptum suum; ipsi quoque
Angli praeter Columnas Herculis, insulam Minorcam, Terram novam, et sinum Hudsonis acceperunt a
Hispanis portusque Dunquercensis demoliri statutum est; et Ludovicus recognovit Annam legitimam
reginam, et ipsum ordinem successionis protestanticum recognovit Hispania et Gallia.
<add resp="ed">6</add> Protestantes tamen contenti minime erant hac ministerii mutatione, et hinc
gliscebat jam sub cineribus seditio inter factiones; Anna enim non obscure egit de restituendo
fratre suo Jacobo 3-o; interim anno 1714. mortem opetiit Anna; cum successores non relinqueret,
ad thronum vocatus est Georgius dux Hanoveranus, qui usque '727. regnavit, qui fuit filius
Sophiae et ducis Hanoverani Ernesti; hic ergo nomine Georgii 1-i successit praemortua matre
sua, et cum hoc nova stirps regnans invecta est, quae modo quoque regnat; hic Georgius initio
statim regiminis dimisit ministros Annae, seque ad nutum protestantium adcommodavit, novum
parlamentum convocatum, cuius membra ex factione Vighs erant potissimum, ministrorum Annae
facta est accusatio in parlamento, et hinc commissio deputata est, quae inquireret in facta
priorum ministrorum, ex quibus aliqui male mulctati sunt; interim non deerat fatuorum qui
communicantes cum aula Gallicana restituere volebant stirpem Stuardam, exstincta Brunsvicensi;
et reipsa in omnibus tribus regnis enatae sunt turbae, quae tamen Georgii perspicatia et
favente fortuna suppressae sunt; anno '715; fractis una die 13-a 9-bris Scotis et Anglis, ipse
Jacobus ex Anglia redire coactus est. <add resp="ed">7</add> Parlamentum enim 100,000 Ł Sterling
statuit in praemium pro eius<milestone unit="page" n="1-330"/> capite; multi ex celeberrimis nobilibus in utroque
regno mortis poena affecti sunt, ut rebelles; Georgius omni studio conatus est bellum cum
exteris praecavere, ne interim domi seditiosi praevaleant; hinc se immisit in tractatum, qui
intercessit inter Carolum 6-tum et Belgas; foedus copulavit cum Austriacis Gallis et Belgis,
contra Philippum 5. Hispaniae regem, qui non contentus divisione Hispanicarum provinciarum
bellum parabat. <add resp="ed">8</add> Anno '22. nova molestia ei parata fuit a Chatolicis
Jacobitis, sed et haec conjuratio per ministrum Valpol detecta et supressa fuit.
<add resp="ed">9</add> Anno '25. rursus imminebat bellum toti Europae propter repudiatam filiam
Philippi 5-i per Ludovicum 15-um; Georgius tamen composuit litigantes; his tractatibus tamen
Georgius immortuus est anno '727; ei successit Georgius 2. filius, qui usque '60. annum
regnavit, hic tractatus patris continuavit et terminavit. <add resp="ed">10</add> Anno '33. novum
bellum exarsit inter Carolum et Hispanos propter successionem in Polonia, quo bello regnum
Neapolis et Siciliae amisit propter Sanctionem pragmaticam. <add resp="ed">11</add> Paulo post
enatae sunt turbae inter Hispanos et Anglos, ob vicinitatem Americanarum provinciarum et ex hac
enato furtivo commercio, auxit hoc bellum mors Caroli 6-i anno '40; debebant enim Angli ut
evictores defendere Mariam Theresiam. <add resp="ed">12</add> Galli anno '44. et '5-o evocarunt Roma
Carolum Eduardum seniorem filium Jacobi, ipsumque statuerunt trono Anglico imponere, excitata
ergo est conjuratio in Anglia per Jacobitas, cui multi adhaerebant, praecipue in Scotia
grassabantur; ipsam enim capitalem urbem Edinburgum ceperunt Jacobitae, qua capta in Angliam
discesserunt et fere ad viscera Angliae pervenit, nudata enim erant haec regna militibus; anno
tamen '46. comparuit validus exercitus contra Eduardum, praesertim ex Germania, quo exercitu
fractus est Eduardus et eodem anno ejectus est ex Anglia, et ex ipsa Scotia tardius, ex quo
Romam se recepit rursus. <add resp="ed">13</add> Bellum exterius feliciter pro Anglis terminatum
est, post quod se curis domesticis impendit, praesertim commercium, fabricas excoluit
feliciterque regnavit suos; anno '56. bellum intulit Georgius 2-us Gallis propter negotia
successionis Mariae Theresiae, gesto per triennium feliciter admodum bello mortus est anno
'760; ei successit Georgius 3-us, nepos Georgii 2-i et filius Friderici; sub hoc bellum
Gallicanum prospere continuatum est, praesertim in America, etiam in Germania, imo etiam
Portugalliam tuitus est Georgius contra Hispanos et Gallos; anno '63. pax universalis coaluit;
Anglia lucrata est Canadam, caput<milestone unit="page" n="1-332"/> Bretonis, partem provinciae Luisianae;
insulam S. Vincenti, Tobago; in Affrica Senegaliam; ex parte Hispaniae acceperunt Floridam.
<add resp="ed">14</add> Circa '766-tum annum enatae sunt turbae colonicales in America.
<add resp="ed">15</add> Angli enim ingentes profusiones fecerunt in colonias suas; ut ergo aliquam
partem profusarum pecuniarum suarum recipiant, coeperunt excogitare varios titulos, varias
contributionum species; inducere ergo coeperunt cartam signatam (Stempel Papier), qua mirum in
modum exacerbarunt Americanos, imo aequalitatem jurium cum populo metropolitano praetendebant,
sessionemque et jus voti in parlamento petebant; surdis tamen auribus excepti sunt, sed carta
signata cassata est; Societas Indiae orientalis Anglicana sponte sibi imposuit tributum 600,000
Lib. Ster. annue aerario regio pendendum, ut sic immunitas praestetur aerario quod initio hanc
societatem magnis summis et navibus bellicis adjuvit, praesertim cum haec societas in
provinciis Asiae Indostanis amplas occupationes faceret; nomine renovatorum privilegiorum
suorum sequentibus annis in diversa bella incidit haec societas, et ipsius negotia societatis
quoque convulsa sunt; enatis ergo quaerelis in parlamento negotia politica huius societatis
subordinata sunt parlamento, cum tamen prius independens esset in omnibus. <add resp="ed">16</add>
Anno '769. enatum est bellum Russos inter et Turcas, felicia Russiae arma attonitos reddebant
omnes potentias maritimas, Anglia tamen neutralitatem observavit, excepto eo, quod Russicis
navibus portus suos aperuerit, anno tamen '74. agentibus maxime Anglis pax confecta est, pace
hac insula Crimea (Chersonesus Taurica) pro independenti declarata est, quam dein ipse chanus
huius peninsulae subjecit Chatharinae 2-ae. <add resp="ed">17</add> Anno '73. inter colonias
Americanas et populum metropolitanum Anglicum novae altercationes incoatae sunt; exacerbati
enim erant animi Americanorum per priores exactiones, hinc abstinebant ab iis mercibus, quas ab
Anglis emere debebant, hinc fabricantes et opifices adhaeserunt in Anglia; miserunt ergo suos
deputatos ad parlamentum, per quos statu calamitoso suo exposito postulabant jurium communionem
agente celeberrimo Franclino; auxit querelas suas coacta emptio ipsis per Anglos impositae
herbae Thee, cuius monopolium habuit societas mercatoria; deputati tamen hi re infecta
redierunt; hinc coeperunt diversi conspirare, qui dein integras provincias in suam sententiam
perduxerunt; tandem 13 provinciae se univerunt et jugum Angliae excusserunt; politica negotia
eorum moderabatur Franclinus,<milestone unit="page" n="1-334"/> militaria moderabatur Vassingthon generalis;
habuerunt etiam suum senatum ex omnibus 13 provinciis constantem, qui Congressus dicebatur, et
negotia publica communia moderabatur uti in Belgio foederati. <add resp="ed">18</add> Convocatum est
illico parlamentum. <add resp="ed">19</add> Ministerialis factio suadebat vi armorum esse domandos
rebelles; oppositionistae vero volebant, ut lenitate, transactione reducantur; longa haec
cunctatio suspirium Americanis praebuit seque contra Anglos tuendi; ad extremum cum partes
convenire non potuerint, consenserunt in id, ut ipsi regi detur optio; Georgius ergo bellum
praelegit; expedita ergo est classis bellumque exarsit in America anno '775-o.
<add resp="ed">20</add> Hoc bellum inde ab origine male cessit Anglis; Angli enim, ut potentia
navalis, exiguam habebant campestrem militiam, cetera parum valebant in visceribus Americae;
milites climati non assueti infirmabantur, colonistae vero pro libertate pugnantes facilius
domi pugnabant; adsistebant ipsis etiam Galli, quorum intererat Americanas provincias avellere
a corpore Angliae; Ludovicus ergo 16. primus erat qui Americanos pro populo libero recognovit,
hinc etiam cum Gallis bellum gerere coacti sunt Angli; Gallis adsistere debebant ex conventione
Hispani, hinc etiam Hispani impliciti sunt huic bello contra Anglos; Belgae quidem se
indifferentes declarabant, interim clam arma munitionemque supportarunt Americanis; Angli
quidem res stupendas gesserunt, sed tantis hostibus tamen satisfacere non poterant undequaque,
sic Gibraltariense praesidium celebris Elliot contra omnes machinationes Hispanorum
<gap/>; ipsa tamen diuturnitas nocuit Anglis; videntes Angli se renunciare debere
13 provincias, ut ultionem sumerent de perfidis Belgis, ipsis bellum indixerunt omnesque naves
eorum, ubicunque interceptas, occuparunt et spoliarunt; hoc confecto anno '86-o pax coaluit
inter omnes, 13que provinciae amissae sunt in perpetuum; insula Minorca Hispanis cessa est.
<add resp="ed">21</add> Provinciae 13 haec sunt: Neuhamtpsir, Massakuzetz, Rode Island, Kanektikut,
Neu Jork, Neu Jersej, Pensilvania, Delavare, Mariland, Virginia, Nord Karolina, Süd Karolina,
Georgia; extensio harum provinciarum ad 44368 milliaria computatur, impopulatio tamen exigua
respectu tantae extensionis; anno '90-o enatae sunt dissensiones inter Anglos et Hispanos, et
jam jam bellum erupit propter Americae aliquas pagas incultas et nullius adhuc,<milestone unit="page" n="1-336"/>
opera tamen ministrorum Pitt in Anglia et Florida Blanca in Hispania coaluit pax partesque
excontentatae sunt. <add resp="ed">22</add> In pacem Turcicam maximum influxum habuit Anglia, fuit
enim jam in promptu classem educendi contra Moscovitas, ut eas ad pacem cogat, servandi
aequilibrii causa in Europa.</p>
<p>
<add resp="ed">36.1</add> Exules ex familia Stuarda sunt hi: Jacobus 2. primus ejectus fuit.
<add resp="ed">2</add> Habuit 2-as conjuges; Mariam Hide, ex qua 2-as filias Mariam et Annam habuit,
quae regnarunt in Anglia; altera uxor eius fuit Chatolica Beatrix dux Modinensis, ex qua natus
est Jacobus 3, qui nomine praetendentis senioris venit; uxorem habuit Mariam Clementinam,
Ludovici Sobiezki, Poloniae prinicipis, filiam; ex hoc matrimonio natus est Carolus Eduardus,
et Henricus Eduardus; Carolus praetendens junior dictus est, fecit enim excensionem in Scotia
et Anglia, sed repulsus est; sub Ludovico 15. vi pacificationis cum Anglis initae discedere
debebant <add>!</add> ex Gallia Romamque discessit, ubi 24,000 fl. pensionis habuit
(12,000 scudi); anno '74. Roma discedens Florentiam discessit ibique nomen comitis Albani
suscepit. <add resp="ed">3</add> Anno '772. Adolfi principis Stolberg filiam Ludovicam duxit, sed
paulo post divortium fecit, anno '88. 31-a Jan. mortuus est. <add resp="ed">4</add> Reliquit filiam
naturalem, quae comitissae Albaniae nomen gerit.</p>
<p>
<add resp="ed">37.1</add> Henricus Eduardus junior frater factus est ecclesiasticus Romae ubi
etiam cardinalis factus est a Benedicto 14-o; hic nomen principis Eboracensis gerit, dicitur
etiam cardinalis Stuard; post mortem fratris omnium jurium fratris sui haeres manifestum
publicavit Romae,<milestone unit="page" n="1-338"/> quo se heredem declarat, sibique heredem substituit eum, qui
gradu sanguinis esset ipsi proximus; hic vivit adhuc, ut senecio, et utitur pensione fratris
sui; ex qua post eius mortem 3,000 recident ad comitissam Albaniae.</p>
<trailer>Finis Statisticae Angliae.</trailer>
<milestone unit="page" n="2-004"/>
</div>
</div>
<div>
<head>
<add resp="ed">1</add> Pars statisticae practica.</head>
<div type="prolegomena">
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Notio statisticae in sensu lato est habitus attributa civitatum ex
fontibus suis cognoscendi, recte de iis judicandi, et eam ad casus obvenientes applicandi.
<add resp="ed">2</add> Aliter dicunt statisticam esse notionem eorum, quae in statu civitatis
memorabilia sunt, proin et quae historice et quae politice sunt memorabilia, proin ea, quae
effectus suos exserunt in finem civitatis, sive hi effectus sint boni sive mali; solum ergo
historica notio, ut aliqui putant, non sufficit ad statisticam, sed haec notio debet etiam esse
philosophica, secus exiguus habebitur usus eius; proin omnes causae, origines et fontes rerum
sciri debent; usum et applicationem earum rerum facere posse debeo, omnis enim scientia utilis
esse debet.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Fontes ergo statisticae sunt tres: historia, descriptio status praesentis
et scientiae politicae. <add resp="ed">2</add> Res praesentes originem suam habent in facto aliquo
praecedenti; historia est ennaratio factorum horum praesentium et praeteritorum, ergo historia
vera est fons statisticae, ex hac enim causae rerum praesentium rescientur. <add resp="ed">3</add>
Descriptio status praesentis est etiam fons, nam res a nobis remotis scire non possunt, nisi per
visum apud peregrinantes, aut per lectionem eorum, quae scripta sunt de iis; sic statum
Hispaniae tantum ex scriptis aliorum, et auditu noscimus. <add resp="ed">4</add> Scientiae politicae
nos adjuvabunt in ferendo judicio de statu civitatum; medio earum discernemus quid bonum, quid
malum sit, aut quid fieri hic vel ibi debeat, quid intermitti. <add resp="ed">5</add> Per statum
civitatis intelligimus complexum proprietatum, determinationum, quae civitati qua civitati
competunt. Proin res indifferentes, quae influxum in finem civitatis non habent, huc non
spectant. <add resp="ed">6</add> Objecta ergo, quae nos interressabunt, sunt diversa: numerus</p>
<milestone unit="page" n="2-006"/>
<p>incolarum, regiminis forma, religio, clima, mores civium, educatio eorum, libertas civilis et
religionis, occupatio, artes et scientiae, status rei rusticae, commercii, fabricarum et
manufacturarum, verbo omnia, quae statum praesentem civitatis alicuius ex bona vel ex mala parte
cognoscendum praebent, ut bona immitari, mala fugere possimus et declinare. <add resp="ed">7</add>
Causae harum rerum aliae erunt physicae, aliae morales, aliae necessariae, aliae accidentales,
aliae internae, aliae externae; omnia haec objecta et eorum causae quaerendae erunt vel in
territorio civitatis vel in statu incolarum; ex his enim duabus partibus essentialibus constat
status totius civitatis.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Ipsum ergo territorium cum suis qualitatibus considerabimus; 2--o)
incolas; 3--o) horum jura et qualitates; 4--o) peculiaria remedia felicitatem gentium
promovendi. <add resp="ed">2</add> Ad notitiam territorii pertinent situs et limites, extensio,
qualitates politicae teritorii et naturalis constitutio et indoles. Situm territorii
cognoscemus, si peragraverimus provincias et civitates, aut rite ordinatas mappas inspexerimus;
hae tamen mappae debent esse rite confectae. <add resp="ed">3</add> Amplitudo, seu extensio habebitur
ex cognita longitudine et latitudine hisque inter se multiplicatis; accuratio quidem mathematica
non habebitur, sed pro politica sufficiet; indoles terrarum cognoscetur ex temperie aeris; eo
enim frigidius erit clima, quo magis ad polos adjacet provincia, et eo calidior, quo magis ad
aequatorem; faciet tamen differentiam etiam naturalis situs provinciae, e. g. montes, vel
planities, venti frequentes spirantes juxta certam directionem. <add resp="ed">4</add> Montosa
territoria aeque discerni debent a planis, haec enim pro politico magnam differentiam facere
possunt; item et fluvii mariaque, vulcani. <add resp="ed">5</add> Fertilitas glebae bene considerari
debet, major enim vel minor productorum quantitas maximum influxum habet in statum civitatis,
nempe productorum necessariorum et utilium, non superfluorum et inutilium. Soli fertilitas alia
est naturalis, alia artificialis; ad fertilitatem soli pertinent omnia tria naturae regna, tam
animalium, quam vegetabilium, et mineralium.</p>
<p>
<add resp="ed">4.1</add> Territoria generatim dividuntur in provincias, hae in districtus, hi vero
in civitates et rus dividuntur, seu in oppida, pagos et villas; territoria dicuntur etiam
metropolitana, in quibus tota civitas fundata est, alia sunt unita, quae accesserunt tardius;
unio haec alia est incorporativa, ubi adest </p>
<milestone unit="page" n="2-008"/>
<p>communio omnium jurium cum metropolitana provincia, alia sunt adnexa tantum territoria, in
quibus communio jurium non habetur, sed vel retinentur antiqua jura, vel communi consensu alia
statuuntur. <add resp="ed">2</add> Aliud territorium est subjectum, in quibus ex gratia subjectoris
solummodo habentur jura; haec diversitas ibi habet locum ubi territorium metropolitanum gaudet
favoribus et privilegiis amplis; in statibus vero despoticis haec divisio locum non habet.</p>
<p>
<add resp="ed">5.1</add> Alterum objectum civitatis sunt incolae. Hi vel suas terras excolunt, vel
alterius territorium occupant. Postremo hoc modo omnia modo florentia territoria enata sunt;
extrusis enim antiquis colonis Hungari, Galli, Angli <abbr>etc.</abbr> invaserunt regna seque ibi fundarunt.
<add resp="ed">2</add> Incolae noscuntur 1--o) ex corporis constitutione; 2--o) ex indole animi;
3--o) ex linguae suae perfectione; 4--o) ex numero; 5--o) juxta diversam, quam ad se habent,
relationem, proin juxta classes et factiones suas. <add resp="ed">3</add> Constitutio corporis
incolarum varium influxum habet in finem civitatis; validi enim et robusti incolae utiles erunt
civitati, et numerus eorum facilius adaugebitur. Diversitas haec plerumque a climate dependet, a
quo etiam color, temperamentum civium dependet; sic in frigidioribus provinciis saluberrimo aere
gaudent incolae, et robusti sunt, in calidis vero provinciis fusci, debiles, morbis perpetuo
vexati; sic etiam varia deprehendimus temperamenta apud variorum regnorum incolas; ex hac
varietate temperamenti varias virtutes et varia vitia; sic aliud est sanguineum, aliud
melancholicum, aliud cholericum, aliud denique phlegmaticum; haec omnia maximum quoque influxum
in animum hominum habent; sic septentrionales populi sunt generosi, bellicosi, libertatis
amantes, cum meridionales sunt meticulosi, timidi, ad despoticum regimen proclives. Pariter ad
res serias, ad scientias aptiores sunt septentrionales gentes quam calidarum provinciarum
incolae.</p>
<p>
<add resp="ed">6.1</add> Gentes aliae sunt moratae, apud quas optinet regiminis forma ordinata,
leges adsunt scriptae, apud quas artes et scientiae florent, quae gloriam in vitae integritate
et moribus ponunt; sic in Europa plerumque gentes sunt moratae. <add resp="ed">2</add> Aliae gentes
sunt barbarae, quae quidem formam regiminis habent, sed leges exiguas aut nullas, apud quas
asperos mores, neglectas artes et scientias deprehendimus, quae hospitales non sunt, jure </p>
<milestone unit="page" n="2-010"/>
<p>gentium aut nullo aut severo utuntur, quae exteros despiciunt; tales sunt Asiaticae et
Africanae gentes. <add resp="ed">3</add> Aliae sunt gentes ferae, quae nullam regularem regiminis
formam habent neque leges, in vitae et morum ruditate vivunt, apud quas exulant omnes artes et
scientiae, nullam defixam habitationem, nullum cultum corporis habent; hae etiam nomades, seu
migrantes compellantur, utunturque rebus naturae sponte natis.</p>
<p>
<add resp="ed">7.1</add> Gentes noscuntur etiam ex qualitate linguarum suarum; si enim natio
quaedam linguam habeat cultam, ad regulas grammaticae exactam, maiorem culturae gradum supponere
debemus apud eam quam apud talem, quae lingua aspera, inculta utitur; hinc florens lingua est
indicium certum florentium artium et scientiarum. <add resp="ed">2</add> Lingua alia est matrix, ex
qua nempe originem sumunt aliae linguae, quae filiales dicuntur; affines linguae sunt quae ex
eadem matre deductae sunt; sic Gallica, Hispanica, Italica sunt linguae affines, quia eiusdem
matris Latinae sunt filiae.</p>
<p>
<add resp="ed">8.1</add> Multum interest etiam numerum civium scire et impopulationem civitatum;
verum quidem est quod in nulla civitate deprehendatur omnium possibilium maxima impopulatio;
interim maior impopulatio erit signum florentis civitatis, ubi e contra desolata terra ceteris
paribus erit signum barbarae gentis. <add resp="ed">2</add> Per eruditos calculatum est in orbe
terrarum demptis omnibus aquis quattuordecim milia millionum hominum vivere posse, ubi tamen
modo tantum mille milliones vivunt.</p>
<p>
<add resp="ed">9.1</add> Quod vero impopulatio regnorum eo nondum excreverit, pendet ab erroribus
regiminis; causae sunt sequentes: 1--o) frequentia bellorum, haec enim generi humano summe
obsunt; 2--o) fames; populis enim belli furore distentis agricultura languescit, hinc diuturni
belli certissima sequela erit fames, quae tamen impopulationis summe obest; 3--o) pestis aliique
grassantes morbi; 4--o) neglectus commercii, agriculturae, manufacturarum, nam numerus populi
semper est in proportione cum occasionibus sustentationum. <add resp="ed">2</add> Huc accedunt aliae
dispositiones regiminis, odia religionis causa, celibatus clericorum et militum maxima ex parte,
quae omnia impopulationem impediunt.</p>
<milestone unit="page" n="2-012"/>
<p>
<add resp="ed">10.1</add> Ad cognoscendum populi numerum serviunt calculi politici, nempe census
capitum, conscriptio, computatio ex numero mortuorum, quibus omnibus politici et statistae
utuntur ad eruendum numerum civium.</p>
<p>
<add resp="ed">11.1</add> Diximus 5--o) populum noscendum esse ex mutua relatione inter se, quae
originem ducit ex diverso statu; incolae nempe unius territorii ex diversitate status,
conditionis et classis habent diversam relationem; consequenter sic et factiones noscuntur, si
quae adsint.</p>
<p>
<add resp="ed">12.1</add> Iam status generatim vel est nobilitaris vel ignobilis; illi cives ad
quos certi honores, beneficia et praerogativae restringuntur, illi sunt nobiles; qui his non
gaudent, ignobiles. <add resp="ed">2</add> Nobilium et ignobilium variae sunt subdivisiones, quatenus
nempe praerogativa nobilium magis vel minus est restricta. <add resp="ed">3</add> In Hungaria a parte
rei est tantum nobilitas una, abusus et consuetudo invexit modicam differentiam, in titulis,
homagiis, praecedentiaque honoris. <add resp="ed">4</add> Apud alias vero gentes invenitur
differentia in praerogativa; sic in Germania in comitiis comes gaudet et proprio personali
suffragio, alii nobiles tantum curiatis suffragiis.</p>
<p>
<add resp="ed">13.1</add> Nobilitas apud diversas gentes est realis et personalis; sic apud Turcas,
Chinenses est personalis et extinguitur cum persona. Apud omnes cultas gentes est realis, quae
ad posteros extenditur, et per solam nativitatem sine ullis propriis meritis adquiritur.
<add resp="ed">2</add> Ignobiles alii sunt rustici, alii libertini, alii personae civicae.
<add resp="ed">3</add> Alia disparitas inter incolas habet locum ex vario vitae genere; alii enim
publica reipublicae munia obeunt, alii pro privata utilitate vivunt.</p>
<p>
<add resp="ed">14.1</add> Privatae vitae genera sunt multiplicia, et haec faciunt diversas classes,
et relate ad haec omnia vitae genera debet esse certa proportio quam statisticus semper prae
oculis habere debet. <add resp="ed">2</add> Haec proportio desumi debet partim ex numero totius
populi, partim ex fine illius classis, ob quem haec classis civium habetur. - <add resp="ed">3</add>
Quod observandum etiam circa factiones. Factio dicitur, dum certus numerus civium opinionem suam
circa determinatum objectum separat ab opinione communi, et alios ab opinione sua discrepantes
vel persequitur vel impedire studet. <add resp="ed">4</add> Et sicut objecta varia sunt, ita variae
sunt factiones; aliae ergo factiones sunt: ecclesiasticae, </p>
<milestone unit="page" n="2-014"/>
<p>militares, politicae; sic scimus in Anglia factiones ecclesiasticas fuisse presbiterianorum,
episcopalium et independentium. <add resp="ed">5</add> Politica factio adest in Anglia inter
factionem aulicam seu ministerialem et oppositionis factionem. <add resp="ed">6</add> Subinde
eiusmodi factiones necessariae sunt ad servandum aequilibrium, et impediendam degenerationem; et
hinc fit ut aliae habeantur factiones publicae et declaratae, aliae occultae; occultae plerumque
sunt noxiae; etiam attendendum est rectioni civili, ut inter factiones proportio servetur.</p>
<p>
<add resp="ed">15.1</add> Relatio adest etiam inter subditos et imperantes; tales sunt leges
fundamentales, jura et privilegia subditorum; leges municipales et justitiae administratio, cum
interna politia; reditus publici; agricultura, manufactura, civium industria, et ex hac enatum
commercium; norma monetarum; religionis negotia; educatio, quo pertinent scholae, artes et
scientia, et tandem norma haec omnia administrandi.</p>
<p>
<add resp="ed">16.1</add> Forma regiminis est determinatio personae penes quam est suprema
potestas; haec tamen definitio tantum ad tres generales formas extenditur, nempe ad monarchicam,
aristocraticam et democraticam. <add resp="ed">2</add> Hinc melius dicitur esse determinatio modi,
quo persona determinata imperium exercet. <add resp="ed">3</add> Forma regiminis alia est simplex,
alia composita, quae ex tribus supra memoratis formis coalescunt.</p>
<p>
<add resp="ed">17.1</add> Aliae sunt absolutae formae regiminis, aliae limitatae; absoluta est
quando arbitrio personae determinatae nulli limites ponuntur nisi illi limites qui ex societate
civili habentur. <add resp="ed">2</add> Systema civitatum erit cum plures a se invicem independentes
civitates conjunguntur publicae securitatis gratia.</p>
<p>
<add resp="ed">18.1</add> Forma regiminis determinatur per leges, quae ideo fundamentales dicuntur.
<add resp="ed">2</add> Aliae sunt positivae, aliae consuetudinariae; haec cum pacta mutua sint inter
subditos et imperantes, sine mutuo hoc consensu utriusque partis abrogari non possunt.</p>
<p>
<add resp="ed">19.1</add> Leges hae fundamentales pro diversitate civitatum variant.
<add resp="ed">2</add> Gentes e gremio sui certum numerum civium constituerunt, qui invigilarent ne
leges fundamentales violentur, coetus hic hominum venit nomine procerum, aut statuum; status non
intelliguntur secus, quam</p>
<milestone unit="page" n="2-016"/>
<p>collecti, et hinc est mos status certis temporibus convocandi, ex quibus comitia oriuntur; et
hinc reges, qui extra usum positas volebant leges fundamentales, intermiserunt status convocare;
sic scimus in Gallia ab anno 1667. non fuisse congregatos status usque ad annum 1789.
<add resp="ed">3</add> Per legum fundamentalium non-observantiam degenerat saepe regiminis forma vel
in despotismum vel in anarchiam, quorum utrumque pessimum in suo genere est. <add resp="ed">4</add>
Despotismus erit, quod imperans pro arbitrio sine justi et aequi ratione in bona et fortunas
civium, ipsamque vitam eorum sumit et grassatur; talem tyrranidem in Asia et Africa copiose
deprehendimus. <add resp="ed">5</add> Pro ratione civitatum earumque potentiae, diversis utuntur
titulis imperantis; sic alter est imperator, rex, archidux, dux, magnus dux, magnus princeps,
princeps et comes; pro diversitate titulorum, diversas etiam honoris praerogativas habent.
<add resp="ed">6</add> Imperium aliud est hereditarium aliud electivum, praerogativa hereditarii
imperii est una certe ex praecipuis quas subditi imperantibus conferre possunt. Lex, secundum
quam successores ex una familia habent, dicitur ordo successionis; successio alia est gradualis,
cum gradu proximus succedit, alia linealis, cum gradu proximus ex linea descendentium succedit.
<add resp="ed">7</add> Alia est agnatica, ubi soli mares succedunt; cognatica, ubi feminae ex linea
recta praeferuntur maribus ex linea obliqua; mixta est, ubi hae duae sunt mixtae, in qua nempe
et hereditas et electio locum habet. <add resp="ed">8</add> Optinet etiam in successione senioratus,
cum aetate senior succedit, sic in linea Keneti in Scotia haec obtinuit successio; optinet etiam
maioratus, cum successio habetur linealis et unus in solidum succedit exclusis omnibus aliis;
proin maioratus excludit divisibilitatem regnorum. <add resp="ed">9</add> Jus primogeniturae
plerumque hodie obtinet in hereditariis successionibus; et quidem ita, ut valeat jus
repraesentationis, et tunc tantum transit successio ad laterales, cum nemo adest, qui
repraesentet jure primogenitum.</p>
<p>
<add resp="ed">20.1</add> Regimen hereditarium hodie passim ubique in usu est, ad evitandas
molestias interregni aliasque turbas; in regnis electivis adjici solent conditiones, quae mutuo
consensu roborantur, et nomine capitulationum<milestone unit="page" n="2-018"/> veniunt, cuius exemplum in
Germania habemus; solebant antiquitus in electivis regnis adjici etiam puncta de duratione
regiminis, ut nempe ad tot vel tot annos habeat regimen vel ad dies vitae. Solebat adjici etiam
clausula commissoria, ut nempe tantum eousque imperium habeat, donec leges fundamentales non
violaverit imperans, ipso ergo facto violationis legum locum habet justa dethronisatio; cum
tamen haec clausula multis abusibus locum praebuerit, substituta est ei clausula cassatoria, qua
omne id irritum declaratur et nullum, quod contra leges fundamentales fit. <add resp="ed">2</add>
Cessat imperium personale per mortem et per abdicationem, quae tamen cum consensu populi fieri
debet, quia posset aliquando civitati noxia esse talis abdicatio. <add resp="ed">3</add> Interregnum
est, cum nullus adest imperans, tunc gubernabunt interim status et ordines; in casu vero
minorennitatis gubernant tutores et gubernatores. <add resp="ed">4</add> Inauguratio est ritus, quo
imperans munus suum adit; habet tres partes: praeconisationem, cum per praeconem publicum
(Herold) publicatur novi regis electio; coronationem, quae non ubique recepta est; tandem est
homagii praestatio, ubi et subditi homagium praestant, et imperans jurejurando promittit se
leges fundamentales observare velle inviolatas; haec omnia tantum in monarchicis regiminis
formis locum habent, nam in aristocratia et democratia nunquam emoritur imperans, proin nec
inaugurari debet.</p>
<p>
<add resp="ed">21.1</add> Imperantes propriis utuntur titulis ex magnitudine sibi subjectarum
provinciarum; propriisque utuntur scutis et sigillis; utuntur saepe etiam jurium conservandorum
gratia titulis provinciarum quae aliis principibus pariunt. Sic Romani imperatores reges
Hyerosolimitanos dicunt, quamquam Turca possideat eas provincias; rex Hispaniae se dicit
archiducem Austriae. <add resp="ed">2</add> Scutum est connexio certorum hyerogliphorum et signorum
quibus declaratur eadem dignitas quae titulo declaratur; omnis enim provincia habet suum certum
scutum; huc pertinent omnes ritus et pompa nec non caerimoniae quae in aulis principum consuetae
sunt ad maiorem auctoritatem et maiestatem principum; quae omnia nomine etiquette veniunt; huc
pertinent archi-officiales, aulae-officiales <abbr>etc.</abbr>
<add resp="ed">3</add> Ipse locus residentiae </p>
<milestone unit="page" n="2-020"/>
<p>habetur defixus in omnibus regnis; locus hic debet esse in medio provinciarum, et in capite
omnium provinciarum.</p>
<p>
<add resp="ed">22.1</add> Ad statisticam praecipue pertinent media securitatis externae populorum,
nempe vires militiae, navalis et pedestris, loca munita, praesidia, arces <abbr>etc</abbr>, pacta, foedera.
Exercitus stabilis semper necessarius est civitatibus, ab hoc enim dependet totum pondus et
authoritas principis apud exteros; interim princeps oneri esse non debet pacis tempore subditis
suis maiori cum exercitu, hinc per ablicentiationem et capitulationem occurritur huic malo, vel
si hoc non, ad minimum tempore pacis ad labores publicos adhibeantur cum magna civitatis
utilitate. <add resp="ed">2</add> Potentia navali opus habent gentes quorum territoria maribus
aluuntur, aut qui magnum commercium exercent in mari; haec potentia longe pretiosior est quam
campestris; naves bellicae diversae sunt, ad sex classes referuntur pro varietate magnitudinis,
nempe pro multitudine illocatae militiae et tormentorum; ad primas quattuor classes pertinent
lineales, quae frontem et aciem exercitus formant, hae sunt maximae; generatim omnes naves
lineales debent habere 50 tormenta, sed habent cum 80, 90, 100, ad summum 120 tormentorum; maior
ad haec tempora non comparuit in mari. A 50 usque 24 tormenta capaces naves dicuntur fregatae,
hae secundum locum tenent in acie, defenduntque proprie lineales naves. 3--o) sunt cutter; hae
sunt minimae naves bellicae a 24 tormentis deorsum usque 10-8. <add resp="ed">3</add> Linealis
quaevis navis habet aliquot cutter et fugatorias naves (Jagdschiff) quae excubias agunt
hostibus, fugientes intercipiunt, explorant. <add resp="ed">4</add> Si numerus linealium navium sit
10 et supra, dicetur tota collectio flotte, si sit infra 10 flotille. <add resp="ed">5</add> Cuivis
classi, seu flotti praeest archi-calassus, seu admiralis, viceadmiralis, et contraadmiralis.</p>
<p>
<add resp="ed">23.1</add> Naves singulae habent suum ducem, qui capitanei (Schiffskapitän)
dicuntur. Commando datur ex Admiralschiff per signa; haec navis, in qua ipse admiralis
commendat, distinguitur a ceteris per Admirallflagge; capitanei mandata sua fistula tenui
penetranti dant; vox enim eorum non </p>
<milestone unit="page" n="2-022"/>
<p>exaudiretur. <add resp="ed">2</add> Naves gentium distinguuntur per vexilla, Flagge, colorem
nationis prae se ferentia. <add resp="ed">3</add> Pro navibus ligna, cuprum, ferrum, cannabis, pix
multaque alia requiruntur, quae si domi haberi non possunt, adhuc pretiosiorem reddunt classem.</p>
<p>
<add resp="ed">24.1</add> Campestris totus exercitus in pedites, equites, et tormentarios generatim
dividitur; huc accedunt pontonarii, Pikenirs, Pioners <abbr>etc.</abbr>
<add resp="ed">2</add> Hi omnes dividuntur
in legiones, Regement, quibus praeest singulis generalis; toti exercitui praeest campi
marechalis summus, huic subsunt alii marechalli, his subsunt alii.</p>
<p>
<add resp="ed">25.1</add> Leges et justitia gentium spectant etiam ad statisticam.
<add resp="ed">2</add> Leges generatim vel sunt civiles vel criminales; legis utriusque custodes sunt
iudices, qui ut sit juris prudens, aequus, cordatus et promptus, summe necesse est; si plures
adsint personae in justitia dicenda, dicetur collegium, forum judiciarium, tribunal; fora alia
sunt inferiora, alia superiora, alia revisoria. <add resp="ed">3</add> Ad leges civiles pertinent
statuta et leges politiae.</p>
<p>
<add resp="ed">26.1</add> Quintum objectum sunt reditus publici, qui vel ex fundis publicis vel ex
privato civium peculio habentur; praedia publica sunt ea bona immobilia quae gentes vel in
origine conditae civitatis vel procedente tempore cesserunt imperantibus, ut reditus inde in
bonum civitatis convertant; haec domania dicuntur. <add resp="ed">2</add> Coronalia vero bona sunt,
quorum reditus ipsi specifice imperanti pro decore aulae suae concesserunt; cameralia vero bona,
quae pro publicis necessitatis explendis regi administranda dantur.</p>
<p>
<add resp="ed">27.1</add> Bona fisci sunt, quae quacunque ex ratione ad fiscum redeunt, et aliis
bene meritis concredi debent, proin haec ab utrisque prioribus differunt. <add resp="ed">2</add> Ad
reditus publicos pertinent etiam jura regalia, quo spectant montes, fluvii, maria, omnia quae
infra terra latent, uti minerae omnes <abbr>etc.</abbr> Jus ergo piscandi huc pertinet, praecipue piscatio
unionum, auri lotura, jus nauli et telonii; jus veredariorum seu postae, lignationis jus in
vastis silvis, quae nullius sunt, jus venationis, fodinarum, monetas cudendi; huc pertinent </p>
<milestone unit="page" n="2-024"/>
<p>monopolia omnia principum, uti lotteria, carta signata <abbr>etc.</abbr> Huc pertinent reditus casuales,
uti fiscalitates, thesauri, mulctae pecuniariae, taxae.</p>
<p>
<add resp="ed">28.1</add> Ex peculio civium privato etiam habentur reditus, nempe in subsidium, si
reditus superiores non sufficerent; hoc nomine tributi, contributionis vectigalis venit; tributa
haec ante omnia ex fundis desumebant, dein etiam ex artibus et opificiis, tardius etiam ex rebus
fungibilibus desumebantur taxae, ultimatim per capita taxabantur homines, et secundum
facilitates omnes imponebantur civibus taxae; huc pertinent extraordinariae contributiones e.g.
Kriegssteuer tempore belli; huc dona gratuita spectant, quae non nunquam etiam exiguntur; huc
pertinent debita publica authoritate contracta, quae a civibus tardius solvi debent; huc
schaedae bancales, assignationes, quae in casu necessitatis sint, huc lotteriae majores, ollae
fortunae nomine principis erectae.</p>
<p>
<add resp="ed">29.1</add> Sexto est agricultura, manufacturae et fabricae; constitutio civitatum
omnium opibus et divitiis quam maxime nititur; fundamentum vero nationalium divitiarum ante
omnia in agricultura, et dein in manufacturis, fabricis, et ex his enato commercio consistit;
ipsum ergo territorium respiciendum est, num agriculturae favens sit, num res pecuaria florere
possit, et sic artes et opificia multiplicari ita, ut omnes ii, qui agriculturam exercere non
possunt, se sustentare possint opificiis et fabricis, et sic ipsam agriculturam promoveant et
sustineant; accedente dein commercio utrumque florebit, si commercium ita fuerit instructum ut,
quantum fieri potest, omnium lucrosissima fiat, lucrum vero augebitur, si producta naturae
transformata jam in varias formas vendita fuerint, praecipue exteris.</p>
<p>
<add resp="ed">30.1</add> Commercium consistit in permutatione in specie, et in emptione et
venditione. Aliud est activum, aliud passivum, aliud in continenti fit, aliud in aquis;
commercium activum praeferendum est semper passivo, nam in eo lucratur natio vendens etiam
vecturas, quod in passivo non adest. <add resp="ed">2</add> Bilanx commercii enascitur si utilitas
totius commercii calculetur; persolutio in</p>
<milestone unit="page" n="2-026"/>
<p>commercio fit vel per pecunias vel per cambium; assecurationes et mensae argentariae (Banco)
summe necessariae sunt pro commercio. <add resp="ed">3</add> In Banco officio pecunia deponitur per
mercatores, et ibi fit exsolutio tantum per transcriptionem, cum nempe uni detrahitur, alteri
vero adscribitur certa summa; et hinc alia est Depositen-Bancc, alia Giro-Bancc; et nunc tertia
species, nempe Leihbancc, ex quo mutuo dantur pecuniae, enata est. <add resp="ed">4</add> Huc
pertinent etiam societates commerciales, ad damna evenientia, per subdivisionem inter plures
imminuantur, negotiaque eo facilius geri possint, et, quod summum est, ut sic per plures
facilius notabilis summa conferri possit; societates eius modi coalescunt sub publica
auctoritate et privilegio principis, lucrum et damnum huius societatis commune est omnibus
sociis secundum ratas a se collatas; ratae hae, quas conferre licet, Acciae dicuntur, pro his
datur schaeda testimonialis a societate, quod nempe societas haec vel illa huius vel illius
acciam susceperit, et haec schaeda dicitur etiam accia. <add resp="ed">5</add> Dividens lucri sunt
pro cento illa, quae ex lucro pro quovis 100 obveniunt omni anno, e.g. si lucrum societatis
tantum sit, ut 10 / 40, 25 procento portet, tunc haec summa 10 vel 25 erit dividens.
<add resp="ed">6</add> Acciae in commercio vices pecuniae subeunt, et circulant, et jam maiorem, jam
minorem valorem habent, prout maior vel minor species est lucri pro anno, imo saepe nec eo
suscipiuntur in valore, quam habent internum; si nempe societas magna damna habeat aliquo anno,
tunc non tantum dividens non adest lucri, sed imo damnum dividitur inter socios, proin acciae
non nisi cum Rabat emuntur et recipiuntur, seu cum detractione certae summae ex valore interno.
Si vero sit species lucri, emuntur cum Aggio, seu plus datur quam sit valor internus acciae.</p>
<p>
<add resp="ed">31.1</add> Norma monetarum etiam spectat ad statisticum. <add resp="ed">2</add> Pecunia
est aequivalens commune in emptione et venditione omnium rerum usuabile; characteres omnesque
qualitates pecuniae abunde in tractatu de commercio audimus; summis imperantibus commissa est
cura monetarum ad evitandas fraudes et deceptiones privatorum; imperans ergo effigie vel
stigmate suo cavet de pondere et valore interno monetae. <add resp="ed">3</add> Prius enim dabatur
purum </p>
<milestone unit="page" n="2-028"/>
<p>aurum vel argentum sine forma in emptione et venditione; cum vero infinitae deceptiones
contigerint, necessitas poscebat hoc fide publica fieri.</p>
<p>
<add resp="ed">32.1</add> Valor monetarum hodie duplex est per abusum, nempe internus et externus;
dico per abusum, nam norma monetarum justa exigit ut externus valor interno perfecte sit
aequalis; norma haec monetarum seu Müntzfuß determinatur per proportionem unius metalli ad aliud
– sic argentum se habet ad aurum sicut 14:1 – dein ex ipso valore interno metallorum; admiscetur
tamen monetis aureis et argenteis heterogeneum metallum ad durabilitatem et maius volumen
obtinendum; interim aurum et argentum debet manere in integra sua proportione.</p>
<p>
<add resp="ed">33.1</add> Octavo est negotium religionis; religionem scimus esse modum dei colendi;
hic modus diversissimus est. <add resp="ed">2</add> Matrices religiones sunt quattuor: ethnica,
Judaica, Christiana et Mahomedana; ex his quattuor procedentibus temporibus diversissimae sectae
enatae sunt. <add resp="ed">3</add> Ethnica in Asia orta est, et in omnibus 3 orbis partibus
dominatur excepta Europa. Christiana in Asia orta est, modo vero in Europa sedem fixit; Judaica
per universum orbem dispersa est; Mahometana dominatur in Asia et Africa. <add resp="ed">4</add>
Omnis religio supponit ecclesiam, nam ea est societas ad Deum pari modo colendum inducta; haec
tamen societas subesse debet imperio civili. <add resp="ed">5</add> Hinc enata sunt jura imperantium
circa sacra, scilicet in negotiis externis religionis, non vero in dogmatibus religionis;
conscientiis enim subditorum vis imponi non potest, nec coactio; et hinc heresis certe ut
delictum civile considerari non potest, nec apostasia; haec enim omnia circa dogmata religionis
versantur, quae tamen imperanti non subsunt, siquidem nullum influxum in finem civitatis
habeant.</p>
<p>
<add resp="ed">34.1</add> Religio maximum influxum habet in finem civitatis; multa enim sunt in
imperio civili, quae per religionem suppleri debent; hinc ipsi imperantes scrupulosi esse non
debent circa religionum varietates; omnis enim religio erit civiliter vera quae fini civitatis
non repugnat, non autem repugnabit si admiserit et docuerit existentiam numinis supremi et
immortalitatem animae; ex his enim necessario fluit jam doctrina moralis; civiliter ergo
hereticus et apostata erit qui alterutrum ex his dogmatibus rejiceret, nam hic ipso facto
fundamentum societatis civilis evertere studeret, proin delinqueret civiliter. </p>
<milestone unit="page" n="2-030"/>
<p>
<add resp="ed">2</add> Religio dominans est quae peculiaribus privilegiis et juribus gaudet; quae
vero non omnibus gaudet favoribus civilibus et privilegiis, dicitur tolerata religio.</p>
<p>
<add resp="ed">35.1</add> Educatio iuventutis nationalis maximum habet influxum in civitatem, hinc
etiam haec statistico interest. <add resp="ed">2</add> Educatio alia est publica, alia privata, alia
mixta. Privata pure parentibus committitur. Publica sine influxu parentium fit per ipsam
civitatem; mixta est cum parentibus praescribitur regula educationis bonae, et haec a plerisque
politicis praefertur duabus aliis educationis speciebus; in finem huius educationis necessariae
sunt scholae, quo pertinent universitates, academiae generales et speciales, et scholae
inferiores cum gymnasiis. <add resp="ed">3</add> Academiae equestres nobilium etiam huc spectant, in
iis enim nobilis juventus omnibus scientiis erudiebantur. <add resp="ed">4</add> Ad sublimiores
scientias refertur philosophia, theologia, jurisprudentia et medica. Amoeniores scientias
efficit: rhetorica, poesis, musica, lingua et historia. <add resp="ed">5</add> Artes amoeniores
differunt a scientiis; nam ars adest ibi, ubi requiritur habitus, opus juxta certas regulas.
<add resp="ed">6</add> In scientiis vero opus est habitu certas veritates demonstrandi.
<add resp="ed">7</add> Artes liberales seu amoeniores sunt quarum regulae sunt magis compositae, et
quarum principia ex scientiis amoenioribus desumuntur. Illiberales sunt, quarum regulae et
principia sunt simplicia. <add resp="ed">8</add> Liberales artes sunt: pictura, sculptura, musica
<abbr>etc.</abbr> Ad illiberales pertinent omnia opificia. <add resp="ed">9</add> Ad excolendas artes et scientias
speciales academiae et societates plurimum conferunt e. g. pro excolenda lingua patria <abbr>etc.</abbr>
<add resp="ed">10</add> Academiae artium liberalium ad eandem normam instruuntur. <add resp="ed">11</add>
Ad omnes scientias et artes plurimum confert typographia, qua mediante libros charta levi pretio
habemus, et scientiae facile propagantur. <add resp="ed">12</add> Ipsa bibliopolia multum conferunt
ad propagandas scientias.</p>
<p>
<add resp="ed">36.1</add> Ad negotia regni moderanda cum ipse imperans non sufficiat, necesse est
adhibere alias personas easque vel singulares vel collegia integra; hi viri sint apti et idonei
ad negotia sibi commissa moderanda; et hi plerumque nomine consiliariorum status veniunt.
<add resp="ed">2</add> Primarius minister</p>
<milestone unit="page" n="2-032"/>
<p>est, quem imperans peculiariter distinguit ex ceteris ministris et favore et confidentia sua.
<add resp="ed">3</add> Consilium status est collectio horum consiliariorum et ministerorum; hoc
consilium duo habet departamenta, unum pro negotiis externis, aliud pro internis. Internum
dividitur in plura departamenta pro diversitate negotiorum internorum; in consilio status vel
ipse princeps vel primarius minister praesidet. <add resp="ed">4</add> Collegia aulica sunt, quae vel
in provinciis eriguntur vel pro speciali scopo et effectu fundantur, et haec subsunt consilio
status; talis est cancellaria Hungarica aulica, et commissio aulica studiorum Viennae; his
collegiis praeesse solent cancellarii aulici. <add resp="ed">5</add> Collegia provincialia etiam huc
spectant, quae immediate moderationem negotiorum specialis provinciae gerunt; tale est consilium
locumtenentiale regium in Hungaria; haec subordinata sunt collegiis aulicis. <add resp="ed">6</add>
Provinciae ipsae negotiorum facilitandorum gratia dividuntur in districtus, hi in comitatus;
singulis his partibus praesunt moderatores, quales sunt supremi nostri comites, qui dicasteriis
provincialibus subordinantur; remotioribus vel subjectis provinciis gubernatores praefiguntur
cum diversis titulis; civitates per magistratus suos reguntur una cum oppidis et pagis, quae
nempe civitates sub collegio provinciali, oppida vero et pagi foro comitatensi vel districtuali.</p>
<p>
<add resp="ed">37.1</add> Praeter remedia omnibus civitatibus et gentibus communia ad felicitatem
perveniendi, dantur specialia quoque civitatum media, quibus aliae civitates uti non possunt, et
hi dicuntur etiam fines secundarii; haec remedia desumenda sunt ex specialibus civitatum
circumstantiis et relationibus, et complexus omnium horum remediorum efficiet systema regiminis
(Staatssystem); hi fines secundarii dicuntur etiam interesse et ratio status (Staatsinteresse);
saepissime fit ut et imperans aliud interesse status habeat, et ipse populus aliud; cum ergo
fines horum in perpetua sint collisione, etiam remedia erunt diversa et opposita, parum ergo
utrinque efficietur; sed si unicum sit interesse totius gentis, tunc speratur eius felicitas,
quia communibus viribus nationis agetur ubique in unum eundemque finem. <add resp="ed">2</add> Ex
longo usu et observatione resciri possunt remedia </p>
<milestone unit="page" n="2-034"/>
<p>haec felicitatis civitatis. <add resp="ed">3</add> Vigilandum ergo erit ut ea, quae usus docuit
esse utilia, porro quoque conserventur, omnia ea, quae experientia noxia esse deprehendit,
vitentur et removeantur. Et postquam his duobus punctis satisfactum est undique, populus et
imperans omni conatu elaborare debet ad nova bona acquirenda, seu ad felicitatem totius
civitatis magis adhuc promovendam, novis aliis remediis, nempe exteris.</p>
<p>
<add resp="ed">38.1</add> Ratio status ipsa alia est interna, alia externa; alia nempe per
circumstantias externas, alia per internas regitur; omnes enim circumstantiae, quae ad finem
civitatis quidpiam faciunt, rationem status constituent; hinc videmus hanc rationem status
diversis gentibus diversam esse; sic aliqua gens in belligeratione collocat rationem status, uti
Borussia hactenus, alia in commercio, uti Portugallia. <add resp="ed">2</add> Generatim ratio status
omnibus gentibus suadet praecavere ne aliae gentes laedantur, imo amicitiam cum omnibus
quaerere, ne ultionis causa nos bellis exponamus, quae civitati plerumque noxia esse solent.
<add resp="ed">3</add> Suadet ratio status aequilibrium retinere in Europa, ne scilicet ita increscat
potentia unius gentis ut alias opprimere posset legesque dictare; hinc per varia foedera,
amicitias efficere debent aulae ne alia increscat. <add resp="ed">4</add> Sic videmus his temporibus
Russos et domum Austriacam coactos esse ad restituenda omnia Turcis, quae bello occuparunt, ne
aequilibrium turbetur. <add resp="ed">5</add> Et si natio quaedam ad formidabilem magnitudinem
excrescet, ratio status poscit ut plures debiliores foedus ineant contra potentem hanc gentem.</p>
<trailer>Finis prolegomenorum statisticae practicae.</trailer>
</div>
<milestone unit="page" n="2-038"/>
<div>
<head>Statistica Practica Angliae</head>
<div>
<head>§ 1 De territorio.</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Angliae territorium formam habet ovalem, maribus cingitur; ad orientem
oceano Brittanico, ad occidentem oceano Atlantico; ad septentrionum oceanus Septentrionalis,
ad meridiem fretum, seu Canalis Mansch, qui a Francia et Belgio dividit Angliam.
<add resp="ed">2</add> Complectitur duo regna; pars septentrionalis est regnum Scotiae, ad meridiem
regnum Angliae.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Collocata est inter 50. et 56. gradum latitudinis, et intra 11. et 19.
longitudinis gradum; et tota Anglia 2916 milliaria quadrata complectitur. <add resp="ed">2</add>
Scotia intra 54. et 59. gr. latitudinis et 11. et 15. longitudinis gradum sita est et 1600
milliaria complectitur, consequenter tota Magna Brittannia complectitur 4516 millia .</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Clima Magnae Brittanniae est temperatum, hieme aeque ac aetate; hiems
mitigatur per ventos meridianos, aestatem vero venti septentrionales ex Scotia mitigantur; in
Anglia tamen varians est aestus et tempestas, aura tamen est salubris, utut humoribus et
nebulis sit obnoxia. <add resp="ed">2</add> In Scotia, quae montibus referta est, aura est
frigidior, purior. <add resp="ed">3</add> Anglia maxima parte planitie gaudet, Scotia montibus
altissimis; colles tamen in ipsa Anglia, et etiam montes non desiderantur etiam in Anglia.
<add resp="ed">4</add> Scotia etiam dividitur in septentrionalem et meridionalem, septentrionalis
maximis gaudet montibus, meridionalis non adeo.</p>
<milestone unit="page" n="2-040"/>
<p>
<add resp="ed">4.1</add> Utraque regio rivis et fluviis amoenis rigatur. Angliae praecipuus
fluvius est Tamesis (Themse); nascitur ex duobus rivis Thamis et Isis in Oxoniensi comitatu,
infra Londinum effuditur in canalem, commercio praecipue Londinensibus est accomodissimus.
2--o) est Sabria, hic in Vallia septentrionali oritur et in oceanum Athlanticum exoneratur.
3--o) Meduanus oritur in comitatu Cancio et in Thamesin ad portu Schatan influit. 4) Threnta
in Stafordia oritur et in Album influit, qui est sinus maris. 5) Huna (Eden) in Vestmorlandia
ortus effuditur in sinum Sollvay. 6--o) Dea (Dee) ex comitatu Merdiniensi, effuditur in
Balticum.</p>
<p>
<add resp="ed">5.1</add> In Scotia est 1--o) Tagus in Albania oritur, in mare effuditur, 2--o)
Botodria (Fort) influit in sinum maris eiusdem nominis, 3--o) Gotta (Gliff) influit in mare
Hybernicum.</p>
<p>
<add resp="ed">6.1</add> Angliae territorium est admodum fertile, partim ex indole soli, partim
per industria colonorum; et producta rei rusticae sunt etiam speciosa; animalium fere omnium
fetura habetur in Anglia, tam cornuta pecora, quam alia, praecipue oves, equos; pascua ovium
copiosissima sunt, lanam enim post Hispanicam optimam producat; equi eorum tam ob velocitatem
quam durabilitatem suam omnibus Europeis praeferuntur, et in maximo pretio sunt in ipsa
Anglia, 200 000 et 800 000 fl. venduntur; ex feris deprehenduntur lepores, cervi, dammae;
animalia rapacia, uti lupi, ursi, vulpes in tota Anglia non dantur. <add resp="ed">2</add> Canes
Anglici (Englische Doggen) in maximo pretio sunt; alatilia omnis generis habentur in Anglia;
galli et gallinae admodum laudantur; pisces copiosi habentur in omnibus fluviis et maribus,
praecipue trutae salmonatae (Lachs) et halecas laudantur et in tota Europa disvehuntur.
<add resp="ed">3</add> Ex regno vegetabili habentur imprimis omnis generis fructus, quibus et
exsiccatis et per potum utuntur. <add resp="ed">4</add> Triticum, siliginem et avenam, luculum
(Hopfen) copiosum et bonum, ex quo optimam cerevisiam excoquunt, cum vino destituantur;
crocus, lignum dulce. <add resp="ed">5</add> Ex regno minerali habetur plumbum et stannum in copia,
cuprum, ferrum exiguum, auri nihil, argenti exiguum quid, cristallus, alumen, marmor,
alabastrum, lapis aedilis et lithantraces copiosi, aquae medicatae non desunt, ad Bathomiam
thermae calidae, aquae salsae, acidulae. <add resp="ed">6</add> Defectus est in</p>
<milestone unit="page" n="2-042"/>
<p>vite, proin vino carent <add type="con" resp="ed">naturali</add>, quod illi supplent cerevisia, thee et
punsch; habent defectum salis lapidei, utuntur cocto et marino; carent lino et canabibus, sed
ex Scotia et Hybernia suppletur defectus; caret Anglia lignis sufficientibus tam aedilibus
quam focalibus, sed se ex Scotia et America <add type="con" resp="ed">supplet</add>; habet tota Anglia 4
silvas solummodo, easque quercinas; caret fulgentibus metallis, et rapacibus animalibus, deest
mel et cera, quibus Hybernia succurrit.</p>
<p>
<add resp="ed">7.1</add> Scotiae pars meridionalis toto coelo diversa est a septentrionali;
fetura animalium in tota Scotia est florentissima; habent equatia copiosa; lana tamen ovium
eorum non est tam bona <add type="con" resp="ed">quam</add> Anglica, feras habent copiosas, piscibus scatent
fluvii eorum, salmones, anguillas et trutas habent copiosas, in maribus salpas et cabeliau.</p>
<p>
<add resp="ed">8.1</add> In regno vegetabili gaudent fructibus, lignis praecipue abiete (Tannen),
siligine, lino, canabibus non destituntur; Scotia septentrionalis nihil praeter avenam profert
et ligna; habent cuprum, plumbum album et nigrum; stannum, ferrum, magnetem, cristalla, agat,
marmorem, lithantraces; amethistum caeruleum, rubinum, topasum, habent etiam speciem
adamantis; aquae minerales, saliferae. <add resp="ed">2</add> Desunt haec: sal, vinum, aurum,
argentum, triticum.</p>
<p>
<add resp="ed">9.1</add> In Hybernia, quae figuram rotundam habet, aqua omnia deprehenduntur,
cingitur undequaque maribus, intra 52. et 57. latitudinis gradum et 7. et 12. longitudinis
sita est. <add resp="ed">2</add> Eius periferia ad 180 milliaria computatur, superficies vero
computatur ad 3600 milliaria ; est sub zona temperata, hinc gaudet climati utcunque
temperato, frigora tamen praedominant; aer est spissus et humidus nec non insalubris, regio
plena est paludibus; fluvius maior est Senus, ad 300 extenditur Anglica milliaria; dividit
Hyberniam in meridionalem et septentrionalem. <add resp="ed">3</add> In Hybernia pecora habentur in
copia, cervi item, caprae, martes; etiam lupi et ursi deprehenduntur; pisces copiosissimi;
apum cultura magna est in Hybernia, ipsae apes ferae copiosae sunt; serpentes tamen et
buffones in tota insula non cernuntur; in fetura animalium consistit omnis thesaurus huius
insulae;</p>
<milestone unit="page" n="2-044"/>
<p>agricultura ob silvas, montes, et stagna copiosa exigua est, canabum et lini cultura magna
est, crocus (Saffran) in copia habetur; copia adest lignorum omnis generis. <add resp="ed">4</add>
Ex regno minerali habetur plumbum, ferrum, stannum, modicum argenti et marmore.
<add resp="ed">5</add> Defectum habet in vino, frumento et sale. <add resp="ed">6</add> Ad Hyberniam
pertinent quaedam insulae adhuc. Possident Angli adhuc quasdam insulas in mari Normannico:
Gersey, Jersei, Alterney et Sert; promontorium Gibraltar in finibus Hispaniae; possident
praeter haec Angli in omnibus partibus orbis provincias tamquam subjectas et colonicales;
aurum habent ex coloniis Africanis, magnumque commercium habent cum illis, partim cum
nigritis, partim cum gossipio, osse elefantino; ex Asiaticis provinciis habent sacharum,
caffee, sinsiper, piper, orisa, gosipium et sericum; in Bengalia copiosae arbores habentur,
ligni pretiosi calambra, et sericum, et animal rinoceros; in America habent copiosas insulas:
Jamaica, Barbados, S. Christoforus, Monsserapus et Nevers cum Antigoa; Granada cum pluribus
insulis, S. Vincentius, S. Dominicus; Tobago, insulas Beremudas; in litoribus harum insularum
uniones piscantur, cedrus crescit hic, et testudines copiosi habentur; in provinciis
Americanis habentur canes pontici (Biber), nerz; orisa copiosa, gossipium sericum, linum,
canabes, tobaca optima ex Virginia et Marilandia, cineres clavellati, ligna omnis generis,
herbae medicatae diversae; pix copiosa, captura salparum et piscis cete; sacharum, poma
aurantia et citri; Jamaica insula ex his est memoratissima, maxima et populosissima, portu
nobilissimo Royal instructo; hanc excipit insula Barbados, Granada propter sacharum et caffee
celebre; ad insulas has excolendas Anglia maximos sumptus jam a duobus saeculis fecerant, sed
ingentem etiam usum eorum habebant jam.</p>
<p>
<add resp="ed">10.1</add> Magna Brittania continet ergo tria regna; quae nomenclatura jam sub
Jacobo 1--o cepit invalescere, donec anno 7. huius saeculi facta unione incorporativa omnium
trium regnorum hoc nomen civitate donatum fuisset; nomine vero Angliae venit antiqua Anglia
Saxonica, haec in septem provincias subdivisa est, quae provinciae prius regna integra et
diversa a se invicem erant; tota Anglia in 40 comitatus dividitur, qui Schir appellantur.
Vallia dividitur in septentrionalem et meridionalem, et in 12 comitatus, proin sunt 52
comitatus in tota Anglia. <add resp="ed">2</add> Urbes majores sunt 29; minores 707; pagi 119;
parochiae 9293; domorum unus millio centum sexaginta milia 6 et 63; jugerum terrae 37 082 540.
<add resp="ed">3</add> Scotia dividitur in</p>
<milestone unit="page" n="2-046"/>
<p>septentrionalem et meridionalem; prima vocatur vulgo Hochland ob montes, alia Niederland.
<add resp="ed">4</add> Subdividitur in 33 districtus, ex quibus 31 Schir appellantur, allii vero
duo Stebartyie appellantur; hi duo praefectoratus complectuntur insulas Scotiae.
<add resp="ed">5</add> Kirkutbirk est una ex his praefecturis, quae 46 insulas Schetlandicas
complectitur; alia est Orknei, haec 26 complectitur Orcades insulas, ad has pertinent etiam
insulae Hebrides, inter quas excellunt Mutta et Arania, ex his originem traxit stirps Stuarda.</p>
<p>
<add resp="ed">11.1</add> Hybernia est territorium adnexum, antea dynastiae nomine
complectebatur; Henricus se primus regem dixit; hi non gaudent communione jurium et
privilegiorum cum Anglia, sed a prorege per districtas leges gubernant; dividitur in quattuor
provincias Kanant, Leinczter, Münczter, Ulster. <add resp="ed">2</add> Omnia territoria cetera sunt
Angliae subjecta; in Indiis orientalibus provinciae pertinent ad societatem commercialem
Indicam; Africanae et Americanae subsunt immediate coronae; provinciae societatis vivunt in
statu strictae subjectionis, et non reguntur Angliae legibus, sed pro commoditate et utilitate
societatis reguntur; idem fit in Africa et America; provinciae hae omnes secundum regulas
coloniales reguntur, premebantur, nihilominus per naturae productorum venditionem opes
stupendas cumularunt; quae causa fuit quod jugum Anglicum excusserint 13 provinciae.</p>
</div>
<div>
<head>§ 2 De incolis.</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Generatim in tota monarchia Angliae ingens est populi numerus; prioris
saeculi in fine Viliam Peti in sola Anglia 7 360 000 incolarum statuit; tardius vero 7 055 706
prodierunt; anno 1777. nova computatio facta est, 6 354 015 prodierunt; huius imminutionis
causa est quod emigraverint Angli copiosi in Americam.</p>
<milestone unit="page" n="2-048"/>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> In Scotia ante paucos annos computati sunt 1 300 000, alii 200 000 plus
adnotant, et communiter tenetur 1 500 000 esse incolarum. <add resp="ed">2</add> In Hybernia
computantur a Petio 1 200 000; de anno 1776. nova conscriptione instituta computatum est
Catolicorum ad capita 1 410 115, protestantia vero 751 169, consequenter 2 161 514.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Totius ergo Magnae Brittaniae populus ad 10 000 000 computatur,
praescindendo tamen a provinciis omnibus Americanis et Asiaticis et Africanis.
<add resp="ed">2</add> In coloniis Americanis sensim populus increvit etiam, hinc ibi 3 260 618;
cum 13 provinciis defecerunt 2 389 300.</p>
<p>
<add resp="ed">4.1</add> Incolae Angliae sunt descendentes variarum gentium; antiquissimi erant
Brittae, hos superarunt et se cum illis miscuerunt Romani, hos secuti sunt Angli, Saxones et
Jutti, qui subjugatis Brittis et Scotis fundarunt heptarchiam, quam Egbertus in monarchiam
convertit; accesserunt dein Dani in Angliam saec. 11--o; Vilhelmus induxit Brittas ex
Normannia, hos secuti sunt tardius Belgae, et etiam Galli, qui pressi per religionis
persecutionem in Angliam se receperunt; moderni tamen Angli descendunt maxime ex Anglis et
Saxonibus, Danis item et Gallis, paucissimi ex Brittis et Romanis. <add resp="ed">2</add> Valliae
tamen descendentes quam plurimi descendunt ex Brittis et Romanis.</p>
<p>
<add resp="ed">5.1</add> Scotiae inferiori maius commercium erat cum Anglis, hinc etiam mixtura
enata est harum duarum gentium, proin ibi tam Angli, quam Dani et Galli reperiuntur.
<add resp="ed">2</add> Superiores vero Scoti seu monticolae exiguam cum ipsis Scotis inferioribus
habent commixtionem, cum Anglis vero plane nullam; hi ergo ex Scotis et Pictis antiquis
descendunt.</p>
<p>
<add resp="ed">6.1</add> Populus Anglicanus communiter est temperamenti melancholico-sanguinei,
aliqui etiam melancolico-cholerici. <add resp="ed">2</add> Statura eorum complexioque bona et
robusta est, apti sunt ad omnes corporis exercitationes, praecipue equitationes, luctas amant,
quas Baxen compellant; quae lucta pugnis accidit; haec pugnae ratio communis est in Anglia
inter omnes status. <add resp="ed">3</add> Venationis, decursionis sunt amantissimi.
<add resp="ed">4</add> Libertatis </p>
<milestone unit="page" n="2-050"/>
<p>studium omnibus est commune, quam super omnia amant. <add resp="ed">5</add> Exigua ergo obtinet
veneratio et cultus differentia inter status diversos, quia infimus onerum deportator vel
Holzfäller se aequalem existimet principi vel cuicumque Lord.</p>
<p>
<add resp="ed">7.1</add> Usum et functionem libertatis nemo negligit; tota Angliae libertas
consistit in hoc axiomate: Omnia ea sunt licita, quae expresse et positive legibus prohibita
non sunt, et vicissim; proin analogia legum locum non habet apud Anglos; libertas tamen haec
populi nullum plane influxum habet in onerum publicorum subportationem, ad onera enim publica
omnes conferunt.</p>
<p>
<add resp="ed">8.1</add> Utitur Anglus magna libertate cogitandi, scribendi; hinc Angli a
praejudiciis hominum sapiunt, et ratio sana maxime in Anglia dominatur; amor libertatis
singularem patriotismum et amorem patriae generat, hinc spretis exteris, spretis omnibus, quae
Anglicismum non sapiunt, solummodo carae patriae suae adhaerent; hinc non tam facile sedes
alibi figunt; peregrinantur, sed quantocius redeunt, nullibi enim se felices reputant extra
insulam suam. <add resp="ed">2</add> Ex hac libertate nascitur etiam pervicacia quaedam, quae
communiter Anglis propria est, desiderium summum habent frui et uti rebus novis, paradoxis;
antiquas enim res spernunt et rejiciunt. <add resp="ed">3</add> Opibus abundant, hinc huic
voluptati satisfacere possunt, et hinc desiderium opum acquirendarum facit ipsos industrios,
sedulos, maxime commercio, fabricis et oeconomiae deditos. <add resp="ed">4</add> Divitiae tamen
hos saepe eos ad vanitatem, luxum, prodigalitatem et morum corruptionem pronos reddit
<add>!</add>. <add resp="ed">5</add> Sunt sinceri, probi, cordati ad audacia usque; in
amicitia perdurant, sed non facile ad amicitiam condescendunt; miles Anglicanus bene ali cogit
neque paucis contentatur; in omnibus passionibus vehementes, in ira furiosi plane; apud plebem
mores crudiores deprehenduntur. <add resp="ed">6</add> Ex ipsa melancholia apud multos enascitur
anxietas animi, ex qua in hypochondriam labuntur, quae per autochiriam plerumque terminatur,
accedit huc etiam libertas cogitandi circa religionem. <add resp="ed">7</add> Theatris, saltibus
publicis recreantur, item et socialitatibus, Gesselschaft, quod nomine Club ipsis venit,
faciles sunt etiam in consuetudinibus et moribus exterarum gentium, praecipue Gallorum,
recipiendis, utut odio habeant nationem Gallicam. <add resp="ed">8</add> Angli habent etiam suas
Petites Metres, sed in contrarium Gallorum; nam illi sunt serii, </p>
<milestone unit="page" n="2-052"/>
<p>abstracti, Galli vero sunt modi Stuczer; in Gallia plurimi sunt quos tremulos (Quaccer)
appellamus eius modi Petit Metre. <add resp="ed">9</add> Feminae Anglicae formosae generatim, magna
statura, sed melancholicae, non vivaces uti Gallicae; feminae parum conversantur cum viris,
sed separatim distrahunt, vanae et ambitiosae sunt, luxuique pretioso deditae; sors feminarum
in statu matrimonii optima refertur, ob discretionem et benignitatem maritorum.
<add resp="ed">10</add> Leges tamen publicae sunt severissimae contra delicta feminarum, sed et
favorabiles. <add resp="ed">11</add> Hactenus de Anglis dicta vera sunt maxima ex parte etiam de
Scotis inferioribus, speciatim Scoti sunt humani, affabiles, sociales, hospitales et
bellicosi. <add resp="ed">12</add> Monticolae in omnibus differunt a Scotis et Anglis, sunt enim
rudes, inculti et asperes; et haec etiam de Hibernis septentrionalibus vera sunt; meridionales
Scotis inferioribus aequales, audaces, optimi milites, hinc saepissime emigrant bellatum ad
alias gentes; Angli tamen nunquam, aut rarissime exeunt.</p>
<p>
<add resp="ed">9.1</add> Lingua Anglicana composita est ex diversarum gentium regnum sensim
inhabitantium linguis, ex Latina, Brittanica, Germanica, Danica et Gallica; ex Germanica tamen
plurimum superest, cuius tamen dialectus multum mutatus est. <add resp="ed">2</add> Lingua Gallica
prius valde fuit in usu, et fuit etiam lingua aulica usque Elisabetham, quae reduxit Anglicam,
quae prius tantum plebis lingua fuit. <add resp="ed">3</add> Scotae inferiores loquuntur Anglicam
cum exigua variatione dialectus; monticolae loquuntur barbaram et sterilem linguam, idem in
Hybernia fit; habet tamen lingua monticolarum cum Hybernis septentrionalibus maximam
similitudinem.</p>
</div>
<div>
<head>§ 3--us De Legibus fundamentalibus.</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Leges fundamentales Angliae sunt sequentes:</p>
<p>1--o) Commonlaw seu Communis Lex; hoc nomine continetur complexus legum antiquissimarum.
Leges has colligi curavit Eduardus saec. 11--o; hoc codice leges municipales complectuntur,
sed etiam leges consuetudinariae et fundamentales irepserunt.</p>
<milestone unit="page" n="2-054"/>
<p>2--o) Est Charta Libertatum, quae Latino sermone saec. 12--o a Henrico Clerico edita est, et
est confirmatio privilegiorum antiquorum.</p>
<p>3--o) Est Charta Magna Libertatum, hanc 1215. edidit Joannes rex Sine Terra, et eam filius
eius 1225. confirmavit; Magna dicitur, quia ampliora jura conceduntur ea statibus.</p>
<p>4--o) Est Constitutio quae Petitio juris compellatur, et 1628. per Carolum 1--um confirmata
est; dicitur Petitio, quia dicebant Angli laesa esse jura sua per priores reges, ergo petebant
restitutionem.</p>
<p>5--o) Huc pertinet Jusjurandum quod Test appellatur et a Carolo 2--o anno 1673. inductum
est; hoc excluduntur omnes a muneribus qui ecclesiae episcopali addicti non sunt.</p>
<p>6--o) Constitutio, quae Habeas Corpus dicitur; haec 1679. edita est, qua peculiaris
praerogativa conceditur nobilibus et omnibus Anglis, vi cuius nempe sine causa sufficienti
nemo incarcerari potest, nec per regem.</p>
<p>7--o) Constitutio, qua exauctoratur stirps Stuarda 1689.</p>
<p>8--o) Constitutio, qua de regni hereditate ordinationes factae sunt 1701.</p>
<p>9--o) Tractatus Unionis, qua duo regna Scotiae et Angliae incorporata sunt.</p>
<p>
<add resp="ed">2</add> Ex his legibus dimanant diversa juris publici capita; nempe regnum est
hereditarium, obtinet indivisibilitas monarchiae; ordo successionis est cognaticus, obtinet
jus primogeniturae, obtinet denique jus repraesentationis; feminae ergo habent praerogativam
prae maribus in linea recta, quae est cognatica successio. <add resp="ed">3</add> Successor in
omnia jura defuncti antecessoris ipso facto succedit, citra omnem ritum et coronationem, proin
per nativitatem accipit omne jus; nam cum princeps Valliae per regem declaratur, jam per
status praestatur homagium ut futuro successori et regi. <add resp="ed">4</add> Dum in ordine
successionis dubium enascit, parlamentum habet jus discutiendi et determinandi successionem;
immo parlamentum putatur gaudere etiam jure mutationem faciendi in ordine successionis; sic
scimus stirpem Stuardam exclusam esse, scimus per parlamentum statutum fuisse ne catholicus in
Anglia regni hereditatem capessere possit. <add resp="ed">5</add> Anni minorennitatis ante Henricum
8. determinati non erant, sed hic voluit </p>
<milestone unit="page" n="2-056"/>
<p>testamento suo ut filius eius usque 18 annum maneret sub curatela. <add resp="ed">6</add> Dein
anno '751. defixa est per parlamenti confirmationem 18 annis; idem etiam '765. anno
determinatum est; regis arbitrio relictum est tutores et regentes declarare per testamentum;
ubi autem rex non determinat, parlamentum solet eligere; reges absentes vel impediti ipsi
reges constituunt regentes, plerumque uxores suas, si vero in morbum gravem vel maniam incidat
(uti contigit moderno regi Georgio 3--o), eligit parlamentum; si conjuges non adsint, raro
committitur singulari personae gubernium, sed collegio virorum illustrium, qui vel a rege vel
a parlamento eliguntur. <add resp="ed">7</add> Regentes diversis utuntur titulis: protectores, Lord
Gardyieng compellantur. <add resp="ed">8</add> Inauguratio licet jus novum non tribuat, tamen
semper locum habet maxima cum solemnitate in Abbatia Vestmonasteriensi; postquam
inaugurationem publicatur rex [solemniter] in praecipuis totius monarchiae civitatibus
coronatur solemniter in praesentia statuum; rex facit sponsiones, quibus jura et privilegia
sarta et tecta conservare velit, sequitur dein jus jurandum formula generali; accedunt eum
dein praelati et eum exosculatur, dein ungitur sacro oleo rex, postea archiepiscopus
Cantuariensis et primas regni eum coronat; post hoc proceres seu Lord praestant juramentum
fidelitatis et obedientiae, dein eum exosculantur in gena sinistra; accipit dein sacram cenam,
servatur dein contio, post hanc praeces funduntur, et sic actus coronationis terminatur.
<add resp="ed">9</add> Etiam apud Anglos solet regina, si adsit, honoris gratia coronari.
<add resp="ed">10</add> Clenodia regni Anglici sunt: duae coronae, una, qua sanctus Eduardus
Confessor coronatus est anno 1046, haec imperialis dicitur. Alia est corona status
(Staatskrone); hac corona cinctus comparet rex cum regina coronatur imperiali corona.
<add resp="ed">11</add> Sceptra tria, unum cum cruce superne; alterum habet columbam albam; tertium
est baculus sancti Eduardi. <add resp="ed">12</add> Gladii tres, quibus praecingitur. Unus gratiae
gladius et curtana dicitur, quo ei potestas gratiam dandi confertur; alii duo sunt gladii
iustitiae, unus pro rebus profanis, alter pro rebus et negotiis ecclesiasticis.</p>
<milestone unit="page" n="2-058"/>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Forma regiminis in Anglia secundum aliquos est limitata, secundum
aliquos mixta, sed cui definitio horum vocabulorum clare constat, videbit non limitatam, sed
mixtam esse formam regiminis; jura enim majestatica sunt mixta, sunt divisa inter regem,
curiam superiorem, et inferiorem; non obstante tamen restrictione regis conspicua sunt tamen
eius jura; et quidem leges per parlamentum latae sine regis confirmatione vim legis non
habent, et provisio per regem facta in curia inferiori examinatur primo; si rejiciatur,
nunquam legem efficiet; si adprobetur, tunc a curia superiori investigatur; etiam haec
rejicere potest; si non placeat ei, regi propria est executio legum independenter; regis est
praecipua officia et munera conferre independenter, et ad arbitrium suum, omnes militares
dignitates confert rex, omnes ordines, titulos, nobilitatem, omnes ecclesiasticas dignitates;
nomine regis exercetur omnis jurisdictio tam criminalis, quam civilis et ecclestiastica;
gaudet jure aggratiandi; utitur jure conferendi jus repraesentationis, seu jus sessionem
habendi et votum ferendi.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Jura maiestatica externa exercet independenter circa legationes foedera,
bella et pacem; interim expensas pro bello parlamentum inferius resolvit; si tamen suis
sumptibus gerere velit et possit, nemo oberit ei; generatim ergo in omnibus, in quibus rex
lege restrictus non est, in iis illimitate jura maiestatica exercet; regi competit etiam jus
parlamentum, quod ipsi non placet, dissolvendi et dimittendi; dein habet enim jus
procrastinandi, seu differendi parlamenti sessiones, et tandem habet jus cassandi parlamentum,
seu deputatos jure suo privandi, et tunc communitates alios mittere debent. <add resp="ed">2</add>
Deputati in regula septem annis in parlamento sedere possunt, post hos elapsos novi deputati
mittuntur. <add resp="ed">3</add> Gaudet jure proceres convocandi. <add resp="ed">4</add> Per leges rex
Angliae est heres ultimus omnium suorum subditorum. <add resp="ed">5</add> Rex reputatur Dei
vicarius esse, declaratur per leges esse infallibilis et omnes errores ministris imputantur;
eius persona est sanctissima, et, ut Angli dicere solent, sola cogitatio eum occidendi inter
maxima crimina reputaretur; praerogativas regum appellant sacra sacrorum Deitatis Anglicanae
Diadema.</p>
<p>
<add resp="ed">4.1</add> Conventus statuum in Anglia appellatur Parlament; aliqui per parlamentum
intelligunt regem, superius et inferius parlamentum seu </p>
<milestone unit="page" n="2-060"/>
<p>curiam; interim cum rex aperte habeat jus parlamentum convocandi, cassandi <abbr>etc.</abbr> dicendum per
parlamentum intelligi tantum conventum ordinum, seu duas curias; in his ergo omnes
congregantur, qui nomine statuum veniunt; in curia superiori congregantur stricte sic dicti
pares curiae seu Lords, qui vel ecclesiastici vel profani sunt; ex profanis tantum capita
familiarum habent jus sessionis; ex ecclesiasticis sunt duo archiepiscopi et 24 episcopi
Angliae et Scotiae; hae tamen duae classes non formant duos status, sicut in Hungaria, sed
unicum statum, proin nulla est aemulatio, nulla invidia; saeculares jure hereditario gaudent
hac praerogativa, ecclesiastici vi officii sui habent eam; saecularis tamen solummodo tempore
majorennitatis, nempe 21--o aetatis anno, gaudet hac praerogativa, dein debent esse Helveticae
confessionis et quidem episcopales; ex Scotia tantum 16 eliguntur per ceteros Lords, qui
nomine omnium intersunt parlamento. <add resp="ed">2</add> Generatim numerum parium non habentur
definitus quia rex pro arbitrio jam pluribus, jam paucioribus confert. <add resp="ed">3</add>
Praeter hos adhuc sedem in curia superiori habent 12 iuris periti qui tantum vota informativa,
non autem decisiva habent. <add resp="ed">4</add> Caput curiae est cancellarius regni, qui etiam
tantum informativo voto gaudet; deciditur pluralitate votorum.</p>
<p>
<add resp="ed">5.1</add> Curia inferior complectitur deputatos communitatum, nempe communitatum
urbium et oppidorum, quibus concessum est hoc jus. <add resp="ed">2</add> Communitates deputatos
suos pluralitate votorum eligunt, nempe eorum qui possessionati sunt vel aedes et certos
reditus habent; eliguntur autem solemniter et plerumque marchiones, duces nempe tales qui jure
voti et sessionis non gaudent in curia superiori; ibi enim tantum primogenitus gaudet jure
voti in superiori curia; in hac curia inferiori tam Angliae, quam Scotiae deputati locum
habent; tota curia inferior venit nomine communitatis et efficit unum statum, inclusive cum
statu rustico. <add resp="ed">3</add> Curia superior ultra 200 subjecta non extenditur; curia
inferior complectitur 80 deputatos comitatum, urbium vero 389 deputatos, duarum universitatum
4 </p>
<milestone unit="page" n="2-062"/>
<p>legati, 8 portus maris mittunt 16 viros; 18 comitatus Valliae mittunt totidem deputatos,
dein urbes Valliae mittunt 12, proin omnes simul sunt 513 <add>!</add>. <add resp="ed">4</add>
Ex Scotia veniunt 30 deputatos, urbes et oppida mittunt 15; proceres evocantur nominatim
omnes; deputati vero generatim evocantur; in Scotia Lords nominatim non evocantur, qua tantum
16 mittuntur ex omnibus, sed generatim evocantur. <add resp="ed">5</add> Electio deputatorum fit
certo ritu et pluralitate votorum, eligentes debent esse incolae eius loci, debent fundos et
certos reditus habere; idem etiam de eligendis intelligi debet, sic deputatus Angliae eligi
non potest, nisi 600 Lib. sterling proventus habeat; urbanus vero deputatus debet 300; diurna
enim deputati non habent in Anglia, prout in Hungaria, sed Scotae habent diurna; rex pro
lubitu suo convocat quomodo quorsum, et quotiens ipsi <add type="con" resp="ed">placet</add> parlamentum,
urgente nempe bono publico; jam a saeculis in palatio Vestmonasteriensi Londini congregatur.
<add resp="ed">6</add> Prima die praestatur jus jurandum; curia superior praestat duo juramenta,
nempe Test, quod 1664. introductum est, ipsa est professio fidei juxta ecclesiam episcopalem.
<add resp="ed">7</add> Secundum est quod 1702. introductum est, quo stirpi Stuard abjuratur omnis
fidelitas. <add resp="ed">8</add> Curia inferior praeter haec duo jurat etiam juramentum
Alegiancae, quod est homagii praestatio, 1606. inductum; aliud est juramentum Supremaciae, quo
regem supremum caput ecclesiae recognoscunt; quod 1534. inductum est. <add resp="ed">9</add> Die
sequenti rex per cancellarium praecipit ut curia inferior eligat oratorem, qui nempe negotia
moderatur in inferiori curia; hic permanet in regula per 7 annos. <add resp="ed">10</add> Post hoc
habentur sessiones ambarum curiarum in una sala, comparet rex corona domestica et purpura
praecinctus, stipatus ministris suis, oratione ipsos salutat, commendat salutem, et facit suos
provisiones, dein abit; status vero separati respondent ipsi et gratias agunt pro salutatione;
hoc responsum, vulgo Danksagungs-Addrese, per deputationem solemnem submittitur regi; alias
rex nunquam comparet in parlamento, sed si peculiaris provisio ardua facienda est, comparet
etiam in parlamento; tandem comparet cum provisionibus decretis vim legis tribuit; ultimo in
abolitione vel cassatione comparet etiam rex. <add resp="ed">11</add> Curiae superioris membra
gaudent jure vota sua et sessionem in sua absentia aliis deferendi, <milestone unit="page" n="2-064"/> prouti
est apud nos absentium tabula; deputati curiae inferioris non accipiunt instructionem a suis
comitatibus, sicut in Hungaria, hinc proprio arbitrio concludunt in bonum civitatis, et
communitates consentire debent, quia hi repraesentant totum populum, a quo tamen instructio
haberi non potest tam facile, sicut apud nos, ubi tantum comitatus ipse dat instructionem.
<add resp="ed">12</add> Et haec est organisatio Parlamenti Anglicani. <add resp="ed">13</add> Per totum
tempus parlamenti omnia eius membra gaudent immunitate maxima, et excepto casu perduellionis
violari et incaminari <add>!</add> nequeunt, proin et reali et corporali immunitate
gaudent; omnis habent jus promotiones faciendi in parlamento circa quodcumque objectum;
praecipua potestas parlamenti se exserit in jure legum ferendarum, et tributorum imponendorum.
<add resp="ed">14</add> Quotiescumque in Anglia vel de condenda nova legs <add>!</add>, vel
abolienda antiqua, vel interpretanda lege agitur, semper id cum consensu utriusque curiae
fieri debet. <add resp="ed">15</add> Ius tributorum curiae inferiori destinatae est, et quidem
quotannis. <add resp="ed">16</add> Bill est provisio in stilum deducta sed non confirmata.
Parlamentsakte est confirmata per curias et ipsum regem Bill. <add resp="ed">17</add> Provisio in
utraque curia approbata per regem confirmatur, et sic vim legis habet; omne decretum
parlamenti vel est publicum vel privatum, vel versatur circa tributa; dum bulla est publica,
rex eam confirmat formula Gallica: le Roi le Voi (rex vult); si est privata bulla, confirmat:
soi comme ile desirer (sit prout desideratis). <add resp="ed">18</add> Si est circa reditus: le Roi
remersirse lo so soujet, accept leur bene volens, et osi le vau (rex gratias agit fidelibus
subditis suis, acceptat eorum benevolentiam, et desiderat id ipsum.) <add resp="ed">19</add> Si
bulla quaedam rejiciatur per regem: le Roi savisra (rex curabit se informari); huius tamen
formulae jam ab antiquis temporibus usus non fuit in Anglia, nam reges habent jam modum ante
tempus supprimendi sibi odiosas bullas; et hinc merito Angli gloriari possunt quod nulla lege
moderentur nisi quam ipsi condiderunt; dein quod nulla ferant tributa, nisi quae ipsi sibi
imposuerunt. <add resp="ed">20</add> Parlamentum custos est legum fundamentalium, libertatisque
nationis in his fundatis; hinc si deprehendatur quis leges fundamentales violasse, vel
libertatem infregisse, parlamentum hoc contra ipsum procedet; rex tamen, cum infallibilis sit,
non subesse hinc judicio, sed ministri eius incusantur. <add resp="ed">21</add> Accusator est Curia
inferior, superior est </p>
<milestone unit="page" n="2-066"/>
<p>iudex in omnibus publicis accusationibus, et in omnibus causis, quae respiciunt pares Curiae
superioris, et quidem tam ecclesiasticorum, quam saecularium. <add resp="ed">22</add> Per supra
memoratum decretum Habeas Corpus libertas Anglorum firmata est, Lettre Cachete sublata, quae
erant epistolae clausae quibus inarrestabantur viri praestantissimi quin processus ipsis
formaretur; apud Gallos originem habuerunt, sed modo et ibi sunt prohibitae.
<add resp="ed">23</add> Iura haec et immunitates fere omnes etiam Scotis sunt communes; in
religione tamen est differentia; nam in Scotia est hierarchia secundum Genevensem ecclesiam,
nempe synodos; Scotia habet etiam proprias leges municipales, omnes tamen leges post unionem
incorporativam latae sunt communes. <add resp="ed">24</add> Hybernia habet suas distinctas leges,
et per proregem gubernatur. Leges condere potest tantum illas, quae non praejudicant legibus
et commodo Anglorum et Scotorum. Leges tamen Angliae non respicit Hybernia, nisi specifice id
exponatur.</p>
<p>
<add resp="ed">6.1</add> In Anglia duae sunt factiones, Anglica et oppositionis; hae duae
factiones antiquissimae sunt originis, et ex altercationibus religionis originem suam habent,
uti ex historia Jacobi primi et 2--i scimus; hae factiones sunt summe necessariae ad
impediendam degenerationem regiminis formae; ipse filius primogenitus regis princeps Valliae
est membrum factionis oppositionis.</p>
<p>
<add resp="ed">7.1</add> Nobilitatis classes apud Anglos copiosae sunt; tota natio Anglicana usu
consuetudineque dividitur in nobilitatem eminentem, in nobilitatem, et in communem plebem.
<add resp="ed">2</add> Proprie tamen et per legem tantum in nobilitatem et communitatem dividitur
Angliae populus, et quidem ad nobilitatem pertinent tantum Lords seu pers Curiae, ceteri omnes
communitatis nomine veniunt (Nobiliti et Comonalti).</p>
<p>
<add resp="ed">8.1</add> Inter nobiles eminentiores habentur <add type="con" resp="ed">diversi</add>
praerogativae gradus, quos titulus determinat, dux, marchio, comes, vice-comes, baro; juxta
hos titulos inter se diversis honoribus et praerogativis utuntur; antiquitus barones erant
omnes proceres generatim, sed successive alii tituli recepti sunt; hi omnes titulo Lords
gaudent, quod Dominum denotat; tituli hi </p>
<milestone unit="page" n="2-068"/>
<p>per solemne diploma a rege acquiruntur, cum prerogativa paris Curiae, et tunc plerumque
acquirunt praedicatum, ab urbe vel praedio suo quodam; hic conspicuus titulus tantum ad
primogenitum filium transit, qui etiam tantum jure sessionis et voti gaudet in Curia
superiori; stirps Marlborug habet pro utraque stirpe hunc titulum, exstincto nempe sexu
masculino. <add resp="ed">2</add> Praerogativa ergo haec est solummodo personalis in Anglia neque
inhaeret bonis et praedium nobilitare non nobilitat alium, sed quivis possidere potest illa
bona, non sicut in Hungaria.</p>
<p>
<add resp="ed">9.1</add> Ceterum hi tituli non passim distribuuntur; bona solummodo in
primogenitos derivantur; possunt tamen dividi cum consensu primogeniti; habentur tamen bona
allodialia, quae majoratui non subsunt, quae etiam ad feminas derivantur; si haec non adsint,
accipiunt ceteri Appanagium, seu annuam solutionem a primogenito.</p>
<p>
<add resp="ed">10.1</add> Hodie ex abusu ducum et marchionum omnes filii appellantur Lords, apud
ceteros vero tantum primogeniti; filiae ducis vel marchionis vel senior filia comitis et
ceterorum Ladis (ladi) compellantur. <add resp="ed">2</add> Fit ut hi Lords plures titulos habeant,
quia retinent ad maiorem titulum elati priorem titulum, et hi tituli dein dividuntur inter
complures filios secundum aetatem, ita ut senioribus maiores tituli concedantur.</p>
<p>
<add resp="ed">11.1</add> Omnes proceres hi sunt vasalli regis, et homagium regi praestare debent
propter bona. <add resp="ed">2</add> Hae dignitates et bona originaliter tantum bene merentibus
concedebantur, tardius per abusum etiam pecunia vendebantur; qui abusus quam maxime sub Jacobo
primo invaluerunt.</p>
<p>
<add resp="ed">12.1</add> Archi-officiales gaudent praerogativa honoris cum ipsis proceribus
eminentioribus, sed sessionem et votum non habent in Curia nisi prius tales sunt pares;
praelati tamen, episcopi, et archiepiscopi ipso facto accepti oficii sui sint pares Curiae, ad
descendentes tamen episcoporum non transit haec dignitas, sed est stricte personalis.
<add resp="ed">2</add> Nobiles inferiores etiam diversos habent gradus nempe Knicht Baronets (ex
Ger. Knecht); erant enim regis vassali; hos Jacob I. induxit pro 1000 Ł Ster.; praerogativa
est restricta ad <milestone unit="page" n="2-070"/> primogenitos. <add resp="ed">3</add> Dein sunt Bannerets (Banner
Herrn), sunt sicut equites aliarium gentium; hi utuntur titulo Sir cum prioribus, nempe
Baronets. <add resp="ed">4</add> Alii sunt proprie equites qui Knikt bakelurs
<add type="con" resp="ed">vocantur</add>, hoc titulo gaudent etiam ignobiles in oficiis aut aliis
honestioribus opificiis constituti, uti celebres horopei, mercatores <abbr>etc</abbr>; alii sunt Eskir
(Schild Träger); hi audent gestare scutum nobilitare. <add resp="ed">5</add> Alii sunt Gent le mens
(Sánt le mán), vulgo nobiles; haec praerogativa competit cultioribus civium classibus, qui
nobilitate cetera non gaudent. <add resp="ed">6</add> Freholders sunt adhuc media classis inter
plebem et nobiles, huc pertinent omnes, qui fundum aliquem innobilem titulo proprietatis
possident. <add resp="ed">7</add> Copiholders etiam huc spectant, qui nostris arendatoribus sunt
aequales; nobiles hi Angliae praecedunt nobiles eiusdem generis Scotiae, et hi vicissim
nobiles Hyberniae, quae per tractatum unionis definita sunt. <add resp="ed">8</add> Per Gentri
intelligunt totum populum Anglicum exceptis paribus seu proceribus. <add resp="ed">9</add> Causae
controversae circa genealogiam, scuta et lineas definiuntur per heraldicum judicium
(Wappen-Gericht) <add resp="ed">9</add> Servitus in Anglia locum non habet, nullus est glebae
adstrictus, sed omnes sunt liberi.</p>
</div>
<div>
<head>§ 4 De ceteris juribus regiis et praerogativis.</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Inter praecipuas stirpis regnantis praerogativas certe est regni
hereditas; transmittit enim ad posteros suos regnum et quidem ad utrumque sexum.
<add resp="ed">2</add> Titulus regis etiam conspicuus est; antiquitus apellabatur breviter rex
Angliae vel Anglorum; Vilhelmus 1--us se etiam ducem Normaniae compellavit. <add resp="ed">3</add>
Henricus 2. ut dux Aquitaniae et comes Antegavensis hos titulos reservavit; subacta Hybernia
per eundem Henricum <milestone unit="page" n="2-072"/> 1172. se dynastam Hyberniae dixit; Eduardus 3. jus
praetendit in universam Franciam nomine matris suae, et hinc assumpsit titulum regis Franciae
1340; anno tamen 1369. tempore pacis confectae cum Joanne Bono deposuit hunc titulum;
restaurato vero bello sub Carolo 5. filio Joannis Boni titulum regis Franciae reassumpsit
Eduardus et ad haec usque tempora permansit. <add resp="ed">4</add> Henricus 8. a Leone 10. accepit
titulum Defensoris fidei anno 1521--o solemni edita bulla. Idem Henricus dein, ut affligat
Pontificem propter non admissum divortium uxoris suae, se regem Hyberniae adpellavit, et Caput
ecclesiae; tempore Jacobi 1--i accessit titulus regis Scotiae, sed Jacobus se cepit jam regem
Magnae Brittaniae apellare; qui titulus ab anno 7--o huius saeculi est in usu; a suis
generatim Sire compellatur; proles vero regis generatim filii et filiae Magnae Brittaniae
compellantur; primogenitus princeps Valliae et dux Cornubiae dicitur; principis Valliae
titulus speciali regis diplomate datur, expleta minorennitate, et tunc jam status et ordines
ei homagium ut futuro regi praestant; dux vero Cornubiae nascitur; intuitu Scotiae apellatur
Stevar von Schottland (princeps Scotiae) et a tempore unionis apellatur etiam dux de Rodsei in
insula Scotiae Bood. <add resp="ed">5</add> Cum his titulis etiam reditus quidam connexi sunt; hos
reditus trahit rex donec fiat majorennis filius, postea vero ipse; ceteros filios rex ornat
titulis prout ipsi placet, communiter ipsos duces comitatum creat, per hos titulos jus parium
consequntur et sunt consiliarii status. - <add resp="ed">6</add> Filiae regum per ordines dotari
consueverunt dum nubunt; omnes proles sunt in plena potestate patria. - <add resp="ed">7</add>
Scutum regis Angliae varium fuit pro diversis temporibus, modo divisum est in 4 areas; prima
area rursus divisa est in duas areas perpendiculares, in prima sunt duo leopardi aurei
congredientes in campo aureo, quod est insigne Angliae, in sinistra area est leo rubens in
campo aureo, quod est Scotiae insigne; in alia area est insigne Franciae, nempe 3 flores
lilii, in 3--a area est Scithara (harfa) aurea cum cordis argenteis in campo caeruleo; in 4--a
area est insigne stirpis Brunsvicensis; totum scutum <milestone unit="page" n="2-074"/> tegitur corona supra
quam eminet leopardus coronatus; totum scutum cingit ligula ordinis equestris Sancti Georgii,
in hac ligula scriptum est simbolum ordinis Honni soi qui mal i pense -- nebulo sit, qui male
cogitat; scutiferi sunt a dextris coronatus leo, a sinistris unicornis argenteus cum corona in
collo, huic coronae adnexa est catena aurea, quae corpori circumvolvitur, et intra pedes
posteriores desinit; uterque insistit fasciae argenteae cum inscriptione Dieu et mon Droi.
<add resp="ed">8</add> Vexillo utebantur Angli prius cruce Sancti Georgii ordinis, Scotae vero
cruce Andreae, ab unione tamen crux rubra S. Georgii et alba S. Andreae conjunctae sunt in
vexillis; princeps Valliae utitur proprie regio scuto; quod tamen differt, quod superne non
corona, sed galea plumis tribus struthiocamelinis ornata, et symbolum illius est Servio.
<add resp="ed">9</add> Aulica pompa (Etiquette) plurimum consistit in aulicis officialibus;
praecipuum archimunus fuit olim aulae praefectoratus (Lord hic steuard); hanc tamen dignitatem
reges ob altercationes vacuam reliquerunt. <add resp="ed">10</add> Pro actu tamen coronationis, cum
officium habeat, rex regni cancellario defert hoc munus pro solo actu coronationis; hodie ergo
summus archiofficialis est Cancellarius regni (Lord hic chansellier) qui est sigilli magni
conservator; si vacet dignitas haec, sigillum conservat a rege denunciatus alter. 2--o) Est
Magnus thesaurarius; a temporibus Georgii Primi hoc munus per 5 commissarios exercetur, senior
ex illis gaudet dignitate hac. 3--o) Est Praeses Consilii intimi; tempore Caroli Primi abolita
est haec dignitas, Carolus 2. creavit rursus praesidem. 4--o) est sigilli privati Conservator
seu sigilli secreti. 5--o) Est dignitas Magni camerarii; haec hereditaria est stirpi
Ancastriae. 6--o) Connetabilis (ex Comes stabuli, seu agason magister); haec dignitas a multis
annis vacat, et tantum tempore coronationis suppletur. 7--o) Magnus mareschallus, seu
praefectus copiarum; haec est hereditaria stirpi ducum Nordfolcc. 8--o) Magnus admiralis, seu
architalassus. <add resp="ed">11</add> Has dignitates rex pro arbitrio cuicunque confert, et non ad
dies vitae, sed pro regis arbitrio in regula, exceptis hereditariis; hi archi-officiales
praecedunt omnes duces, nisi sint hi ex sanguine regio. <add resp="ed">12</add> Ceteri tamen
archiofficiales exceptis primis quattuor praecedunt tantum proceres suae classis.</p>
<milestone unit="page" n="2-076"/>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Scotia olim habuit etiam 8 archiofficiales: cancellarius magnus,
thesaurarius magnus, sigilli magni conservator et secretarius supremus; dein supremus
archivarius, procurator, thesaurarius secundarius, et secretarius secundarius seu tribunalium
secretarius.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Praeter archiofficiales sunt aulae officiales: aulae praefectus Lord
Stevard (Oberst-Hofmeister); supremus aulae camerarius; supremus stabuli praefectus; supremus
rei bestiariae praefectus; camerarium primus. <add resp="ed">2</add> Dein ceteri camerarii; preter
saecularia officia sunt duo aulica ecclesicastica, nempe: decanus sacellae regiae, qui est
episcopus; huic subest vice-decanus, quem eligit decanus; secunda est dignitas magni
elemosinarii, qui subelemosinarium habet adnexum; initium huius officii est quod reges per
tales elemosinas distribuerint; hi officiales comparent in maxima pompa cum rex publice
comparet cum aula sua.</p>
<p>
<add resp="ed">4.1</add> Ordines equestres in Anglia sunt tres. 1--o) ordo Sancti Georgii qui
etiam periscellidis caeruleae ordo; Angli asserunt '349. ab Eduardo 3--o fundatum esse hunc
ordinem; patronus ordinis est eques Sanctus Georgius, qui etiam effigies est huius ordinis in
opere aureo encaustico expressus; geritur ex ligula caerulea lata pendens, quae per sinistrum
humerum pendet ad latus dextrum; diebus solemnibus ex catena aurea geritur; articuli catenae
referunt rosas albas et rubras, et convectuntur nodis Gordiis; praeter haec gerunt ligulam
caeruleam augustiorem, quae in pede sinistro infra genu portatur; huic ligulae insutum est
aureo labore nebulo, qui male cogitat; ordinis huius magnus magister est rex, equites sunt 25,
differentia nulla est inter omnes; summis personis confertur tantum. <add resp="ed">2</add>
Secundus est ordo trium coronarum, quem fundavit Henricus 4. Hic ordo per 2 secula extinctus
haesit, sed hoc seculo per Georgium primum restitutus est, qui etiam ad 36 defixit numerum
equitum; magnus magister est rex; insigne est sceptrum cum 3 coronis, dein rosa cum carduo in
lamina aurea, cum symbolo 3a juxta in uno; geritur ex rubra ligula lata ex humero dextro in
latus sinistrum; hi duo sunt Anglicani ordines. 3--us est Scoticus; et est ordo Sancti
Andreae, qui etiam der Distelorden dicitur; Jacobus 5. rex Scotiae 1596. fundatus est
<add>!</add>,</p>
<milestone unit="page" n="2-078"/>
<p>in hoc ordine sunt 12 equites; magister magnus est 13, ad imitationem 12 apostolorum et
Christi; exspiravit jam ordo hic; Anna tamen regina restauravit ordinem hunc anno 1703,
Georgius 1. ipsum confirmavit; insigne illius est S. Andreas cum radiis aureis in alba cruce
Andrei, geritur ex catena aurea, cuius anuli referunt ramos et folia vitium colore viridi
opere encaustico; symbolum est Nemo me impune lacesset. <add resp="ed">3</add> Insigne huius
ordinis ex ligula viridi geritur ex humero sinistri ad dextrum latus, et tantum nobiles Scotae
possunt acquirere hunc ordinem.</p>
<p>
<add resp="ed">5.1</add> Residentia regum Angliae olim fuit Londini, Scotiae vero Edinburgae,
hodie vero sedes regum omnium 3 regnorum est Augusta Tribunantum seu Londinum; originem huius
urbis referunt ad [annum] 2945 orbis annum, interim origo non est certa; scriptores maximam et
populosissimam nec non opulentissimam praetendunt totius orbis urbem; sita est in latere
septentrionali fluvii Tamesis, in amoenissima regione in comitatu Midelseks; constat ex 3
partibus: ipsum Londinum antiquum, 2. Abbatia Vestmonasteriensis, et opidum Sudvark; in
Londinensi urbe resident potissimum mercatores, opifices, artifices; Vestmünster occupant
nobiles et rex; in Sudvark nautae et piscatores. <add resp="ed">2</add> Londin et Sudvark habent
communem jurisdictionem Londinensem, sed Monasterium est jurisdictionis abbatialis.</p>
<p>
<add resp="ed">6.1</add> Magistratus Londinensis in festo S. Michaelis eligitur; ei praeest Lord
Major, qui 24 Altermänner <add type="con" resp="ed">habet</add>; praeter hos 231 membra sunt in Senatu
exteriori; regimen huius senatus habet similitudinem cum monarchia totius regimine; in abbatia
abbas Vestmonasteriensis praeest per delegatum magistrum qui constat ex Hikstebard seu
praeside, dein Unterstebard, Hocbailiff, quibus 14 senatores adjunguntur.</p>
<milestone unit="page" n="2-080"/>
<p>
<add resp="ed">7.1</add> Peripheria civitatis Londinensis ad 4 milliaria computatur; ad 7000
platearum computantur, et 120 000 domorum privatorum; impopulatio ad unum 1 000 000
computatur; in 135 parochias divisa est civitas. <add resp="ed">2</add> Aedes publicae Londini
sunt: antiqua regia (Vitehall), quae juxta Tamesim sita est; in hac reges antiquitus
residebant; 1698. conflagravit hoc pallatium; in hoc palatio rex audientiam solemnem praebet
legatis exteris, et libellos a statibus ad se directos excipit rex; in hac aede capite plexus
est rex Carolus. 2--o) est regia Sancti Jacobi, quae S. James dicitur, haec in Vestminster
hall sita est et est residentia moderna regia, ab Anna regina fundatum; adest ecclesia aulica
splendidissima S. Jacobi. 3--o est Sommersets huse (hause). 4--o est aedes parlamenti, sola
major 170 pedes habet, latitudo 148 pedum, et quidem citra ullam columnam; in hac sala
conventus solemnes habentur; in hac aede etiam Bibliotheca conservatur. 5--o est Domus
praetoria, amplissima. 6--o Turris Londinensis Tower (Tauer); nomine huius turris venit
collectio plurium aedium quae moenibus cincta sunt, in quorum medio eminet turris alba; hic
fuit antiquissima sedes regum, sed modo armamentarium, domus monetaria, archivum regni, et
clenodia regni conservantur, nec non omnes ii incarcerant, qui contra statum delinquunt; 60
tormentis munita sunt moenia, gubernator illius est magni momenti homo. 7--o Basilica
mercatorum (Börse), in qua aedes mercatores conveniunt negotiorum suorum gratia; hanc 1566.
Thomas Gressham fundavit, sed conflagravit jam et restaurata est per mercatores; inferius sunt
200 officinae mercatorum et copiosae camerae. <add resp="ed">3</add> Domus feloniaria,
correctionis, mente captorum, orphanotrophium, carcer publicus (Nefgatae) sunt nobilissimae
aedes quibus 500 aedes accedunt, ex quibus eminet ecclesia cathedralis S. Pauli, maxima in
orbe post S. Petri ecclesia. <add resp="ed">4</add> Duo pontes etiam commemorari debent, qui
Londinum cum oppido Sudvark conjungunt per Tamesim, qui 30 pedes in latitudinem et
longitudinem 800 habet et 19 arcubus imminent, et aedibus utraque ex parte aequalibus ornatae
sunt. <add resp="ed">5</add> Alter pons hoc saeculo confectus est, et conjungit Sudvark cum
Vestmünster; portus etiam commemorari debet, qui ultra 1000 navium capax est.</p>
<milestone unit="page" n="2-082"/>
<p>
<add resp="ed">8.1</add> Urbs Londinensis habet suos dies festivos; die 30--a Januarii est dies
paenitentiae in memoria decollationis Caroli regis; 29--a Maji est gaudiosa dies, qua memoria
introducti Caroli 2--i celebratur; 2--a Septembris est dies luctuosa, qua incendium enorme
fuit; 29--a Septembris eligitur consul; 5--a Novembris celebratur detectio conjurationis
pulverariae; 27. Novembris celebratur dies natalis Elisabethae reginae, hac die effigies
pontificis cum ludibrio circumlata comburitur, una cum effigie praetendentis ex linea Stuard.</p>
<p>
<add resp="ed">9.1</add> Palatia aestiva pro regibus habentur 4; 1) Kensington prope Tamesim, hoc
Vilhelmus 3 fundavit. 2) Hampton Kur, ad 3 miliaria ab urbe ad Tamesim, fundavit cardinalis
Thomas Volsejus. 3) Richmundia in Comitatu Suriensi juxta Tamesim. 4) Vindsor ad Tamesim
quoque; in hoc moderna familia regnans se distrahit in aestate.</p>
</div>
<div>
<head>§ 5 De externae securitatis mediis.</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Monarchia Anglica tam terrestri quam navali gaudet exercitu, superat
tamen potentia eius maritima. <add resp="ed">2</add> Exercitus campestris exiguus est respectu
aliorum, immo prioribus temporibus nullus fuit exercitus stativus, sed sub Vilhelmo 7000
concessa regi per parlamentum, in Hybernia vero 12 000; tardius per bella coacti sunt ad 16
374 capita augere exercitum; successive vero ad 18 857 capita excrevit exercitus campestris;
anno 1772. status exercitus Anglici campestris fuit: duae cohortes equites per 320 capita;
duae cohortes pyrobolariorum equestrium, per 270 capita; una legio turmae regiae equestris per
290 capita; una legio dragoner per 316; una legio Gardae reginae, cum adnexa cohorte dragoner
legione per 422 capita; una legio Gardae pedestris intuitu Angliae, quae 1557 capita habuit,
alia intuitu Scotiae per 2000, alia intuitu Hyberniae aeque per 2000; haec militia domestica
dicebatur; praeter has gardas rex habet etiam nobilem militiam, quo suis sumptibus alit rex;
una pars ex 40 capitibus constat et Gentlemenspensioners dicitur; alia complectitur 100 capita
praeter officiales.</p>
<milestone unit="page" n="2-084"/>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Adsunt adhuc legiones 4 equitum, et 18 equitum levis armaturae, dein 70
legiones peditum; omnia haec corpora formant superiorum summa 18 857 capitum; belli tempore
augetur 30 vel etiam 50 milibus capitum exercitus pedestris; societas mercatoria Indiae
orientalis etiam aliquot millia statuebat militum; si haec non sufficiant, conducitur militia
extera gratia subsidia annua <add>!</add>; praeter stativam militiam habetur etiam
militia provincialis, quae tantum tempore belli comparet, de ceterum vero rus coluit; haec
pacis domesticae causa introducta est per Elisabetham, ad 200 000 hominum.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Alia est militia provincialis magis regulata, quae 33 000 adaequare
deberet pro <add type="con" resp="ed">custodiendis</add> littoribus et portubus; tormentariorum habentur 3
legiones; et unum corpus geometrarum; pro armanda hac militia habetur omnis provisio, facile
enim ad 60 000 armanda in Tower Londinensi habentur armatura; copiae insigniter solvuntur,
Anglus enim inediae non est assuetus; ad alendos decrepitos optimae sunt dispositiones,
acquirunt pensiones et ubicunque vivere possunt; qui agnatos non habent in urbe Schelsea simul
aluntur.</p>
<p>
<add resp="ed">4.1</add> Magna Brittannia arces exiguas aut nullas habet, est enim insula, proin
satis natura munita contra exteros, sed praesidiorum loco habet litora et portus insigniter
munitos. <add resp="ed">2</add> Id ipsum de Hybernia verum est; Edinburgi tamen arx munitissima
habetur; et in limitibus Scotiae superioris hoc saeculo aliquae citadelae positae sunt contra
monticolas, et omnibus armis privati sunt; id ipsum in Hybernia cum catholicis accidit, quibus
ademerunt omnia arma, ne protestantes invadere possint. <add resp="ed">3</add> Vis bellica Angliae
in classi consistit; ante Henrici 7 et 8--i tempora vix naves bellicas Anglos habuisse dicere
possumus, proin nec classem habuerunt; Henricus 8. prius collegium admiralitatis instituit, et
regulavit militiam navalem, iisque stipendia assignavit; temporibus Elisabethae ingens
incrementum cepit potentia marina; anno 1603--o erant 42 naves bellicae et militiae navalis</p>
<milestone unit="page" n="2-086"/>
<p>8526 capita, anno '678. regnante Carolo 2. naves 83 erant, et 18 323 capita.
<add resp="ed">4</add> Regnante Jacobo 2--o anno '688. erant 173 naves et 42 003, et 6930 tormenta
habebant. <add resp="ed">5</add> Anno '702. regnante Vilhelmo 225 naves, 53 921 caput militiae, 10
678 tormenta numerabatur. <add resp="ed">6</add> Regnante Anna anno '714. 232 naves, 49 800 capita,
tormenta 9954; anno '727. regnante Georgio 1--o 235 naves, 64 514 capita, 10,082
<add type="con" resp="ed">tormenta</add>; anno '763. erant primae classis 3 naves, tormenta in his a 100 ad
120, militia in his a 700 ad 780 capita; 2--ae classis naves 15; tormenta 90, militia inter
600 et 660 capita; 3--ae classis 103 naves, quibus a 64 usque 80 inposita erant tormenta,
numerus militiae 400; 4--ae classis 69 naves, tormenta intra 50 et 60 in singulis navibus,
numerus militiae 280. 5--ae classis 62; tormenta intra 26 et 40, militia 190; 6--ae classis
naves 24, tormenta inter 20 et 24, militia 130. <add resp="ed">7</add> Summa navium ergo 276;
praeter has habebantur subsidiariae naves 69, proin 345 naves erant omnes; et hic status est
fere etiam modernus Anglicae marinae; tota classis in 3 divisiones dispescitur, quae
Geschwader dicuntur, et per vexilla sua differunt; prima habet rubrum vexillum, secunda album,
tertia ceruleum; cuivis divisioni praeest architalassus. <add resp="ed">8</add> Divisio vexilli
rubri habet praecedentiam honoris, dein album, ultimum est ceruleum, et sic etiam res se habet
cum admiralibus; olim tota classis suberat admirali Angliae, sed hodie haec dignitas per 7
personas administratur, quibus subsunt omnia collegia nautica minora; primae ex his 7 personis
conspicuis gaudent titulis; tempore belli ad 30, immo etiam ad 70 millia capitum auctus est
exercitus, tempore vero pacis 12 vel 15 000; stipendia optima et largissima habent, et
invalidis optime prospectum est; regulatio militiae subest soli regi, hinc omnes leges
militares sunt leges regiae. <add resp="ed">9</add> Portus conspicui Angliae sunt: Chatan, Depfort,
Volvich, Portus Magnus vel Portus optimum, seu Pocmuthum, Plimut; praeter hos dantur et alii
minores portus; in majoribus his portibus classis conservantur, reparatur, et armatur; in
singulis portibus habentur domus armamentariae, magazina; generatim naves Anglicae in tota
Europa sunt optimae et fortissimae, et etiam velocissimae.</p>
<milestone unit="page" n="2-088"/>
</div>
<div>
<head>§ 6 De legibus municipalibus <abbr>etc.</abbr>
</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Leges municipales Romanorum florebant in Anglia donec regnum hoc eorum
paruit dominio; tardius Angli, Saxones, et Dani supervenientes leges et consuetudines suas eo
transtulerunt, et sic usque Eduardi Confessoris tempora permansit res; hic vero rex leges et
consuetudines florentes colligi curavit in codicem, qui nomine Common Law venit; codicem hunc
Vilhelmus 1. in linguam Gallicam transferri curavit, et eum novis legibus Normannicis auxit,
et ab eo tempore auctus est semper codex novis regum statutis et legibus, nec non parlamenti
statutis, quae omnia modo quoque in pleno vigore sunt. <add resp="ed">2</add> Habentur etiam leges
peculiares forestales, nec non statuta communitatum, quae leges privatae dicuntur.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Neque desunt leges militares utriusque militiae, quae tamen tantum belli
tempore vigent, et pacis tempore subsunt publicis legibus civilibus. <add resp="ed">2</add> Obtinet
ex parte etiam jus Romanum, praecipue in Marechallico tribunali, ubi lites heraldicae
deciduntur, et etiam in ecclesiasticis negotiis, in quibus etiam jus canonicum Romanum
restrictum tamen locum habet.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Scotia antiquis utitur legibus municipalibus quae 1629. collectae et
typis editae sunt; a temporibus tamen unionis valent et leges quae in parlamento latae sunt.
<add resp="ed">2</add> In Hybernia prius propriae vigebant leges, sed a tempore subjectionis,
Anglicae. <add resp="ed">3</add> Legibus Anglicis generatim objicitur quod quaedam nimis severae,
quaedam nimis molles sint, et quod securitati rerum non undequaque provisum sit; praecipue cum
omnia ea, quae expresse per leges prohibita non sunt, impune patrari possint.
<add resp="ed">4</add> Sed haec et similia fere omnibus gentibus aliis objici possint; habent
quidem leges Anglicae saepe vitia, quae tamen tolerantur potius quam ut per mutationem earum
derogarent ipsis legibus; dein neque omnia intuitu constitutionis Anglicae sunt mala, quae
nobis vel aliis mala esse videntur. <add resp="ed">5</add> Ad sublimitatem earum legum plurimum
confert earum immutabilitas; aliquando etiam citra <milestone unit="page" n="2-090"/> sublationem legis occurri
potest vitiis et erroribus; sic lex antiqua Angliae est quod diebus festis et Dominicis nullum
mercenarium laborem peragere licet, proin nec crispare vel tondere quidem licet, et tamen lex
haec sublata non est, sed haec lex poena pecuniaria munita est; interim cum non accusentur,
nec judex officio suo utitur, et si accusetur etiam, judex exiguam poenam imponit
transgressori. <add resp="ed">6</add> Arguunt etiam legem, vi cuius creditor 15 Ł sterling possit
debitorem suum solvere nolentem incarcerare, sed haec lex ad excessus praecavendos necessaria
est; dein talem debitorem tantum in platea deprehensum licet inarrestare, ex domo vero vel
hospitio suo neminem integrum est extrahere. <add resp="ed">7</add> Debitores habent proprium
carcerem Kingsbang (Königs Bank); quae est collectio aedium plurimarum muro cinctorum, amoeno
horto instructa; in hoc detinentur, quivis opifex potest ibi exercere opificium suum et sic
debita sua solvere; hi debitores se ipsos regunt per senatum e gremio sui electum, 12 ex
personis et uno praeside constantem; patet ergo non esse tantam iniquitatem huius legis; rex
quidem habet jus durch sein Willen quempiam debitorem zu reinigen, seu absolvendi a debito,
sed talis pro infami reputatur et contemnitur. <add resp="ed">8</add> Dein lex illa, quod tantum
legibus expressa observari debeant, munit etiam cives contra ministrorum et ipsorum regum
oppressionem et violentias; et sic etiam libertas civilis facile determinatur stante hoc
principio. <add resp="ed">9</add> Et id quoque objiciunt, quod lege fundamentali cautum sit leges
ad litteram accipi debere; sed hac lege rursus restringitur omne arbitrium, omnis
interpretatio judicum, proin et oppressio; verum quidem est, quod in paucis quibusdam casibus
per hoc principium paradoxa generentur et mala quaedam, sed mille alia bona obtinentur.</p>
<p>
<add resp="ed">4.1</add> Utram jurisdictionem, tam civilem, quam criminalem, exercet rex per
judices, et magistratus diversos, quos rex denominat; jurisdictio haec jam ex lege, jam ex
privilegiis competit tribunalibus et collegiis.</p>
<p>
<add resp="ed">5.1</add> Judices inferiores in urbibus et comitatibus complures sunt, qui judices
pacis compellantur et sunt singulares personae; hi casus minoris momenti summarie decidere
possunt; praeterea debent politiae curam habere, item reos accusatos comprehendendi, et
inquisitionem generalem in <milestone unit="page" n="2-092"/> eos instituere; tribunal secundi ordinis consistit
ex congregatis omnibus pacis judicibus, quod omni anno quater fit, et ex omni comitatu
congregatur; hoc collegium ordinariam exercet jurisdictionem; assumuntur 12 jurati cives ut
assessores; hoc collegium habet jus speciale examen instituendi adversus incarceratos, et
ipsis processum solemnem formandi et sententiam ferendi. <add resp="ed">2</add> In gravioribus
tamen causis et hoc tribunal est restrictum.</p>
<p>
<add resp="ed">6.1</add> Tribunal tertii ordinis coalescit ex judicibus itinerantibus; tota enim
Anglia, uti scimus, in districtus divisa est, qui districtus justitiae compellantur; ad
singulum mittuntur 1, 2 vel etiam 3 judices, nempe 12 legum sapientes, qui in parlamento
sedem, sed non votum decisivum habent; hos judices mittendi potestas est regis, sorte tamen
deciditur quis judex quorsum mittantur, ne interessentia locum habere possint; hi ergo judices
bis per annum, in vere et autumno, mittuntur ad suos districtus, in quibus judicia celebrant
per comitatus in ordine et ideo peregrinantes dicuntur; non autem soli decidunt, sed 12
juratos cives ut assessores adhibent pro decidendis causis; hoc ergo tribunal revidet causas
decisas per inferiores judices, alias decidet, et hoc tribunal est aeque criminale ac civile.
Praeter haec provincialia fora habentur etiam tria metropolitana tribunalia; quae tribunalia
metropolitana aeque per 12 sapientes legum celebrantur in aestate et hyeme. <add resp="ed">2</add>
Primum ex his tribunalibus est Konigs Bank; hoc nomine venit tribunal coram quo decurrunt
causae in quibus rex seu coronae pars est vel activa vel passiva. <add resp="ed">3</add> Aliud est
tribunal camerae; huius activitas restricta est ad causas circa contributiones versantes; ab
hoc dicasterio exemptus est Lancastriae comitatus, qui proprium tribunal habet.
<add resp="ed">4</add> Tertium est tribunal communium causarum, proin est apellatorium tribunal in
omnibus aliis causis. <add resp="ed">5</add> Tria haec tribunalia quater per annum consident in
Vestmünster halle; adsunt 4 judices ambulantes.</p>
<p>
<add resp="ed">7.1</add> Cancellaria regia est supremum forum revisorium omnium causarum; cuius
praeses est cancellarius regni cum 12 assessoribus consiliariis; hoc tribunal tribuit sibi
aliquando jus recedere a rigore legum in causis in quibus aperta iniquitas eveniret si
verbaliter legibus inhaeretur. <add resp="ed">2</add> In causis arduis et gravissimis patet adhuc
ad curiam superiorem accessus per instantiam; hoc tribunal summum est etiam forum tabulae
parium, et omnium delictorum publicorum.</p>
<milestone unit="page" n="2-094"/>
<p>
<add resp="ed">8.1</add> Praeter haec tribunalia habetur etiam tribunal admiralitatis in quo
negotia commercii, navigationis, militiae decernuntur. <add resp="ed">2</add> Aliud est
marshallatus tribunal, quod est tribunal haeraldicum, proin lites circa nobilitatem, armales
<abbr>etc.</abbr> deciduntur.</p>
<p>
<add resp="ed">9.1</add> Iurisdictionem ecclesiasticam exercent archiepiscopi, episcopi,
archidiaconi, diaconi, pro ratione negotiorum; ab archiepiscopo non ad pontificem, sed ad
cancellariam regiam apellatur, ubi rex denominat speciale judicium delegatum pro ea causa;
saepe praeter spirituales causas etiam profanae referuntur ad tribunal ecclesiasticum, uti
causae matrimoniales et testamentorum. <add resp="ed">2</add> Poenae spirituales in Anglia sunt:
increpatio, maledictio, poena publica, excommunicatio minor et major; poena tamen corporalis
numquam locum habet.</p>
<p>
<add resp="ed">10.1</add> Omnia judicia in Anglia publice celebrantur, proin patentibus omnibus
portis; dein quilibet reus judicatur a judicibus sui ordinis suo modo, nam 12 illi jurati
assessores semper desumuntur ex ea classe ex qua est ipse reus; si est nobilis, erunt judices
nobiles; et ad finalem sententiam opus est ut omnes 12 jurati cives consentiant; et hi 12
cives debent decidere semper quaestionem facti; judex vero seu tribunal decidit quaestionem
juris. <add resp="ed">2</add> Ipsi testes publice exaudiuntur et authentisantur, et tam rigide ut
nunquam valeat testimonium perhibitum extra faciem tribunalis.</p>
<p>
<add resp="ed">11.1</add> Processus frequentes sunt in Anglia ob antiquitatem legum; sic in sola
Londinensi urbe 4000 advocatorum vivunt, et hinc paradisus advocatorum dicitur.</p>
<p>
<add resp="ed">12.1</add> Inter delicta habentur diversi gradus; primo sunt atrocissima
(Hochverrath), huc pertinent omnia periculosa molimina in statum. Dein sunt atrocia delicta
(Kleinverrath), prouti est si filius patrem vel inferior suum superiorem mactaret. 3--o) sunt
omnia ordinaria delicta quae etiam nomine feloniae veniunt. <add resp="ed">2</add> Circa actum
fenoliae <add>!</add> peculiare privilegium obtinet nationis Anglicae, quod omnis, qui
prima vice feloniam exercet, gaudet privilegio clerici, id est poena mortis condemnari non
potest; alia delicta morte cum exacerbatione et confiscatione bonorum in primo genere delicti
puniuntur. <add resp="ed">3</add> A privilegio feloniae eximitur homicidium voluntarium;
stigmatisatur tamen in brachio sinistro, ut alia vice agnoscatur; nobilitas tamen exempta est
a poena ustulationis.</p>
<milestone unit="page" n="2-096"/>
<p>
<add resp="ed">13.1</add> Tortura in Anglia jam a longo tempore locum non habet, sed omne
delictum debet probari, et si quis convincatur per testes, propria oris fassio non requiritur;
etiamsi neget delinquens, tamen sententionabitur; summe tamen necesse est ut delinquens
respondeat judici, sive negatione sive affirmatione; nam si delinquens obtinaciter taceret in
nullo delicto locum habere potest poena ordinaria, sed convicto delinquenti dictatur poena
dura et fortis dicta quae consistit in eo: delinquens in subterraneo cubiculo exutus ponitur
ad foveam, ita ut pedes sint altiores quam caput, dein corpus oneratur ponderibus, et sic
permittitur donec exstinguatur; datur ipsi una die panis, alia aqua donec vivit; multi se huic
durae poenae subjiciunt ut familiam suam liberent, in casu nempe perduellionis et criminis
laesae maiestatis. <add resp="ed">2</add> Poena haec est Scoticae originis, modo jam in tota
Britannia locum habet.</p>
<p>
<add resp="ed">14.1</add> In Scotia omnes hae leges locum habent, sed et aliquae leges
municipales ante unionem in Scotia latae. <add resp="ed">2</add> In Scotia diversae familiae habent
privilegia et jurisdictionem tam civilem, quam criminalem, et horum bona Baronatus
compellantur; paucae sunt tamen tales familiae. <add resp="ed">3</add> In reliquo omnia obtinent
sicut in Anglia; habent tria tribunalia, primum est collegium justitiae eminens et
apellatorium, gaudet praeside et 14 assessoribus; praeter hos ordinarios habentur etiam
extraordinarii aliquando assessores; hoc Edinburgi residet; aliud colegium est pro revidendis
causis criminalibus, quae Curia justitiae compellatur, cuius praeses habet 5 judices sibi
adjunctos; hi sunt judices peregrinantes, sicut in Anglia 12 sapientes. <add resp="ed">4</add>
Aliud est Officium cameraticum; huc pertinent omnes causae quae circa reditus publicos
versantur. <add resp="ed">5</add> In Hybernia prorsus nulla est differentia cum Anglia tamquam cum
provincia dominata.</p>
</div>
<div>
<head>§ 7 De reditibus publicis.</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Reges Angliae olim multa jure privato possidebant in Anglia et plurimum
in Francia sub Plantagenetis, modo tamen bona coronalia exigua sunt, sed reditus regis per
parlamentum determinantur, et per totum regnum </p>
<milestone unit="page" n="2-098"/>
<p>sufferuntur. <add resp="ed">2</add> Tituli proventuum regis Anglici sunt hi: titulo juris regii
ex domaniis; 2--o ex teloniis ab invectione mercium (haec rubrica magna est, merces etiam
illatae, praesertim voluptariae, maximis teloniis onerantur); ab evehendis vero mercibus vel
plane nil vel exiguum quid exposcunt, ad commercium suum florens reddendum; 3--a rubrica est
venditio salis; 4--a accisa, quae pluribus mercibus inhaeret, nempe cerevisiae, hidromelli
(seu ex pomis et piris facto potui), lithantracibus, tabacae, herbae, thee, caffee, cacao,
vino et cremato; hanc accisam illi pendunt, qui in minutis vendunt, uti caupones, cavearii
<abbr>etc</abbr>; 5--o) reditus ex charta signata, et reditus postae; praestatio domibus inhaerens juxta
numerum fenestrarum; a curribus quoque habetur praestatio et a numero equorum, imo pro ipsis
sedibus portatilibus omnes officiales publici ex suo salario certum quantum amittunt titulo
onerum publicorum. <add resp="ed">3</add> Hi reditus sunt stati et ordinarii semel pro semel;
praeter hos habentur duo extraordinarii reditus, nempe praestatio, quae bonis immobilibus
inhaeret et fundis (Grund-Steuer); huic contributioni subsunt etiam aedes, proin a domibus
duplex praestatio desumitur; summa seu portio quae solvi debet non est defixa, plerumque juxta
valorem fundi a quovis centum desumuntur tot partes, quot parlamentum designat. 2--a rubrica
est ex hordeo tosto (Maltz), ex quo cerevisia coquitur; harum duarum rubricarum quantitas non
est defixa, quia non sunt defixae semel pro semper, licet jam a saeculo in usu sint, dein nec
quantum pro omni anno est aequale. <add resp="ed">4</add> Ex his titulis calculantur reditus
publici Angliae horum temporum: ex teloniis circiter 2 000 000; ex accisa omnium objectorum 4
600 000; ex praestatione fundorum immobilium 2 000 000, ex hordeo tosto 113 000 Ł; ex ceteris
adhuc reveniis <add>!</add> 1 000 000, proin 10 213 000 Ł.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Habentur etiam extraordinariae rubricae, nempe titulo taxarum tempore
nativitatis et mortis nec non conjugiorum. <add resp="ed">2</add> Dein taxae propter expeditiones
taxarum; item proventus fiscalitatum; et si haec omnia non sufficerent, recurritur ad novas
portiones et titulos, ex quibus frequentissimus est lusus lotto, ea tamen differentia, quod in
Anglia tota summa collectarum pecuniarum distribuatur iterum inter ludentes dempto certo
procento per aerarium; aliquando etiam ad titulum mutui recurritur per chartas bancales.</p>
<milestone unit="page" n="2-100"/>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Ab omnibus his oneribus nemo Anglorum exemptus est, nec archiepiscopus
nec nobilis.</p>
<p>
<add resp="ed">4.1</add> In Scotia habentur etiam telonia et accisae sub arenda, reliqui reditus
per publicos perceptores coliguntur. <add resp="ed">2</add> Dispensatio redituum publicorum est
penes regem; a temporibus tamen Vilhelmi regis est qualificata haec dispensatio: rex enim
illuc debet impendere pecunias quo parlamentum ordinat, et hinc ministri rationes reddere
debent pro rege; exscinditur tamen ex reditibus publicis certum quantum, quod Lista civilis
compellatur, quodque pro decore aulae ei ceditur pro libero arbitrio. <add resp="ed">3</add> Haec
summa non adeo magna est; sic Georgius 2. habuit 800 000 Ł St; modernus habet 900 000 Ł.
<add resp="ed">4</add> Haec Lista civilis praerogativam habet prae omnibus aliis expensis, hanc
sequuntur interusuria debitorum, dein [pro] reliquae erogationes; fit quandoque ut Lista
civilis erogationibus aulae non sufficiat; si hoc sit, rex contrahit debita, et parlamento
futuro proponat ea exsolvenda.</p>
<p>
<add resp="ed">4.1</add> Magna Brittania debita publica ingentia habet; anno 1--o huius saeculi
fere ad 7 milliones aestimabantur debita, anno 14. ad 53 milliones et 600 000 excreverunt,
anno 53. ad 72 milliones, [anno] 62. anno 110 milliones, anno 74. ad 137 milliones Ł, modo
levi calculo 150 Ł milliones debitorum subsummi possunt; anno 17--o huius saeculi imminuerunt
census, et residuum converterunt in exsolutionem debitorum; modernus minister Pitt multum
adlaboravit circa exsolutionem debitorum, sed parum effecit. <add resp="ed">2</add> Fides tamen
publica non obstantibus enormibus his debitis, quibus exsolvendis tota natio non est par,
salva est, quia fides publica in Anglia non est fides regis sed totius nationis, proin tota
natio se obligat pro his debitis, quae omnia in chartis publicis consistunt.</p>
</div>
<div>
<head>§ 8 De commercio, industria <abbr>etc.</abbr>
</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Natio Anglica una ex maxime industriosis est, idque ex desiderio
habendarum opum; res rustica maxima contentione exercetur, magna obtinet <milestone unit="page" n="2-102"/> rei
rusticae cultura apud eos; antiquissima est in Anglia societas agraria, quae fundo amplissimo
et locupletissimo gaudet, ex quo praemia et incitamenta pro re rustica distribuebantur; et
etiam pro evectione frumenti ponuntur praemia ut sic industria excitetur. <add resp="ed">2</add>
Quod opificia adtinet, ea in Anglia sunt in maximo flore, nullique Europaeo cedunt opifices
eorum; ex opificiis his florentibus enatae sunt fabricae et manufacturae; initium fabricarum
ad saeculum 14. recidit; tunc leguntur textores, tinctores, fullones inducti esse in Anglia ex
Belgio; sub Elisabetha maximum ponebantur fundamentum fabricarum per receptos Hugonotas;
pannifabricae omnium plurimae sunt in regno, fertur enim 5--a Angliae pars pannificio
occupari; formant panni diversum pannum <add>!</add>, nobilior pannus Fürst Klod
compellatur, qui ex Anglica lana cum Hispanica mixta fit, Sommersetiae, Glocestriae et in
Vildensi comitatu fit; alter est Second Klod, medius pannus, hic in diversis fit comitatibus;
Londini et Manschestriae fiunt subtilissimae texturae. <add resp="ed">3</add> Tincturam praecipue
Angli habent nobilem et bonam, per Valkererde adimunt omnem pinguedinem naturalem lanae et sic
ad recipiendum colorem aptissimos reddunt. <add resp="ed">4</add> Post laneas res texturae sericeae
sunt omnium celeberrimae, intertexto etiam auro et argento, item et limbi aurei et argentei;
chalibeas fabricas celeberrimas habent, nec non cupreas et ex aurichalco, quae in Eboracensi
comitatu florent; coriaeae, testaceae fabricae quam plurimae habentur, item et speculorum,
chrystallorum, a potiori in Eboracensi comitatu; horologia, instrumenta mathematica et
chirurgica ad summum florem perducta sunt in Anglia, item panni et merces chalibeae; urbs
Londinensis est centrum maximorum opificum, prout est centrum divitiarum.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> In Scotia hoc saeculo primo florere coeperint fabricae et manufacturae;
tibialium habentur fabricae in Scotia celeberrimae, item et texturarum lini et canabis;
praecipua sedes fabricarum est Lascovia. In Hybernia plures sunt pannificinae, item et
texturae laneae, lineae, in quibus proximi sunt Anglis; habentur etiam testaceae fabricae,
item et vitreae res; navium magna est fabricatura in Hybernia tam bellicarum quam
commercialium.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Ex omnibus his non potest non nasci commercium magnum totius Britanniae;
internum ipsum commercium magnum est, quod facilitate viarum et vecturarum mirum augetur;
adsunt enim fluvii, canales, viaeque </p>
<milestone unit="page" n="2-104"/>
<p>optimae, et maria ad commercium internum; sed et externum commercium Angliae est
florentissimum; propriis enim navigiis praestant omnes vecturas. Florentissimum Anglorum
commercium est cum Portugallis, Hispanis, Italis, Gallis, Belgis; etiam cum Suecis, Danis et
Russis habent commercium, sed non adeo lucrosum; in partibus Levantinis magnum commercium
habent, nempe in partibus orientalibus maris Mediterranei cum Algiris, Smirnensibus,
Constantinopolitanis <abbr>etc.</abbr>, in Africae occidentalis et orientalis littoribus, in quibus
potissimum permutatione mercium suarum coemunt producta Africana, potissimum aurum, ebur et
nigritos, et hoc commercium valde est utile Anglis, et intuitu bilancis numericae, et
utilitatis. <add resp="ed">2</add> In Indiis orientalibus adhuc florentius est commercium Anglorum,
in quibus etiam plurimas occupationes fecerunt. <add resp="ed">3</add> Vendunt ibi artefacta sua et
coemunt sericum, lanam, aurum, farmaceuticas res <abbr>etc</abbr>; argento exsolvunt omnia, et illi tantum
aurum recipiunt ab orientalibus, ob minorem valorem auri in partibus orientalibus intuitu
Europeae. <add resp="ed">4</add> Utilitas commercii Americani olim magna erat, vendebant caro
pretio artefacta sua ibi, et coemebant levissimo producta Americae; post defectum vero 13
provinciarum mirum in modum imminutum est commercium.</p>
<p>
<add resp="ed">4.1</add> Scotia cum Anglia aliisque provinciis et regnis commercium facit, partim
artefactis suis, partim sebo, lithantracibus, salpis, halecibus et carnibus fumatis, nec non
pellis crudis. <add resp="ed">2</add> Hybernia etiam exercet commercium cum aliis gentibus;
restricti tamen sunt ad eas merces quas Anglia ipsa non evehit, ne civitas matrix detrimentum
capiat, neque permittuntur ad summum florem perduci fabricae mercium, quae in Anglia florent,
et has merces non audent emere ab aliis gentibus, sed debent emere ab Anglis; distrahunt
saponem, sebum, pelles crudas; pecunia ex his percepta maxima ex parte refluit in Angliam pro
pannis aliisque.</p>
<p>
<add resp="ed">5.1</add> Pro commercio hoc florente habentur plures societates commerciales;
antiquissima est societas Russica, quae 16. saeculo florere cepit et cum Russis commercium
habent utilissimum. <add resp="ed">2</add> Alia est Levantina seu Turcica, quam Iacobus 1--us anno
1606. fundavit, et quidem cum jure exclusivo fundavit hanc societatem; quod tamen privilegium
lapsu temporis ademptum est, nam cuique civi Anglicano permissum fuit commercium exercere in
partibus Levantinis; antea enim restrictus fuit numerus civium, dein vero 20 Ł persolutis
quisquis fieri potuit membrum. <add resp="ed">3</add> Tertia est </p>
<milestone unit="page" n="2-106"/>
<p>societas Africana, quae a Carolo 2--o anno 1666. fundata est, sed abolita paulo post anno
tamen '672. restaurata est; anno vero '751. parlamentum cassavit privilegium huius societatis.</p>
<p>
<add resp="ed">6.1</add> Societas Indiae Orientalis omnium est antiquissima, quae 1600. ab
Elisabetha fundata est, haec societas ob abusus in maximo fuit periculo exstinctionis, hinc ad
excitandam emulationem fundarunt aliam adhuc societatem orientalem, interim contrarium enatum
est; una enim societas conata est alterius commodum evertere, hinc 1701. duae hae societates
conflatae sunt in unam cum exclusivo privilegio; haec societas ingentes fecit acquisitiones,
et conspicuum tenet regnum in Indiis orientalibus; dividens huius societatis annis
superioribus fuit 10 per centum, ultimis tamen his annis recidit dividens ad 6 per centum;
negotia enim huius florentissimae societatis his ultimis anis ibant in deterius.</p>
<p>
<add resp="ed">7.1</add> Quinta societas est maris Mediterrannei, quae '711--o instituta est, sed
mox cessavit; videntes enim socii quod commercium non nisi 2 vel 3 per centum ferat, potius
fundum capitalem suum elocabant tituli mutui, plurimum aerario, ubi et hodie medium decimum
millionem habent per 6 per centum.</p>
<p>
<add resp="ed">8.1</add> Alia est Americana societas, seu Hudsonis, quae jus exclusivum habet cum
pellibus commercium exercendi; alia est Hamburgensis, quae cum urbe Hamburgensi, proin tota
Germania commercium exercet.</p>
<p>
<add resp="ed">9.1</add> Praeter has societates dantur etiam 8 assecurationis societates quae
omnia possibilia gratia certum praemium assecurant. <add resp="ed">2</add> Banco Londinense aeque
commemorari meretur, seu mensa argentaria, quae 1649. regnante Vilhelmo 3--o introducta est;
occasione enim belli privati bancarii et mercatores crediderunt ingentes summas aerario, his
ergo concessum est privilegium mensam argentariam instituendi, hi habent jus pecuniis
substituendi chartas in defectu, quae dein chartae in pleno valore circulant, absque omni
rabat, quia haec banca fundatur in fide publica, pro his vero chartis fidem faciunt banc;
negotium huius bancae consistit in redemptione chartarum publicarum, dein in coemptione auri
et argenti crudi, quod dein in<milestone unit="page" n="2-108"/> monetam cuditur; chartas enim tam publicas quam
privatas etiam coemit banc temporibus iis, in quibus valor earum decrevit, et mutatis
circumstantiis cum lucro illas erogant.</p>
<p>
<add resp="ed">10.1</add> Ad commercium adjuvandum habentur etiam portus; Londinensis portus est
florentissimus; anno '669. exportatio mercium ad 6 788 166 Ł, pretium invectarum mercium ad 5
707 <add type="con" resp="ed">milium</add>; proin divitiae nationales ultra medium secundum milionis
excreverunt; hoc saeculo exportatio ad 13 369 853 Ł, invectio ad 8 093 472 Ł aestimabatur,
proin lucri bilanx in 5 303 381 Ł; anno 70. huius saeculi exportatio fuit 16 159 412 Ł;
invectarum ad 13 298 452 Ł S; differentia fuit 2 860 960 Ł S; anno 73. huius saeculi
exportatae sunt 13 226 740 Ł, invectarum pretium 11 832 469 Ł, proin 1 394 271 Ł fuit lucrum;
bilanx ergo numerica lucri ceteris paribus ad 2 000 000 aestimatur, patet ergo commercium
Anglicanum sensim deficere, idque potissimum propter 13 provinciarum defectum, et quia etiam
aliae gentes inceperunt sibi domi prospicere per evectionem fabricarum et manufacturarum;
neque ultima ratio deficientis commercii Anglicani est nimium pretium mercium Anglicanarum,
quae ab aliis nationibus non quidem ea bonitate, sed multo leviori pretio haberi possunt.
<add resp="ed">2</add> Generatim nulla natio Europea adeo versata est in negotiis commercii tam
politicis quam privatis ut Anglica, nullaque tam extensum et late patens habent commercium
quam Anglica, ut certe Anglia magistra omnium nationum in commercialibus dici possit; mirus
enim [enim] spiritus, incredibile desiderium lucrum capiendi apud Anglos; ad hoc plurimum
facit quod mercatura una ex honorificentissimis occupationibus apud Anglos sit.</p>
</div>
<div>
<head>§ 9 De norma monetarum.</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Quemadmodum aliae gentes, ita et Angli habent suam normalem mensuram
monetarum, quae est libra sterling. <add resp="ed">2</add> Haec libra dividitur in schilling, et hi
in phening; nempe una libra habet 20 schilling, et hic 20 denarios. <add resp="ed">3</add> Origo
voculae sterling ignota est, quidam ab urbe Sterling, </p>
<milestone unit="page" n="2-110"/>
<p>quidam a voce Saxonica Stoerae, lex, repetunt; per libram olim intelligebantur moneta, 12
loth habuit, tardius tamen recessum est ab hac methodo, nam ex una libra 4 libras cudebant; in
Gallia vero una moderna libra est 80--a pars antiquae; in Anglia ad 9 nostros florenos
aestimatur libra. <add resp="ed">4</add> Aureae monetae in Anglia sunt aurei ginei, a provincia
Africa Guinea, ex qua copiosum aurum acceperunt; sub initium valuit unam libram, sed tardius
uno solido auctum est pretium, cuduntur quadruplicati, duplicati, et quadrantes; hi aurei a
temporibus Caroli 2--i sunt in usu.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Argentei nummi sunt: coronae, quae valent 5 solidos, etiam dimidiatae
cuduntur; solidi, qui 12 denarios valent; cuduntur ex argento etiam 6 denariorum, 4, duorum et
unius denarii nummi; ex cupro dimidii et quadrantes denarii cuduntur. <add resp="ed">2</add>
Cuduntur nummi Londini in Tauer sumptibus publicis; apud nullam gentem monetae eius sunt
interni valoris, quam apud Anglos et Belgas; apud has enim gentes internus valor aequalis est
externo. <add resp="ed">3</add> Liquefactio et exportatio monetarum lege publica est prohibita, imo
proficiscentes extra regnum non nisi 5 Ł S. effere audent, sed chartas possunt efferre, vel
etiam exteras pecunias, e.g. Portugallicas, quae uti Anglicae circulant pecuniae; ceterae vero
monetae instar mercium examinantur et ponderantur, non adtento stigmate principis;
Portugallicae tamen eximuntur monetae ob magnum commercium.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Regnante Elisabeta massa circulantium monetarum fuit ad 4 000 000 Ł S.
aestimata. Anno '684. ad 18 000 000 Ł, anno '748. aestimabatur ad 30 000 000 Ł, quae et hodie
est massa. Chartarum circulant 150 000 000 Ł S.</p>
<p>
<add resp="ed">4.1</add> In Scotia a tempore unionis eadem est monetae ratio; habent libras,
marcas (medias libras, solidos et denarios). <add resp="ed">2</add> In Hybernia perfecte aequalia
sunt omnia; tantum quod solidus Hybernicus tantum 9 denarios valeat, Anglicus vero 12.</p>
<milestone unit="page" n="2-112"/>
</div>
<div>
<head>§ 10 De religione.</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Religio antiquissimarum incolarum fuit ethnica, sub dominio Romanorum
religio Christiana etiam in Anglia radices cepit; Scoti tamen diutius versabantur in
idololatria, quae etiam per Brittos ulterius extensa est; sub exitum saeculi sexti
frequentiores missi sunt missionarii tempore heptarchiae ad Angliam, qui adhibito omni conatu
reduxerunt religionem Christianam per totam Angliam; pontifices non contenti potestate
spirituali quaerebant etiam jura temporalia, praecipue regnante Ioanne Sine Terra, qui multa
concessit Inocenti 3--o pontifici; multosque reditus et taxas sibi reservarunt pontifices,
hinc 1376. repraesentationes factae sunt a statibus contra has exactiones pontificum; ad
extremum publice praedicare coeperunt contra hos abusus; Viklefus prius fuit, qui contra eos
processit. <add resp="ed">2</add> Reges ergo et pontifices omnem operam contulerunt ad exstirpandos
Viklefitas, qui etiam partim vi, partim bonis exstirpati sunt; regnante tamen Henrico 8. facta
est defectio; filia quidem eius Maria religioni Christianae chatolicae addicta fuit; cum tamen
non diu vixerit, soror eius Elisabetha stabilivit et fundavit ecclesiam Anglicanam; paulo post
enata est in ipsa ecclesia Anglicana lis; pars Genevensem, pars vero episcopalem regiminis
formam voluit; praesbiteriani in statu coactionis vivebant diutissime, donec sub Carolo rege
praevalescente ecclesia praesbiterianorum subprimeretur ecclesia episcopalis; tardius vero
rursus opressi sunt, et vix gratiam tolerantiae obtinere poterant, ab omnibus tamen muneribus
publicis exclusi erant; hae duae sectae differunt maxime in regimine ecclesiastico se invicem,
etiam in quibusdam dogmatibus.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> In Scotia sub initium etiam erat idololatria, tardius per Romanos
inducta est Christiana; reformata religio ex Anglia in Scotiam irrupsit; in Scotia tamen paulo
post religio praesbiteriana florere coepit, et ad haec tempora permansit; gens Anglica,
libertatis civilis studiosissima, etiam circa <milestone unit="page" n="2-114"/> religionis negotia libere
sentire, credere, et profiteri se posse putat et sentit; nullus hic est populus, apud quem tot
religionis monstra existerent quam in Anglia, quod jam ipse Barclajus testatur; hodie
catholici Judei, Calvinistae, anabaptistae, tremulantes (quacceri), hodie etiam theistae
habent ecclesiam in Anglia, et omnes libere profitentur religiones suas, cum summa
tollerantia; solis Mahometanis et catholicis interdictus est lege publica usus et exercitium
religionis; ex causis tamen politicis dissimulate se habent catholici, sed restricte.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Anglicana ecclesia intuitu regiminis ecclesiastici divisa est in duas
provincias, seu archiepiscopatus: Cantuariensem et Eboracensem; quivis habet suos episcopos
suffraganeos; nempe Cantuariensis habet sub se 20 episcopos, alter 4; uterque archiepiscopus
vocatur metropolita et primas, et hi gaudent nomine cleri eminentioris, et omnes 26 sunt Lords
ecclesiastici, seu pares Curiae et regni; primus omnium parium est archiepiscopus
Cantuariensis, proin regi proximus est; a dextris ipsum sequitur Cancellarius regni, post hunc
archiepiscopus Eboracensis; reliqui episcopi sedes habent post vice comites, proin praecedunt
barones; inter episcopos Londinensis, Durhamensis, et Vinshestriensis habent praecedentiam,
reliqui episcopi observant ordinem senii. <add resp="ed">2</add> Alter clerus est honorarius, quo
spectant decani, canonici, praebendarii, archidiaconi, et archipraesbiteri seu decani rurales;
parochi et diaconi pertinent ad clerum inferiorem.</p>
<p>
<add resp="ed">4.1</add> Habetur etiam quarta species cleri in Anglia; nempe privati
praedicatores, seu capellani illustrium familiarum, proceres enim habent enim jus sibi
eligendi privatos capellanos. Olim conventus ecclesiastici locum habebant in parlamento, sed
hi sublati sunt. <add resp="ed">2</add> Singuli episcopi per sua consistoria regunt territorium
suae diaeceseos; ab his consistoriis fit</p>
<milestone unit="page" n="2-116"/>
<p>apellatio ad sedem metropolitanam. <add resp="ed">3</add> Sedes Cantuariensis in 4 consistoria
divisa est; a consistorio archiepiscopali provocatio fit ad cancellariam regiam, rex ergo
denominat judicium delegatum pro his causis decidendis.</p>
<p>
<add resp="ed">5.1</add> Quod adtinet Scotiam, ibi regimen ecclesiasticum aliud est, ibi enim per
solos praesbiteros et seniores populi administratur justitia; tota Scotia in 13 synodos divisa
est provinciales, quaelibet synodus continet sua praesbiteria 20, 30 etiam; quodvis
praesbiterium complectitur 15, 20 etiam parochias; praeter haec habentur enim synodus
nationales seu universales, qui sunt complexus omnium 13 synodorum, Edinburgi omni anno
habentur; ex quovis praesbiterio mittuntur praesbiteri et seniores pro magnitudine
praesbiterii jam plures jam pauciores, et pro ratione urbium etiam in praesbiterio
contentorum; in hoc nationali synodo omnia negotia ecclesiastica deciduntur; rex tamen est
caput ecclesiae etiam Scotensis.</p>
<p>
<add resp="ed">6.1</add> In Hybernia cum obtineat ecclesia episcopalis, aequalis est regiminis
ecclesiastici ratio ac in Anglia; sunt 4 archiepiscopi, qui 18 habent episcopos suffraganeos
sub se.</p>
<p>
<add resp="ed">7.1</add> Quod adtinet jura principum, sub Henrico 8. omnia jura pontificis regi
adtributa sunt, qui ea per generalem vicarium archiepiscopum Cantuariensem administravit;
tardius commisio ecclesiastica deputata est a rege, quae tamen regnante Carolo 2--o abolita
est; hodie per cancellariam regis administrantur. <add resp="ed">2</add> Ius patronatus est unum ex
praecipuis juris regiis; capitula eligunt suos episcopos, electos confirmat rex; interim
capitula sine regis facultate eligere non possunt, et cum rex dat facultatem, commendat semper
aliquem pro episcopatu, hunc commendatum citra gravem causam rejicere non possunt; alia
beneficia rex confert. <add resp="ed">3</add> Fruitur rex etiam jure annatarum, seu taxarum quas
episcopi neocreati solvere debent; utitur rex etiam jure decimarum, qui reditus decimarum ex
instituto Annae reginae ad pias causas impenduntur, speciatim ad regulandas parochias.
<add resp="ed">4</add> Utitur rex etiam potestate disciplinam ecclesiasticam regulandi, dioeceses
conjungendi et dividendi, et dispensandi jura exceptis casibus per parlamentum sancitis.</p>
<p>
<add resp="ed">8.1</add> Quod adtinet reditus ecclesiasticorum, hodie stipendia habent
ecclesiastici; olim reditus amplissimos habebant ecclesiastici ex priorum regum largitate,
haec tamen bona successive in fiscum redacta sunt et habent numerata stipendia; episcopus
Londinensis habet tantum 2000 Ł S, reliqui episcopi adhuc minus habent.</p>
<milestone unit="page" n="2-118"/>
<p>
<add resp="ed">9.1</add> Ordines religiosi, qui olim copiosi erant in Anglia, hodie nulli sunt;
ultimus ordo fuit Iesuitarum in Anglia qui integram formabant provinciam in Anglia; hoc seculo
exstincti sunt et hi.</p>
</div>
<div>
<head>§ 11 De scholis, scientiis et artibus.</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> In Anglia tam privata, quam publica educatio locum habet, nempe in
accademiis et universitatibus; quod publicam adtinet educationem, Anglis vitio vertitur quod
absque differentia omnes aequaliter educentur absque status futuri discrimen.
<add resp="ed">2</add> Anglis nativa inest dexteritas et conatus indefessus in studiis, hinc facile
et multi summum eruditionis gradum consequuntur, praecipue quoad disciplinas serias; neque
desunt ipsis omnia possibilia media et subsidia ad litteras; habent bibliothecas, musea,
instrumenta, stipendia tam publica quam privata quibus industria excitatur et fovetur.
<add resp="ed">3</add> In Anglia duae sunt universitates, Oxoniensis et Cambrigensis; Alfredus
Magnus, rex Anglosaxonum, fertur anno 887. vel '90. fundasse, proin est antiquissima in Europa
post Parisiensem; Alfredus 4 scolas fundavit, pro theologia, pro grammatica et rethorica, pro
logica, philosophia, et musica; et tandem geographia et mathematica. <add resp="ed">4</add> Hodie
in Oxoniensi universitate adsunt 18 collegia majora, minora vero 7; haec colegia ad initium
erant sparsa per regnum, tardius collecta sunt; quodvis collegium propriam ecclesiam,
bibliothecam, et hortum habet, et suos proprios professores et rectores; iuventus ergo
litteris operam navare volens unum vel aliud collegium ingredi debet, externus enim nemo
toleratur; debet professionem fidei juxta episcopalem ecclesiam quivis facere juvenis, proin
tota juventus publice educatur. <add resp="ed">5</add> Cambrigensis circa 1280. accepit formam
suam; habet 12 majora et 4 minora collegia; hanc universitatem Georgius 1--us eo honoravit
quod gradum philosophiae ibi susceperit. <add resp="ed">6</add> Utraque universitas largissimis
fundationibus provisa est tam publicis, quam privatis; ambae universitates gaudent
jurisdictionibus criminalibus et civilibus, habent in magistratu criminali cancellarium,
praetorem, vice-cancellarium, 2 procuratores, et curatorem; in parlamento utraque sedem et
votum habet in Tabula statuum; in juridica et medica facultate Londini solet gradus accipi.
<add resp="ed">7</add> Praxis juris ad honores quoscumque viam sternit, etiam maximos, et
requiritur necessario praxis juris; Londini 4000 advocatorum </p>
<milestone unit="page" n="2-120"/>
<p>vivunt, in tota Anglia 40 000 sunt qui ex praxi juris vivunt. <add resp="ed">8</add> Collegium
medicum habet jus inspiciendi farmacopeas et xenodochia. <add resp="ed">9</add> Praeter haec etiam
aliae societates eruditae sedem habent Londini; eminet inter has societas regia eruditorum,
quae ex proprio et privato se sustinet, et ingentes sumptus in rem litterariam facit,
praecipue in historia nationali, mechanica, physica, geographica et astronomia, et
architectura tam militari quam civili, nec non in re rustica et agricultura; et haec societas
excitavit etiam alias gentes ad erigendas tales utilissimas <add>!</add> societates;
praeter hanc habentur multae tam privatae, quam publicae societates, circa diversa objecta
litteraria versantes sic, circa antiquitates <abbr>etc.</abbr>
</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> In Scotia 4 habentur universitates: Andreanopolitana, Glasgoviensis,
Avergoniensis Novae et Edinburgensis. <add resp="ed">2</add> In Hybernia Dubliniensis habetur, quae
suis provisa est colegiis; societates aeque habent eruditas ad imitationem Angliae, Edinburgae
eminet societas medica; praeter universitates habentur etiam scolae diffusae per omnia 3--a
regna; gymnasia et lycaea non habentur, nam haec in universitatibus habentur.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Ars oratoria est una cui maxime se dedicant Angli, maximus enim est eius
usus in parlamento; ab anno 1660. habentur omnes sermones in parlamento habiti expressi in
plurimis tomis. <add resp="ed">2</add> Anglus tamen in sua oratione plus logicus est quam orator,
magis soliditatem et vim verborum, quam eorum amoenitatem curat: in poesi magis celebratur ars
Anglorum, quam in oratoria. <add resp="ed">3</add> In campo historiarum olim Angli parum
desudarunt, posterioribus tamen annis etiam in hac excellere ceperunt; nulla pars philosophiae
est, quam Angli negligerent; in mathesi, geometria, physica, ethica et politica maxime eminent
per privatam potissimam instructionem, nam in publicis scholis ex praescripto legum docetur
philosophia adhuc Aristotelica, multis futilitatibus et ineptiis repleta; mathesis tamen et
physica sunt ipsis amoenissimae scientiae. <add resp="ed">4</add> Iurisprudentia etiam per omnes
partes suas publice traditur, privatim tamen excolitur quam maxime tam theoretice, quam
practice; in partibus philosophicis juris maxima merita habent, nempe jure naturae, jure
gentium, et publico universali. <add resp="ed">5</add> In medica aeque excellunt, habent
praestantissimos medicos, in observationibus practicis eminent maxime; studium theologiae
omnium minime </p>
<milestone unit="page" n="2-122"/>
<p>excolitur ab Anglis, vel ex eo, cum philosophia Aristotelica non faveat novationi et
collustrationi, quae apud alias gentes circa theologiam jam obvenit; accedit etiam quod
theologi per linguarum orientalium culturam totam vitam suam iis condiscendis terunt
antiquosque classicos volvant neglecta theologia. <add resp="ed">6</add> Quod liberales artes
adtinet, hae perfectae sunt ab Anglis plerumque; Galli quidem ipsis palmam praeeripuisse
anhelant in pictura, architectura. <add resp="ed">7</add> Unicum Iligo Iones <add>!</add>
reputant Galli inter magnos architectos; modernus rex Georgius 3. novam fundavit accademiam
artium liberalium anno 1769. ad excolendos juvenes in his. <add resp="ed">8</add> In typographia
summam adepti sunt perfectionem, nam Londinenses et Edinburgenses editiones in tota Europa
sunt praestantissimae.</p>
</div>
<div>
<head>§ 12 De diversis collegiis.</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Summum collegium in Anglia est Consilium status vel Consilium intimum;
praeses huius collegii vocatur Lordpraesidente; praeter praesidem frequenter rex ipse adest,
qui tamen non dirigit collegium; habentur varii consiliarii status intimi, quorum aliqui sunt
nati, qui ex nativitate aut officio tales sunt, uti princeps Valliae aliique regum filii et
agnati, duo archiepiscopi, et archiofficiales, et orator Curiae inferioris; alii sunt creati,
qui per regem eliguntur pro lubitu, horum numerus non est definitus.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Secundum collegium est Secretariatus status, secretarii status sunt duo,
qui ambo sunt consiliarii intimi status; hi tractant, ut ministri, negotia amplissima et
maxima, et tam interna quam externa tractant; unus nempe provincias septemtrionales Europae
pertractat, alter meridionales; prius habet Belgium, Germaniam, Borussiam, Poloniam, Russiam,
Daniam et <add type="con" resp="ed">Sveciam</add>; ad meridianam spectat Gallia, Hispania, Portugallia, Italia
et Helvetia, nec non Sabaudia. <add resp="ed">2</add> Uterque habet suam cancellariam et
subalternos; archivum, sigillumque regni his commissum est; praeter hos a tempore unionis
habetur secretarius tertius ex parte Scotiae, qui etiam est consiliarius status; et ex parte
coloniarum Americarum habetur 4--tus, qui <milestone unit="page" n="2-124"/> tamen duo non habent eandem
activitatem cum prioribus; negotium tamen coloniale spectat ad Consilium commercialem.
<add resp="ed">3</add> Praeter hos ministros rex habet suum principalem ministrum, qualis est hodie
Eques Pitt (comitis Schatan junior filius), qui est regis procurator in Curia inferiori.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Tertium collegium est Cancellaria regia, haec influit in negotia
civilia, ecclesiastica; caput illius ipse rex.</p>
<p>
<add resp="ed">4.1</add> Quarto est Camera regia, quae super proventibus publicis inspectionem
habet.</p>
<p>
<add resp="ed">5.1</add> Quinto est Consilium commerciale, hoc negotia commercii pertractat.</p>
<p>
<add resp="ed">6.1</add> Sexto: in provinciis habentur locumtenentes, qui integros comitatus
regunt et Lieutinent compellatur; rex confert has dignitates communiter proceribus; alii sunt
Cheriff, seu subalterni locumtenentis, qui mandata regia, sententiasque tribunalium executioni
dare debet, manipulat regios reditus. <add resp="ed">2</add> Id ipsum in Scotia obtinet, ubi
antiquitus haec dignitas haereditaria fuit familiis privatis, modo rex confert pro suo
arbitrio, excontentatis familiis; etiam Consilium status cessavit in Scotia a tempore unionis.
<add resp="ed">3</add> In Hybernia eadem est regiminis ratio quae in Anglia; habet Hybernia
rectorem nomine regis, et etiam vice-rex apellatur, seu LordLieutinant.</p>
<p>
<add resp="ed">7.1</add> Hybernia tamen ut provincia vi armorum subjecta satis coarctatur.
<add resp="ed">2</add> Reliquae provinciae subjectae Angliae reguntur ad normam Angliae per suos
gubernatores, excepto promontorio Gybraltar, quod Hispanico regitur modo, et excepta Granada,
in qua consuetudines et leges Gallicanae retentae sunt, a quibus occupata est.
<add resp="ed">3</add> Praeter haec omnia summum et eminentissimum collegium est Parlamentum, seu
status et ordines una cum rege.</p>
</div>
<div>
<head>§ 13 De ratione status seu interesse status.</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Scimus ex prolegomenis rationis status duo esse axiomata, nempe: omnia
sufferre quae civitati obsunt, et omnia retinere quae bonum civitatis </p>
<milestone unit="page" n="2-126"/>
<p>exposcit, et his habitis ad alia nova quaerenda disgrediendum esse. <add resp="ed">2</add>
Interna negotia, seu quidquid usus <add>!</add> et experientia bonum esse in Anglia
repertum est, absque dubio est regiminis forma, ratio ergo status interna suadet hanc
regiminis formam retinendam esse; quod vero regiminis forma bona sit, id sufficienter
felicitas totius nationis, florens commercium, litterae, artes, et fabricae docent et
testantur; ratio ergo status suadet ut regiminis forma in neutram degeneret partem, ut
factiones in Anglia interteneantur, ne tamen ulla factio prevaleat; unicum jus
repraesentationis videtur modernis temporibus regulandum esse, quod et reipsa urgetur a parte
oppositionis; et reipsa forma regiminis Anglica optima est; omnia enim bona aliarum regiminis
formarum in ea sunt concentrata demptis tamen omnibus malis; regis auctoritas restricta est,
ei tamen facultas bonum faciendi non adempta; ratio status suadet ut commercium, fabricae,
manufacturae conservantur, agricultura efflorescat, in his enim nationales divitiae
consistunt; ratio status suadet ut credit, seu fides publica in Anglia conservetur, ob chartas
publicas copiosas, neque fides publica degenerat in fidem aulae; deerit enim secus fundus
securitatis. <add resp="ed">3</add> Amissio 13 provinciarum Americanarum ingens vulnus inflixit
Angliae ob commercium frustratum; status ergo ratio poscit, ut quantum possibile est amicitia
cum Americanis restauratur, ut sic tamen commercium aliquadamtenus restauretur; praecavendum
erit summopere ut omnes turbae, contentiones, et divisiones in ipsa Magna Brittania
praecaveantur; regnum enim in se divisum desolabitur; huc pertinet omnes factiones religionis
causa enatae, item dissensiones ob stirpes regnantes; hae enim dissensiones facile bella post
se trahunt. <add resp="ed">4</add> Praesertim regimen Anglicanum facile mutationem perferre posset
per religionis negotia; experientia crebra docuit corruptioni locum non exiguum esse in
parlamento, vel saltem in electione deputatorum. <add resp="ed">5</add> Anglia magnam potentiam
maritimam consecuta est, magnam valorum auctoritatem, sed pretio certe exaggerato: per
ingentia enim, quae gerere debebant bella; magna enim debita contrahi debebant, quorum census
exaggerati totum premit publicum; ratio ergo status suadet, quantum fieri potest, ut debita
publica, maxime extera, depurantur, nullaque contrahantur nova debita, hinc bella, quantum
fieri potest, evitentur, haec enim sine novis debitis geri non possunt; temere ergo inania
bella non gerantur.</p>
<milestone unit="page" n="2-128"/>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Huc spectat etiam reflexio circa enorme omnium pretium rerum
Anglicanarum, exaggeratum enim pretium mercium Anglicanarum impedit distractionem earundem;
res autem ex eo sunt caro pretio, quia massa pecuniae circulantis in Anglia est enormis;
solvantur ergo debita publica, chartarumque massa imminuatur, ut sic circulans pecuniae massa
imminuatur.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Potentia maxima semper instructa esse debet ob securitatem commercii et
coloniarum aliarumque possessionum; ratio ergo status poscit ut celebritas nominis
potentiaeque maximae auctoritas conservetur; tantae Anglorum progressiones invidiam et
aemulationem caussant apud alias gentes, hinc necesse est ut gentes, quae nocere possent,
omnibus arceantur modis a nocendo amicitiaque quantum fieri potest inter illos retineatur;
tales potentiae sunt Galli, Belgae, Hispani; ex parte Portugalliae ratio status suadet ut
amicitiae vinculum non rumpatur, nam Angliae maxime favorabilis est nexus cum Portugallia,
nempe tractatus commercialis qui intercedit inter Angliam et Portugalliam; cum Imperio Romano
eiusque principibus amicitiam colere aeque utile erit Angliae; maxime ex eo, cum rex Angliae
sit elector Hanoveranus et suas possessiones habeat in Germania; saepe dein Anglia opus habet
exercitu campestri, quem plerumque ex Germania accipiunt; quod potentias septemtrionales
adtinet, cum hae tantum obesse non possint Angliae excepta Russia, interim si foedus inirent,
obesse possent, ratio ergo status suadet ut omnia vincula et foedera impediantur foveanturque
dissensiones per ministerium.</p>
<p>
<add resp="ed">4.1</add> Quod adtinet Galliam, certum est hanc maxime obfuisse et obesse posse
Angliae; in priori tamen constitutione tantum obesse non poterant Anglis quam possent modo, in
solidata moderna constitutione Galliae; interest ergo Angliae [impedire] constitutionem
modernam omnibus possibilibus honestis et justis impedire mediis.</p>
<trailer>Finis Angliae.</trailer>
<milestone unit="page" n="2-132"/>
</div>
</div>
<div>
<head>Statistica practica Belgii foederati</head>
<div>
<head>§ 1--us Situs et territorium</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Mare Germanicum Belgis est ad septemtrionem; ad meridiem est Brabantia
et episcopatus Leodinensis. Ad orientem sunt principatus Iuliacensis, Geldria Austriaca,
Geldria Borussica, episcopatus Monasteriensis, <abbr>etc.</abbr>
<add resp="ed">2</add> Situs geographicus est
intra 52. et 54. latitudinis septemtrionalis gradum et intra 22. et 25, proin sub zona
temperata septemtrionali; tota superficies 625 milliaria quadrata continet.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Tota provincia constat ex 7 provinciis foederatis; sunt hae ordine
praerogativae honoris: Geldria, seu maxima pars antiqui Geldriae ducatus; huc pertinet etiam
comitatus Zutfaniae antiquae; ista provincia divisa est in superiorem et inferiorem, inferior
rursus divisa est in Vetaviam et Velaviam; Comitatus Holandiae, haec antiquitus Batavia
nuncupabatur, constat ex ipsa Hollandia et Frisia occidentali; haec provincia est maxima et
potentissima ex omnibus provinciis, habet enim 300 milliaria in superficie sua; Comitatus
Zeelandiae – haec provincia ex 8 insulis constat, nempe: Valcria, Bevelandia australis; Tola,
S. Phylipi, Valferdic, Bevelandia septemtrionalis, Duibeland, Scaldria; quarta provincia est
Utrajectensis, olim erat episcopatus; Comitatus Frisiae prius regnum celebre erat quod Carolus
Magnus evertit, hodie in 3 partes est divisa: in occidentalem, quae est pars Hollandiae, in
orientalem, quae est pars Germaniae et ad Borussiam spectat, denique in Frisiam ipsam, quae
est ipsa haec provincia; haec 100 milliaria complectitur; ipsa Frisia in 3 partes subdivisa
est, nempe in Tractum orientalem (Oster Goe), Tractum silvanum (Senenvolden), et Tractum
occidentalem (Vester Goe); ad hanc provinciam etiam 4 minores insulae spectant; sexto est
provincia Trans Isalana (Ober Isel), haec in superficie habet 1 et 80 milliaria ,
subdividitur in 4 partes: Daventia (Dvente), Sallaudia, Vollenhovia, Drentia; septimo est
Groningen, [habet] 80 mil. in superficie habet, haec multitudine canalium excellit,
dividitur in Omelandiam et Groningam; per Groningam intelligitur urbs huius </p>
<milestone unit="page" n="2-134"/>
<p>nominis cum suo territorio; per Omelandiam intelligitur provincia tota circa urbem et eius
territorium; tota ergo provincia nuncupatur Provintz von Stadt und Land. <add resp="ed">2</add>
Praeter has provincias conspicuae provinciae pertinent ad Belgium, quas plerumque jure belli a
Hispanis possident; provinciae hae nuncupantur provinciae Generalitatis, cum subjectae sint
Statibus generalibus; provinciae hae Generalitatis sunt diversae: in Brabantia possidetur urbs
et dominium Silva Ducis, item urbs Gravia, regio Glicana (Land v. Guick), possidetur urbs
Breda et marchionatus Berga ad Zomam (Berg ob Soom) et Trajectum ad Mosam, et comitatus
Froenhowensis; in Linburgensi Ducatu etiam habent Belgae provincias, nempe provinciam Trans
Mosam, ex parte comitatus Dalemensis etiam possident plurimum, in provincia hac etiam partem
Ducatus Rodiensis habent Belgae; praeter haec vi Tractatus barrier alias ditiones possident
Belgae in Flandria in urbe Slusa, quae portu provisa est; item urbs Alexia, quae arce munita
gaudet, Bensoa urbs ad Mosam, Stephanoverda, quae duae urbes in Geldria superiore sitae sunt.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Clima Belgii generatim temperatum est, aura tamen, ob nebulas ex aquis
copiosis, et pluvias, insalubris est, venti etiam septemtrionales acerba frigora adferunt;
haec omnia proprios morbos Belgis causant, uti scorbutum, paralisim (Gicht), catharum; hi
morbi praecipue Hollandiae, Zeelandiae, Groningae, et Frisiae communes sunt, et longam aetatem
non admittunt; his accedit hydrops et febres.</p>
<p>
<add resp="ed">4.1</add> Montes habentur in Geldria, in Ultrajectensi et Transisalana provincia,
sed non magni et steriles; ceterae provinciae planitie et cumulis arenarum gaudent.
<add resp="ed">2</add> Fluvii et aquae sequentes habentur: maximus fluvius est Rhenus, qui ex
Helvetia per Germaniam ad Belgium defluit et ibi ramos plurimos format, partim naturales,
partim artificiales canales, talis est canalis Corbullonis; 2--o) est Mosa, qui ex Lotharingia
decurrit et secat Geldriam et Hollandiam et influit in Rhenum; 3--o) Scoldis (Schalde), oritur
in Picardia Franciae, format in Belgicis provinciis 2 cornua, et influit in mare.
<add resp="ed">3</add> Praeter hos fluvios est sinus maris Süder See, erumpit ex mari
<milestone unit="page" n="2-136"/> Septemtrionali, et Hollandiam, Geldriam, Transisalanam, et ex parte Frisiam
lambit, in longitudine habet 15 milliaria et in tota periferia 50; Belgis utilissimus est hic
sinus pro commercio interno; in Hollandia est Lacus Harlamensis, item aquae, quas Ij
appellant, et sunt ultra Amsterodamum, formantque lacum; habetur etiam lacus Bisbos, hic anno
1421, 19. novembris enatus est, 72 pagi absorpti sunt cum omnibus incolis. <add resp="ed">4</add>
Multos jam exsiccarunt lacus; praeter haec canales factitii copiosi habentur pro commercii et
vecturarum facilitate; sed sanitati et aeris salubritati non omni ex parte prosunt; adsunt
stupendae cataractae et coarctationes aquarum maritimarum, quae ipsis instar arcium et
praesidiorum sunt, nam apertis cataractis inundare noverunt provincias suas sicque hostes
arcere.</p>
<p>
<add resp="ed">5.1</add> In regno animali habentur pecora cornuta copiosa ob pascua copiosa,
maxime in Hollandia, Frisia, Groninga et Transisalana provincia, hinc gaudent lacte, butiro et
caseo; habentur greges etiam ovium ex quibus lana non mediocris habetur; ferae sunt exiguae,
sed pisces copiosissimos <add>!</add>, aves copiosae habentur in Zeelandia, praesertim
maritimae; ex regno vegetabili habent in Hollandia aliquantum frumenti, etiam in Geldria, sed
fructus arborum in abundantia habentur; ex regno minerali, habentur lithantraces, sed ligna
exigua, etiam gleba focaria gaudent. <add resp="ed">2</add> Modicum ferrum habentur in Sudfania,
aliud nullum beneficium regni mineralis; laborat ergo Belgium penuria frumenti, vini, ligni,
metallorum et lapidum, imo in quibusdam plagis nec aquam potabilem habent, et cisternis
collectis aquis pluvialibus utuntur. <add resp="ed">3</add> Summam ergo naturae penuriam
incredibili industria et fatigiis suis superant, et ditissimas reddiderunt provincias suas per
unicum commercium et fabricas. <add resp="ed">4</add> In Hollandia florentissimae urbes, horti
amoenissimi censentur, imo Hollandi in tota Europa peritissimi sunt hortulani, fabricantes
optimi.</p>
<p>
<add resp="ed">6.1</add> Praeter has possessiones Europeas Belgae possident etiam in aliis mundi
partibus amplissima territoria, quae omnia vi armorum sibi subjecerant in omnibus 3 mundi
partibus; in America occasione belli Hispanici subegerunt sibi fere totam Brasiliam
Portugallicam, quam tamen maxima ex parte amiserunt; in Provincia Guiana 3 colonias possident;
1--a Suinane est, haec ad 30 milliaria extenditur introrsum versus, 2/3 partes</p>
<milestone unit="page" n="2-138"/>
<p>huius coloniae pertinent ad urbem Amsterodamensem, 1/3 vero ad Indiae societatis
occidentalis compagniam; 2--a Besseguero, 3--a Barnice; haec 3--a est privatorum civium
colonia; possident etiam insulam Currassao et S. Eustachius, et hae ditiones ob sacharum,
caffe, indigo et tobacam sunt perutiles. <add resp="ed">2</add> In Africa possident celebre
promontorium Bonae spei; hoc summi est momenti cum sit clavis in Indias orientalis
propugnaculoque munitissimo provisum est, gaudet vino optimo hoc promontorium, quod ipsum
utillissimum commercium praebet ipsis. <add resp="ed">3</add> Habetur hic hortus botanicus cui par
in orbe non datur; titulo proprietatis hoc promontorium pertinet ad societatem Indiae
orientalem; aliae vero omnes possessiones Africae ad occidentalem societatem Indiae pertinet;
nempe in Ginea littoribus arces munitissimas duas possident De la Minha seu fanum S. Georgii;
praesidium dein Moure, seu Nassoviense. <add resp="ed">4</add> In Asia orientali ditissimas habent
possessiones Belgae; in continenti praeter innumeras factorias et depositoria in littoribus
Malabariae possident Cananor, Cangananor, Cochin, Coilan, quae praesidia nobilissima sunt in
regnis eiusdem nominis; cum his regulis Belgae foedus colunt commercii causa; in litoribus
Colomandel habent Nagapatnan, aliud est munimentum Geldriae; in Litoribus piscationis Belgae
arbitri sunt totius piscationis et commercii; ad Tutucorin habent piscationem perlarum cum
exclusione omnium gentium; in paeninsula Malacca habent urbem eiusdem nominis et portum, una
cum territorio amplo. <add resp="ed">5</add> In maribus diversas possident insulas; possident
magnam partem insulae Ceilon seu Cinamoni, in qua integra silvae cinamoni habentur; in hac
insula habent diversa munimenta, cidadella, ut eam in suo potestate retineant, et alios
arceant gentes. <add resp="ed">6</add> In insula Iava possident integrum regnum Iacatra; utuntur
dominio directo in diversos adhuc regulos huius insulae; in hoc regno Iacatra sita est
celeberrima urbs Batavia, quae inexpugnabili praesidio et portu provisa est, hic est centrum
totius commercii Belgici; haec insula suppeditat orisam, gosipium, caffee, sinsiper, imper; in
Sumatra insula possident 2 munimenta Palimban et Iamblin, per haec sunt in dominio totius
commercii; in insula Timor habent depositorium munitum; insula Macassar seu Celeps cum omnibus
populis et regulis dominium supremum Belgarum recognoscunt, tributum solvunt, et ab anno '667.
cum Belgis solis commercium faciunt; ipsa urbs Macassar Belgarum est.</p>
<milestone unit="page" n="2-140"/>
<p>
<add resp="ed">7.1</add> Insulae Molucae etiam spectant ad Belgas; primaria ex his est Ambuina,
quae 3 adnexas habet insulas, quae communi nomine Uliasse veniunt; altera est insula Bandai,
quae etiam 4 minoribus constat insulis, in his insulis cariofili, nuces et flos miristicus
unice crescit, proin soli Belgae suppeditant toti Europae haec aromata; nunquam autem plus
invehunt in Europam quam sciunt consumendum, cetera comburunt, ne aut vilescant pretium, aut
nimis extollatur; Termata, Tido, Timo et Bastian sunt etiam insulae in quibus tantum supremum
dominium habent Belgae.</p>
<p>
<add resp="ed">8.1</add> Septem provinciae conjunctae efficiunt territorium metropolitanum et
dominans; singulae hae provinciae sunt independentes in negotiis privatis; praeter has habetur
etiam alia provincia, Trencia dicta, quae non est foedere juncta cum 7 prioribus, sed omnia
jura majestatica ipsa exercet, vivit tamen in statu protectionis respectu totius reipublicae.
<add resp="ed">2</add> Provinciae Generalitatis sunt provinciae stricte subjectae.
<add resp="ed">3</add> Aliae provinciae vel ad privatos vel ad societates mercatorias spectant et
sunt subjectae; provinciae hae gubernantur per suos gubernatores, qui omnes subsunt
gubernatori summo Bataviae residenti.</p>
</div>
<div>
<head>§ 2 De incolis</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> In provinciis his ingens est copia hominum respective, intuitu nempe
exigui territorii et sterilitatis; causa huius est quod illi aliis modis, nempe piscatione,
fabricis et manufacturis deprehenderint modos se sustentandi, cogente necessitate; religionis
libertas etiam multum facit ad augendum numerum populi; facilitas dein se sustentandi aeque
multum facit ad copiam hominum; aestimetur numerus populi ad medium tertium millionem.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Populus iste Belgicus originem suam ducit ex diversis gentibus; Batavi,
Frisii antiqui primi erant incolae; accesserunt Romani, Franci, diversique populi Germanici
sedes fixerunt exstincto imperio Romano; temperamento gaudet populus melancholico-flegmatico,
sunt benefici, taciti, serii et sinceri, in affectibus admodum moderati, neque in iram proni,
judicii </p>
<milestone unit="page" n="2-142"/>
<p>maturitate et acumine ingenii gaudent; hae dotes animi aptos reddunt Belgas ad commercium,
ad speculationem. <add resp="ed">2</add> Probitas, fidelitas et honestas capitales olim virtutes
Belgarum erant, hodie tamen nonnihil hae virtutes deficiunt. <add resp="ed">3</add> Libertatis
maxime sunt amantes, hinc etiam aliis libenter succurrunt, qui in periculo sunt eam amittendi;
vitia communia Belgarum sunt avaritia et habendi cupido; haec omni ex parte censeri non
possunt, hic enim stimulus ipsis originali tempore summe neccesarius fuit. <add resp="ed">4</add>
Arguitur etiam intemperantia eorum in potu, utut vinum ipsis non crescat; hoc tamen ex
physicis explicari debet rationibus, illi enim intra aquas habitantes debent roborare corpus
suum per labores copiosos delassatum; sexus femineus laudatur puritate morum, ordine in rebus
domesticis, et a parsimonia; imperii domestici cupidae sunt, quod Belgae ultro ipsis
concedunt; laudatur decor formae et candor ipsarum; in conversatione notatur quaedam coactio
et difficultas. <add resp="ed">5</add> Loquuntur propriam linguam Hollandicam, quae est corrupta
Germanica lingua; hoc saeculo Germanica pura et Gallica invaluit, ipsa domestica Hollandica
est locupletata et ad regulas gramaticae exacta. <add resp="ed">6</add> Etiam Latina in summo flore
est in Belgio. <add resp="ed">7</add> In nonnullis partibus linguam antiquam obscuram colunt, quae
distincta est a Belgica; talis in Frisia locum habet.</p>
</div>
<div>
<head>§ 3--ius De legibus fundamentalibus</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Septem provinciae Belgicae unica lege fundamentali, nempe foedere
Utrajectensi nectuntur; huius foederis de anno '579. haec sunt specialia: hae provinciae
nectuntur tam arcto nexu ac si una esset provincia, absque tamen imminutione praerogativorum,
jurium et independentiae singularum provinciarum. 2--o) Harum omnium defendendarum causa
provinciae mutua auxilia sibi pollicentur contra omnem seu exterum, seu domesticum hostem.
3--o) Belli, pacis et praestationum negotia communi consensu decidantur, cetera decidantur
suffragiorum pluralitate. 4--o) Nulla provincia foedera cum exteris jungere possit, sed
foedera omnibus communes esse debent. 5--o) Omnes provinciae domesticum imperium independenter
ordinent, et religionis negotium tractent. 6--o) In cudendis monetis omnes provinciae eandem
normam observent. 7--o) Lites si emergerent, per ipsas provincias </p>
<milestone unit="page" n="2-144"/>
<p>amice componantur; si lis emergeret communis, definiatur consensu provinciarum, si non
possit, arbitrio gaudeat vicarius in eo negotio. 8--o) Status foederati [convocati] teneantur
toties quoties convocati ad negotia publica tractanda ad urbem Ultrajectensem; absentes vero
conclusis praesentiam stare teneantur. 9--o) Si in his defixis articulis obscuritas emergeret,
quae explicatione indigeret, haec omnibus statibus est relicta; si non coalescerent provinciae
in explicatione, vicarius facere possit interpretationem. 10) In his articulis sine consensu
communi omnium provinciarum nihil mutetur, nihil novetur. <add resp="ed">2</add> Vigore huius
foederis provinciae hae conjunctae sunt in unam rempublicam, cui praesunt in casibus exceptis
status omnium 7 provinciarum, in ceteris omnibus pari jure utuntur omnes provinciae septem.
<add resp="ed">3</add> Ad exercenda jura omnium olim toties quoties congregabantur status universi
provinciarum Utrajecti, conventus isti durabant tamdiu, quamdiu non terminabatur negotium,
proin hi conventus non erant stati, non fixi; ab anno 1593. hi conventus statuum generales
sunt fixi et perpetui, Hagae Conventum, substitutique sunt congregationi statum universalium.
<add resp="ed">4</add> Numerus deputatum ex consuetudine determinatus est, sic Utrajectensis
provincia mittit 3, Frisia 5, Transisalana 5, Groninga 6, Hollandia 12, Geldria 19, Zelandia
7; mensae tantum 42 adsident, nam pro quavis provincia tantum 6 subsellia sunt ad mensam;
sessiones sunt quotidianae; praesidium sustinet alternative per unam septimanam quivis ex
assessoribus, durat autem praesidium usque mediam noctem diei Dominici et Lunae; pergit per
turnum: prius est ex Geldria, dein Hollandia, Zelantia <add>!</add>
<abbr>etc.</abbr>
<add resp="ed">5</add> Groninga respicit urbis Groningensis deputatos in ordine; auctoritas
deputatorum non solet esse generalis, negotia concluduntur pluralitate votorum, quaevis enim
provincia habet unum suffragium tantum. <add resp="ed">6</add> Aliquando etiam per deputationes
deciduntur speciales casus; quae deputatio semper ex 9 subjectis constare debet: ex 7
deputatis, ex pensionario et secretario Hollandiae; fit haec deputatio sub praesidio
pensionarii, quae dignitas est perpetua; secretarius habet tantum votum consultivum, non
decisivum. <add resp="ed">7</add> Potestas Statuum generalium est summa, nam omnia jura majestatica
exercent illi, legati primam solemnem audientiam coram ipsis habent, secundam coram vicario;
potestas tamen Statuum generalium est deputata et delegata, neque jure proprio regunt, nam
saepe ad reddendas rationes pertrahuntur; etiam vicarius </p>
<milestone unit="page" n="2-146"/>
<p>generalis gaudet sessione in generalibus statuum congregationibus, sed tantum votum
consultorum habet, non decisivum, propter militare servitium; milites enim et qui in servitiis
exterae aulae sunt perpetuo excluduntur a decisivis votis. <add resp="ed">8</add> Bis jam in
casibus extraordinariis congregati sunt status universales, et tunc Statuum generalium
evanescit auctoritas, patet ergo et hinc Statuum generalium delegatam esse auctoritatem.
<add resp="ed">9</add> Hi conventus in negotiis religionis habiti sunt, in his conventibus leges
fundamentales conduntur cum omnium provinciarum consensu.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Haec regiminis ratio et commoda et incommoda sua habet; mirum est
gubernium, una enim est respublica quae 7 aliis constat rebus publicis; status in qualibet
provincia sunt nobiles, civitates, et alii opulenti cives; domestica quidem nobilitas nulla
habetur, sed antiqua nobilitas retineri potest, dein etiam externam admittunt assumere
nobilitatem, sic multi habentur Imperii equites, Franciae nobiles, et hi faciunt unum statum;
alium constituunt cives civitatum et possessores fundorum. <add resp="ed">2</add> Negotia ergo
propter has ambages non possunt non adhaerere in hac regiminis forma; plurimum ad hoc facit
etiam diversitas finium; aliqui hoc, aliqui illud volunt ob diversum finem; dein diversa
potentia provinciarum etiam multum facit; sic Hollandia, et in Hollandia civitas
Amsterodamensis, praedominatur omnibus aliis provinciis, et respectus illius haberi debet cum
plurima onera sufferat. <add resp="ed">3</add> Exsequens potestas est penes vicarium provinciarum;
origo huius vicarii est a temporibus cum provinciae hae subessent ducibus Burgundiae, domui
Austriacae et Hispanicae; in absentia enim principum creati sunt vicarii, seu gubernatores
provinciarum, qui omnes provincias gubernabant. <add resp="ed">4</add> Republica semel enata
mutatio facta est per se in negotio regiminis; dignitas tamen vicarialis retenta est, ad
regendum populum qui jam assuevit regi per gubernatores, quamquam jam tunc gubernium penes
status esset, et ab hoc tempore permansit vicarius praecipua dignitas in Belgio, exsecutorque
decretorum statuum; habuit tamen haec dignitas multos adversarios, uti in historia vidimus,
hinc exstincta aliquoties est haec dignitas generalis vicarii; sed semper restituta est, et
hinc anno '747. Vilhelmus creatus est generalis vicarius omnium provinciarum et in simul
vicarius provincialis uniuscuiusque provinciae haereditariaque effecta est pro utroque sexu
penes stirpem Nassoviensem; ordo ergo successionis est </p>
<milestone unit="page" n="2-148"/>
<p>mixtus, nempe femineae veniunt in subsidium, et observatur in successionem jus
primogeniturae, et locum habet majoratus, non senioratus.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Vicarius generalis diversis utitur juribus; est primarius reipublicae
officialis, est supremus capitaneus intuitu exercitus campestris, et supremus architalassus
intuitu classis; in singulis dein provinciis aeque et primarius officialis est in politicis,
et supremus capitaneus exercitus. <add resp="ed">2</add> Ex munere civili haec profluunt jura:
vicarius generalis est arbiter in negotiis omnes provincias tangentibus. <add resp="ed">3</add>
Absque eius scitu nihil decidi potest in conventu statuum generalium; et hinc competit ipsi
jus sessionis, sed non voti in conventu. <add resp="ed">4</add> Legati et oratores secundam
audientiam solemnem habent apud eum; ac tandem gaudet jus exsecutionis omnium statutorum
conventus.</p>
<p>
<add resp="ed">4.1</add> Ex functione militari vicarius est summus bellidux copiarum Belgicarum;
hinc copiae ipsi aeque fidelitatis juramentum praestant; ille nominat usque ad colonellum
omnes officiales, ceteros status creant; praesidiorum commendantes nominat, ex candidatis
tamen statuum; belli tempore, dum exercitum ipse ducit, etiam generales nominat vicarius.
<add resp="ed">2</add> Toti potentiae marinae praeest ipse; confert complures dignitates navales,
et titulum admiralis gerit; si ipse non proficiscatur, vice--admiralis eius vices subit;
praesidium gerit in collegio admiralitatis; classis instruendae, conservandae curam gerit vi
muneris sui; 10--ma pars praedarum maritimarum vicario cedit. <add resp="ed">3</add> Interim
proprio arbitrio nullam operationem bellicam suscipere potest, ad evitandas tamen molestias
tempore belli adjudicantur ex conventu aliquot rei bellicae periti, qui vicarium ad castra
sequuntur, et hos consulere debet in omni operatione sua.</p>
<p>
<add resp="ed">5.1</add> Jura vicarii in specialibus provinciis sunt omnia ea, quibus gaudet
intuitu totius reipublicae, in quantum cum circumstantiis provinciarum compatibilia sunt; dein
in provinciis, in quibus bona possidet, censetur inter status et jus sessionis et voti habet.
<add resp="ed">2</add> Supremam gerit inspectionem super administratione justitiae in singulis
provinciis, ipsiusque nomine sententiae publicantur et jure aggratiandi gaudet, nominatque
officiales justitiae; in maioribus tamen foris status candidant aliquos ex quibus ille eligere
potest pro arbitrio suo; etiam jus aggratiandi restrictum est, in atrocioribus enim delictis
et homicidio voluntario non potest aggratiare. <add resp="ed">3</add> In quibusdam provinciis etiam
magistratus urbanos denominat vel dependenter ex </p>
<milestone unit="page" n="2-150"/>
<p>candidatione, vel plane independenter; speciatim utuntur <add>!</add> in provinciis
jure exsequendi, defendendi et manutenendi jura urbium et tandem curae politicae ipsi
incumbit; munera militaria confert in provinciis, praefectus <add>!</add> portuum et
commendantes, curae commissam habet disciplinam militarem. <add resp="ed">4</add> Interim
majestatem et venerationem summam habet in omnibus provinciis; hoc saeculo renunciatus est
etiam capitaneus provinciarum generalitatis; societas Indiae orientalis eum sibi praefectum
denominavit; adnexi sunt ipsi reditus conspicui; et occidentalis quoque societas eum
praefectum elegit; declaratus est vicarius in provincia Trentia. <add resp="ed">5</add> Vicarius
habet praerogativam prae omnibus officialibus singularibus, immunis est in sua persona et
rebus omnibus; si naturam reipublicae huius consideremus patebit hanc dignitatem vicarii non
esse necessariam, sed solummodo utilem reipublicae, praesertim intuitu rerum et negotiorum
militarium; vidimus enim tempore intervicariatus statum militarem desolatum fuisse.</p>
<p>
<add resp="ed">6.1</add> Geldria, quae ordine praerogativaque prima est, habet 2 status,
nobilitatem et urbes 13; est divisa provincia in 3 quarteria: Noviomagense, Sudfaniense et
Aramatense; status horum quarteriorum quotannis suos conventus particulares celebrant in
praecipua quarterii urbe; ex omnibus dein quarteriis conveniunt etiam omni anno ad
provincialem conventum; praeses huius conventus est bourggravius Noviomagensis.</p>
<p>
<add resp="ed">7.1</add> In Hollandia, quae cum Frisia occidentali juncta est, 2--o sunt status
aeque, nobilitas et 18 urbes, 11 Hollandiae et 7 Frisiae; hic status seorsim non conveniunt,
sed quotannis <add type="con" resp="ed">quater</add> conveniunt omnes in simul, sed nobilitas tota habet
unicum suffragium, et quaevis urbs unum, proin 19 sunt vota, conveniunt Hagae comitum; in hoc
conventu pensionarius Hollandiae praesidet.</p>
<p>
<add resp="ed">8.1</add> In Zeelandia status sunt 2; vicarius, qua princeps Nassoviensis et
marchio duarum urbium, Campoveriae, et Flisingae, ille ergo repraesentat totam nobilitatem;
dein sunt 6 urbes. <add resp="ed">2</add> Urbes hae subjectae seorsim habent sub--suffragia.
<add resp="ed">3</add> Locus comitiorum est Midelbourg, et vicarius praesidium tenet.</p>
<milestone unit="page" n="2-152"/>
<p>
<add resp="ed">9.1</add> Utrajectensis provincia 3 status numerat, repraesentantes capitulorum et
episcopatus Utrajectensis; deputati nobilitatis et urbis unicae Utrajectensis deputati.
<add resp="ed">2</add> Repraesentates capitulorum olim erant 8; 4 nobiles, 4 ignobiles; tardius
nobilibus adjectus est unus, omnes hos deputatos nominat vicarius.</p>
<p>
<add resp="ed">10.1</add> In Frisia sunt duo status, deputati 3--um quarteriorum, et 11 urbium;
3--a quarteria haec distribuuntur in 30 jurisdictiones, quorum quaelibet suum praesidem habet,
et deputatos 2 mittunt, nobilem et ignobilem, ad conventus generales. <add resp="ed">2</add> Locus
conventus est Leobarda, consident in 4 salis, omnes nempe distinctim et separatim.</p>
<p>
<add resp="ed">11.1</add> Transisalana habet nobilitatem et 3 urbes; haec provincia praeterea in
3--a quarteria est divisa; congregantur status alternatim in 3 urbibus, praeses ipsorum est
praefectus Salamiae, qui Dros apellatur.</p>
<p>
<add resp="ed">12.1</add> Groninga habet duos status, urbem Groningam et Omelandiam; Omelandiae
status sunt nobiles et fundorum possessores. <add resp="ed">2</add> Deputatorum numerus non habetur
defixus, suffragio tamen unico gaudent. <add resp="ed">3</add> Generatim in omnibus his provinciis
pluralitate suffragiorum deciduntur negotia.</p>
<p>
<add resp="ed">13.1</add> Provinciae hae habere solent duo judicia; aliud vocatur consilium
status, quod est politicum; aliud vero collegium iustitiae quod est civile et revisorium
forum. <add resp="ed">2</add> In Trentia provincia aeque nobiles et urbes mittunt sua suffragia;
provinciae generalitatis, ut subjectae, non exercent iurisdictionem, sed reguntur.
<add resp="ed">3</add> Nobilitas proprie Belgica nulla habetur, sed ab antiquis temporibus,
monarchicis videlicet, residui sunt nobiles; praeter hanc nobilitatem antiquam habetur etiam
recens sed peregrina, nempe vel Imperii vel Franciae, sed haec nobilitas qua talis nulla
privilegia habent <add>!</add>, et ut non--ens considerantur; si tamen fundos suos
habeant, considerantur ut possessores fundorum. <add resp="ed">4</add> 2--o) Habetur etiam species
nobilitatis reipublicae, nempe descendentes eorum qui conspicua munia reipublicae gesserunt,
hi secundum tenent locum post nobiles. <add resp="ed">5</add> 3--o) Sunt fundorum possessores.
<add resp="ed">6</add> Hos sequuntur 4 loco mercatores, quorum numerus et opes amplissimae sunt;
5--am classem constituunt artifices et opifices, 6--am navigatores et piscatores; 7--am
rustici et agricolae.</p>
<milestone unit="page" n="2-154"/>
</div>
<div>
<head>§ 4 De ceteribus iuribus <abbr>etc.</abbr>
</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Dignitatum quarumcunque in Belgio nunquam et nulla obtinet haereditas,
idque ex forma libera reipublicae. <add resp="ed">2</add> Vicarius generalis inde a 47--o huius
saeculi anno jure haereditario tenet dignitatem suam. <add resp="ed">3</add> Titulus diversus est
in Belgio pro diversitate imperantium; statuum generalium titulus conspicuus quidem est, sed
simplex: nempe Hochmögende Herren Generel-Statten der Vereinigten Niederlanden: Celsi ac
potentes vel praepotentes domini ordines generalis foederati Belgii; hos titulos anno '629.
ipsi Belgae defixerunt; rex Franciae ipsos compellat Percari et Grandes Amici Confoederati;
Hispania eos compellat: Domini Status Generales; interim ab anno '29. tribuitur ipsis
ordinarius titulus Celsi ac Potentes; imperator primus fuit Iosephus 1. qui anno 10. huius
saeculi dedit Belgis competentem titulum, vocula tamen Domini emanet semper; in contextu Euer
Hochmögende, Vestra Potentia; Belgium vindicat sibi locum post reges et rempublicam Venetam,
proin ante electores Imperii; hi tamen contrarii fuerunt, et obtinuerunt tacito consensu hanc
praecedentiam.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Quod adtinet titulos speciatim provinciarum, status Hollandiae vocantur:
Edle und Großmögende Herren, nobiles ac praepotentes domini; in aliis provinciis vocantur Edle
und Mögende Herren, nobiles et potentes domini. <add resp="ed">2</add> Vicarius generalis habet
hunc titulum: Vilhelmus 5. princeps Aransionensis, comes Nassoviae S. R. I. princeps; marchio
Vlisingae <abbr>etc.</abbr> vicarius haereditarius, generalis capitaneus et admiralis foederatarum Belgii
provinciarum, praeses equitum et nobilium Hollandiae ac Frisiae occidentalis gubernator
generalis Indiarum Belgicarum. <add resp="ed">3</add> In contextu: Seine Hochheit, Votre Altesse,
Vestra Celsitudo; antecessores Vilhelmi primi solummodo Excellentissimi Domini, Son
Excellence, nominabantur.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Scutum Belgii foederati est leo aureus erectus in campo rubro, qui
brachio dextro gladium tenet, sinistra fasciam 7 sagittis constantem. <add resp="ed">2</add> Usque
pacem Vestphalicam leo hic in capite habuit pileum libertatis, ab eo tempore vero coronam
auream. <add resp="ed">3</add> Antequam in libertatem fuissent asserti, scutum eorum fuit Pera
mendicalis (Bettelsack), tardius navis </p>
<milestone unit="page" n="2-156"/>
<p>fluctibus agitata, et in periculo fluctuans cum inscriptione Incertum, quo fata ferent.
<add resp="ed">4</add> In monetis habetur scutum in parte antica, in postica miles catafractura
indutus dextra gladium, sinistra fasciam tenens 7 sagitarum, cum hoc simbolo: Concordia res
parvae crescunt.</p>
<p>
<add resp="ed">4.1</add> Geldria habet scutum horisontaliter sectum, superior pars in duas areas
dividitur; in dextro leo aureus in campo rubro, in sinistro rex niger in campo aureo; inferius
est leo aureus in campo caeruleo. <add resp="ed">2</add> Hollandia habet leonem rubrum in campo
aureo. <add resp="ed">3</add> Zeelandia habet scutum diagonaliter divisum, superius est leo ruber
in campo aureo, pars inferior compluribus fasciis caeruleis et argenteis, undarum instar
repleta est. <add resp="ed">4</add> Utrajectensis: scutum est area argentea ducta linea rubra
obliqua. <add resp="ed">5</add> Frisia gerit 2 erectos congredientes leones aureos in campo
caeruleo. <add resp="ed">6</add> Transisalana habet leonem rubrum in campo aureo, per corpus leonis
ducta est fascia caerulea non recta, sed undulatim assurgens. <add resp="ed">7</add> Groninga habet
aquilam nigram bicipitem in campo aureo, in pectore habet scutum rubrum per cuius transversum
traps <add>!</add> argentea ducta est. <add resp="ed">8</add> Vicarius qua talis utitur scuto
generali. </p>
<p>
<add resp="ed">5.1</add> In Belgio archiofficia vacant, cum rex non adsit; vicarius enim
pensionariusque Belgii sunt tantum officiales publici. <add resp="ed">2</add> Ordines equestres non
dantur aeque; quamquam ordo aurei velleris ex Burgundia ducat originem. <add resp="ed">3</add>
Metropolis in singulis provinciis habetur ea, in quibus status conveniunt quotannis; Haga
comitum (Grafen Haagen vel Haagen) est metropolis communis; est autem tantum pagus, sed is
ingens, magnus, splendidusque et elegans; adest in ea palatium nobilissimum, Princen Hof, a
Vilhelmo anno 1250. aedificatum, et ab eo tempore exornatum; narratur quod ligna a saeculo 13.
necdum sint a vermibus corrosa; in hoc palatio vicarius habet residentiam et status consident;
alias potissimum in bonis suis in Silva Ducis residet; ibi residet et consilium status et
camera rationaria, adest officina monetaria, et consilium bellicum, nec non sedes est omnium
legatorum aularum exterarum.</p>
<milestone unit="page" n="2-158"/>
</div>
<div>
<head>§ 5 Externae securitatis remedia</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Exercitus Belgicus opera Mauritii eiusque successorum in vicariatu
celebritate nominis mirum quantum crevit in Europa, ita ut scola artis bellicae fere toti
Europae esset; mutatis tamen circumstantiis, adepta libertate sua cum se totos commercio
darent, fervor militaris eorum languescere coepit in tantum ut coacti fuerint tardius
peregrinam militiam suscipere. <add resp="ed">2</add> Singulae tamen provinciae statarium militem
intertenere debent etiam pacis tempore; exercitus tamen belli tempore communiter 100 000 est,
pacis tempore a 30 000 usque 40 000; anno '770. militiae equestris unum escadron, militiae
praetorianae vicari a 174 hominibus; 2 centurias turmae Hollandicae ad 258 capita, 6 legiones
equestris militiae, singula legio a 336 capitibus, proin 2016; 3--a regimina dragonera 1008,
tota ergo ad 3456 capita; militiae pedestris una legio cum 14 centuriis turmae Hollandicae ad
1600 capita; una legio Helvetarum a 1120 capitibus; 29 legiones partim nationales, partim
Germanicae militiae, singula legio a 720 capitibus consequenter 20 880; una legio Vallorum ad
1080 capita; 3 legiones Scotorum ad 2160; 5 legiones Helvetarum ad 3600; una legio militiae
marinae ad 720; 1 legio tormentariorum 1800 capita; 4 companiae cunicularii (Minörs) ad 208;
ingeneurs ad 97; tota militia ergo 32 825 capita. <add resp="ed">3</add> Praeter hanc militiam in
Hollandia sola 10 000 provincialis militia anno '760. inducta est. <add resp="ed">4</add> Tempore
belli a Germanicis principibus erga annua subsidia conducunt sibi exercitum.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Respublica Belgica copiosis praesidiis munita est; in Geldria est
Neomagum, Arenacum et Zutfania. In Transisalana Daventria et Zvolla. In Trencia est Trencia,
Conardia. In Groninga ipsa urbs Groninga. Provinciae Generalitatis plenae sunt munimentis; in
Flandria est Zlusa et ager Gandanensis; Breda, Bergobzoom et Liloea in Brabantia. In Geldria
Genloa et Stephan-verda; haec munimenta sibi stipulati sunt Belgae a Hispanis, et alte Barrier
dicebantur; tardius vero in provinciis Austriacis sibi sunt stipulati sunt praesidia, quae
neue Barrier dicuntur; sunt autem sequentes: Namurium, Tornacum, Meunena, Furnae, Varnetonium,
Ipra et fortalitium Gnochianum. <add resp="ed">2</add> Ad haec ergo Austriaca fortalitia ex
conventione Caroli 6. miles Belgicus illocatus fuit, et imperator militiam alere debuit; bello </p>
<milestone unit="page" n="2-160"/>
<p>Austrico-successionis desolatae sunt hae provinciae a Gallis; Iosephus 2. anno 83--o via
facti exegit militiam Belgicam ex his provinciis.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Belgae in 3 classes dividunt munimenta sua; in prima sunt maxima
munimenta, quae Guvernemente apellant et sunt 14; in 2--a sunt 30, quae Commendantenplätzen
dicunt; in 3a sunt 16 Majorsplätze dicta; proin universim 60 munimenta.</p>
<p>
<add resp="ed">4.1</add> Quod classem adtinet, etiam haec in longe inferiori deprehenditur statu
quam olim; potentissima enim fuit classis eorum tempore belli Hispanici et Gallici; bello
postremo vix 4--am partem habuerunt antiquae classis; modo ultra 30 naves vix numerat classis
eorum, partim quia tuti sunt et in statu foederis vivunt cum Anglis, partim quia deficit
commercium Belgicum, partim quia ipsae provinciae inter se de exercitu non conveniunt, et quia
se in aliena negotia immiscere nolunt amplius.</p>
<p>
<add resp="ed">5.1</add> Quod subsidia belli et classis intertenendae adtinet, haec potissimum ex
telonialibus perceptis habebantur. <add resp="ed">2</add> Florente commercio proventus teloniales
ad 5 milliones florenorum aestimabantur, modo vix ad 2 milliones amplius; praeter haec
singulae provinciae ratas suas subsidiales conferre debent; urgente vero necessitate camera
admiralitatis etiam mutuam contrahere potest. <add resp="ed">3</add> Tota classis Belgica in 5
cameras admiralitatis divisa est; sunt autem hae camerae collegia virorum quibus cura classis
commissa est; sunt autem hae: camera ad Mosam, seu Roterodamensis; 2--a Amsterodamensis; 3.
camera Zeelandiae seu Midelburgensis; 4. Frisiae occidentalis, quae 3 mensis Hornae et 3
Encusii considet; 5. est camera Harlingensis. <add resp="ed">4</add> In his cameris praesidium
tenet vicarius per substitutum suum; inter has ergo cameras distribuitur restauratio classis;
Amsterodamensis 1/3--am partem navium restaurat, ceterae 1/6--am. <add resp="ed">5</add>
Quotiescumque 25 vel supra adhuc naves adornari debeant, omnes camerae consentire debent; si
vero pauciores, sufficit consensus plurium. <add resp="ed">6</add> Societas mercatoria communiter
ipsa 10 naves adornat, sed etiam 20 adornarunt jam in necessitate. <add resp="ed">7</add> Tota
classis Belgica in 3 partes dividitur, subinde etiam in 5; singulis partibus praeficiuntur
commendatores, qui Flagge officiers dicuntur; generalis admiralis unionis totius est summus
architallassus. <add resp="ed">8</add> Post ipsum est Generalis admiralis locumtenens, si </p>
<milestone unit="page" n="2-162"/>
<p>vicarius domi maneat; post hunc est Admiralis locumtenens. <add resp="ed">9</add> Post hunc
Viceadmiralis; tandem Schud bin Acht. <add resp="ed">10</add> Singulae naves per navium capitaneos
reguntur. <add resp="ed">11</add> Generalem admiralem locumtenentem status generales nominant,
ceteros officiales nominant provinciae camerarum admiralitatis ex 2 candidatis per vicarium et
consilium bellicum propositis. <add resp="ed">12</add> Capitaneos vero vicarius creat ex candidatis
camerarum; inferiores officiales pluralitate votorum in cameris creantur. <add resp="ed">13</add>
Belgae gratissimi sunt erga belliduces suos; sic Trompio, Obdam <add>?</add> et Ruiter
monumenta nobilissima erexerunt. <add resp="ed">14</add> Omnes conspicua subsidia habent tam
officiales, quam gregarii; invalidis aut pensiones, aut conspicuam summam ad semel offerunt.</p>
<p>
<add resp="ed">6.1</add> Provisa est provincia necessariis portubus pro classe, maximus est
Amsterodamensis, qui munitissimus est; habentur adhuc praeterea 4 ubi camerae admiralitatis
habentur.</p>
</div>
<div>
<head>§ 6 De administratione iustitiae</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Singula provincia habet suas distinctas leges municipales, nam singula
format rempublicam privatam, imo ipsae urbes suas leges privatas habent; leges ergo apud
Belgas sunt copiosae. <add resp="ed">2</add> Invaluit jam olim apud eos codex Romanus; hic tamen
codex est tantum subsidiarius quasi in omnibus tamen casibus, in quibus speciales leges non
adsunt, valet codex Romanus.</p>
<milestone unit="page" n="2-164"/>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Singulae provinciae per suos judices et forapedanea regunt
<add>!</add> et justitiam administrant; primo ergo tribunal Geldriae, hoc est mixtae
functionis, est apellatorium et politicum. <add resp="ed">2</add> Aliud est Tribunal Hollandiae et
Zeelandiae, quae constat ex Aula (Hof) Hollandiae, et ex Consilio supremo Hollandiae; utrumque
forum commune est et Hollandiae et Zeelandiae. <add resp="ed">3</add> Tertium tribunal est
Utrajectense; in hoc membra generalis vicarius creat. <add resp="ed">4</add> Quartum est tribunal
Frisiae, quod Leobardae residet, vicarius creat membra. <add resp="ed">5</add> Quintum est
Transisalanum, in hac provincia 3 urbes efficiunt tribunal; a judicibus ergo pedaneis ad
magistratum 3 urbium appellatur. <add resp="ed">6</add> Sexto est Groningense tribunal; ab anno
'749. fit etiam apellatio a magistratibus ad hoc tribunal, prius ad consilium provinciale; a
provincialibus tribunalibus datur recursus ad consilium provinciale.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Quod provincias generalitatis adtinet, unum residet Hagae tribunal,
aliud Miedelburgi, tertium Venloae residet; ex 1--o et 3--o nulla datur apellatio, sed
recursus per modum gratiae. <add resp="ed">2</add> Ex 2--o formalis apellatio habet locum et quidem
ad status generales. <add resp="ed">3</add> Processus magnis vitiis laborant, formalitatibusque
magnis obsepta est via juris; vel maxime jus criminale vitiis laborat.</p>
</div>
<div>
<head>§ 7 De reditibus publicis</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Distingui debent reditus totius reipublicae a reditibus singularum
provinciarum. <add resp="ed">2</add> Quod communes reditus adtinet, hi ex his titulis habentur: huc
pertinent omnes reditus provinciarum generalitatis; 2--o) praestationes teloniales omnes
omniumque provinciarum; 3--o) illud, quod quotannis detrahi solet ex lucro societatum
commercialium; si hi reditus non sufficiant 4--o) contribuunt 7 provinciae in simul.
<add resp="ed">3</add> Haec tamen subsidia omni anno renovari debent; consilium nempe status
generale cum vicario in fine anni rationes ineunt quantae expensae futuro anno necessariae
sint, hic calculus per rubricas proponitur statibus generalibus, demptisque percipiendis fit
repartio in singulas provincias secundum normalem praefixam; haec clavis est sequens: si 100
floreni contribuendi sunt, Geldria dat 5 f. solidos 11 et 2 den. (solidus = grosso); Hollandia
dat 57 f. 14 sol. et <milestone unit="page" n="2-166"/>8 D; Zeelandia 9f. 1. S. et 10 D; Utrecht 5 f. 15 S. et 5
D; Frisia 11f. 10 s. 11 D; Transisalana 3 f. 10 S. 8 D; Groninga 5 f. 15 S. 6 D; Trentia 1 f.
19. S. et 10. D; cum hac tamen clavi non omnes provinciae sunt contentae, hinc specialis
commissio determinata fuit quae jam ab aliquot annis laboret in novo clavi conficiendo.
<add resp="ed">4</add> Ipsa Amsterodamensis urbs plurimum fert. <add resp="ed">5</add> Praeter istas
rubricas ordinarias habentur etiam extraordinariae, nempe omnes ratae, quas societates
commerciales solvunt pro privilegiis suis renovandis. <add resp="ed">6</add> In casu necessitatis
fiunt etiam spontaneae oblationes societatum; quandoque societates etiam commerciales tributa
imponunt suis subditis; huc pertinent etiam praedae tempora belli factae. <add resp="ed">7</add> Hi
reditus omnes Belgii ad 20 milliones pacis tempore computantur; horum redituum curam habet
consilium status et camera. <add resp="ed">8</add> Praeter haec quaevis provincia habet suos
peculiares reditus fere ex iisdem titulis, nempe partim ex praediis publicis, partim ex
monopoliis chartae signatae; praestatio, quae fundis omnibus inhaeret; 40--mus numerus omnium
rerum emptarum et venditarum, quo pertinent etiam naves; 5--o huc pertinet praestatio ab agris
seminatis, 6. intuitu jumentorum, 7. titulo famulitii, rhedarum; 8. accisa omnium rerum
fungibilium, 9--o vigesimus numerus, quem haeres omnis solvere debet de sua haereditate, hoc
generatim tantum de capitalibus et rebus nobilibus intelligitur; 10. de dignitatibus et
caracteribus.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Extraordinarie praestatio quae fundis imponitur triplicatur vel
quadruplicatur; accipitur 100 vel 200 vel etiam 50 pars omnium rerum; exigitur etiam
capitatio. <add resp="ed">2</add> Olim omnes istae rubricae erant exarendatae; cum tamen anno '748.
in rebellionem abiret pleps <add>!</add> propter exactiones arendatorum, elocatio reditum
publicorum prohibita fuit, exceptis accisis.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Tota haec res publica magnis gravatur debitis, partim propter multa
bella, partim ob malam administrationem redituum publicorum; Hollandiae debita majora sunt
quam omnium 6 provinciarum, computantur ad 450 milliones, reliquarum provinciarum ad 400
milliones; Geldria tamen et Transisalana exsolvit jam omnia debita sua; cum tamen usurae
exiguae sint, uti 1 vel 1 1/2 p.c, hinc debita haec onerosa non sunt reipublicae neque fidem
publicam unquam labefactabunt, cum adsit fundus securitatis sufficiens.</p>
<milestone unit="page" n="2-168"/>
</div>
<div>
<head>§ 8 De agricultura, manufacturis, <abbr>etc.</abbr>
</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Industria huius gentis omni tempore stupenda fuit parsimoniaque eorum
summa; obest tamen ipsorum diligentiae nativa sterilitas omnium provinciarum; meliorationes
tamen copiosas susceperunt, praesertim in domandis aggeribus aquis, exsiccandisque superfluis
aquis, ita ut paucissimis incorrigibilibus desertis exceptis omne frustum terrae fructificare
cogatur.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Belgae agricultura non poterant operam navare ob sterilitatem, sed eo
magis rei pecuariae, hinc boves, oves in copia habentur; fructus hortenses non desiderantur;
ex piscatura quoque ramum maximum commercii et sustentationis effecerunt; prima piscatura
Belgarum est Cabelliau Fischfang, est species salsae; hac piscatura facile 150 naves
occupantur; pisces hi partim ad littora Belgii partim intra Islandiam et Luttiam capiuntur;
pisces hos partim vivos perferunt in patria, partim statim in mari insalsant et hic est piscis
Laberdan. <add resp="ed">2</add> Alia est piscatura Halecum, Herringfischerei; haec est maxima
eorum piscatio, praesertim ab eo tempore quo arcanum saliendi detectum est; hac piscatura
1500, imo etiam 2000 naves occupabantur, haec piscatura 25--a Iunii initium sumit et durat
usque 25 Novembris, incipiendo in septemtrione, regrediendo semper ad patriam suam; perampla
haec occupatio novissimis temporibus valde imminuta est, respublica tamen omni possibili modo
fovet hanc hominum occupationem. <add resp="ed">3</add> Tertia piscatio est Cetria, Wallfischfang,
haec parva piscatura dicitur, cum paucos homines respective occupent: anno '615. in finem
huius piscationis coaluit societas piscatoria septentrionalis, quae tamen anno '645. cessavit;
modo ad litora Grenlandiae piscantur hunc piscem; olim 160, etiam 200 naves occupabantur ea,
hodie aegre 100; haec piscatio est valde pretiosa, 35 000 f. una solum navis constat pro hoc
negotio.</p>
<p>
<add resp="ed">4.1</add> Fabricae, manufacturae, opificia omnis generis apud populum hunc
florent; florent fabricae ipsorum quam maxime ob leve manupretium, <milestone unit="page" n="2-170"/> homines
enim nimis parce vivunt, hinc paucissimis sibi provident de rebus necessariis; census exigui
sunt, hinc facile pecuniae haberi possunt pro speculatione, hinc etiam minori lucro contenti
esse possunt quam aliae gentes; hodie tamen fabricae non sunt in eo flore in quo erant prius,
potissimum ex eo quod etiam aliae gentes suas fabricas habeant; dein ipse luxus et frugalitas
Belgarum maius manupretium produxit pretiumque mercium auxit. <add resp="ed">2</add> Maxime
florentes manufacturae sunt Amsterodami et Harlemi, ubi sericeae maximae, byssus praeparatur.
<add resp="ed">3</add> Lugduni, Utrajecti florent pannificinae; textura lini omnis generis hodie
quoque in maximo flore est; Harlemii habent ingens insolatorium (Bleiche); in Geldria et
Hollandia charta optima conficitur; Delphis conficiuntur vasa figuli optima, alibi etiam
porcelana; in arte petras poliendi excellunt Belgae Amsterodami et Antverpiae.
<add resp="ed">4</add> Conficiuntur horologia quoque, artefacta, instrumenta diversa Amsterodami;
Utrajecti sclopi conficiuntur optimi; Amsterodami infinita multitudo habentur fabricarum
Vulcani, sic enses, sclopi, tormenta, pulvis pyraeus pro Hispania, Italia, et Turcia ibi
paratur. <add resp="ed">5</add> Typographiam habent praestantissimam.</p>
<p>
<add resp="ed">5.1</add> Ex fabricatis tam copiosis necessario commercium tam externum quam
internum resultat; commercium ipsorum maximum est in Hispania, ab illis coemunt vinum, lanam,
ferrum et poma citri; vendunt ibi fabricata sua omnis generis. <add resp="ed">2</add> Frequentes
sunt Belgicae naves in Portugallia, hic vendunt aeque aromata sua et artefacta omnis generis,
emunt vinum et fructus. <add resp="ed">3</add> In Francia praeter pisces et aromata vix aliquid
vendunt, emunt vinum, salem, vitra et pro parte papyrum; in Anglia utut portus ingredi non
audeant, tamen commercium magnum cum illis habent; Scotiam enim et Hyberniam ingredi audent,
emunt lanam, stannum et plumbum; lanae Anglicanae exportatio furtiva plerumque est.
<add resp="ed">4</add> Cum Belgio Austriaco et toto Imperio florens commercium habent per Rhenum;
in partibus septemtrionalibus, Russia, Svecia, Norvegia, Dania, aeque floret commercium; sic
ferrum, cuprum in Svecia emunt; in Norvegia ligna et pisces; in Dania legumina, pelles; in
Polonia cerum, mel et frumentum; distrahunt ubique artefacta sua et aromata. <add resp="ed">5</add>
Ex Italia vina, olea, amigdala, ficus <abbr>etc.</abbr> coemunt; in partibus orientalibus maris
Mediterranei aeque florent; sic Smirnae, per universam Greciam, Aegyptum, per insulas
Archipelagi, Alexandriae <abbr>etc.</abbr> coemunt gossipium, thus, lanam <abbr>etc</abbr>; hoc </p>
<milestone unit="page" n="2-172"/>
<p>commercium regitur per commissionem seu societatem Levantinam, unicuique tamen liberum est
in his partibus commercium exercere soluta certa taxa; per Africam, Americam aeque commercium
exercent; in Africa coemunt nigrites, aurum, pelles, aromata, ebur, venduntque aromata sua et
artefacta. <add resp="ed">6</add> In America exiguum quidem habent commercium, non tamen
contemnendum caffee, sacharum, gossipium, cacao et tabacam evehunt ex America; commercium
tamen furtivum habent etiam cum coloniis aliarum gentium, in quo exercitatissimi sunt. -
<add resp="ed">7</add> In Asia aeque florentissimum commercium habent non obstantibus impedimentis
per alias gentes positis. <add resp="ed">8</add> Sic cum Iaponensibus illi solent habere commercium
ceteris Europeis exclusis, et cum ceteris quoque Indiarum orientalium gentibus; omne hoc
commercium exercet societas commercialis; cogebantur enim Belgae statim initio reipublicae se
consociare ad superanda omnia impedimenta quae Hispani, Portugallique ipsis objiciebant in hoc
commercio; enatis autem pluribus societatibus cum sibi ipsi impedimento essent perque
concursum pretium mercium ipsi adaugerent, hic societates hae minores conjunctae sunt in unam
magnam anno '602--o privilegioque firmata est; fundus huius societatis fuit antea 6 million et
600 000 fl., sed tardius reductus est ad 6 milliones 441 000 fl. qui fundus in 2147 accias
divisus est, proin quaevis accia ex 3000 fl. constat; haec societas, uti scimus, amplissimas
possessiones habet et integra regna, intuitu quarum provinciarum societas omnia jura
majestatica exercet; dependet tamen societas tota a statibus generalibus, omnia enim ex
privilegio habent; societas haec in partibus provinciarum suarum 12 000 regulatae militiae
habent, belli vero tempore duplicatur et triplicatur etiam, si necesse sit; praeterea 100
naves bellicas habent quae armantur tormentis a 20 usque 60; tota societas divisa est in 6
cameras, nempe Amsterodamensis, Midelburgensis, Delfensis, Rhaeterodamensis, Harlemensis et
Encusiensis, singula camera habet suum praefectum, qui eliguntur plerumque ex iis qui plurimas
accias possident. <add resp="ed">9</add> Sex istae camerae subordinantur collegio 17 virorum qui ex
singula camera eliguntur; sic Amsterodamensis eligit 8 membra, Midelburgensis 4, reliquae
camerae singulae seorsim 1; decimus septimus alternatim a minoribus eligitur cameris.
<add resp="ed">10</add> Omni anno ter congregatur hoc collegium alternatim Amsterodami et
Midelbourgi. <add resp="ed">11</add> Datur etiam collegium 10--virale quod instar </p>
<milestone unit="page" n="2-174"/>
<p>cancellariae magni collegii habetur, nam hoc executioni dare solet decreta collegii 17
virorum; ipse vicarius sessionem et reditus habet ex hac societate.</p>
<p>
<add resp="ed">6.1</add> Duo sunt distincti gubernatores, in civilibus supremus gubernator
residet Iava insula in urbe Batavia; hic est supremus gubernator et admiralis totius classis
socialis; confertur ista dignitas in annos 5, quia hi homines habent oportunitatem divitias
comparandi; ut ergo etiam alter hoc favore gaudeat, conferunt tantum in 5 annos; dein etiam ne
usurpatio fiat dignitatum. <add resp="ed">2</add> Post gubernatorem est director generalis qui
summa potestate in negotiis mercaturae gaudet; praeter hunc habentur directores commercii
particulares, qui in partibus dirigunt et referre debent ad generalem directorum.
<add resp="ed">3</add> Habetur praeter hos consilium status Bataviae residens, quod ex 14 membris
constat, quod exsequitur decisa Europae.</p>
<p>
<add resp="ed">7.1</add> Habetur etiam collegium justitiae in quo processus revidentur; hoc
collegium ex 8 ordinariis constat viris; portus, urbes rursus habent suos gubernatores, qui
subsunt consilio status. <add resp="ed">2</add> Opes huius societatis sunt amplae in commercio;
juxta pretium emptionis aestimatae sunt merces invectae ad 360 milliones, quae ab origine
societatis invectae sunt; 1260 milliones lucrati sunt; anno 1672. lucrum ad 10 milliones
aestimatum est, modo vero ad 3 aureorum milliones aestimatur lucrum quotannis.
<add resp="ed">3</add> Habet societas suas 35 vel 40 naves commerciales, quae diversis anni
temporibus expediuntur; modo tamen male geri negotia socialia fertur, large agi cum pecuniis
socialibus.</p>
<p>
<add resp="ed">8.1</add> Alia est societas occidentalis Indica, quae in America et Africa
commercium exercet; haec societas anno '621. coaluit et fundus eius ad 7 milliones et 200 000
aestimatur; haec societas '628. classem argentariam Hispanicam intercepit, quae ad 11
milliones aestimabatur; haec tamen societas anno '674. cassata est, ob exortas turbas anno
tamen '675. nova societas fundata est, quae hodie adhuc viget, sed rursus in turbis existit.</p>
<p>
<add resp="ed">9.1</add> Omne commercium Bellgicum facilitat Banco Amsterodamense quod '609.
erectum est; communiter pecuniae in hac mensa argentaria existentes ad 400 milliones
existimantur; hic ergo pecuniae privatorum sub cura publica existunt pro commercii
facilitatione; apochae seu chartae huius banco per totam Europam circulant, et quidem sub
maxima fide, quia quaevis charta habet suam pecuniam repraesentatam in banco.</p>
<milestone unit="page" n="2-176"/>
<p>
<add resp="ed">10.1</add> Belgae pro commercio promovente in omnibus mundi partibus habent suos
portus, factores, procuratores et emporia; Amsterodamum est sedes totius commercii, bilanx
commercii tam numerica, quam utilitatis summa est in Belgio; pannus, tela, aromata et pisces
sunt praecipuae rubricae commercii Belgici; quaevis natio libenter commercium exercet cum
Belgis, quia Belga nunquam ad credit accipit, sed potius anticipat pecunias; magnam etiam
facilitatem in eo habent, quod omnes Europeae aulae sint debitores Belgarum ob ingentem vim
pecuniarum praesentium. <add resp="ed">2</add> Per cambium aeque ingens emolumentum habent
Belgae.</p>
</div>
<div>
<head>§ 9</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Belgae triplicem monetam habent, florenum, grossum (Stübar) et nummum
(Pfening) florenus in 20 Stübar dividitur, grossus in 16 denarios; in negotiis tamen
aerarialibus tantum 18 denarios valet grossus; in negotiis aerarialibus locum habet etiam
norma Flandrica, seu Belgii Austriaci moneta, nempe Libra Flandrica, quae 20 solidos valet, et
unus solidus (Schilling) valet 12 grossos. <add resp="ed">2</add> Florenus Holandicus valet 48
denarios nostros, et grossus 4 denarios nostros; aureus valet 4 florenorum et 26 denarios.
<add resp="ed">3</add> Aureae monetae sunt hae: Rieders – haec moneta 1749. invaluit, valet 14
Holl. florenos; haec moneta habetur etiam in dimidio. <add resp="ed">4</add> Cuduntur aurei
Hollandici, qui valent 5 florenos et 5 Stübar. <add resp="ed">5</add> Argenteae monetae sunt
multiplices: Ducaton valet 63 Stübar. <add resp="ed">6</add> Cuditur dein moneta 3 florenorum
nomine Guilelmi 3-tii, 60 Stübar valens. <add resp="ed">7</add> Cuduntur Dalders seu Taller, valet
1 f. et 10 Stübar. <add resp="ed">8</add> Sunt etiam Ricks-Dalders (Reichstaller), valet 50
grossos. <add resp="ed">9</add> Cuduntur etiam in dimidio valore, etiam in quadrante valoris.
<add resp="ed">10</add> Cuduntur Albertstaller vel Kreuztaller, valent 50 Stüber.
<add resp="ed">11</add> Löwentaller = 42 grossis; Kronentaller = 2 florenis; Gestampelte Goldgulden
= 28 grossis. <add resp="ed">12</add> Cuduntur etiam in dimidio valore: Ungestampelte Goldgulden =
26 grossis; Gulden = 20 grossis; Halben Gulden = 10 grossis; 1/4 Gulden 5 grossis; Gestampelte
Schillinge = 6 grossis; dimidii in valore 3 grossis; Ungestampelte Schilling = 5 gr. et 1/2;
Dübeljat = 2 grossis; Stüber 16 - 12 grossis. <add resp="ed">13</add> Monetam exteram secundum
internum valorem recipiunt Belgae. <add resp="ed">14</add> In ipso Belgio valor monetarum idem est
in omnibus provinciis, officina monetaria Hagae </p>
<milestone unit="page" n="2-178"/>
<p>comitum est, constat hoc officium ex Generali Müntz minister, item generali inspectore
monetarum, 3 consiliariis et uno secretario; individua huius collegii nominant status
generales; hoc collegium invigilat monetis omnium provinciarum, cognoscit causas controversas.
<add resp="ed">15</add> Ob favens commercium non est necesse in Belgio evectionem pecuniarum
procurare prouti in Hungaria fit incassum. <add resp="ed">16</add> Belgae tot et tam varias monetas
argenteas cudunt pro indole et genio populorum [cum] quibuscum commercium habent, non vero
suae necessitatis causa, quo enim magis accedit moneta sua ad monetam alterius gentis, eo
libentius suscipiat alia natio illam speciem pecuniae, proin eo libentius cum Belgis
commercium habebit, et potius aliquanto leniori pretio dabit Belgae quam alteri, qui magis
diversam pecuniam dabit ipsi. <add resp="ed">17</add> Sic in favorem commercii Portugallici
cuduntur aurei Portugallici; pro Germania tota et regnis septentrionalibus, utuntur aureis
Hollandicis; imperialibus Albertinis utuntur in Dania, Suecia et Russia; Leoninis imperialibus
utuntur in partibus Levantinis, Turcicis Ducatons in Asia orientali utuntur.</p>
</div>
<div>
<head>§ 10 De negotio religionis</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Scimus negotia religionis non ultimam causam esse cui existentiam et
consistentiam huius reipublicae adtribuamus; ab eo statim tempore summa libertas religionis et
conscientiae inducta est, sicque diversissimae religiones enatae.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Anno '579. in foedere Utrajectensi actum quoque est de negotiis
religionis, decisum quoque est cuique provinciae integrum esse cuique adhaerere
<add type="con" resp="ed">religioni</add>, frequentissimi tamen reformatae religioni se addixerunt.
<add resp="ed">2</add> Haec res ergo ansam dedit ut statuerent Belgae praeter reformatam nulli
religioni liberum exercitium tribui debere; commigrarunt tamen ad Belgium evangelici, Iudaei,
anabaptistae, chatolici, Graeci, quae religiones omnes toleratae evaserunt; ab hac tamen sua
tolerantia erga advenas desciverunt, cum de reformatis suae nationis ageretur, </p>
<milestone unit="page" n="2-180"/>
<p>persequebantur enim se invicem propter contrarias sententias in materia gratiae, quae in
universitatibus locum suum habebant. <add resp="ed">3</add> Scimus quod doctrinae Arminii
adhaeserint omnes eruditi et nobiles, Gomaristis vero clerus et plebs una cum Mauritio
vicario; aperta ergo seditio et rebellio enata est multique Arminiani sanguine suo
confirmarunt sententias suas; hae turbae usque '619. perdurarunt, quo in synodo Arminiani
oppressi sunt. <add resp="ed">4</add> Non tamen illico statuta synodi recepta sunt, sed primo 1651.
in conventu statum generalium canones et decisa synodus Dorderacensis recepta et civitate
donata sunt, ab eo ergo tempore dominans religio est dominans <add>!</add>, ceterae vero
omnes, qualescumque sint, sunt toleratae; et ad munera eminentiora reipublicae nemo
admittitur, nisi reformatae religionis.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Ab hierarchia ecclesiastica omni abhorrent Belgae, solos praesbyteros,
seniores et diaconos recognoscit; quaevis ecclesia particularis habet suos praedicatores,
diaconos et seniores. <add resp="ed">2</add> Quavis hebdomada seniores et praesbyteri congregantur
et determinant ea, quae ad regimen illius ecclesiae spectat. <add resp="ed">3</add> Numerus plurium
ecclesiarum ad semel congregatarum vocantur classis; quaevis ecclesia ad classem mittit unum
seniorem et praesbyterum, haec classis regimen gerit sui districtus; celebrantur classes
minimum ter quotannis; si classes integrae provinciae conveniant, habentur synodus generalis
illius provinciae; ad synodum provincialem singulae classes 2 vel 3 praedicatores et totidem
seniores mittunt. <add resp="ed">4</add> Habentur in tota republica 9 synodus provinciales; in
Hollandia duo synodus habentur, reliquae unam formant, Trencia provincia ultimam.
<add resp="ed">5</add> Classes in 9 synodibus sunt 53, praedicatorum numerus ad 1572 capita; si
omnes 9 synodus conveniant, habetur synodus nationalis generalis, in qua negotia omnia fidei
et ipsa dogmata deciduntur; unica fuit '618-19. anno synodus nationalis Dorderacensis.
<add resp="ed">6</add> Haec regiminis ecclesiastici ratio nulla lege definita fuit, sed solummodo
consuetudine invaluit; reformati, qui non secundum Dorderacensis synodus decreta vivunt,
distinctam ecclesiam formant, et sunt tantum tolerati; tales sunt copiosi Valones, Galli.
<add resp="ed">7</add> Belgae habent etiam in aliis mundi partibus suos praedicatores,
missionarios, ecclesias et synodus; sic in America 9 habentur ecclesiae, in India 46
ecclesias.</p>
<milestone unit="page" n="2-182"/>
</div>
<div>
<head>§ 11 De educatione et scientiis</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Modus educandi in Belgio partim privatus, partim publicus est; circa
correctionem petulantis juventutis viget peculiaris modus in aedibus correctoriis; haec tamen
correctio fit circa omnem prostitutionem; nam feruntur in peregrinatione exsistere; in his
aedibus instituitur in scientiis, praesertim in geographia, et cognitione illarum provinciarum
ad quas peregrinasse spargeretur. <add resp="ed">2</add> Belgae ad culturam litterarum omnem
possident proclivitatem neque desunt media et incitamenta apud ipsos, et reipsa plurimos
eruditos huius gentis habemus, in omni scientiarum genere insignes; cultura tamen litterarum
non est communis Belgis, maxima enim pars lucrosis artibus operam impendunt, commercio,
piscationi, agriculturae et fabricis. <add resp="ed">3</add> Copiosa habentur instituta litteraria
pro elementis scientiarum; in omni fere pago habentur scholae, in urbibus habentur gymnasia et
grammaticales scholae; neque universitates desunt, sic Lugduni est celeberrima, hanc sequitur
Franequerensis, Groningensis, Utrajectensis et Hartevicensis. <add resp="ed">4</add> Singulae
universitates habent suos amplissimos fundos; institutum universitatum harum idem est quod in
Germania protestantium; solvuntur lectiones ab auditoribus, liberum est unicuique qui viribus
suis fidit materiam quamcumque tradere, quod institutum aemulationem quidem progignit inter
professores, sed et mater multorum malorum est. <add resp="ed">5</add> Habentur etiam societates
eruditae ab anno 52. huius saeculi in Belgio, Harlemi celeberrima earum residet; ad exemplum
huius in diversis urbibus exsurrexerunt aliae quoque societates, sic Lugduni, Lissingae,
Amsterodami et Roterodami.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Studium theologicum insigniter elaboratum habetur in Belgio, sed juxta
doctrinam reformatam. <add resp="ed">2</add> Diu tamen turbis theologicis distinebantur Belgae, uti
scimus, donec ad hunc florem pervenisset. <add resp="ed">3</add> Ius iurisque prudentia plurimum
Belgis debet per Grotium, de jure tamen publico suo minime sunt soliciti. <add resp="ed">4</add> In
medica magnopere excellunt Belgae lucem <milestone unit="page" n="2-184"/> praeferente Boeravio, Hallero,
Merzio, Zvitten defunctus; maxime tamen inclaruerunt in botania, chimia, et anatomia.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Speculativis philosophiae partibus non delectantur, sed practicis, uti
physica experimentali, philologia (studio linguarum), artem etiam criticam; quod ad artes
liberales adtinet, sic in architectura magnos progressus fecerunt, non tamen Gallos et Anglos
superant; sculptura aeque non est in maximo flore; in pictura tamen maximum gradum
perfectionis adepti sunt cum Italis. <add resp="ed">2</add> In calcographia (Kupferststecherei)
Belgae jam magistri erant, cum aliae gentes nec manum adjecisset huic arti. <add resp="ed">3</add>
In arte fusoria, praecipue litteras, excellunt Belgae; inventionem typographiae Belgae
adscribunt Laurentio Costa, Germani vero Ioanni Guttenberg; summi artifices sunt Belgae in
conficiendis mappis geographicis.</p>
</div>
<div>
<head>§ 12 De collegiis publicis</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Summum totius Belgii collegium sunt status universales; cum tamen status
universales difficulter convenire possint, eorum loco conveniunt status generales; hoc
collegium ergo nomine delegato exercet jura. <add resp="ed">2</add> Tertium collegium est collegium
status (der Rath von Staaten), hoc coalescit ex 12 deputatis foederatarum provinciarum,
confertur munus hoc ordinarie ad 3 annos; etiam vicarius sedem habet in hoc collegio, adest
generalis aerarii praefectus, generalis perceptor, et secretarius consilii status; his
consiliariis tribuitur titulus nobiles et potentes (Edle und Vermögende Herren); praeses
ordinarius numquam habetur, sed per 12 deputatos per </p>
<milestone unit="page" n="2-186"/>
<p>turnum pergit praesidium; suffragia obtinent virilia, non curiata. <add resp="ed">3</add> Hoc
consilium expedit et exsecutioni dat decreta statum generalium; curam etiam quadam tenus gerit
copiarum hoc consilium, nempe procuratione materialium, exsolutionem stipendiorum,
conscriptionem militiae. <add resp="ed">4</add> Quartum collegium est generalis camera rationaria;
haec camera ad facilitandum consilium status erectum <add>!</add> est; coalescit ex 14
consiliariis, praecipuum munus eorum est revisio calculorum, praetensionum, et expensarum
cassae generalis, revident etiam rationes generalis perceptoris, erogationesque curat
<add>!</add> militiae et classis. <add resp="ed">5</add> Haec sunt generalia collegia; similia
his in omni provincia reperiuntur, quae negotia particularia uniuscuisque provinciae regunt et
dirigunt; quaevis urbs summum magistratum aeque habet; negotia socialia mercatorum, quae
societatibus maioribus non subsunt, reguntur per magistratus urbanos.</p>
</div>
<div>
<head>§ 13 De ratione status</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Provinciae Belgicae certe omnem gradum felicitatis adtigerunt
possibilem, hinc patet constitutionem et nexum earum optimum esse debere, ratio ergo status
suadet ut haec constitutio ultroque conservetur; dein ut aequalitas inter omnes provincias
conservetur; cavendum est ne vicarius potestatem suam nimis extendat et augeat; ne regiminis
formae singularum provinciarum degenerent. <add resp="ed">2</add> Admittendum non est ne factiones
aut una aut alia penitus obprimatur, neque seu in monarchia, seu anarchia degeneret.
<add resp="ed">3</add> Ratio status poscit etiam ut respublica guarantia utatur aliarum gentium ad
conservandam constitutionem suam, prouti reipsa Magna Brittannia et Borussia garantirisavit
eorum constitutionem, praecipue circa constitutionem vicarialem.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Necesse est semper adesse vim brachiumque internum per quod securitas
interna conservari possit. <add resp="ed">2</add> Tolerantia religionis manu teneri debet ex
ratione status, sicque omnis partialitas et odium mutuum praecaveri; omni curandum erit studio
ne industria civium deficiat, haec enim fuit et erit semper fons omnium divitiarum Belgicarum;
luxus prodigalitasque modo invalescens praecaveatur et impediatur. <add resp="ed">3</add> Luxus,
<milestone unit="page" n="2-188"/>uti scimus, utilis est civitati si intra certos limites permaneat, sed si in
vitium degeneret impedimentumque industriae fiat, tunc impediendus erit. <add resp="ed">4</add>
Omnes dissensiones inter diversas civium classes circa finem ultimum suum, nempe felicitatem
suam, non toleretur. <add resp="ed">5</add> Circa media ad hanc felicitatem semper adesse debebunt
dissensiones, ob factiones, dummodo circa finem non sint; hoc fiet per instillatum amorem
patriae et enthusiasmum libertatis. <add resp="ed">6</add> Negotiorum administrationi non raro mora
obest, ob consensum longiorem jusque exsequendi divisum. <add resp="ed">7</add> Navigatio,
piscatio, quantum fieri potest, ad pristinum reducatur statum; vitia domestica fabricarum
exquirantur, et meliorentur; financiae melior ratio habetur <add type="con" resp="ed">habeatur</add>; onera
publica imminuatur, quantum fieri potest, ne cives in tantum graventur.</p>
<!-- FALI PARAGRAF!! -->
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Nexus hic provinciarum pridem per vicinas gentes Hispanos Gallos eversus
fuisset, nisi restitissent viriliterque suam constitutionem defendere potuissent; ratio ergo
status suadet ut tam campestris quam navalis semper adsit militia, qua respublica partam sibi
jam auctoritatem conservet contraque exteros defendat; <add resp="ed">3.2</add> inania bella
declinanda sunt, haec enim onera publica augent, hinc cum vicinis gentibus pacem colant,
foedera, tractatus commerciales ineant. </p>
<milestone unit="page" n="2-192"/>
</div>
</div>
<div>
<head>Statistica practica Hispaniae</head>
<div>
<head>§ 1 De territorio Hispaniae</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Limites Hispaniae sunt a septentrione montes Pyraenei, ad occidentem
oceanus Atlanticus et Portugallia, ad meridiem fretum Herculeum, ad orientem mare meridionale
et montes Piraenei <add>!</add>; situs est intra 9 et 22 longitudinis et 1 et 9
latitudinis, superficies ergo complectitur 80050 milliaria. <add resp="ed">2</add> Ad septentrionem
est frigidum et humidum, ad meridiem calidum et humidum, in meditullio aestuosum et siccum;
aer ergo siccus est aestuosusque, hiems adeo est mitis ut campi florescant. <add resp="ed">3</add>
Montes in Hispania non desunt; tria cornua montium Pyrenaeorum se extendunt per totam
Hispaniam; non desunt fluvii quam plurimi; Tagus, Durius, Nimius, Anas, Boetis et Iberis, hi
fluvii omnes navigationi opportuni essent, sed saxis scatent plurimi.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Fertilitas Hispaniae praedicata fuit per Romanos jam, hodie tamen non
adeo fertilis est; habentur tamen equi, sed non copiosi; muli copiosi, jam Ferdinandus
Catolicus prohibuit usum mulorum exceptis feminis et sacerdotibus, ut sic equorum cultura
promoveatur; oves habentur copiosissimi, ob lanam elegantissimam; habentur ferae bestiae omnis
generis, volatilia, et pisces omnis generis. <add resp="ed">2</add> Poma aurea, citrina,
granatensia, ficus, amygdala in copia, oleum, olivas, vinum, uvas passas; adest serici quoque
cultura magna; sic '767. in Valentia 11 500 centenarii sunt collecti serici, in Murcia 4000
centenarii, in Aragonia 1700, in Granada 1000; etiam avena, hordeum, triticum, sacarum
progeneratur, rochus, et orysa. <add resp="ed">3</add> In regno minerali habent cuprum, ferrum,
stannum, plumbum et mercurum; cynabarum, lapidem lasuli, alumen, crystallum, et magnatem;
<milestone unit="page" n="2-194"/> non desunt etiam lapicidinae, pro aedibus, sal tantum coctus habetur.
<add resp="ed">4</add> Defectum patiuntur equorum, setigerorum, omnium pecorum cornutorum,
quandoque etiam piscium ob nimiam consumptionem; item auri et argenti; detecta enim America
neglexerunt suas fodinas; defectum patiuntur tritici.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Dividitur monarchia in territorium metropolitanum et subjectum;
coalescit tota Hispania metropolitana ex 2 regnis, Castiliae et Arragoniae, quae regna in 18
provincias dividuntur. <add resp="ed">2</add> Sunt hae: ad Castiliam pertinent 9 provinciae; hae:
Castilia vetus, quae Toletanum regnum dicebatur; 2. Castilia nova; 3. Legio; 4. Navarra; 5.
Granata; 6. Gallitia; 7. Sevilia; 8. Corduba; 9. Murcia; dein ex principatu Asturiae adsunt
provinciae minores: Extremadura, Quibbusgoa et Alada, et dominium Piscaja. <add resp="ed">3</add>
Ad Arragoniam pertinet Arragonia; 2. Valentia; 3. insula Majorica cum suis insulis;
principatus Catalauniae. <add resp="ed">4</add> In his 18 provinciis numeratur 1500 urbes, quarum
maiores Ciudares <add>!</add> vocatur et sunt eae, in quibus vel reguli residebant olim,
vel archiepiscopi vel episcopi vel ordinis equestris; ceteras villas compellant.</p>
<p>
<add resp="ed">4.1</add> Ditiones subjectae habentur in omnibus 3 mundi partibus.
<add resp="ed">2</add> In Africa septentrionali habent Ceutam, Melillam, Massalquivir et Oran cum
territoriis suis, quae tamen Hispanis lucrum non ferunt. <add resp="ed">3</add> Ad Hispaniam
pertinet etiam Canariae insulae ex quibus mel, ceram, sacharum, triticum, pelles et vinum
speciosum habent. <add resp="ed">4</add> In Indiis orientalibus habent insulas aliquas, Marianas,
Philippinas; in America septentrionali habent antiquum regnum Mexicanum, item novum regnum
Mexicanum, Californiam; in meridionali habent Terram firmam, provinciam Quitto, regnum
Peruvianum, provinciam Chilensem, Tuccomanniam, Patagoniam et Paraguariam; etiam Terra
Magelanica, nec non insulae Antillae, Cuba et Porto Rio, nec non insula S. Domingo, etiam
Caraindicae quaedam insulae. <add resp="ed">5</add> Ditiones hae summe utiles sunt Hispanis;
copiosum aurum, argentum, cuprum, stannum <milestone unit="page" n="2-196"/> ex his provinciis habent, quandam
tincturae speciem cochenil, cacao, vanilia, sacharum, tabacca, pelles animalium, gossipium,
cera et mel, ligna Brasiliana, indigo, variae species farmaceuticae. <add resp="ed">6</add>
Incolarum exiguus est numerus his provinciis; sunt autem duplices incolae, liberi et servi,
seu Hispani et Americani; omnes hae ditiones in 3 regna dividuntur, nempe Mexicanum,
Peruvianum et Granada nova, in quibus gubernator residet, sunt independentes inter se; vivunt
autem homines hi in statu strictissimo subjectionis.</p>
</div>
<div>
<head>§ 2 De incolis.</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Hispania Europea prius populosissima fuit, hodie tamen totus numerus
populi ad 7 500 000 hominum aestimatur; anno '757. repertus fuit numerus 10 000 000 hominum.
<add resp="ed">2</add> Causa exiguae impopulationis plerumque in bellis copiosis, emigrationibus in
America, relegatio Judaeorum, Maurorum, inquisitio sacra; huc pertinet monachorum utriusque
sexus ingens copia, onerum publicorum gravitas, nativa feminarum sterilitas; 30 enim anno
aetatis jam steriles fiunt feminae; concubinatus et coelibatus etiam plurimum faciunt.
<add resp="ed">3</add> Hispani statura corporis sunt mediocres, staturae bonae, color corporis
fuscus, ex ore fatentur plerumque; indoles animis diversa est pro diversitate nationum ex
quibus descendunt, temperamentum colerico-melancolicum; hinc solitarii sunt, taciturnique
diffidentesque inter se sunt ob vigilantiam sacrae inquisitionis. <add resp="ed">4</add> Nulla ergo
obtinet socialitas apud hanc gentem, hinc animi anxietas, delirium, hinc nullibi tot stultorum
ergastula habentur, quam in Hispania. <add resp="ed">5</add> Virtutes eorum sunt: fortitudo et
constantia, fidelitas, magnanimitas, temperantia, in promissis explendis promptitudo.
<add resp="ed">6</add> Victus Hispanorum generatim tenuis est, consistit in lacte ovili, lactuca,
caepis et pomis diversis, et ex hoc etiam milites eorum laudantur, cum inediam perferre
valeant; temperantia in potu est generalis in Hispania, adeo ut is, qui potus deprehensus est,
numquam ad officia publica applicetur; vituperatur in ipsis ambitio, superbia <milestone unit="page" n="2-198"/>
intollerabilis, pugiones constanter deferunt, etiam vilissimi eorum, ex hoc fastu abominantur
viliora opificia; vilissimus sibi appropriat titulum Don; tenaces sunt vestium, morum et
consuetudinum, omnes se ad normam regis vestiunt; pileus decussatus, pallium, pugio in latere,
sica et oculare in sacco quivis Hispanus habet <add>!</add>. <add resp="ed">7</add> Iactantia
et ostentatio magna est Hispanorum, mutationem faciunt in nominibus baptismalibus si ipsis non
placeat antiquum, titulos vastissimos habent prouti rex ipsorum; avaritia et iracundia
vituperatur non inmerito in Hispanis, nec non crudelitas et simulatio; exteros contemnunt ob
rationalismum, Gallos minime ferunt, utut regem Gallum habeant, ob disparitatem morum et
graves afflictiones, quas a Gallis perferebant. <add resp="ed">8</add> Notatur etiam intemperantia
in passionibus, praecipue in amore; selotipia summa est Hispanorum; feminarum sors non est
optima, custodiuntur arctissime per viros suos.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Lingua Hispanica ex variis coorta est linguis, ex Latina, Germana et
Celtica, pro parte etiam ex Arabica; lingua haec bene exculta est jam ab aliquot saeculis;
gravis est lingua et energica; purissima viget in Castilia; linguam suam optimam et
antiquissimam reputant Hispani, in non nullis tamen partibus inamoena dialectus viget, prout
in Piscaja Quibbusgoa; monticolae tamen Piscajae diversam habent linguam, quae antiqua Celtica
reputatur esse.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Inter diversos status et classes civium nulla proportio habetur in
Hispania; plurimi enim ibi monachi, multi nobiles, pauci agricolae, paucissimi opifices
reperiuntur. <add resp="ed">2</add> Factiones politicae nullae sunt in Hispania, subjectio enim est
summa, monarchia illimitata.</p>
</div>
<div>
<head>§ 3 De legibus fundamentalibus.</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Scimus regnum Hispaniae ex diversissimis coaluisse regnis quae omnia
suas leges distinctas habebant; sensim tamen Castilianae leges sunt factae universales.
<add resp="ed">2</add> Tales sunt leges de indivisibilitate regni Castiliani, 2--a de jure
primogeniturae in successione; anno '252. sunt hae leges latae, quae omni tempore confirmatae
sunt. <add resp="ed">3</add> Carolus 5. et Phylippus 2. ad universam extenderunt Hispaniam has
leges, virtute harum legum tota monarchia est haereditaria pro utroque sexu, imprimis succedit </p>
<milestone unit="page" n="2-200"/>
<p>primogenitus cum suis descendentibus et repraesentantibus, in defectu marium succedunt
feminae, et hae excludunt fratres suorum genitorum. <add resp="ed">4</add> Phylippus 5. rex
Hispaniae primus induxit ordinem successionis mixtum abolito cognatico, nempe ut omnes prius
mares succedant, dein exstinctis omnibus primo feminae.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Carolus 3. anno '776. decrevit ut si filii regum ducant uxorem statui
suo non competentem, eius descendentes ex hac femina successionis capaces non sint; reliqua
circa successionem dependent ab arbitrio regum; annus 14 defixus est pro maiorennitate; rex
vel status determinat tutorem vel curatorem; coronatio apud Hispanos locum non habet jam a
saeculis, ob tributa, quae pontifici solvi debebant intuitu Arragoniae, et ob subjectionis
homagium, quod praestabant pontificibus; sic 1204. Petrus rex Arragoniae ab Innocentio Romae
coronatus est, eique votum subjectionis deposuit, tributumque 250 massae †ritiae† adpromisit;
ob haec onera ergo posteriores reges abstinuerunt coronatione.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Regiminis forma hodie est monarchia absoluta, utut prius limitata
fuerit; regno Arragonico relicta tamen est praerogativa quod proprios habeat gubernatores,
Phylippus tamen 2. exstinxit ceteras eius praerogativas; hoc saeculo Phylippus 5. etiam
gubernium eius exstinxit Arragoniaeque gubernium Castiliae subjecit, cum Arragonia favisset
Carolo 6--o et domi Austriacae in bello successionali, et ab eo tempore omnes provinciae sunt
sibi incorporatae et monarchice gubernantur.</p>
<p>
<add resp="ed">4.1</add> Status publici sunt 4: clerus, proceres, ordines equestres, et urbium
deputati; status hi prius celebrarunt suas Iuntas de Las Cortas generales, hi tamen status
extra usum venerunt. <add resp="ed">2</add> Status Arragoniae erant 3: clerus, proceres et urbes.</p>
<p>
<add resp="ed">5.1</add> Olim unica erat classis nobilitatis, qui Riccos hombres, Reiche Leute,
dicebantur; tardius dividebatur in duces, comites, marchiones et vicecomites, hi generatim
barones regni dicebantur, et hi omnes Sennores dicebantur, et praedicatum a praediis suis
habent, et hinc etiam Titulos vel Titulados dicuntur, seu homines titulis utentes, bona
ipsorum plerumque sub maioratu sunt. <add resp="ed">2</add> Inferioris ordinis nobiles sunt 3:
gavaleros, seu equites, </p>
<milestone unit="page" n="2-202"/>
<p>2. escuderos seu scutum gerentes. 3. hydalros <add>!</add>. <add resp="ed">3</add> Inter
ipsos proceres habetur peculiaris eminentior classis, qui grandes Hispaniae dicuntur, haec
praerogativa per regem tribuitur familiae ob merita sua, et tunc is, qui maioratum tenet, est
grand. <add resp="ed">4</add> Fit haec electio per formam rescripti, in quo rex talem Vetter
apellat, hi viri in functionibus publicis adstant regi et quidem apposito petaso, primique
regem sequuntur, hi paribus Franciae, Angliae et electoribus imperii comparantur.
<add resp="ed">5</add> Rex Hispaniae juribus monarchae illimitate utitur in omnibus; stirps regnans
jure hereditario possidet thronum, utitur titulis conspicuis tota familia, nullibi gentium
tantus fastus ac hic. <add resp="ed">6</add> Non nulli Castiliae principes, uti Ferdinandus 1,
Alfonsus 6, 7, 8. se imperatores dicebant; regis Hispaniae titulus est amplissimus omnium;
minimus titulus eis est: Rex Hispaniarum Chatolicus, in publicis negotiis cum exteris se
subscribit cum nomine baptismali, domi se subscribit Ego Rex. Primogenitus dicitur Princeps
Asturiae, qui tamen non nascitur, sed creatur per regem, ceteri regis filii et filiae Infant
Von Spanien compellantur; Hispani regi suo primum locum tribuunt in Europa.</p>
<p>
<add resp="ed">6.1</add> Insigne regis Hispaniarum est divisum in areas 4; prima area rursus in 4
areas divisa est; in 1--a et 4--a conspicitur castellum aureum cum 3 turribus in campo rubro,
ut Castiliae scutum. In 3. et 2. area habetur ruber coronatus leo in cubo argenteo, ut
Legionis insigne; in medio 4 linearum areae aede pomum Granatense fissum bifariam, ut regni
Granatensis insigne, in campo argenteo. <add resp="ed">2</add> In quadratura maiori 2--a
perpendicularis adest divisio, in dextra adsunt 4 pali rubri in campo aureo, in sinistra est
scutum Siciliae; in superiori et inferiori areola adsunt 4 rubri pali, in duabus lateralibus
adest <milestone unit="page" n="2-204"/> aquila nigra in campo argenteo. <add resp="ed">3</add> In 3--a area
horizontalis adest divisio, superius est fascia argentea in campo rubro, ut insigne Asturiae,
alia pars est aureis lineis quinquies dextrorsum fissa et rubro limbo circumdata, et est
antiquum Burgundiae scutum. <add resp="ed">4</add> In 4--a adest horizontalis divisio, in superiore
est scutum caeruleum aureis liliis persparsum et albo limbo circumseptum, in inferiore est
aureus leo in campo nigro; in medio habetur scutum corcurale, quo exhibetur scutum stirpis
Antegavensis, nempe 3 lilia in campo caeruleo cum rubra periferia; universum scutum cingit
catena aurei velleris cum exuviis agni; telamones sunt duo leones. <add resp="ed">5</add> Hoc ergo
est insigne majus; praeter hoc habetur minus, in quo tantum Legionis, Castiliae, et stirpis
Antegavensis adest scutum.</p>
<p>
<add resp="ed">7.1</add> Archiofficiales in effectu quidem cesserunt, eorum tamen supersunt
nomina. <add resp="ed">2</add> Cancellarius magnus, penes hunc erat maxima potestas; connetabilis
seu comes stabuli; admiralis regni. <add resp="ed">3</add> Aulae officiales sunt: magnus
elemosinarius, supremus aulae praefectus, camerariorum magister, stabulis praefectus,
falconariorum magister et venatorum magister.</p>
<p>
<add resp="ed">8.1</add> Inter ordines Hispaniae eminet ordo Aurei Velleris (vom goldenem
Fliess); hunc ordinem anno 1431. in Flandriae urbe Bruga fundavit Phylippus Bonus; jura haec
Bourgundica pervenerunt per matrimonium, uti scimus, ad domum Austriacam, nempe Carolum 5.
regem Hispaniae, proin etiam ordo hic ad Hispaniam translatus est; exstincta domo Austriaca in
Hispania et Phylippus 5. et Carolus 6. Romanus imperator posuerunt se ad jus huius ordinis;
insigne huius ordinis sunt exuviae agni, geruntur ex catena aurea, hac catena calibem et
silicem alternatim repraesentat in suis articulis; extra solemnitatem ex rubra vel aurea
ligula geritur; hic ordo est prius in Europa et honorificentissimus.</p>
<p>
<add resp="ed">9.1</add> Recentissimus ordo anno 1771. fundatus est a Carolo 3. tempore
nativitatis nepotis; insigne est stella in medio hominis effigie Beatae Mariae Virginis, in
parte postica est nomen fundatoris Caroli, geritur ex ceruleo-lucida ligula cum limbo albo ad
dextrum latus. <add resp="ed">2</add> Habentur adhuc 4 ordines, qui prius erant ordines
ecclesiastici, modo tamen sunt saecularisati; <milestone unit="page" n="2-206"/>ordines hi tempore cruciatarum
expeditionum sunt enati; ordines hi sunt tres: 1. Sancti Iacobi de Compostella; 2. Calatrava
et 3. Alcantara; omnes tres ordines ampla possident bona, praecipue magnus magister ampla bona
habet; omnes hi ordines prius subjecti erant pontifici et a regibus exempti erant; Ferdinandus
tamen Chatolicus se ipsum fecit magnum magistrum ordinum; praeter magnum magistrum sunt
equites alii titulares, qui nulla praedia habent, alii sunt commendatores, qui praedia habent;
ordo prius habet 47 commendaturas; 2--us habet 56, 3--us habet 37 commendaturas.
<add resp="ed">3</add> Alter est ordo Arragonicus, qui a Iacobo 2--o in urbe Montesa fundatus fuit
saec. 14, habet 13 commendaturas; ordo S. Ioannis, modo Melitensis, complures habet
commendaturas in Hispania.</p>
<p>
<add resp="ed">10.1</add> Sedes regia olim erat in urbe Toletensi, temporibus Saracenicis
diversis in urbibus residebant reguli; Phylippus 2--us determinavit Madritensem urbem pro sede
sua. <add resp="ed">2</add> Urbs haec ampla est, ad regulas tamen politiae non adeo exacta,
immundities magna est in hac urbe; pallatium regium, quod '737. aedificari cepit,
splendidissimum est; Boen retiro est castellum aestivum regis, item Aranquetz, Casa del campo;
La florida, El bordo, Villa viciosa, et S. Ildefonso, hic nobilissima bibliotheca existat
praecipue in manuscriptis Arabicis.</p>
</div>
<div>
<head>§ 5 <add>Externae securitatis media</add>
</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Pernecessaria est regno huic potentia utraque tam maritima quam
campestris. <add resp="ed">2</add> Anno '778. fuit una navis a 112 tormentis, 6 cum 80, 41 navis
cum 70 tormentis, 5 cum 64, et 6 cum 60 tormentis; praeter has lineales naves complures aliae;
32 fregattae intra 20 et 32 tormenta; 12 minores intra 12 et 30; 4 tormentariae naves cum 8
tormentis, 3 galleon cum 6 tormentis, 7 semi galleon cum 3 tormentis, 17 huccer cum 12
tormentis. <add resp="ed">3</add> Hispania provisa est lignis, ferro, et cupro, nec non pice pro
structura navium. <add resp="ed">4</add> Numerus militiae ad 49 014 capita computabatur;
accesserunt dein 8 cohortes infanteriae maritimae quae 5718 capita numerabant;</p>
<milestone unit="page" n="2-208"/>
<p>dignitates bellicae sunt: General Capitain, hic est primus architalassus; 2. est General
Lieutinente; 3. Gyeze dez Cadra <add>!</add>, hi sunt commendantes classis minoris; hos
sequuntur capitani; tota classis habetur divisa in 3 departamenta, haec departamenta a
portubus habent nomen suum, Cadix, Feroll et Cartagena, in quibus naves continentur, in portu
Caditano habetur etiam schola militaris. <add resp="ed">5</add> Provisa est Hispania portubus
insignibus; Caditanus est praecipuus omnium, dein Cartagensis, Feroll, cum aliis minoribus.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Militia campestris ex propriis subditis copiosa non est, sed ex
peregrinis colligi debet; hinc ex Italis, Helvetis, Hibernis, et Volonibus <add>!</add>
conscriptum habent exercitum; totus exercitus Hispaniae hic erat anno '778. 9900 capita garde,
46 legiones pedestres in quibus 61 421 complectebatur, 3350 capita tormentariorum, ingeneurs
150; totum corpus equitum ad 13,200 capita; 29,700 capita provincialis militiae.
<add resp="ed">2</add> Habetur etiam militia urbana pro securitate interna, hi cum semi-invalidis
ad 15 000 aestimantur, qui ad urbes et portus custodiendos applicantur. <add resp="ed">3</add>
Dignitates sunt general capitain, general lieutinant; mareshall de campe, brigadier et
collonelli. <add resp="ed">4</add> Scholae militares habentur in Hispania Segoviae, Barcellonae,
dein in Oran Africae. <add resp="ed">5</add> Miles Hispanus laudatur, est inediae capax, generosus;
modo omnia ad pedem Gallicanum instructa sunt in exercitu Hispanico. <add resp="ed">6</add> Ad
limites Franciae habent Fanum S. Sebastiani; Fuentarabia, Roses, Gyiran, in limitibus
Portugalliae Tui, Samora, Ciuda Roderigo, Valentza et Badajotz.</p>
</div>
<div>
<head>§ 6 De legibus municipalibus.</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Sub dominio Romanorum per 4 saecula Romanae vigebant leges, post eos
Gothorum rex Ericus saec. 5 primus scriptas leges tulit, consuetudinesque colligi curavit;
tardius secundus prodivit codex, quem Sisenandus circa 630. <add type="con" resp="ed">colligi</add> curavit;
Castilia suas proprias leges habuit, quarum collectio 1263. adornata fuit; anno 1496.
Ferdinandus </p>
<milestone unit="page" n="2-210"/>
<p>Chatolicus secundum codicem adornari curavit; hic codex 1505. auctus et emendatus est per
Ferdinandum, et hic Codex Tauri dicitur et est ultimus codex, corpusque iuris et legum
Hispanicarum; leges tamen Romanae non ultimum locum habent in Hispania. <add resp="ed">2</add>
Viget etiam ius ecclesiasticum universale in pleno suo vigore. <add resp="ed">3</add> Juxta has
ergo leges omnes deciduntur causae; in omnibus urbibus habetur senatus, qui ex praeside et
assessoribus constat, hi jus reddunt incolis; in civitatibus hi judices corregidor appellatur,
in minoribus regidor, seu regens, vel alcalde. <add resp="ed">4</add> Ab hoc magistratu appellatio
fit ad alia fora provinciae, tota Hispania in 12 divisa est districtus, quorum quivis summum
forum appellatorium habet, quae fora pro quibusdam consistunt etiam fora primae instantiae;
sunt autem sequentia: cancellaria regia, residet Valadoleti; Granatense tribunal et etiam
cancellaria regia dicitur; utrumque hoc ex praeside et 16 consiliariis constat, qui odidores
seu auditores compellatur; 3--um est tribunal Navarrae, quod consilium regis Navarrae dicitur;
eius praeses est regens seu gubernator provinciae cum 6 assessoribus, et aliis subalternis;
reliqua 9 tribunalia apellantur Audientiae regiae, sunt hae: de Coruna, de Sevilia, de Oviedo,
de Canarios, dela contradition a las Indias au Cadix, de Arragon, de Valentia, De Cataluna, de
Malorca; quaevis harum audientiarum habet suum regentem seu praesidem, plerumque locumtenentem
vel generalem capitaneum illius portus; ex istis tribunalibus remissio ultima fuit in Senatu
Castiliano, hic senatus est collegium mixtum et politica et criminalia in eo revidentur.
<add resp="ed">5</add> Consilium regis Navarrae gaudet immunitate de non appellando, proin hoc est
ultimum forum in suis causis.</p>
</div>
<div>
<head>§ 7 De reditibus publicis.</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Reditus Hispaniae duplices esse censentur, generales et speciales
singularum provinciarum. <add resp="ed">2</add> Generales reditus sunt ex bonis coronalibus et
cameralibus; 2--o) ex proventibus, quos rex percipit, qua magnus magister ordinum equestrium;
3--o) ex vectigalibus et teloniis in-, ex-, et transportatis; 4--o) ex nonnullis regalibus,
uti posta, jure monetandi, stempel; 5) reditus ex monopoliis, uti tabacae, salis, mercurii,
pulveris pyrei, et plumbi; 6--o) ex venditione bullae cruciatae. <add resp="ed">3</add> Calixtus 5.
'457. anno bullam dedit regi </p>
<milestone unit="page" n="2-212"/>
<p>Castiliae Henrico 4, qua ei indulgentiam plenariam, et omnibus, qui 200 maravedi conferret
pro cruciatis expeditionibus, haec bulla tantum pro 4 annis data fuit, et renovari debuit omni
4. anno; ab anno vero '505--o illimitate venduntur exemplaria huius bullae a 200 maravedi.
<add resp="ed">4</add> Septimo, ex minoribus reditibus habetur etiam amplae summae, sic ex
arendatione praediorum, educilli regis <abbr>etc.</abbr>
<add resp="ed">5</add> Huc pertinet praestatio quam
nobiles intuitu bonorum suorum dant, titulo hastae nobilitaris (Lanzen-steuer); huc decimae,
quas personae ecclesiasticae pendunt a suis reditibus; titulo hospitalium vel nosocomiorum
militarium, etiam solvunt ecclesiastici; item praestatio titulo pascui; propter beneficium
montium; praestatio titulo hospitiorum militarium pro erectione cassarnarum; praestationes ab
officinis noviter obtentis; praestatio nigritis inhaerens. <add resp="ed">6</add> Praeter hos
generales titulos redituum habentur speciales hi: 1--o) contributio 24 millionum, rebus
fungibilibus inhaerens, vino, oleo, aceto, et piscibus inhaerens, posteriores reges etiam ad
sacharum et chartam extenderunt; 2--o) accisa omnibus ceteris fluidis inhaerens; 3--o) accisa
saponi, nivibus et foliis lusoribus inhaerens; 4--o) monopolium crematurae, quod rex habet;
5--o) decimae ab omnibus terrae productis; 6--o) decimae rerum omnium emptorum et
permutatorum, nempe rerum immobilium, hodie tamen non est 10--a pars sed tantum certum per
cento solvitur. <add resp="ed">7</add> His ergo oneribus subsunt provinciae tantum regni
Castiliani; aliae provinciae non solvunt tot et diversis titulis, sed uno titulo redimunt has
vexas diversas; sola Navarra immunis est ab his extraordinariis praestationibus; posteribus
<add>!</add> tamen temporibus accisa invaluit in hac quoque provincia; urbs Madrittensis
etiam solvit peculiarem accisam pro invectis rebus.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Praeter hos reditus dantur tempore belli extraordinaria subsidia
potissimum ab ecclesiasticis exactum <add>!</add>. <add resp="ed">2</add> Ad provincias
Europeas accedunt etiam reditus ex America; in ea nempe in usu sunt diversae accisae, decimae,
sic omnes decimae ex auro, argento effosso, decimae omnium terrae productarum, contributio
capitibus imposita, subsidium status ecclesiastici, lucrum rei monetariae, venditio quoque
bullae cruciatae, nec non diversi tituli monopoliorum, uti in Europa, titulo teloniorum;
provinciales praestationes erogatae habentur; generales vero reditus per inspectores
cameratricos percipiuntur. <add resp="ed">3</add> In Hispania diversae familiae habent jus
colligendi accisas pro diversis districtibus, reges enim bene </p>
<milestone unit="page" n="2-214"/>
<p>meritis civibus saepe concedebat. <add resp="ed">4</add> Totius Hispaniae reditus anno ***
calculati sunt 23 535 888; hi reditus aucti sunt ad 40 milliones, modo ad 56 milliones
aestimantur escudos debellon.</p>
</div>
<div>
<head>§ 8 De industria et commercio.</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Populum Hispanicum antiquitus summe industrium <add>!</add> et
laboriosum fuisse antiqui omnes testantur scriptores, hodie tamen omnis industria apud eos
invaluit, opificia pauca, fabricas et manufacturas fere nullas habent; exteri enim non solum
opificia sed et commercium exercent minitum <add>!</add> per totam Hispaniam; causam
harum diversam assignant, alii ambitionem, alii desidia arguunt; vero similior causa est
detectio Americae, ab ea enim detecta Hispani gregatim relicta Europa Americam petierunt, sic
defecit populatio, defecit industria; accedit etiam onerum publicorum magnitudo et molestia.
<add resp="ed">2</add> Denique fundamentalis ratio repetenda est ex mala regiminis forma, neglecta
financia et commercio; anno tamen '776. instituta est Coronae societas agricolaris, quae
elaborat in evehenda agricultura suffulta ab aula.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Manufacturae et fabricae celeberrimae habebantur in Hispania tempore
Saracenorum, iis exstinctis evanuerunt usque Phylippi 5--i tempora omnes manufacturae.
<add resp="ed">2</add> Has maxime Carolus 3. erexit, sic Madritti habetur porcellanae fabrica, ad
S. Ildefonsum habetur speculorum fabrica florens, in qua mirae magnitudinis specula
conficitur; lanea et linea nec non minores serici fabricae habentur Madritti, in urbe
Quadalexara pannificina florens habetur; non nulli etiam privati incipiunt jam texturas serici
facere.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Commercium internum in tanta rerum carentia languens est admodum,
communicationis etiam summa est difficultas, viae ubique neglectae habentur et desolatae,
canales paucissimi, fluvii non purgati, telonia fere in omni provinciola adgravat commercium
et consumptionem; <milestone unit="page" n="2-216"/> omne commercium externum eandem habet sortem quam internum;
habent quidem Hispani cum omni fere gente Europea commercium, sed non lucrosum, sed
perniciosum; parato enim aere omnes necessitates suas ab exteris gentibus emere coguntur; imo
nec ipsi sibi adferunt necessitates suas, sed etiam vecturarum utilitatem cedunt exteris;
paucae comparent naves Hispanicae in Gallia, Italia, hodie etiam Angliam et Africae oras
petunt, a quibus religionis Mahometanae aversio eos ad haec usque tempora arcebat, sic anno
1786. primum pedem fixit in Hispaniam Constantinopolitanae aulae legatus, cum quo tractatus
commercii initi sunt; in America meridionali aliquod habent commercium Hispani.</p>
<p>
<add resp="ed">4.1</add> Commercium, quod cum coloniis suis Americanis habent, est amplissimum,
nam omnibus aliis gentibus praeclusi sunt portus Hispanici; interim nec hoc est admodum
lucrosum, nam omnes res, quas Hispani suis colonistis vendunt, non sunt producta eorum, sed
aliarum gentium Europearum, hinc Hispania est tantum canalis per quem opes et thesauri
Americae in universam Europam dimanant; dein ipsi Galli et Belgae immediatum commercium
exercent cum ipsis Americanis; nam Hispani admittunt ut nomine mercatorum Hispanicorum etiam
exteri ingrediantur portus Americanas, et hinc est ut Hispania penes omnes thesauros et
divitias Americanas, in se pauper sit. <add resp="ed">2</add> Centrum commercii Americani est
portus Gaditanus, hinc in duos ramos dividitur commercium Hispanorum, nempe in Americam
septemtrionalem, et meridionalem; in Cavanensi portu colligunt se reduces naves et sic portum
Gaditanum in Europa petunt; patet ex his quis sit bilancis tam numericae, quam utilitatis
status in Hispania, nempe dispensiosa <add>!</add> ubique, et quidem invectionis
pecuniarum et evectionis proportio est = 1:5, proin omni millione lucri 4 damni habent.</p>
<p>
<add resp="ed">5.1</add> Societates mercatoriae et commerciales nullae habentur.
<add resp="ed">2</add> Anno '729. in S. Sebastian adest exigua societas, quae in insulis Canariis
quaestum exercet, et potissimum cum cacao exercet commercium. <add resp="ed">3</add> Anno '757.
Barcellonae erecta est maior societas, quae quoad objecta commercii quidem restricta non est,
sed quoad territoria commercii. <add resp="ed">4</add> Portus Hispania copiosas habet tam in
Europa, quam America, sic in Europa habent Malaga, Aliganthae, Barcino, Fanum S. Sebastiani et
Vilboa; praecipuus est Gaditanus portus.</p>
<milestone unit="page" n="2-218"/>
</div>
<div>
<head>§ 9 De re monetaria.</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> In Hispania diversae deprehenduntur monetae, quae ad duas exaequantur
potissimum mensuras normales maravedis et reales, duplex est valor harum monetarum, nam
Hispani sub eadem denominatione duplicem valorem intelligunt, sub respectu utrum in valore
argenti vel cupri summant, sic si de realibus sermo sit addi debet, utrum real de vellon vel
de platta intelligantur, seu utrum valor de cupro vel de argento sumatur; est autem proportio
inter argenteum et cupreum valorem uti 17 ad 32. <add resp="ed">2</add> Ex auro cuduntur in
Hispania sic dicti doblones, valet 40 reales de platta; cuduntur duplicati et 4-plicati hi
doblones; cuduntur etiam doblones midi seu dimidii, qui 20 valent; cuduntur aurei minuti
pesosfuertes doro. <add resp="ed">3</add> Argenteae sunt hae: pesos fuertes, quae passim piaster
apellantur, valet 11 reales et 6 maravedis de platta; hi cuduntur dimidii, qui escudos de
vellon vocantur; cuduntur etiam 4--tes et valent 2 R. et 27 maravedis de platta.
<add resp="ed">4</add> Reales fuertes valet 1 R. et 13 maravedis et 1/2 de platta.
<add resp="ed">5</add> Cuduntur etiam reales de Sevilla et valet 1 R. 4 maravedis de platta,
cuduntur dimidiati et quadrates. <add resp="ed">6</add> Cuduntur etiam blancas 1/2 maravedis
valentes; cuduntur numi 2 blancarum, 3 blancarum, item quartas quae 4 maravedis valet.
<add resp="ed">7</add> In Castilia aliisque provinciis computatio fit in real de bellon, quod 6
denaros nostros valet; in Andalusia et portu Gaditano computatio fit juxta reales de platta
quorum 8--vum piaster facit; ducados etiam est duplex de vellon et de platta et valet 11
reales de suo genere, nempe vel de platta vel de vellon. <add resp="ed">8</add> 34 maravedis valent
unum real; 5 real + 20 maravedis de platta = 10 real de vellon; 10 real de vellon sunt
aequales 2 liver et 2/3 Gallicano; 2 et 2/3 livrae = unifloreno Renensi; 1 ergo real de vellon
= 2 grossis nostris.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Cuduntur monetae Madritti, in urbe Sevilla, Segovia, et Guencae; in
America cuduntur in urbe Mexico et Lima, cuduntur autem monetae juxta eandem denominationem.
<add resp="ed">2</add> Piaster tamen Americanae leviores sunt quam Hispanicae, sed puriores sunt
hae monetae.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Universim monetae Hispanicae spectato valore interno valde sunt malae;
differt enim vehementer valor externus ab interno. <add resp="ed">2</add> Anno '750.</p>
<milestone unit="page" n="2-220"/>
<p>edita est lex publica qua evectio omnis auri et argenti prohibita est, sed satis ridicule;
vidimus enim bilancem evectionis et invectionis esse ut 5:1; stante hac bilanca impossibile
est hanc legem observare, imo ea obest commercio; tandem legem hanc interpretati sunt ad purum
et crudum aurum et argentum.</p>
</div>
<div>
<head>§ 10 De religionis negotio.</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> In hoc regno unica deprehenditur religio Chatolica, neque alteri
conceditur usus; ipsi referunt Hispani Chatolicam religionem primas cepisse radices in hoc
regno, ferunt eam per apostolum Iacobum introductam esse, qui etiam patronus tutelaris totius
monarchiae est; Carolus quidem 3--us anno '760. cum jurasset immaculatam conceptionem Beatae
Mariae Virginis eam insimul pro patrona tutelari totius regni constituit, et hic duplex
habetur patronus. <add resp="ed">2</add> Hispani maximo cultu venerantur ea quae ad religionem
spectant, copiosissimi hic monachi, innumera eorum coenobia; hinc superstitio summa non inter
plebem solum, sed et nobiliores, adeo ut nulla gens sit, Portugallica excepta, quae caecae
superstitioni immersa <add type="con" resp="ed">plus</add> haereret; archiepiscopus Toletanus est caput
domesticum, est primas regni, natus <add>!</add> consiliarius status, cancellariusque
Castiliae; hic habet maximam activitatem per totum regnum, habet 8 suos suffraganeos; 5000
praesbiterorum habet, reditus ad 300 000 ducados aestimantur; praeter hunc 7 archiepiscopi
habentur, talis est Seviliensis qui 4 sufraganeos habet; 3) S. Iacobi de Compostella 12
sufraganeos; 4) Granatensis 5 suf.; 5) Burgensis habet 4; 6) Daragonensis cum 7 suf.; 7)
Caesaraugustanus habet 6; 8) Valentinus cum 3 suf. <add resp="ed">3</add> Praeter hos adsunt adhuc
2 episcopi exempti, Legionensis et Ovietensis, proin 48 sunt episcopi in Europa.
<add resp="ed">4</add> In America aeque copiosus adest clerus, 6 nempe metropolitae: S. Domingo in
Mexico, Quadimala, Lima, Carcos, et Santa fee, et 28 suffraganei episcopi.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Ius publicum ecclesiasticum duabus nititur concordatis, unum inter
Carolum 5. imperatorem et Hadrianum 6. et Clementem 7. de anno '524; <milestone unit="page" n="2-222"/> alterum
est inter Benedictum 14. et Ferdinandum 2. de anno '753--o. <add resp="ed">2</add> Olim pontificum
summa erant jura in Hispania, pontifices enim omnia jura majestatica circa sacra exercebant;
sed per concordata haec jura vindicata sunt regibus; confirmatione tamen pontificis opus est;
pontifici reservati sunt 52 pingues canonicatus, hos pontifex confert, in ceteris rex aut
conventione aliorum renunciat; etiam annatis et juri spolii renunciarunt pontifices; nuncius
pontificis hodie adhuc tribunal suum Madritti habet, in quo causae nomine pontificis
deciduntur. <add resp="ed">3</add> Anno '761. Carolus 3. solemne decretum edidit, solemniterque
cavit nullas bullas, nullum breve pontificum per diaeceses circulare, quin judicio et
revisioni regio substernantur; placetum ergo regium anno primo '61. introductum est in
Hispaniam. <add resp="ed">4</add> Praecipuum pontificis reique ecclesiasticae fulcrum est
inquisitio sacra, seu sanctum tribunal inquisitionis haereticae pravitatis; hoc officium a
temporibus Ferdinandi Chatolici viget Seviliae, anno '478. vel '80. <add resp="ed">5</add> Primus
inquisitor fuit Thomas Torquemada monachus Dominicanus, ad hoc ergo tribunal adhibebantur meri
Dominicani. <add resp="ed">6</add> Imprimis ergo tantum ad Iudaeos et Mahometanos restrictum est
hoc tribunal, tardius ad omnes haereticos, imo minimas violationes legum ecclesiasticorum;
hodie 18 sunt talia tribunalia, celeberrimum est Madrittense, in quo residet Magnus
inquisitor; per universam Hispaniam sparsi habentur sic dicti familiares, qui sunt
exploratores Inquisitionis et ad 20 000 aestimantur.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Ab institutione sua tantum illi referebantur ad haec tribunalia, qui
Iudaismo et Mahometanismo suspecti erant, tardius omnis haeresis relata est his tribunalibus,
apostasia, impietas sodomiae, bigamiae, praeceptorum ecclesiasticorum violatio; processus in
his tribunalibus distinctus est ab omnibus aliis procedendi modis, formam suam accepit partim
ab abusibus monachorum et ignorantia iuris, partim etiam ab instructionibus Roma acceptis;
tribunal hoc distinctum et independens est ab omni forma, ab omni rectoris civilis influxu,
proin in eo nec rex, aut quodpiam aliud tribunal influit, nec causae nunquam <add>!</add>
revidentur, nec quidpiam mutari potest in sententia, nulla apellatio locum habet a sententia
huius tribunalis; proceditur erga denunciationem familiarium vel aliorum quorumcumque, adeo ut
filius patrem, consanguineus consanguineam prodere possit, quin detegatur denuncians, nulla
locum habet confrontatio, tortura in summo vigore est, </p>
<milestone unit="page" n="2-224"/>
<p>omnis condemnatus bona sua amisit partim ad ratam camerae partim ad ratam inquisitionis;
descendentibus convictorum macula infamiae inhaeret perpetua; hoc ergo tribunal non tantum
episcoporum sed et regis jurisdictioni praejudicat.</p>
<p>
<add resp="ed">4.1</add> Poena ordinaria fuit poena rogi; fiebat tamen distinctio, qui contumaces
permanserunt comburebantur vivi, suspecti vero tantum jugulabantur prius, dein comburebantur;
alia delicta carcere perpetuo plectebantur, confiscatione bonorum, et macula infamiae.</p>
<p>
<add resp="ed">5.1</add> Ad mortem condemnati solemniter et publicae executioni tradebantur;
solemnis ducebatur processio constans ex ordinibus religiosis omnibus, confraternitatibus, ex
nobilitate, imo ipse rex saepissime praesens fuit, celebrabatur prius sacrum; ad mortem
damnati ducebantur in medio ad locum suplicii; actus hic Auto da fee (Actus fidei)
compellatur; leguntur intra 14 anos a fine saec. 15. et initium 16. combusta fuisse 6000
hominum. <add resp="ed">2</add> Anno '782. et '3. lectum quidem est inquisitionem cessasse in
Hispania, sed anno '784. adhuc solemne Auto da fe celebratum est; plebs veneratur hoc
tribunal, eruditiores tamen aversantur totum institutum, sed nihil in contrarium possunt; ea
tamen ex parte prodest hoc tribunal, quod populus in obsequio retineatur, et omnia
praecaveantur mala, quae ex turbis religionis in alia regna promanarunt. <add resp="ed">3</add>
Clerus in Hispania copiosus et potens est, adsunt facile 3000 monasteriorum in Hispania,
praeter capitula infinita; monachorum numerus ad 69 664 capita, monialium ad 38 089 capita
collocatur; universim status ecclesiasticus ad 250 000 hominum aestimatur; tanta multitudo non
potest non obesse statui.</p>
</div>
<div>
<head>§ 11 De educatione et scholis.</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Educatio in Hispania privata magis est quam publica. <add resp="ed">2</add>
Habentur in Hispania 23 universitates et 3 in America, ex his tamen tantum 3 sunt veri nominis
universitates: Madritensis, hanc Phylippus 4. anno '625. fundavit, Carolus vero 3 formavit eam
magis anno '770; alia est in urbe Alcala dehenaros; 3. Salamancae; insigniter dotatae sunt
omnes 3; praeter has academiae diversae habentur, copiosae gymnasiae, et scholae triviales in </p>
<milestone unit="page" n="2-226"/>
<p>omni fere loco; Phylippus 5. Madritti fundavit 3 academias, linguae Hispanicae, historiae et
medicinae; Seviliae vero fundavit academiam artium liberalium. <add resp="ed">3</add> Valedoleti
est geographiae academia; Ferdinandus 2. fundavit picturae, sculpturae et architecturae
academiam Madritti. <add resp="ed">4</add> Hispanus ad scientias generatim aptus est, maxime tamen
ad poesim sunt proclives, in authorum classicorum lectione et imitatione certe non ultimi
sunt; ipse Seneca, Quintilianus, Lucanus <abbr>etc.</abbr> Hispani antiqui erant. <add resp="ed">5</add>
Philosophia in hanc diem regnat scholastica, quae multum <add type="con" resp="ed">ob</add>est perfectioni
eorum, nemo enim audet novationem facere, quin incurrat notam sacrae inquisitionis; in studio
medicinae hodie adhuc omnibus gentibus Europeis postponuntur Hispani, utut aevo medio Hispania
fuerit sedes celeberrimorum medicorum; Ferdinandus 2. hortum botanicum fundavit celeberrimum
Madritti; in iurisprudentia magis eminent Hispani, maxime circa jus Romanum versantur scripta
eorum; politicas tamen juris partes et philosophicas plane non excolunt. <add resp="ed">6</add>
Theologia prout filosofia realitate destituitur, et <add type="con" resp="ed">in</add> meris ineptis
futilitatibus versantur; casuisticam maxime excolunt; tale est opus Sanqueczii de matrimonio;
interpretationem scripturae, linguarum studium negligunt, meris nugis obruti.</p>
</div>
<div>
<head>§ 12 De collegiis publicis.</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Praecipua hactenus recensita regni Hispanici negotia per collegia
administrari consueverunt. <add resp="ed">2</add> Praecipuum ex his collegiis est Consilium status;
constat collegium hoc 4, 5 vel etiam sex secretariis status pro ratione negotiorum; senior
inter hos dicitur decanus consilii et ut primarius minister considerari debet et primado
dicitur etiam; huic adjuncti sunt ceteri inter quos negotia per departamenta divisa sunt;
primus gerit negotia externa, 2. tractat negotia rei nauticae, Indiarum et rei marinae, 3.
objecta gratiae et <milestone unit="page" n="2-228"/> justitiae gerit; 4. est finantiae minister, 5. rei
bellicae; singuli status consiliarii haec negotia seorsim manipulant, et tantum regi
substernunt consilia sua.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Secundo loco censetur supremus Castiliae senatus, hic senatus subjectus
est ministris status; hic senatus in 7 departamenta divisus est, cuique divisioni praeest
proprius praeses, in cuius absentia decanus seu senior consiliarius praeest.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Tertium collegium est consilium bellicum, in quo rex est praeses, cuius
vices cancellarius supplet; dividitur in duas partes, quas salas compellant; in sala primaria
adest decanus cum 13 consiliariis, in hac oeconomica, politica, et negotia gratiae
administrantur; secunda sala constat ex decano et 4 consiliariis, et hi negotia justitiae
administrant.</p>
<p>
<add resp="ed">4.1</add> Quartum collegium est tribunal Sacrae inquisitionis, cuius praeses est
Magnus inquisitor Hispaniae, qui adnexum habet sibi confessorium regium et 7 assessores.</p>
<p>
<add resp="ed">5.1</add> Quintum est supremum collegium Indiarum, quod in duas salas divisum est;
1--a oeconomica et politica Indiarum negotia administret, 2--a vero negotia justitiae; in
prima adest praeses cum 9 consiliariis, et in 2--a cum 7.</p>
<p>
<add resp="ed">6.1</add> Sexto est Consilium ordinum equestrium, adest praeses cum 9
consiliariis, et aliis subalternis.</p>
<p>
<add resp="ed">7.1</add> Septimo loco est Camera regia seu Consilium finantiae, quae ex 3 salis
constat, ubi negotia contributionum, justitiae et politica alia negotia administrantur; in
prima habetur gubernator cum 3 consiliariis; in 2--a 16 consiliarii, in 3--a sunt 6.</p>
<p>
<add resp="ed">8.1</add> Ad Senatum hunc spectant 5 fora alia, nempe Camera rationaria; 2--o
Commissio generalis bullae cruciatae, quo pertinent etiam dispensationes diversae
ecclesiasticae, hoc collegium habet 11 consiliarios; 3. est Collegium administrationis
tabacae, habet 7 consiliarios cum praeside; <milestone unit="page" n="2-230"/> 4--tum est Suprema generalis
inspectio; supremus inspector intendans generalis dicitur, qui 2 habet inspectores adnexos
sibi; 5--tum est Collegium generale rei commercialis, quo pertinet negotium rei monetariae et
montanisticae, cum 11 consiliariis. <add resp="ed">2</add> 8--o est Regius aulae senatus, qui
constat ex praeside et 12 assessoribus et negotia famulitii regii dirigunt; 9--o loco sunt 12
Collegia iustitiae, de quibus jam supra egimus.</p>
<p>
<add resp="ed">9.1</add> In provinciis adnexis, incorporatis, et subjectis specialis habetur
constitutus provinciae praeses, qui apellatur vel prorex vel gubernator vel capitanus, pro
diversitate provinciarum. <add resp="ed">2</add> Hi gubernatores olim erant soli, sed ob abusus
multos hodie habent adnexos consiliarios; raro tamen ultra triennium permittitur quis
gubernator, ne per corrasas opes formidabiles fiant.</p>
<p>
<add resp="ed">10.1</add> Urbes habent suos magistratus domesticos, qui vel gubernatoribus vel
collegiis subsunt; hi magistratus tam judicialia quam politica ipsi gerunt.</p>
</div>
<div>
<head>§ 13 De ratione status</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> In Hispaniae regiminis forma certe ratio status poscit, ut evitentur
multa hactenus observata; pauca enim sunt quae bona esse deprehendi potuissent, proin quae
retineri deberent; regiminis naevi corrigantur, in re rustica, fabricis et manufacturis
mutatio fiat, haec perficiatur, impopulatio procuretur; fastus civium exstinguetur, otium
fugere doceantur; obices removeantur, qui commercio domestico obsunt; commercium Americanum ad
meliora principia reducatur; res finantiae etiam ad meliorem ordinem essent redigendae; in
materia religionis infinitae reformationes faciendae, Tribunal sacrae inquisitionis
sufferendum, prudens tollerantia invehenda, monachorum numerus restringendus, sacerdotalis
enim status excessive exauctus est.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Ratio status externa poscit ut Hispania amicitiam colat cum Gallis, qui
ipsis contermini sunt, et plurimum prod- et obesse possunt; olim ratio <milestone unit="page" n="2-232"/> status
poscebat ut Romani pontifices colantur, hi enim prius plurimum prodesse et nocere poterant;
hodie tamen relate ad aulam Romanam mutata est vehementer ratio status omnium provinciarum,
Hispani tamen maxime adhuc aulam Romanam colere debent. <add resp="ed">2</add> Cum Italia quoque
maxima mutatio facta est, Hispania enim nihil amplius possidet in Italia; cum tamen principes
agnati in Italia possideant, opus est curam Italiae habere, et foedus colere maxime cum
Sardinia. <add resp="ed">3</add> Cum Romano Imperio Germanico hodie non est tantus nexus Hispaniae,
quam fuit olim, hodie ergo utcumque indifferentes sunt; cum Dania, Svecia, Russia utut hae
gentes per distantiam tantum obesse non possint, tamen in foedere haec regna multum obesse
possent. <add resp="ed">4</add> Cum Porta Ottomanica olim in statu perpetui belli erant Hispani,
hodie tamen ob commercium tractatus et foedera servanda sunt, idem cum Tunetanis et Algiris
faciendum erit ob commercii securitatem.</p>
<milestone unit="page" n="2-236"/>
</div>
</div>
<div>
<head>Statistica practica Portugalliae.</head>
<div>
<head>§ 1 Territorium et eius situs.</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Figura Portugalliae ex mappis patet. Ad meridiem et occidentem habet
oceanum. Ad septentionem et meridiem habet Hispaniam. Situs eius est inter 37 et 42
latitudinis et 9 et 12 longitudinis gradum. <add resp="ed">2</add> Clima eius est magis amoenum
quam Hispaniae; spirantes enim frequenter venti conciliunt temperatiorem auram; nives in hyeme
sunt res inauditae. <add resp="ed">3</add> Montes Pyraenei ex Hispania excurrunt in Portugalliam et
vocantur Estrela, Sintra, Arravida, Taga, Sierra del Algarva; ex his montibus copiosi rivi et
fluvii decurrunt, nempe Milvus, Lima, Taurus, Tagus et Quadiana; qui omnes ex Hispania
profluunt in Portugalliam.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> In Portugallia pecora cornuta bona habentur, sed pauca; oves gregatim
copiosae, quarum lana non multum cedit Hispanicae; sues copiosi habentur; equi non desunt
quidem, sed pauci sunt, mulis enim asinis utuntur; ferae bestiae et alatilia <add>!</add>
in copia habentur; pisces copiosissimi omnis generis; examina apum in abundantia.
<add resp="ed">2</add> In regno vegetabili, praeter fructus ordinarios, uvas, amigdala, olivas,
ficus, poma aurantia et cytri; vina copiosissima habentur, in Algarbia optimum crescit;
integra dumeta roris marini, silvae aurantia <add>!</add> et cytri; procreatur etiam
frumentum, siligo, triticum, sed non ea copia ut evehi possit, imo nec domi sufficit ob
neglectum agriculturae. <add resp="ed">3</add> In regno minerali auri et argenti ferax est, et
quidem antiquorum scriptorum testimonio omni in monte et fluvio deprehendebatur aurum, detecta
vero America neglexerunt domesticum auri <add>!</add>; cuprum, stannum, ferrum domi
habent sed negliguntur fodinae; praeter adamantem Brasiliensem habent domi etiam türcis,
amathist, hyacintos; habent etiam cristalla, agat, magnatem, marmorem et lapides molares; in
montibus Estrela deprehendit quidam peregrinus ante 35 annos fodinas salis nitri; salem marium
copiosum habent. <add resp="ed">4</add> Thermae et aquae minerales etiam habent, ad Leiriam thermas
calidos habent saluberrimas.</p>
<milestone unit="page" n="2-238"/>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Territorium Portugalliae metropolitanum est ipsa Portugallia, quae
subjectas copiosas provincias habet. <add resp="ed">2</add> Portugallia dividitur in 6 provincias,
quae sunt provincia Interamnensis et Transmontana, quae superiores vocantur; aliae sunt
mediae, nempe Beiria et Extrema Dura; inferiores provinciae sunt provincia Transtagana et
Algarbia; in his provinciis 18 urbes numerantur; 530 minores urbes et pagi. <add resp="ed">3</add>
Cetera territoria sunt colonicalia; Portugalli enim primi erant qui navigatione detectiones
novarum terrarum faciebant, sicque factum est ut in omnibus 3 orbis partibus suos occupationes
facerent; in mediis orientalibus quidem possessiones eorum magnam diminutionem passae sunt per
Belgas tempore subjectionis Hispanicae; in oceano Atlantico possident ex insulis Canariis
Madera et Porto Santo; praeterea nonnullas insulas Azores, ex quibus Tercera precipua est;
insulas Capitis viridis etiam possident; ex his insulis habet salem, pelles, gossipium et
testudines; in littoribus Africae habent S. Thoma de principe, dein insulam Fernando Pao, dein
Amy Bom; in ipsa Africa copiosissimas habebant possessiones, hodie tantum in regno Loango,
Congo et Angolo habent possessiones; in partibus orientalibus Africae olim per universa
littora dominabantur, hodie in Zanquever et regione Afrorum habent quasdam possessiones;
compluresque reguli sunt vasalli Portugallorum; arcem Magaczan in regno Marocano deseruerunt
anno '769.; in Asia hodie possident in peninsula cis Gangem fluvium [habent] urbem Diu,
Damanum, Basam et Goam et Chaul; in insula Sinensi Macao habent urbem eiusdem nominis cum
territorio; in America possident amplissimas plagas ad 500 facile milliaria in longum in
littoribus Brasiliae; hic tractus in 15 colonias divisus est quibus singulis praeest
gubernator; intimas Brasiliae partes et hodie possident antiqui incolae; ex his coloniis
habent sacharum et tabacam optimam, gossipium, pelles animalium; cacao, vanilia, ligna varia
tam colorifera, tam aedilia, variae species aromaticae, indigo, variae species farmaceuticae;
preciosi lapides copiosi qui topas vocantur et adamantes; etiam auri fodinae detectae sunt
uberrimae, anno '740. ad 18 milliones florenorum erutum est auri; etiam argenti fodinae
detectae sunt, quas privati colunt.</p>
<milestone unit="page" n="2-240"/>
</div>
<div>
<head>§ 2 De incolis.</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> In Portugallia incolarum numerus non admodum copiosus est; maior tamen
quam in Hispania; causae minoris impopulationis eaedem sunt, quae in Hispania, nempe copiosa
bella, navigatio, severitas inquisitionis, relegatio; computatur populus ad 1 800 000;
recentiores tamen scriptores 2 250 000 incolarum adnotant.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Portugalli cum vicinis suis Hispanis in indole et vivendi consuetudine
magnam similitudinem habent, ipsa statura et colore vultus similes sunt, virtutibus tamen
Hispanos non aequant, in vitiis vero superant eos; indoles ex diversarum gentium commixtione
progenita est; praecipui eorum protoparentes censentur esse Suevi, Iudaei et Saraceni; copiosi
enim Iudaei et Saraceni coacti ad Christiana sacra finxerunt hanc religionem, animo tamen
permanserunt Iudaei, et hi novi Christiani dicuntur. <add resp="ed">2</add> Portugalli sunt sagacis
ingenii, temperantiae amantes, humani, affabiles erga exteros, erga pauperes chari; sunt
generosi, se eruditos reputant, amorem erga regem suum ipsi praedicant cum zelo religionis;
sed sunt etiam ambitiosi, vani, assueverunt pompae, et tamen avari in summo gradu, parci in
esca et potu; passio amoris summa est apud Portugallos, hinc zelotipia summa.
<add resp="ed">3</add> Antipathiam summam habent erga Hispanos per quos subjecti multas provincias
suas amiserunt. <add resp="ed">4</add> Lingua Portugallica cum Hispanica maximam habet
similitudinem ob aequalitatem fontium, differentia tamen est in dialecto et terminationibus
vocum. <add resp="ed">5</add> Culturam magnam habet jam ab aliquot saeculis eorum lingua.
<add resp="ed">6</add> Inter diversas civium classes magna disproportio locum habet, uti in
Hispania, sic monachi et nobiles sunt copiosissimi, agricolae exiguo numero, opifices vero et
manufacturistae paucissimi deprehenduntur. <add resp="ed">7</add> Factiones politicae declaratae
nullae sunt in Portugallia.</p>
</div>
<div>
<head>§ 3 De juribus municipalibus</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Leges municipales tantum duae notae sunt in Portugallia: 1--o) leges
Lamacenses, quae in comitiis anni 1334. Alfonsus 1. condidit, 22 articulos; </p>
<milestone unit="page" n="2-242"/>
<p>2--um est manifestum quod anno 1641. status in defectione ab aula Hispanica condiderunt.
<add resp="ed">2</add> Articulis Lamacensibus Portugalli Alfonso 1--o regis titulum asserunt
provinciamque suam regnum appellant; ordinem successionis determinant, exercendae
jurisdictionis modum statuunt, jura quaedam statuum et ordinum determinant. <add resp="ed">3</add>
Regnum est haereditarium pro utroque sexu et quidem successione agnatica; ea tamen lege
intuitu feminarum ut Portugallo principi nubant, non vero peregrino principi; pro casu quo rex
prolibus utriusque sexus caret, succedat ei frater, et quidem solus frater; jam filii fratris
non jure haereditario succedunt. <add resp="ed">4</add> Leges hae per manifestum confirmatae sunt,
quo tamen manifesto diversa alia jura sibi status adservarunt, inter quod eminentissimum est
quod, si rex male mandaret, status se subtrahere possent eius imperio. <add resp="ed">5</add> Pro
maiorennitate leges defixae non habentur; 14 tamen annus videtur esse usualis eius; status
possunt determinare administratorem, si rex testamento non faciat. <add resp="ed">6</add> Coronati
sunt tantum Alfonsus 1. et Eduardus 1. ex regibus Portugallicis; Alfonsus enim turbis
Castilianis involutus a Clemente 2. coronari factus est; Eduardo vero Eugenius 4. permisit ut
ad morem regum Galliae et Angliae coronatur sacroque oleo tingatur, post tamen hunc ceteri
omnes coronati non sunt, ob tributum Romanis pontificibus solvi tunc debitum; solummodo ergo
per praeconisationem et homagii praestationem coronantur.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Regiminis forma olim restricta fuit vehementer, hodie tamen est
monarchia absoluta; ultima haec familia Bragantina maxime restricta fuit in persona Ioannis
4--i, sed omnia jam sunt abolita per sequentes reges, praesertim per Iosephum 1. et eius
ministrum Bombal; hodie omnia a regnum arbitrio dependent excepta contributione, quae per
deputatos statum administrabantur.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Status in Portugallia sunt 3: clerus, nobilitas superior et inferior cum
deputatis urbium; comitia celebrabantur prius semper et Cortes Generales vocabantur; rex
habuit jus convocandi, sed 4 hebdomadis ante exordium comitiorum convocarunt reges suos
archiofficiales, nobiles, episcopos, comites, marchiones <abbr>etc.</abbr> quos voluit et cum his decrevit.</p>
<p>
<add resp="ed">4.1</add> Olim in Portugalia nobiles Riccos hommes vocabantur tantum, seu divites
homines, tardius diversi tituli introducti sunt, nempe comitum, marchionum, qui jus habet Don
praefigendi nomini baptismali et Titulos </p>
<milestone unit="page" n="2-244"/>
<p>vocantur; seniores familiarum sunt grandes Portugalliae; Fidalgos vocantur equites; aliqui
eorum Cavaleros vocantur et sunt stricte equites, alii Escuderos seu scutum gerentes.
<add resp="ed">2</add> Dabantur superioribus saeculis etiam nobiles Bonae spei; reges enim, ut
excitarent ad navigationem, admiserunt ut omnis, qui promontorium Bonae spei vidisset, nobilis
esset; hodie jam eviluit haec nobilitas. <add resp="ed">3</add> Proceres in Portugalia potentes
sunt, eorum bona sunt haereditaria etiam pro illegitimis prolibus in defectu legitimorum ad
hoc ut familiae conserventur, et dein etiam reges duo erant illegitimi. <add resp="ed">4</add>
Majoratus locum habet, feminae non capiunt partem ex bonis, sed dotantur large et
sumptuose.</p>
</div>
<div>
<head>§ 4 De ceteris juris publici partibus</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Rex Portugalliae illimitate omnibus juris maiestaticis utitur excepto
jure tributorum; successio haereditaria est in Portugallia. <add resp="ed">2</add> Prius tantum
comitis titulo utebantur rectores Portugalliae; Alfonsus 1. regium assumpsit titulum ut
milites suos sic animaret, hic dein titulus et per pontifices et in comitiis Lamacensibus
confirmatus fuit; tunc tamen tantum reges Portugalliae vocabantur; Alfonsus 3. se regem
Algarbiae scripsit; Alfonsus 5. se regem Algarbiorum seu Algarbiae cis et ultra mare se
nominavit. <add resp="ed">3</add> Ioannes 2--us adjecit titulum Dominus Guineae; Emmanuel Magnus
etiam auxit et provincias et per hoc etiam titulum, nempe Dominus conquisitionis navigationis
et commercii Aethiopei; Ioannes 5. a pontifice rex fidelissimus dictus est, quem etiam
praefigit regio titulo. <add resp="ed">4</add> Decreta incipiunt per Eu el rej (Ego rex); in
subscriptione, El Rei (rex). <add resp="ed">5</add> Proles regiae infantes appellantur.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Ioannes 4. primus filium suum primogenitum appellavit principem
Brasiliae; regi suo praerogativam prae omnibus Europae principibus tribuunt, dicunt enim
regnum suum a Christo Domino fundatum esse. <add resp="ed">2</add> Scutum regis Portugalliae
componitur ex 5 parvis scutis, quae in formam crucis composita sunt in campo argenteo et sunt
caerulea, in quovis scuto sunt 5 albae maculae, quae in formam crucis Andreae collocatae sunt;
circa scutum est fascia rubria <add>!</add>, in quae sunt 7 aurea castella cum portis
caeruleis et haec sunt Algarbiae scutum; superius habetur superposita galea </p>
<milestone unit="page" n="2-246"/>
<p>in qua apparet prominens draco aureus; telamones scuti sunt 2 dracones, dexter fert vexillum
argenteum, in quo sunt iterum 5 scutula cum suis 5 maculis; sinister tenet vexillum rubrum cum
7 castellis aureis. <add resp="ed">3</add> Totum hoc scutum mysteriosum est, et fundatur in
apparitione quam Alfonsus 1us se habuisse ferebat anno 1139. ante pugnam cum Saracenis, cum
regis titulum assumpsit; 5 scutula denotant 5 vulnera Christi; albae maculae denotant nummos,
quibus Iudas vendidit Christum; interim 5 scutula denotant etiam memoriam victoriae, quam
Alfonsus tunc super 5 regulis Saracenis retulit; per draconem supra galeam intelligitur
serpens aeneus Moysis. <add resp="ed">4</add> In subscriptione rex manupropriae loco utitur 5
punctis in formam crucis Andreanae; quem ritum Quinas vocat. <add resp="ed">5</add> Etiquette in
Portugallia summa est, genu flectendo omnia cum rege aguntur neque in Antichambre habentur
sellae, ut nec legati quidem sedere possint. <add resp="ed">6</add> Aulae- et archi-officiales sunt
copiosi et splendidi.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Archi-officiales olim hi erant: Connetabilis Portugalliae; 2--o)
Marechallus aulae; 3--o) Supremus regni Vexillifer; 4-5) duo admirales Portugalliae; haec
tamen officia extincta sunt modo et tantum tituli exstant.</p>
<p>
<add resp="ed">4.1</add> Aulae officiales sunt hi: aulae praefectus 2.) camerariorum magister; 3)
aulae judex; 4) aulae marechallus; 5) agazonum magister; 6) venatorum magister; 7) supremus
aulae cappellanus; 8) magnus elemosinarius. <add resp="ed">2</add> Cappellanus aulae solet esse
patriarcha Ulissiponensis; elemosinarius vero abbas de Albobatza. <add resp="ed">3</add>
Ecclesiastici cum secularibus praecedentiam alternatim habent; ad ritus et pompam aulae
plurimum faciunt ordines equestres, qui sunt sequentes: Ordo Avizensis ab urbe Avizeum, quae
huic ordini ab Alfonso 2. donata fuit, sic dictus; fundabatur hic ordo anno 1147. et cum
ordine Hispaniae Calatrava idem fuit; Alfonsus 1. equites Portugalliae filiales reddidit a
Hispanico; tandem Ioannes 1. separavit penitus hunc ordinem. <add resp="ed">4</add> Olim frequens
fuit hic ordo multasque commendaturas habuit, hodie tamen non nisi 49 habet commendaturas.</p>
<p>
<add resp="ed">5.1</add> Secundus est ordo sancti Iacobi; hic erat idem cum ordine sancti Iacobi
de Compostella in Hispania; anno 1290. Dionysius rex Portugalliae separavit suos equites a
Castilianis, ipsis magnum magistrum creari permisit; numerat ordo hic 150 commendaturas.</p>
<milestone unit="page" n="2-248"/>
<p>
<add resp="ed">6.1</add> Tertius est ordo Christi, hunc fundavit 1319. Dionysius rex ex bonis
Templariorum, hic 454 commendaturas numerat, sedes ordinis huius est Thomar.</p>
<p>
<add resp="ed">7.1</add> Vota horum ordinum praeter communionem bonorum, castitatem et
paupertatem fuit <add>!</add> etiam perpetui belli contra Saracenos; Alexander 6. anno
1496. dispensavit hos equites a voto castitatis et eos saecularisavit. <add resp="ed">2</add>
Singuli hi ordines habebant suos magnos magistros, Ioannes tamen 3. hanc dignitatem propter
authoritatem et proventus eorum amplissimos conjunxit cum corona; subinde tamen indulserunt
reges, praesertim Hispanici tempore subjectionis, ut alios eligerent magnos magistros, sic
anno 1749. est electus alter. <add resp="ed">3</add> Praeter 3 hos ordines etiam Iohannitarum ordo
est in Portugallia, qui ordo 29 commendaturas habet, ex quibus eminet prioratus de Crato, qui
plerumque principibus obtingit.</p>
<p>
<add resp="ed">8.1</add> Olim Coimbriae residebant reges, 1383. Ioannes 2. Ulissiponam transtulit
sedem regem; urbs haec sita est ad orificium Tagi, ad limites Portugalliae, et quidem in 7
collibus; urbs est ampla et conspicua aedium magnificentia; anno '755. die 1--a Novembris tota
fere urbs desolata est terraemotu et incendio, hodie tamen jam restaurata est.
<add resp="ed">2</add> Urbs haec divisa est in antiquam et veterem <add>!</add> urbem seu
orientalem et occidentalem, et quidem in omnibus publicis actis sub poena nullitatis exprimi
debet in qua urbe data sint illa acta. <add resp="ed">3</add> Aestiva pallatia regum tale est
<add>!</add> in urbe Alcantara, alter Belem seu Bethlehem; hunc locum ex voto Emmanuel
Magnus fundavit cum monasterio et ecclesia splendida, quae nativitati Christi dedicavit et
hinc Bethlehem dicitur; tertio est Maffra, 6 milliaribus ab urbe metropoli; Ioannis 5.
fundavit hunc locum cuius ecclesiam S. Antonio devovit.</p>
</div>
<div>
<head>§ 5 De externae securitatis remediis</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Portugallia aeque ac Hispania duplici exercitu opus habet, campestri et
maritima; saeculo 16. formidabilis fuit classis Portugallorum, sed adtriti per Hispanos,
Belgas vix tot habuerunt naves quibus ad tuendos limites suos opus fuit. <add resp="ed">2</add>
Maxima sub Ioanne 5--o evasit potentia eorum; Iosephus tamen 1--us ad 10 naves lineales
perduxit et 20 fregatas. </p>
<milestone unit="page" n="2-250"/>
<p>
<add resp="ed">3</add> Ad procurationem classis non carent materialibus, ligna adsunt
sufficientia, adsunt metalla; in urbe Porto specialis habetur accademia pro juvenibus qui se
rebus militaribus et navalibus dedicare volunt.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Quod portus adtinet, unicum habet Ulissiponensem portum navalem, ceteri
portus non nisi commerciales sunt. </p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Militia campestris aeque neglecta fuit sub Ioanne 5; Iosephus 1--us per
ministrum Bombal auxit ad 15, 18, imo etiam 20 000 hominum, qui tamen exercitus aliquando ad
8000 decrevit; anno '767. 33 cohortes peditum et 26 cohortes equitum, omnes in simul pedites
26 000, equites vero 4000; anno '772. 38 legiones peditum numerabantur cum 821 capite, omnes
31 198 capita; 12 legiones equitum cum 400 capitibus, omnes ergo 4800 capita.
<add resp="ed">2</add> Praeter has copias habetur etiam militia provincialis, ex rusticis
coalescens, qui certis temporibus exercentur et tempore belli adhibentur ad arces et portis
custodiendos et sunt facile 100 000. <add resp="ed">3</add> Munimenta ex parte Hispaniae adsunt
copiosae; ex parte Gallitiae habetur Viana, Valentza, Camina; ex parte Legionis Miranda,
Luardia, et Castello Vranco; versus Extremaduram: Esdrenus Elbas, Ebora; aliis ex partibus
solis littoribus munita est.</p>
</div>
<div>
<head>§ 6 De legibus municipalibus et jure privato</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Portugalli prout omnes aliae gentes per leges consuetudinarias et leges
Romanas regebant suos; Emmanuel Magnus prius solicitus fuit de collectione sparsarum legum, et
ex his consuetudinariis legibus fecit leges positivas; anno '63. Phylippus 3. rex Hispaniae
novam compilationem legum adornavit fusiorem et ampliorem et nomine ordonanczas de Portegal
venit; praeter has leges etiam Iustinianeus Codex legum Romanorum in usu est; eodem modo jus
ecclesiasticum in pleno vigore est in Portugallia. <add resp="ed">2</add> Habentur in Portugallia
judices pedanei, item dominales judices, habentur duo appellatoria fora et unum revisorium;
pedanei judices in pagis, opidis ac urbibus resident; in privatis dominiis uvidoriae, et
praeses uvidor seu auditor; in regiis vero terris corregidoriae et praesides corregidor </p>
<milestone unit="page" n="2-252"/>
<p>appellatur; urbes habent suos magistratus. <add resp="ed">3</add> Ab his foris appellatio fit ad
duo fora quorum unum in urbe Porto, aliud in Ulissiponensi urbe residet. <add resp="ed">4</add> Ex
Extremadura, Algardia, et Beiria et Transtagana fit appellatio Ullisiponam. <add resp="ed">5</add>
Ad Portense forum fit appellatio ex ceteris provinciis; unicuique foro praeest cancellarius.
<add resp="ed">6</add> Ad Ullissiponense pertinebant etiam causae ex Brasilia, sed Iosephus 1. in
ipsa Brasilia fundavit tribunal. <add resp="ed">7</add> Utrique foro par est potestas tam in
criminalibus quam politicis, imo inter ipsa haec fora in certis causis gravioribus concessa
est reciproca appellatio; anno '696. Petrus 2. constituit ut si valor substrati 250 millereis
in immobilibus valeat, tunc appellatio fieri possit a Portensi ad Ulissiponense, in mobilibus
vero 300. <add resp="ed">8</add> Vicissim vero fiat appellatio si 350 in immobilibus, 400 vero
millereis valeat in mobilibus. <add resp="ed">9</add> Supremum tribunal est consilium regium, huic
omnia tribunalia subsunt. <add resp="ed">10</add> Iustitiae administratio multis obest naevis,
multae futiles locum habent exceptiones, praecipue in criminalibus cavillantur judices; pleni
ibi semper carceres nocentibus et innocentibus, nobilibus et ignobilibus; omnis, qui ad
judicis dignitatem levari intendit, 9 annis juri studuisse debuit, 6 rigorosa subivisse, et 3
publice disputasse ex jure.</p>
</div>
<div>
<head>§ 7 De reditibus publicis</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Olim reditus Portugalliae conspicui erant, hodie tamen defecerunt
vehementer, habentur autem partim ex bonis regalibus et domaniis, partim ex peculio privato
civium.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Conspicuos reditus habet regia stirps ex bonis familiae Bragantinae;
2--o) ex domaniis; 3--o) qua magnus magister 3 ordinum equestrium; 4--o) ex vectigalibus et
teloniis per 20 p.c; 5--o) in lucro cudendorum monetarum; 6--o) lucrum ex diversis monopoliis,
tabacae anno '674. introductum; 7--o) lucrum ex venditione officiorum publicorum; 8--o)
proventus ex venditione bullae cruciatae per Phylippum 2. tempore subjectionis invecti.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Ex peculio privato, titulo praestationum, quae fundis immobilibus
inhaerent; 2--o) titulo decimarum ecclesiasticarum; 3--o) ex 5--a parte auri et argenti in
Brasilia effossi, hic conspicuus est proventus; 4--o) titulo </p>
<milestone unit="page" n="2-254"/>
<p>decimarum ex sachari productis; 5--o) titulos partis lucri quod mercatores ex lignorum
Brasiliensium et eboris venditione habent; 6--o) decimum nummum omnium rerum vendibilium, a
quo exempti sunt nobiles et ecclesiastici, et frumentum exemptum est; 7--o) reditus ex accisa
fluidorum et liquidorum, carnium et piscium; 8) in proventibus eorum, quos sacra inquisitio
condemnavit. <add resp="ed">2</add> Proventus titulo magni magistri percipiuntur per specialem
commissionem, item et venditio bullae cruciatae, etiam vectigalia et telonia portus
Ulissiponensis; ceteri reditus habentur elocati. <add resp="ed">3</add> Supremam inspectionem super
omnibus reditibus regiis habet camera regia. <add resp="ed">4</add> Reditus tamen non optime
administrantur; officialium enormis est copia et hic fit ut aerarium communiter sit vacuum;
debita adsunt enormia, hinc cartarum magna est copia circulantium. <add resp="ed">5</add> Summa
proventuum publicorum ante 40 annos ad 10 000 000 crutzadar aestimati fuerunt (= 1 florenus 12
denarii); ab eo tamen tempore valde aucti sunt reditus publici, ut facile ad 70 vel 80 000 000
librorum Gallicanarum (30 000 000 fl.) aestimari possunt.</p>
</div>
<div>
<head>§ 8 De industria, commercio</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Res rustica apud Portugallos et in specie agricultura inde a 3 saeculis
adhaeret, cum potius per commercium ditari cupiant quam per molestam agriculturam; vini
cultura eminet tamen apud eos, imo copiosissimas terras subtrahunt seminaturae per vini
culturam; hinc Iosephus rex prohibuit vitium plantationem in iis terris quae seminaturae
oportunae essent; moderna tamen regina abolevit hanc legem; opificia aeque sunt neglecta,
opifices pauci sunt et ii exteri, hinc omnia necessaria ab exteris coemere coguntur; et hinc
etiam cruda naturae producta exteris vendere coguntur ob defectum fabricarum et
transformatorum; ante aliquot annos duae fabricae tentatae sunt, panni nempe et speculorum,
sed utraque interiit; non abs re est eorum conatus per Anglos interturbari, quorum interest ne
Portugalli ad florem perducant suas fabricas. <add resp="ed">2</add> Ex his patet commercium summe
restrictum esse, solummodo nempe ad massam crudam; obstant etiam commercio telonia, viarum
neglectus, canalium defectus, omne ergo commercium eorum passivum est, ipsas necessitates suas
exteri ipsis </p>
<milestone unit="page" n="2-256"/>
<p>apportant; coemunt apud exteros frumentum omnis generis, texturas omnes, tam panni quam lini
et nobiliores, funes, vela pro navibus suis, limbos aureos et argenteos, merces omnis generis
ferreas et chalibeas, vestimenti omnia genera et quidem jam consuta.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Haec omnia productis naturae crudis parato aere exsolvunt; vendunt
vinum, salem, et oleum, copiam fructuum, lanam, sericum, merces aromaticas, species
farmaceuticas, uniones, adamantes crudos, tabaca, ligna Brasiliensia et sacharum.
<add resp="ed">2</add> Praeter commercium Brasiliense cum suis coloniis fere nullum est; navigant
ad Africa, Indias orientalis, et ad Americam; Africam maximum est, navigant enim ad Congo,
Afrorum regnum, et Sanquever, et aurum, ebor et nigritas coemunt. <add resp="ed">3</add> Olim
Indiae orientalis commercium penes ipsos solos fuit, per Belgas tamen ejecti sunt; hodie
tantum in Macao et Goa commercium habent. <add resp="ed">4</add> Americanum Brasiliense precipuum
eorum commercium est, sed nec hoc ad optimas commercii regulas exactum est, permittunt enim
etiam ibi nomine suo exteris commercium.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Sub initium liberum fuit cuicunque Portugallo commercium exercere in
Brasiliam, Iosephus vero rex anno '55. fundavit mercatoriam societatem ad portus Groapara et
Maranha restrictam; huic societati in annos 20 dedit privilegium, ab his ergo exclusi erant
ceteri; anno '59. fundavit aliam et concessit ei in portu Paraiba, et Barmanduco commercium
exercere. <add resp="ed">2</add> Hae tamen societates non profuerunt Portugalliae, nam multae
familiae ad mendicitatem redacti <add>!</add> sunt per restrictum commercium.
<add resp="ed">3</add> Post mortem eius regina moderna cassavit has societates; anno '56. instituit
etiam domesticam societatem, penes quam erat monopolium vini coemendi et vendendi.
<add resp="ed">4</add> Quae societas etiam summe obfuit Portugalliae; hodie ergo nulla subsistit
societas. <add resp="ed">5</add> Totum commercium Brasiliense aestimantur ad 90 vel 100 naves; iter
totum conficitur inter 7 menses; bilanx ergo commercii et numerica et utilitatis valde
deficit. <add resp="ed">6</add> Portus commerciales in America et Europa copiosi sunt; 4 in
America, in Europa celeberrimus est Lissabonensis, dein Port, Setubalia.</p>
<milestone unit="page" n="2-258"/>
</div>
<div>
<head>§ 9 De norma monetarum</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Normales mensurae sunt duae, proprie una rees, et est nummus, et mille
rees, seu millies numeratus rees; superioribus temporibus alia fuit norma monetarum, sed
Ioanes reformavit 1722. <add resp="ed">2</add> Aureae monetae sunt hae: dobras valet 12 800 rees,
hi cuduntur dimidiati qui 6400 valent, cuduntur etiam quadrati = 3200 rees; cuduntur etiam
octavae dobras, quae escudos vocantur = 1600 rees; hi escudos dimidiati cuduntur = 800 rees et
etiam 1/4 escudos = 400 rees.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Argenteae sunt: patacas = 600 rees; cruczados novos = 480 rees;
semi-cruczados = 240 R; 1/4 cruczados = 120 r; testoes = 100 R; 1/2 testoes = 50 R; vintes =
20 R. <add resp="ed">2</add> Habentur etiam cupreae monetae in valore 10, 5, 1 1/2 rees; unum ree
non existit. <add resp="ed">3</add> 100 rees valent 15 cruciferos, proin 20 rees = 1 grosso nostro;
400 rees = 1--o floreno, 1000 rees = 2 florenis et 30 denariis.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Officina monetaria est Ullissiponae, in qua etiam monetae in America
cusae recuduntur lucri causa; in Iodejaneiro <add>!</add> in Brasilia etiam est officina
monetaria in qua etiam privati pro certa taxa monetas cudere curare possunt ex suo auro;
universim defectus magnus est in re monetaria.</p>
</div>
<div>
<head>§ 10 De religionis negotiis</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> In Portugallia aeque ac Hispania unica religio catholica viget; sunt
aeque zelotae in negotiis religionis; maxime Mahometani et Judaei ipsis odio sunt, Judaeorum
tamen latentium ingens est copia. <add resp="ed">2</add> In cultu sanctorum plane excedunt; beatam
Virginem, sanctum Antonium de Padua et Franciscus Sarefia maxime reverentur. <add resp="ed">3</add>
Clerus in maxima existimatione est; ritus externos maximi habent, cum saepissime essentialia
ignorant. <add resp="ed">4</add> Olim ecclesia tota per 3, hodie per 4 archiepiscopos regebatur:
per Ulissiponensem, Bragensem, Eborensem; hoc saeculo Ioannes regiam cappellam levavit ad
patriarchatum, hinc Ulissiponae 2 archiepiscopi </p>
<milestone unit="page" n="2-260"/>
<p>resident; patriarcha habet capitulum 24 canonicorum qui principales compellantur,
opulentissime fundati sunt. <add resp="ed">4</add> Habet 5 episcopos subordinatos et est caput
ecclesiae. <add resp="ed">5</add> Bragensis habet 4 suffraganeos; antiquus Ulissiponensis habet 5
suffraganeos, quo etiam episcopus Bonae spei pertinet; Eborensis 2 habet sufraganeos, sunt
ergo 20 diaeceses in parvo hoc regno; in Indiis orientalibus archiepiscopus Goae residet et
primas Indiarum vocatur; habet in urbe Macao suffraganeum suum. <add resp="ed">6</add> In Brasilia
in fano Sancti Salvatoris residet archiepiscopus qui 4 habet suffraganeos. <add resp="ed">7</add>
Archiepiscopi cum marchionibus, episcopi vero cum comitibus habent praerogativam, et hinc
alternant in functionibus; patriarcha omnes praecedit. <add resp="ed">8</add> Pontifices magna
semper jura habebant in Portugallia; anno tamen '554. regnante Emmanuele Magno per
conventionem cum pontifice initam etiam regibus concessa sunt multa jura circa sacra; sic jus
episcopos, archiepiscopos creandi regibus cessum est, sed confirmari debent; 4--tam partem
redituum ecclesiasticorum trahit rex, quos in pias causas convertit; in subjectis tamen bonis,
cum clerici stipendio habeant, rex non trahit 4--am partem; omnis immunitas viget clericorum
in Portugallia vigore conventionis, vi huius nec jus placeti regii locum habet circa bullas
pontificias, interim tamen diversae bullae pontificum subpressae sunt. <add resp="ed">9</add>
Tribunal ecclesiasticorum habetur Lissabonae, quod nunciatura dicitur, in quo nomine
pontificis causae spirituales deciduntur, et amplos reditus percipit aula Romana; haec jura
ampla pontificum maxime a temporibus Alfonsi originem repetunt, qui tributarium fecit regnum
suum subjecitque pontifici, quae subjectio tardius quidem multis controversiis et tricis inter
reges et pontifices ansam dedit, in quibus plerumque pontifices per copiosum clerum suffulti
triumfarunt. <add resp="ed">10</add> Fulcrum maximum auctoritatis pontificae est inquisitio sacra
et copiosi monachi.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Primum inquisitionis tribunal Ioannes 3. induxit; hodie Ollissiponae,
Coimbriae et <sic>Egorae</sic> habetur; est autem in omnibus Hispanicae inquisitioni
aequalis; in urbe Goa etiam habetur inquisitionis tribunal; in Brasilia nullum unquam
exstitit; processus severior et occultior adhuc est in Portugallia quam Hispania, regesque
irrito conatu cogitarunt de hoc tribunali restringendo; proceditur maxime contra novos
Christianos, generatim delicta eadem sunt quae in Hispania; haec tamen tantum de domesticis,
exteros tamen tolerant. <add resp="ed">2</add> Bona confiscata dividebantur inter cameram et </p>
<milestone unit="page" n="2-262"/>
<p>tribunal ipsum, Iosephus tamen restrinxit solum ad poenam mortis confiscationem anno 1775;
exsecutio aeque solemniter fit ac in Hispania. <add resp="ed">3</add> 900 monasteria numerantur in
exiguo hoc regno, Cistercitarum monasterium de Alco Bacza ab Alfonso 1--o fundatum
celeberrimum est, plerumque nobiles depauperati hic suscipiuntur; numerus monachorum completus
est 130, splendidissime vivunt, reditus eorum 180 000 Cruczados aestimantur.</p>
</div>
<div>
<head>§ 11 De educatione et scholis</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Educatio privata magis quam publica est, parentibus enim relicta est
omnis cura educationis; scientiae nec propagatae, nec excultae sunt hactenus, hinc spissae
ignorantiae tenebrae mentes Portugallorum occupant maxima ex parte. <add resp="ed">2</add>
Universitates habent tamen Coimbriae, quam 1290. Dionysius rex fundavit, formam tamen meliorem
primo sub Iosepho accepit haec; Ullissiponae fundata est, sed per eundem translata est
Coimbriam; Alfonsus 4. rursus Ulissiponam transtulit, et Ioannes rursus retulit Coimbriam;
tempore tamen subjectionis Portugalliae multis annis desolata et clausa fuit donec
recentioribus primo annis restaurata fuisset. <add resp="ed">3</add> Altera Eborae residet, eam
Henricus Cardinalis fundavit, quae proprie accademia est tantum, 1558. fundata est.
<add resp="ed">4</add> Gymnasia, scolae triviales copiosae habentur, anno '720. Ioannes 5. fundavit
societatem eruditam historiae Portugallicae Ulissiponae; anno '21. societatem problematicorum;
societatem generalem anno '52. Tomari fundavit Iosephus. <add resp="ed">5</add> Habetur etiam artis
poeticae et rhetoricae societates sub diversis nominibus; in poesi maxime excellunt, cuius
studium ipsis etiam carissimum est; reliquae scientiae segniter pertractantur, et theologiae
instar multis futilitatibus et ineptiis repletae sunt; postremis tamen annis censurae rigor
mitigatus est, libri Romae prohibiti licite invecti et venditi sunt. <add resp="ed">6</add>
Iurisprudentia, medicina in vilissimo statu est in hoc regno; nulla etiam experimenta in
physica, chimia et medica ipsis nota sunt.</p>
<milestone unit="page" n="2-264"/>
</div>
<div>
<head>§ 12 De collegiis diversis</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Eminentissimum collegium est Consilium status; in hoc tam interna, quam
externa negotia regni in praesentia regis pertractantur, hic etiam omnia majoris nominis
collegia publica conferuntur. <add resp="ed">2</add> Numerus consiliariorum determinatus non est,
sunt omnes ex classe procerum; eminet secretarius status, qui in praesentia etiam regis
dirigit negotia huius consilii, voto tamen decisivo non gaudet. <add resp="ed">3</add> Ioannes
4--tus mutationem facit in hoc consilio, auxit numerum secretariorum ad 3; Iosephus rex
bifariam divisit hoc consilium, uni externa, alteri interna detulit negotia.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Secundum collegium est Consilium bellicum; in hoc omnes militares res et
negotia expediuntur, in hoc conferuntur eminentiores dignitates miliares.</p>
<p>
<add resp="ed">3.1</add> Tertio: Consilium aulicum; hic omnia interna negotia discutiuntur, et
tribunalia judiciaria huic subsunt, definiuntur lites inter potestatem sacram et civilem,
discutiuntur bullae, brevia et leges ecclesiasticae; huc negotia gratiae omnia referuntur.</p>
<p>
<add resp="ed">4.1</add> Quarto est Consilium finantiae, hoc reditibus omnibus publicis
invigilat; est in 3 partes divisa, cuique parti incubunt alia negotia, quaevis pars habet suum
inspectorem, subinde tamen unicus est; cum hoc collegio habetur connexum consilium
commerciale, quod prius diversum fuit.</p>
<p>
<add resp="ed">5.1</add> In urbibus et oppidis magistratus domestici praesunt; in provinciis per
gubernatores reguntur provinciae; unus eorum Goae residet, qui etiam pro-regis titulo gaudet,
hic dependet a consilio status; pro America duo sunt, gubernator alter in Sant Salvador, alter
vero in Rio Dianeiro residet.</p>
<milestone unit="page" n="2-266"/>
</div>
<div>
<head>§ 13 Ratio status</head>
<p>
<add resp="ed">1.1</add> Cura et solicitudine omni agendum erit ut omnia removeantur quae
hactenus civitati oberant; Iosephus plurimum egit ut auctoritatem suam extendat neglectis
statibus sicque absoluta monarchia evasit Portugallia.</p>
<p>
<add resp="ed">2.1</add> Non obstantibus tamen his in regimine copiosi committuntur errores;
scientiae et litterarum studia curam maiorem deposcerent, non secus ac artes, opificia,
agricultura, manufacturae et fabricae; commercium tam internum quam externum excolatur, ad
meliorem statum collocetur, fluvii perpurgandi, canales exstruendae; commercium ad meliores
regulas exigendum, activum reddendum, industria incolarum excitanda; circa religionis negotia
rex vindicare deberet sibi ampliora jura, exportationem pecuniarum impedire, numerum
superfluum ecclesiasticorum restringere, eorum immunitatem sufferre, praesertim mendicantes;
inquisitio sacra coarctanda vel potius sufferenda, tolerantia inducenda, populus ad saniora et
priora religionis principia reducendus, superstitio exstirpanda; classis et exercitus
campestris meliorem formam deposceret quoque, amicitia cum exteris colatur, praesertim cum
Hispanis contra quos nunquam semper satis tuti erunt, ipsis Magnae Brittaniae amicitiam
conservare studeant, hi enim ipsis auxilio esse poterunt semper contra Hispanos et Gallos;
ceterae gentes magis indifferentes sunt intuitu Portugallorum, amicitiam tamen cum illis medio
Magnae Brittanniae conservare suadebit ratio status.</p>
<p>Finis statisticae practicae</p>
<p>Die 13--a Augusti, anni 1792.</p>
</div>
</div>
</div>
</body>
</text>
</TEI>
Baric, Adam Adalbert (1742-1813) [1792]: Statistica Europae, versio electronica, Verborum 91598, ed. Neven Jovanovic [genus: prosa oratio - tractatus] [numerus verborum] [baric-a-stat.xml].
|
