Skrlec Lomnicki, Nikola (1729-1799) [1790]: Discursus in secundum membrum propositionum regiarum seu opinio de insurectione in Regno Hungariae, versio electronica, Verborum 10693, ed. Neven Jovanovic [genus: prosa oratio - tractatus] [numerus verborum] [skerle-n-disc.xml].
Si vis in lexico quaerere, verbum elige et clavem 'd' in claviatura preme.
<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
<TEI xmlns="http://www.tei-c.org/ns/1.0">
<teiHeader>
<fileDesc xml:id="skerle-n-disc">
<titleStmt>
<title>Discursus in secundum membrum propositionum regiarum seu opinio de insurectione in Regno Hungariae, versio electronica</title>
<author key="skrl01">
<name xml:lang="hr">Škrlec Lomnički, Nikola</name>
<date>1729-1799</date>
</author>
<editor>Neven Jovanović</editor>
<respStmt>
<resp>Hanc editionem electronicam curavit</resp>
<name>
<ref type="viaf" target="6913774">Neven Jovanović</ref>
</name>
</respStmt>
</titleStmt>
<editionStmt>
<p>Digitalizat modernog znanstvenog izdanja, bez aparata (2007).</p>
</editionStmt>
<extent ana="D">Mg:D Verborum 10693</extent>
<publicationStmt>
<p>elektronska verzija: Digitalizacija hrvatskih latinista, znanstveni
projekt na Filozofskom fakultetu Sveučilišta u Zagrebu,
Hrvatska. <date>kolovoz 2008</date>
</p>
</publicationStmt>
<sourceDesc>
<bibl type="repo" ana="digital">Digitalna verzija: CroALa</bibl>
<bibl>Škrlec, Nikola, Stjenko Vranjican, i Eugen Pusić. Nikola Škrlec Lomnički:
(1729-1799). Sv. 4. Zagreb: Pravni fakultet, 2007.</bibl>
</sourceDesc>
</fileDesc>
<profileDesc>
<abstract>
<p/>
</abstract>
<settingDesc>
<p/>
</settingDesc>
<particDesc>
<p/>
</particDesc>
<langUsage>
<language ident="lat" xml:lang="hrv">latinski</language>
</langUsage>
<creation>
<date when="1790" period="17xx_3_third">c. 1790</date>
</creation>
<textClass>
<keywords scheme="typus">
<term>prosa</term>
</keywords>
<keywords scheme="aetas">
<term>Litterae recentiores (1600-1850)</term>
<term>Saeculum 18 (1701-1800)</term>
<term>1751-1800</term>
</keywords>
<keywords scheme="genre">
<term>prosa oratio - tractatus</term>
</keywords>
</textClass>
</profileDesc>
<revisionDesc>
<change>
<name>
<ref type="viaf" target="6913774">Neven Jovanović</ref>
</name>
<name>Luka Špoljarić</name>
<date>2012-03-07</date>
Novo, unificirano zaglavlje.
</change>
<change>
<date>2009-06-02</date>
<name>
<ref type="viaf" target="6913774">Neven Jovanović</ref>
</name>
Prilagodio zaglavlje za CroALa.
</change>
<change>
<name>
<ref type="viaf" target="6913774">Neven Jovanović</ref>
</name>
<date>2005-11-17T23:43:00</date>
</change>
</revisionDesc>
</teiHeader>
<text type="politicum">
<front>
<docTitle>
<titlePart>Discursus in Secundum Membrum Propositionum Regiarum</titlePart>
<titlePart>seu</titlePart>
<titlePart>Opinio de Insurectione in Regno Hungariae</titlePart>
</docTitle>
<docAuthor> Nicolai Skerletz de Lomnitza. </docAuthor>
</front>
<body>
<div>
<head>
<add>Propositio Regia</add>
</head>
<p>Cupit Sua Maiestas Sacratissima (verba sunt Rescripti) <emph>ut Domini Status et
Ordines de eo etiam sollicito studio et omni conatu agunt quo insurectionis
negotium in eum redigatur ordinem ut per eius regulationem promptum atque
efficax auxilium pro publica necessitate atque adeo ipsius Regni defensione
in omnes eventus haberi possit.</emph>
</p>
</div>
<div>
<head>
<add>Modalitates duae per Kollárinum allatae</add>
</head>
<p>Duplex eius rei constituenda ratio a vulgato illo notissimi libelli authore
proponebatur: 1-o ut nobilitas hanc insurgendi obligationem parato aere
redimant, hoc vero aere stipendiarius regulatus miles conducatur, in defensionem
patriae longe maiori fructu excubaturus; altera, ut absoluta ab hac insurgendi
obligatione nobilitas substitutum interteneat militem qui ad eam, quae in
praesens viget, disciplinae militaris normam vel ex eo instituatur, quod iam
anno 1602. status ipsi per articulum 9. inutilem esse personalem insurectionem
recognoverint, eaque de causa substitutum iam eotum obtulerint militem.</p>
<p>Verum horum neutrum cum libertatibus nobilitatis per regnantem quoque maiestatem
iure iurando stabilitis posse conciliari cuique vel obiter illa perpendenti
perspicuum est.</p>
<p>Nam quod ad primum adtinet, hoc facto nobilitatem tributariae servituti
subiiciendam ex terminis patet; id autem sine convulsione totius Ungarici
systematis fieri non posse alioquin clarum est. Sed et alioquin videtur nulla
per id ad aerarium Principis futura accessio; cum enim pecuniae fructus omnis in
usu consistat, utcunque suos nobilitas reditus adauxerit, aes illud omne sive a
possessore ipso expendatur, seu alteri in faenus tradatur, alioquin per
circulationem redit ad contribuentes, atque inde sit quod Regnum hoc,
manufacturis omnisque pene distractionis naturalium beneficio destitutum,
modernum praestare tributum possit. Quodsi pars aeris huius per directam
nobilitatis contributionem Principi obveniret, deberet profecto tantumdem de
tributo plebis relaxari atque adeo in reipsa Princeps nihil lucri faceret quam
odiosam tituli permutationem, cum gravi nobilitatis alienatione, cuius devinctos
sibi habere animos Principis plurimum semper interfuit. Est et alia quae
consilio illi officit ratio, nimirum totam simul summendo Hungaricum
contributionale plus efficit, quam dominicale efficiat. Certum est iam cum
contributio nonnisi 3.289.267 florenos exportet, dominicale ultra tres milliones
computari non potest; quod si igitur nobilitas 20 per 100. (ut in Germanicis
provinciis fit) contribueret, Principi hoc titulo non nisi 600.000 obvenirent;
subiecta vero contributioni nobilitate illico successio fisci cessaret, tum
libera in Germanicas provincias naturalium invectio reserari deberet; quae si
expenduntur, plus Principi hoc titulo decessurum quam illi accessurum facile
apparebit. Quid quod insurgendi obligatione nobilitas eo facto exolveretur,
atque ita Princeps magno in quemvis insperatum eventum praesidio destitueretur;
quamquam hoc quidem consilium ipsa rei natura excludere videatur; cum enim
Hungariae finibus talis barbarus hostis adiacet qui bella non eo, quo aliae
Christianae potentiae, civili instituto gerere, verum urbes vicosque evertere,
sumtuosas nobilium aedes flammis absummere, incolas in deterrimam rapere
servitutem, verbo religionem omnem desolare consvevit; adversus hostem adeo
efferum nobilitas, utcunque demum per Principem insurgendi obligatione exoluta
sit, pro aris et focis, pro liberis fortunisque suis, ipso naturae in
conservationem sui semper intentae ductu arma corripere, ut primum Regnum
invaserit, alioquin intermittere non potest; vis argumenti huius facile
apparebit, si ad superiorum saeculorum memoriam animum advertamus, nimirum donec
per reliquos etiam Europae populos bella more barbaro gerebantur,
insurectionalis militis usum apud omnes Europae gentes viguisse certa
monumentorum fide constat; postquam formatis subsidio potissimum litterarum ad
humanitatem animis ipsa belli gerendi ratio certis iisque multum? civilibus
regulis, quae deinde in ius gentium transiverunt, adstricta est. Evenit ut
duplex apud omnes cultiores populos effecta sit civium conditio: alii, qui arma
tractant, alii, qui civilibus operam dant rebus; et quia mitigato iam admodum
iure belli, etiamsi inimicus Princeps regionem occupet, post persoluta
necessaria belli onera quemque suis vacare studiis permittit; inde fit ut
alterum hoc, sive civile, incolarum genus arma amplius capere in ceteris Europae
provinciis nec velit, nec obligetur; cum id apud Turcam longe aliter se habeat;
ubi ille finibus imminet, nisi quis proprios everti[t] penates, coniugem
liberosque in diram rapi servitutem nihil pensi habeat, arma ipse etiam arripere
necessario debet.</p>
</div>
<div>
<head>
<add>Refellitur Altera</add>
</head>
<p>Altera ex propositis modalitas in substantia cum priori alioquin concidit;
utrumque enim complectitur: nimirum ut et nobilitas usu exuatur armorum, et ut
in substituti illius militis intertentionem contribuat. Libet istud praeprimis
demonstrare.</p>
<p>Substitutus ille miles ut ad eam, quae in praesens in usu est, militaris
disciplinae rationem instituatur, debet primum in centurias, tum in legiones
conscribi, solitisque provideri praefectis seu officialibus, ac ut debitam
exercendae rei militari operam navare possit, ab omni alia abstrahi occupatione:
sed ut praestari possit, congruo illum etiam tempore pacis stipendio uniformique
providere opus est. Stipendia haec, uti et vestitus, necessario per eum, a quo
talis miles statuitur, nobilem praestari deberent, efferrentque perpetuum et
adeo grave onus quod cuique etiam rigidae contributioni facile aequivaleret.
Quid iam de stipendiis praefectorum dicam? Si haec quoque a nobilibus praestari
oporteat, clare res haec in tantam exurget summam ut proximam toti nobilitati
ruinam adferre debeat. Et adhuc de armis et reliqua bellica supellectile nihil
diximus, quae si pariter in calculum summi debeat, prodibit insupportabile
Regnicolis <corr>exiguam</corr> alioquin, imo in potioribus Regni partibus
nullam procreatorum in bonis suis naturalium distractionem habentibus onus;
assummatur in calculum, vel minus militis annuum stipendium, equus vestitus, et
arma, et prodibit, unum equitem minoribus quam sexaginta florenorum impensis
statui non posse; grave sane vel exinde, quia annuum et perenne onus; in hoc
tamen necdum subsistit eorum, qui substitutam illam insurectionem sustinent,
intentio, quippe eo spectant ut praeter personalem illum militem quatuor adminus
portales praestentur, ita nobilem unam possidentem portam annuum tributi 300
florenorum onus maneat; atque usu ipso constat exigua in Regno reperiri loca ubi
bona unam efficientia portam 300 florenos in parato aere inferant. Quid si
praefectorum stipendii exolutionem, tentorii, lebetum, caeteraeque bellicae
supellectilis comparationem a proportione concurrere deberet? Onus certe
evaderet non illegale modo, sed et prorsus insupportabile. Sed cedo persolvenda
a Principe praefectis stipendia. Quid quaeso inde naturalius, quam prorogandam
ipso facto istam consilii bellici authoritatem, cum id ipsum in confiniario
milite factum iam videamus; quorum aeque praefectis tantum stipendia Princeps
exsolvit, gravius vero militat pure ab inhabitato terreno, quod ad privatas
potissimum familias et non ad Principem spectat; educitur per consilium bellicum
confiniarius miles pro arbitrio etiam quam remotissime a Regno, sic ut vacua
fere prorsus maneant confinia, educetur profecto et illa insurectionalis
militia; obiicitur maximo semper discrimini confiniarius miles, obiicietur et
insurectionalis; quantum e confiniario milite seu bello, morbis periit, debet ex
confiniario populo illico redintegrari, deberet certo et per nobiles quidquid ex
insurectionali illa militia interiret. Praeficiuntur confiniario militi exteri
ex omnibus nationibus <note place="foot" n="1">prekriženo
<emph>officialibus</emph>
</note> officiales, praeficerentur certo et insurectionali.</p>
<p>Verum dicet hic aliquis posse hac re mediam aliquam rationem ita <note place="foot" n="2">prekrižena riječ, odnosno dio riječi koja počinje s
<emph>i </emph>a završava s <emph>iniri</emph>
</note> iniri, ut nobilis vir unam portam habens quinque e suis nominet colonos
qui in album insurectionalis militis inserantur; hi armis et amictu instruantur
quidem, ceterum in suis relicti aedibus ultroneam colendo agro impendere operam
ita permittantur, ut statuto tantum tempore instituendi militaris exercitii
causa ad destinanda sibi loca convenire sint obligati. Levius nonnihil priori
onus, seu conservandum hac via diutius amictum, seu stipendii compendium
spectes, sed quod subeundum a nobilitate per indirectum tributi iugum ex aequo
post se habeat. Ut enim rusticus ille gravem hanc militandi obligationem
gratuito sustineat nec iustum, nec practicabile est; aut ergo domus talis, ex
qua eiusmodi praestetur miles, a debitis domino suo praestationibus absolvenda,
aut militi aliquod pro modulo suo stipendium decernendum foret, utrumque et
perenne, nec profecto exiguum pendendi indirecta hac via nobilitatem tributi
onus post se trahit; quodsi semel imponatur, facile postea in immensum provehi
posse luculento nobis vicinae provinciae sunt exemplo; ut alia, quae haec
intertenendi militis ratio secum ferret incommoda praetereamus, sane, cum nuper
tyrones statuerentur, plurimos profugisse, alios, qui fuga se subducere non
poterant, ut hoc onera se expedirent ultro se mutilasse palam constat. Quidni
itaque in hoc quoque designandi perpetui militis huius ratione expectandum foret
quam continua designatorum illorum profugia, desolationes villarum, effectum
denique ambiguum, certum autem non modo domini terrestris, sed et ipsius
Principis detrimentum; deinde nec haec ad disciplinam militarem institui militia
sine officialibus potest.</p>
<p>Iam his si nobilitas stipendia persolverit fiet cumulata alioquin ad onus
illegale accessio; si Princeps est eos soluturus, redeunt omnes, quae supra
remonstratae sunt periculosae sequelae, quibus, quod <note place="foot" n="3">prekriženo <emph>non</emph>
</note> nullis servandae pro domesticis tantum periculis eiusmodi militiae
assecurationibus, nullis proficiendorum illi districtualium generalium
exercendique per palatinum in eos summi imperii cautelis satis prospici possit,
cum veteranum confiniarii militis, tum recens Transilvaniae exemplum, cum
denique explicata nimium dilucide per Kollarium consilia satis remonstrant.</p>
<p>Atque haec fere eadem rationum momenta consilio etiam illi adversantur, ut
obveniens cuique nobilium militis numerus per eundem domi suae ad instar
pandurorum ad obeunda complura domus munia idoneorum alatur. Quippe universim
rem accipiendo insurgendi obligatio temporaneum, saepe post pluria lustra non
rediturum onus importat; quaevis autem stabilis intertenendi militis ratio
continuam, et perennem inducit obligationem; quam ut sibi nobilitas ultro
imponat, sicque viam imponendi sibi successive intolerabilis tributi sternat,
praetendi sane non potest.</p>
<p>Caeterum nobilitatem hac quoque ratione armorum usu exuendam se ipso patet, quod
nemo certe, nisi avito degener sangvine, aequo animo ferat, praesertim cum de
iis, quos aetas, aut natura armis minus idoneos effecit aut quos indispensabiles
alio vocant occupationes articulo 18. 1566. §. 5. 6. alioquin provisum habeatur.
Porro hac in re ad funestam quae ex hoc fonte suapte flueret sequelam advertere
operae profecto pretium est proinde etiam armis ultro debet conservari.
Praerogativae, quibus nobilitas Hungarica gloriatur, omnes pure intuitu huius
militandi oneris concessae sunt, hoc ergo semel sublato surgit illico
insuperabile praerogativas illas sufferendi argumentum. Ac hoc quidem praecipua
esse debet nobilitatis ratio ne sibi armorum usum adimi paciatur; iam quod id
nec Principis intersit, videamus. Praeclarus (ut alias semper) <name>Montesquieus</name>
monuit Principes, genium populi, cui ipsa gubernii forma superstructa est,
nunquam esse mutandum, <q>Quippe imperium, </q>inquit <name>Tacitus</name>,
<q>iisdem artibus, quibus partum est,
<note place="foot" n="4">prekriženo <emph>facillime amittitur*</emph>
</note>
facillime retinetur.</q> Et sane quis non videat male sibi consulturos
Batavos, si dimisso, quo suum et constituerunt, et hactenus conservarunt
imperium, commercii genio suos ad rem militarem animos incipiant comparare. Iam
Hungaros Regnum hoc armis et comparasse, et conservasse hactenus, ac universim
militarem genti huic inesse genium nemo inficias ibit; e re itaque Principis
tanto minus esse videtur militarem gentis spiritum prorsus opprimere, quod
vicinum habeat adeo hostem ut nisi illo <sic>militaris</sic> pectore retineretur, procul
dubio vel adversus primas eius discursiones loco cedere, vacuamque relinquere
regionem cogeretur; cuius manifesto vel illud sit indicio quod experientia
compertum sit, ubi Turcicum exoritur bellum, magis in remotis Styriae
Carnioliaeque provinciis quam in proximis ad Turciam Hungariae finibus
trepidari; <note place="foot" n="5">prekriženo <emph>qua id unum*</emph>
</note> qua in re id unum observari oportet, non posse militaris gente quapiam
spiritus contineri, nisi infractum eidem libertatis suae exercitium relinquatur;
cuius enim collum grave premit servitutis iugum, eius certe animus in militaris
spiritus non facile assurget.</p>
<p>Quod articulo 9. 1609. inutilis recognita personalis insurrectio, id magno
sententiae huius patronis praesidio esse non potest; cum enim non verba, sed
ratio legis spectari debeat; si lex ista cum articulo 22. 1599. combinetur,
prona illico evadit nodi huius explicatio, <q>etiamsi personaliter insurgere
vellent</q> dicit articulus ille <q>tamen quia flos militiae et omnes
bello habiles stipendia merebuntur, neque Domi, nisi bello minus idonei
remanebunt, hi, etiamsi insurgerent, parum vel nihil utilitatis inde pro
bello emergeret, quid quod in articulo 3. 1601. appareat, Peste, Turcarumque
et Tartarorum grassationibus incolas Regni ad eas deductos fuisse angustias,
tantamque redactos paucitatem ut vix amplius pristina Regni facies
apparuerit.</q> Quid itaque mirum adeo comminutae nobilitatis personalem
insurectionem lege publica inutilem eotum recognitum fuisse. Cum utilitatem eius
denuo agnitam fuisse, ut primum pristinas Regni vires resummere caeperat,
sequentium annorum leges satis testentur, quibus ad veteranum hoc defendendi
Regni praesidium continuo recursum fuit. </p>
</div>
<div>
<head>
<add>Modalitas per Kollarium desiderata.</add>
</head>
<p>Ita neutra ex propositis per Kollarium modalitatibus regiam in effectum deduci
posse intentionem manifeste (ut puto) conficitur. Et vero cum ex ipso inferiori
propositionum sensu tum ex subsecuto dein rescripto longe aliam, eamque
benigniorem multo Suae Maiestatis intentionem esse satis apparet; id illa unice
postulat ut, cum legibus nostris nulla certa constituta sit insurgendi ratio,
verum pro singulis circumstantiis alia semper atque alia insurectionis norma
praescripta fuerit; porro, iam ingruente periculo de modo propulsandi hostis
deliberare sero nimis atque adeo inprovidum videatur; nunc demum certus pro
ratione maioris minorisve periculi determinetur insurgendi modus, una de
necessariis ad eam requisitis ita proinde instituatur, ut cum periculum
ingruerit, definitis iam paratisque, quae eo spectant, omnibus insurectionalis
huius militiae usus in defensionem patriae illico haberi possit.</p>
</div>
<div>
<head>
<add>Motiva pro ea fulcienda.</add>
</head>
<p>Id nec ullum praerogativae nobilitari afferre periculum dicitur et luculento anni
1609. ad annos 20 cum Turca pacem <add>... exemplo</add>; regnicolae per
articulum 65. non modo <q>salutare esse in pace de bello cogitare
</q>ultro recognoverunt, sed et effectivam pro eventuali ingruentis cuiuspiam
periculi casu de insurectione provisionem constituerunt; salutare hoc exemplum
anno etiam 1651. secutos esse regnicolas, quo etsi sedatis intestinis motibus
extensoque adhuc ad triennium cum Turca armisticio Regnum alma pace
perfrueretur, de modo tamen, quo emersuri belli tempore insurgendum fuerit, per
articulum 46. dispositum habetur.</p>
</div>
<div>
<head>
<add>Statuum adversus eandem difficultates.</add>
</head>
<p>Status vi articuli 8i 1715. huic ita provisum esse reponunt ut, quid eatenus
constitui amplius possit, nihil iam superesse videatur; nimirum agnovisse iam
tunc maiores nostros mutatum esse bellandi systema, atque adeo sibi quoque de
validiori, quam sola sit insurectio, defendendi Regni medio esse deliberandum;
constitutum itaque ut stabilis introducatur contributio, qua stipendiarius
regulatusque miles conduci inque Regni defensionem possit interteneri;
contributionem in subsequis 1723. comitiis effective inductam ac in postremis
anni 1751. comitiis <note place="foot" n="6">prekriženo <emph>effecti***
inductem*</emph>
</note> ad tres milliones ducenta octuaginta novem millia ducentos sexaginta
septem florenos sex cruciferos productam haberi; porro si legio una a mille
capitibus computatur, posse eam centum millibus interteneri constat: atque adeo
Regnum vel hoc titulo de triginta trium millium regulatae militae praesidio sibi
iam providisse. Accidit confiniarius <note place="foot" n="7">prekriženo
<emph>miles*</emph>
</note> aeque regulatus miles sexaginta amplius millia efferens, qui utique ad
rationem Regni debet computari, partim quod terrenum occupet, e quo alias
contributio in alterius regulatae militiae intertentionem cessura obveniret,
partim quod possessa per eundem terrena sint a potiori privatarum familiarum
adhucdum extantium, partim quod nongenta illa millia, quae in exolutionem
praefectorum confiniariae illius militiae Princeps expendit, facile ex
assignatis illi in defensionem Regni proventibus regiis conflentur. Ita
constituto adversus quasvis inopinas irruptiones adeo valido, quippe nonaginta
trium millium regulatae militiae, praesidio cessare iam et rationem illius, qui
olim a portis praestabatur, militis et obligationem, indeque factum quod
articulus 8. 1715. non nisi personalis insurectionis banderiorumque mentionum
faciat, articulus vero 63. 1741. cum assensu regnantis modo principis conditus
aperte dicat: ultra personalem insurectionem articulo 8. 1715. debitam pro illo
duntaxat casu oblatum etiam fuisse portalem militem. Ceterum, quod intertentus
hoc modo per Regnum tum regulatus, tum confiniarius miles a limitibus Regni quam
remotissime educaturm id neque recte, neque ex praescripto legum fieri, atque
adeo in eo potius flagitandum a principe remedium, quam ut novo rursus Hungaria
onere debeat cumulari; quod si domestica haec praesidia in securitatem patriae,
ut deberent, reserventur, superfuturum semper tempus, quo consilia super
instituenda insurectione expediantur; quid quod rei admittere non videatur
natura, ut de instituenda insurectione quidpiam instituatur antea, quam eadem
effective decreta sit, propterea quod cardinale semper Regni Hungariae
principium fuerit modum insurgendi rationi periculi commensurari, ei autem rei,
quae necdum existit, quidpiam commensurari non potest; ipsa igitur rei natura
docemur, non ante de regulanda agi posse insurectione, quam decernatur, decerni
vero non potest, nisi cum casus realis periculi existit. Res haec eam etiam
habet ulteriorem rationem, quod alioquin tam generalis, quam particularis
insurectio sint supremae Regni vires quas illico hosti nec expedit nosse, nec
licet; ea etiam de causa veteri adhuc lege expresse constitutum habetur primis
periculis conductum ex proventibus regiis militem obiiciendum, tum <sic>regium</sic> suorumque officialium,
ut et praelatorum et procerum, banderia, demum vero, si nec haec tutando Regno
praesidia sufficiant, educendum militem insurectionalem. Allegata annorum 1609.
et 1681. exempla cum ratione moderni temporis componi non posse; nam 1609.
possessa per Turcam dimidia fere Regni parte, etsi constitutae essent induciae,
particulares nihilominus Turcarum grassationes continuo viguisse vel ex
praefatione articulis <note place="foot" n="8">prekriženo <emph>1575.
praemis</emph>
</note> 5. et 6. anni 1575. praemissa constat, qui (Turca) dicitur illic
<q>quam perfide et dolose inducias colat, potuit sua Maiestas vel ex hac
una inexpectata irruptione quae aestate praeterita cum ingenti Regni huius
detrimento contigit, facile animadvertere</q>. Itaque pace adeo infida
superfuisse omnino regnicolis constituendae insurectionis non modo rationem,
verum etiam necessitatem; anno 1681. et intestinos adhuc perdurasse motus, et
tales a Turca continendae pacis propositas fuisse conditiones, ut facile apparet
illis praetextum tantum proximo bello queri, quemadmodum illud in sequenti anno
et effective intulit. Nunc stabilita primum recentissima pace bellicos meditari
adparatus vel ipsum irritandorum forsan hac via aemulorum periculum admittere
non videtur; nihil itaque reliquum videri, quam ut huius intuitu status ea
ratione Principi respondeant, ut in consimili re 1566. regnicolae per articulum
divo condam Maximiliano responderunt: <emph>nimirum de insurectione nihil novi
possunt regnicolae decernere, quando iam antea satis superque his de rebus
tractatum sit et satis clarae constitutiones quoque superinde factae; cum
itaque iis maiora nunc quoque praestare nequeant, suplicant Maiestati Suae,
dignetur gratiose providere ut ipsi contra hasce constitutiones ad alia
graviora non compellantur. Ceterum quemadmodum gens haec Hungara
</emph>(verba sunt articuli 3ii eiusdem omnia) <emph>semper sese Turcarum genti
opposuit, illorumque vim et ferocitatem non solum fortiter et animose multo
tempore sustinuit, verum etiam saepius ab orbe Christiano repulit, sic hoc
ipsum in posterum quoque, quamdiu vires suppeterent, facient, suoque ipsi
proposito constanter inhaerentes pro ipsius maiestate et dulci patria
sanguinem cum vita profundere nullo unquam tempore omittent</emph>. In quem
firme sensum effective etiam responderunt. Ita status ipsum quaestionis cardinem
movisse apparet. Si enim id semel conficiatur nobiles praestando portali milite
non obligari, quod circa personalem insurectionem reguletur, parum supererit.</p>
</div>
<div>
<head>
<add>Reflectuntur ex parte aulae.</add>
</head>
<p>Verum longe aliter haec res a parte Principis assumitur. Nimirum triplicem esse
insurgendi obligationem, <emph>personalem, realem, </emph>et
<emph>naturalem</emph>. Ex primo capite quisque nobilis velut commembrum coronae
in defensionem eius libertatumque suarum insurgere tenetur; atque inde fit ut
omnes etiam inpossessionati nobiles insurgere teneatur, Sigismundi Decreti 6i
articulo 3; 1666. ar. 5; 1687. ar. 46; verum cum nobilium possessionatorum
praeter defensionem coronae bona quoque sua conservari intersit, et nec secus
naturalis admittere aequitas videatur ut nobilis, cuius annuus in plura exurgit
census, nullam maiorem habeat obligationem atque ille cui praeter vitam et
libertatem, quod tueatur, nihil superest. Inde exurgit realis illa obligatio ut
nobiles possessionati a proportione bonorum suorum pro ratione maioris minorisve
discriminis plures aut pauciores praestare aequites obligentur. Ceterum aras
poenates coniuges liberosque proprios tutari ipso naturae ductu obligentur,
factum est ut ex naturali hac obligatione ipsi quoque rustici, antequam fixo
praemerentur tributo, a certo portarum numero pro ratione periculi determinatos
sibi pedites producere debuerint; postquam perennis rusticis imposita est
contributio in intertentionem regulati militis convertenda, eos pristina
praestandi peditis obligatione exolutos esse connaturale est ex eo principio,
<emph>quod quis per alium facit, per se fecisse censetur</emph>. Sed vero
quod per stabilitam contributionem ipsi nobiles possessionati obligatione
praestandi a proportione colonorum militis relevati sint, sustineri nullatenus
potest. Primum, quia in praesens subsistit etiam illa, ob quam primitus nobiles
possessionatos hanc mansisse obligationem superius stabilivimus, ratio, stante
autem ratione stare etiam debet legis dispositio. <sic>Benigne</sic> non queritur hic
de obveniente a portis palatinalibus milite, quem alias legibus nostris insuetum
anno 1741. pro illo duntaxat casu praestitum fuisse constat, sed de obveniente a
numero colonorum milite, quem cunctis priscis legibus dubio procul omni debitum
anni 1741. articulus 63. nuspiam sustulit; cum tamen miles iste olim quoque a
portis non quidem <emph>palatinalibus </emph>sed portis phisicis colonorum
praestitus fuerit, ut nos quoque eundem in posterum portalis militis acceptione
designemus. Certissimum est illud principium, quod nemo suam re aliena exolvere
possit obligationem. Iam vero contributionem illam non a fundo, cuius dominus
terrestris dominium retinet, verum a superficie seu perceptis ex illo fructibus
mercedeque latoris, cuius rusticus habet proprietatem, <sic>3ae titulo 30</sic>. dependi
alioquin constat. Utut igitur res torqueatur, recte inferri non potest per
impositam rustico contributionem dominum eius praestandi portalis militis
obligatione exolutum esse. Denique cum ante annum 1715. usum formalium
banderiorum in Hungaria dudum <note place="foot" n="9">prekriženo
<emph>fuisse</emph>
</note> desiisse constet, articulus porro 8. omnes omnino nobiles non modo
personaliter insurgere, verum etiam sua respective banderia producere debere
constituat (ly <emph>respective</emph> propter nobiles impossessionatos
adiecto), per banderia nil nisi portalem intelligere voluisse militem vel exinde
statui debet quod articulus 11. 1661. per articulum 7. anni 1659. eatenus
confirmatus testis sit exolescentibus sensim banderiis nomine banderii portalem
iam tunc militem venisse. <emph>Quicunque dominorum</emph> (dicit lex illa)
<emph>numerum quinquaginta equitum non habuerit subsit banderio comitatus,
eos vero, qui in diversis comitatibus bona habent, sufficit in eo comitatu
insurgere, ubi suas personales residentias faciunt.</emph> Sensus legis
huius non alter esse potest, quam quod ille, qui ex bonis in uno comitatu sitis
quinquaginta aut amplius praestare equites debet, eosdem sub proprio vexillo
educere possit, qui vero infra quinquaginta producit eosdem banderio comitatus,
quod ceteroquin ipsos nobiles personaliter insurgentes complectitur, submittere
debet; qui tamen in diversis comitatibus bona possidet, talis convenientes de
omnibus bonis suis equites sub proprio banderio penes comitatus illius, ubi
personaliter residet, copias educere potest. Sed quia postremum hoc per verba
illa: <emph>Sufficit in eo comitatu insurgere, ubi personales residentias
faciunt </emph>subobscure expressum est, libet id ipsum aliarum legum
contextibus illustrare; articulus 5. 1662, et 46. 1681. haec habent formalia:
<emph>Qui in comitatibus bona possident tales de omnibus bonis suis equites
abinde provenientes secum in exercitu illius comitatus ubi personaliter
faciunt residentiam modo praenotato interteneant, pedites vero a subditis
subministrandi sub vexillo duntaxat illius comitatus, in quo resident,
militare teneantur.</emph>
</p>
<p>Ita <sic>sublatum</sic> articulo 11.
omnem ambiguitatem indeque clare confectum, quod articulus 11. 1601,
quemadmodum, dum parte posteriore de possessionatis in diversis comitatibus
loquimur, de equitibus portalibus intelligi debet,<note place="foot" n="10">prekriženo <emph>ita</emph>
</note> in priori parte, dum de illis, qui in uno tantum comitatu possessionati
sunt, statuit pariter de portalibus equitibus, non vero de stricte talibus
banderiasticis statuisse censendus sit. Quales portales equites cum banderii
appellatione afficiat, nomine banderii iam tunc portalem militem venisse apparet
atque adeo obligationem praestandi portalis militis nobiles ultro manere
conficitur, praesertim cum contributio iam anno 1681. omnino viguerit et tamen
portalem eotum etiam praestitum fuisse militem articulus 46. reddit manifestum.</p>
<p>Quid plura, cum tum luculenta banderiorum mentio articulo illi otiose inserta
fuisse dici nequeat, nisi banderiorum nomine portalis miles intelligatur. Id
demum statui oportet quod per articulum illum vetus praestandorum per
ecclesiasticos a decimis iuxta 19. 1439. et 15. 1494, per magnates vero iuxta
14. 1559. a nonis formalium banderiorum obligatio reducta habeatur articulo 63.
1741, per quem id explanatum praetenditur, quod tenore articuli 8. 1715.
regnicolae ultra personalem insurectionem ad nihil obligentur; si in genuino
sensu accipiatur ad summum id conficietur, quod non iam equites, sed pedites
statui debeant a portis; ut primum enim <emph>generalis insurectio</emph> in
praeambulo illius articuli determinatur, mox in primo recognoscitur,
<emph>titulo generalis huius modi insurectionis 21622. pedites erga portas
Regni repartiendos esse</emph>. Ac tum primum in 4o subiungitur quod ultra
praemissam personalem insurectionem ex praescripto praecitati articuli 8i
debitam a singulis portis <note place="foot" n="11">prekriženo <emph>praeter*
personalem insurectionem*</emph>
</note> singuli equites offerantur. Ita stabilito eo, quod nobiles praeter
personalem insurectionem praestandi etiam portalis militis obligatio ultra
maneat, cur de determinando pro ratione maioris minorisve, quod impendere
potest, periculi certo insurgendi modo agi non possit, rationem non superesse;
credo <note place="foot" n="12">prekriženo <emph>*n *abinde* inferri*</emph>
</note> enim modum insurgendi rationi periculi debere admensurari. Verum ideo
exinde inferri nequit quasi propterea de determinanda insurectione non nisi
urgente iam periculo agi possit; quis enim abnuat ex tanta, quas Hungaria
superioribus temporibus sustinuit, vicissitudinum experientia ipsos etiam
ingruere<note place="foot" n="13">prekriženo <emph>t </emph>na kraju riječi
<emph>ingrueret</emph>
</note> nobis denuo queuntium periculorum gradus facile posse praevideri, atque
adeo praevisorum etiam huiusmodi periculorum gradibus certum insurgendi modum
addici.</p>
<p>Quae de intertento ex contributione Hungarica regulato alioque confiniario milite
dicuntur, quanquam suo non careant pondere, necessitatem tamen regulandae in
tempore insurectionis non evertunt. Quid enim si Regnum plures hostes ex
diversis partibus valida manu invadant, Turca ex una, Polonus ex alia, ac ipsa
nefors emensa, quae sola interiacet, Moravia Borussus ex tertia partibus? Sane
eotum nec quidem nonaginta tria millia sustinendo in tot partibus impetui
sufficient, adeoque dignum providentia tam illustris Regni consilium foret eo
suos dirigere conatus, ut intrinseca saecuritati in eum quoque eventum
prospiciatur. </p>
<p>Porro ubi status eo spectare videntur, ut illa, quae ex contributione Hungarica
alitur regulata militia, ut et confiniarius miles adversus, alios Hungariae non
conterminos hostes non educatur, verum pro intrinseca tantum Hungariae
securitate intra fines Regni semper contineatur, meminisse eos oportet, id ipsam
systematis gubernii plures complectentis provincias unitatem non admittere;
cuius modi systematis unitati iam tum se Hungari quoque ultro subiecere, cum ex
Augusta Domo Austriaca, quam plurimis aliis Regnis etiam in provinciis imperare
bene noverant, Reges sibi postmodum haereditarios effectos delegere. Quemadmodum
enim omnes simul provinciae unum monarchiae corpus constituunt, ita singula per
se, et omnes simul provinciae communes habere debent et amicos, et inimicos
illos, quos Princeps pro talibus declaravit, adeoque communibus etiam totius
monarchiae viribus et amici defendendi, et propulsandi sunt hostes; systema hoc
si cui unquam, provinciae Hungaricae certe extitit semper salutare. Quis enim
nescit Hungariam fere omnem non propriis eiusmodi, sed potissimum aliarum
haereditariarum Augustae Domus Austriacae provinciarum copiis, imo validis etiam
Sacri Romani Imperii subsidiis per Principes Austriacos recuperatam fuisse et
postea semper contra Turcam defensam statuerunt; Illustre eius argumentum
regnicolae ipsi per articulum 68. 1609. dederunt, ubi ultro confitentur,
<emph>Regnum hoc ad extremam iam plene devenisse calamitatem, tum ex
continuis bellorum sedibus tum vero ex eo, quod vicinae provinciae solida
sua subsidia et manus auxiliares a Regnicolis subtraxerint</emph>. Quomodo
ergo nihil controverti in praesens rationabiliter posset, ne regulata, quae ex
contributione Hungarica alitur, militia uti et confiniarius miles ad defendendas
pro ratione temporis reliquas suae maiestatis provincias adhibeatur. Qualem in
casum si Regnum per Turcas invadi contingat, interest profecto statuum congrua
pro sinistro eiusmodi eventu praesidia nunc constituere, ne serum forsan postea
in ea temporis perturbatione auxilium frustra exquiratur.</p>
<p>Caeterum, ubi destinatorum in defensionem <note place="foot" n="14">prekriženo
<emph>Patriae</emph>
</note> Regni proventuum regiorum fit mentio, si status eo animum adverterint,
quantos per exolutionem confiniariae militiae ipsa defensio Regni sumtus secum
ferat, facile eis apparebit tantum praesidii hac in re non posse collocari, ut
nisi quoque regnicolae efficacem parte etiam ex sua conatum adhibuerint, Regnum
ea sola ratione tutum in omnes eventus queat reputari; ac primum proventum satis
fere omnem absolvit dicasteriorum exolutio; reliqui tam camerales quam
montanarum civitatum proventus, si immensi, qui ad erigenda praesidia,
instruenda armamentaria, constituendam conservandamque rem tormentariam;
instituti praeterea cum rei architectonicae, tum pirobolariorum corporis
exolutionem necessarii sunt, sumtus in aequam summantur reflexionem, vix tanti
eos esse apparebit, ut omnibus his sufficiant. Demum quemadmodum procurandae
Regni salutis onus omni principi incumbit, ita necessarios in aulam eiusdem
sumtus ipsa etiam Hungaria pro modulo suo debet subministrare; quos si a
dignitate numero et conditione modernae Augustae Aulae metiamur, facile eo
gravissimos sane esse deprehendemus. </p>
<p>Denique si suis status rationibus rite consulere velint, facile necessarium esse
apparet, ut insurectioni manum admoveant. Dum enim articulus 8. 1715. ait, Regia
Maiestas <note place="foot" n="15">prekriženo <emph>(</emph>
</note> id (nempe insurectionem), quoties necessum esse iudicaverit, ad
conformitatem hactenus sancitarum superinde legum amodo in posterum quoque
desiderare et exigere poterit, arbitrium cognoscendae necessitatis manifeste
Principi defert. Quodsi omnes ab uno retro saeculo leges excutiantur,
insurectionem etiam extra diaetam indici posse apparebit. Huius vero dicitur
articulo 10. 1601. personalis insurectionis intimatio fiat tempestive per Suas
Serenitates vel supremos huius Regni capitaneos. Hi autem, habet articulus 65.
1609, ad intimationem et requisitionem Suae Maiestatis, vel domini palatini
statim insurgere debeant. In tali (statuitur articulo 21. 1622.) summae
necessitatis casu palatinus, si Sua Maiestas annuerit, singulos comitatus
tempestive requirere et in campum prodire debeat. Denique ne ullus vel dubio
locus esse possit, determinatur articulo 8. 1715. conformiter ad priores leges
delatum Principi cognoscendae necessitatis arbitrium; apparet iam, <note place="foot" n="16">prekriženo <emph>vano*</emph>
</note> cum necessitas cognosci nequiat nisi ratio una periculi constet,
consequitur necessario per eum rationem periculi cognoscendam cui necessitatis
cognoscendae arbitrium per leges delatum est. Porro cum lege nostra insurgendi
norma semper rationi periculi attemperetur. videtur in potestate Principis
collocatum eum, quem pro ratione talis <sic>generalis ipsa</sic> statuerit
periculi in lege definitum invenerit insurgendi modum dum et quando etiam extra
diaetam propria authoritate exigere; quanto igitur satius foret si Regnum pro
delato sibi per Principem arbitrio manum quidem operi admoveat, in re tamen ipsa
talem insurgendi pro discrimine necessitatis normam decernat, quae nec insoluti
cuiuspiam oneris periculum nec ullum nobilium libertati vulnus adferat.</p>
</div>
<div>
<head>
<add>Ultima statuum fundamenta</add>
</head>
<p>Status praestandi portalis militis obligationem iam desiisse ultro etiam
contendunt quippe admisso etiam <emph>personalis, realis </emph>et
<emph>naturalis </emph>insurgendi obligationis titulo, cum personalis
personam afficiat, realis certe rem ipsam afficere, seu bonis ipsis inhaerere
debet. Proinde cum Principi contributio iam stabilis a bonis obveniat, apparet
ea ipsa re realem insurgendi obligationem exolvi, atque ita cessare illam quoque
in proportionali possessionatos inter et impossessionatos nobiles oneris
rationem; vim rationis huius ea labefactare consideratio non potest, quod ipsa
quoque realis obligatio ipsis nobilibus inhaereat, contributio vero a re, quae
non nobili, sed rustico propria est, persolvatur. Nisi enim ipsam illam realem
obligationem in personalem itidem transformemus, sustineri nequit quod haec
quoque ipsis nobilium personis inhaereat: ut vim termini receptum sensum verbi
retineamus, ut primum realis est obligationis illius titulus, debet rei, seu
bonis ut sic inhaerere; sufficit atque ut hoc eodem titulo, seu a bonis nobilium
<emph>ut sic</emph> Principi obveniat id, quo eadem nobilium bona <emph>ut
sic </emph>defendi possint; atque adeo ad vim realis huius obligationis
exolvendam nihil interest, unde unde tributum illud dependatur; libet vim
argumenti huius dilucidius explicare. Antequam fundi Regni Hungariae tributo
subderentur, quia Principi hoc speciali defendendorum particularium fundorum
titulo nihil erat assignatum, debebat onus hoc defendendi et possessoribus harum
terrarum et ipsis incolentibus easdem colonis, illis quidem realis, his vero
naturalis obligationis titulo incumbere. Regnicolae, ut hac se exolverant
obligatione, tributum stabile a colonis suis dependendum constituerunt: quo quod
non modo naturalis colonorum, sed et realis dominorum terrestrium obligatio
sublata sit vel inde apparet, quod vi realis illius obligationis domini portalem
militem alioquin non aliunde, quam e medio colonorum statuebant; iam cum ad
rationem persolvendae contributionis essentialiter pertineat numerum
contribuentium non diminui, ut primum coloni tributo subiecti sunt, sublaxa est
eo facto dominis terrestribus per diminutionem contribuentium fundum <sic>hunc</sic> alio equipollenti onere iam
affectum quopiam prioris obligationis titulo gravandi potestas, atque adeo
realem illam dominorum terrestrium et naturalem colonorum insurgendi
obligationem adeo identificatam fuisse apparet, ut non potuerit naturalis
cessare colonorum obligatio, quin imo et una realis dominorum terrestrium
cesset; utcunque itaque res haec spectatur, affecto iam semel contributione
fundo obligationem praestandi portalis militis desiisse ipsa rei natura
demonstrat.</p>
<p>Itaque id, quod articulus 8. 1715. per banderia, quorum meminit, portalem
intellexerit militem eo minus sustineri potest, quod tales de insurectione leges
expendenti facile appareat distinctam semper in legibus nostris banderialis
portalisque militis acceptationem; neque tamen exinde illud inferre licet per
legem ergo illam veterem praestandorum a decimis per ecclesiasticos, ex nonis
per magnates banderiorum obligationem reductam fuisse; nam id quidem, quod onus
intertenendi banderii beneficio nonae <sic>nunquam</sic> inhaeserit,
doceri non potest. Cum nona non ab aliis, quam a propriis rusticis obveniat,
sitque, et semper fuerit proventus urbarialis, Ludovici I. articulo 6.,
Vladislai Decreti I. articulo 48., adeoque una cum reliquis terrestralibus
beneficiis illi reali insurgendi obligationis titulo inclusus, aliam quampiam,
et distinctam obligationem producere non potuerit. Et hinc est quod nulla in
toto iuris corpore lex extet, quae in eam rem afferri posset, praeter articulum
14. 1559. Qui tamen ipse, si penitus expendatur, apparebit in eo nihil profecto
aliud contineri, quam quod Princeps praetenderit quidem ut quemadmodum a
decimis, ita etiam a nonis banderia interteneantur, verum regnicolae omnes hoc
deprecati sunt, neque unquam in realem id effectum transierit. Nec iuvat ex
inserta articuli illius rubrica vocabula amplius urgere, cum nota sit de eo
casu, quo rubrica a nigro discrepat iuris regula; sed neque alias id posset
facile sustineri tum primum cessasse intertenendorum a nonis banderiorum
obligationem, quando tempus, cum primum haec magnatibus imposita fuisset
obligatio, ex lege nuspiam statui possit; sed et alias magnates intertenere
nulla lege doceri possunt. Imo articulo 20. Vladislai Decreti 3i, qui pro
pragmatico hac in re habendus est, postquam Bano Croatiae, vajvoda
Transilvaniae, et comiti Siculorum intertenendum esse a Principe banderium
statuisset, reliquos ibidem specificatos magnates <emph>a numero colonorum
suorum exercituare debere</emph> definit. Quod ad decimas ecclesiasticorum
adtinet: cum hic non sit proventus urbarialis (percipitur enim etiam imo
potissimum ab alicuis? colonis) verum sit extrinsecum et accidentale beneficium,
ne vel aliquod supersit beneficium quod nova proportione oneri defendendi Regni
subiaceat, constat ecclesiasticos intertenendis titulo beneficii huius banderiis
subiectos fuisse, verum cum reductis, non invita etiam eotum aula, banderiis
beneficium hoc decimarum novo subsidii quinquennalis onere subinde affectum; cum
unus idemque fundus duplici oneri nequeat subiacere, per articulum 8. 1715.
pristino intertenendorum banderiorum oneri postliminio subiici eo minus potuit,
quod subsidium hoc annue m/80 efferens Principi longe plus importet, quam
rediturus vix post 20 quandoque annos banderiorum usus, quemadmodum in <ref>alio, ubi
de banderiis ex instituto egimus, opere iam demonstratum est</ref>.
</p>
<p>Quid est igitur quod articulus ille per banderia intelligere potuit, nisi
adiectam illic inaniter clausulam illam statuamus? Rem paucis expediemus. Lex
omnis ex illius quo perlata est temporis ratione debet explicari. Proinde cum
lex illa anno saeculi huius 15o condita est, superest ut quaenam adhuc eotum in
Hungaria superfuerint banderia pervestigemus; qua in re praeter alia publica
temporis illius documenta lumen nobis sat clarum subministrat conditi sat longo
postea intervallo anno 1741. articuli 63. §. 9. qui (post absolutam iam
personalis, portalisque insurectionis modalitatem) <emph>nobilium praedialium,
ecclesiarum et aliorum in bonis coronalibus velut alioquin a contributione
liberorum </emph>meminit; hos non <emph>portaliter, </emph>ast
<emph>banderialiter</emph> insurgere debuisse illud indicio est, quod nulla
portarum facta mentione generatim eos insurgere, et ad exercituandum teneri,
illic statuatur; Praediales eiusmodi habet archi-episcopus Strigoniensis,
archi-abbas montis Pannoniae et alii quidam praelati, dicunturque universim
<sic>domos</sic> afferre amplius 12
florenos; nonnisi improprie et cum addito ecclesiarum nobiles dici alioquin
constat, adeoque ex vi praerogativae nobilitaris personaliter insurgere non
obligantur, cum tamen a contributione exemti sint, quemadmodum usque annum 1750
exemti etiam fuere omnes in Croatia banderialistae, naturale est banderialiter
eos insurgere obligari. Haec sunt ergo quas adhuc in statu banderialis
obligationis articulum 8. 1715. deprehendit gentes, et quas unice clausula illa
<emph>suaque respective banderia producere </emph>officere potest; nisi
forsan facta ad articuli 46. 1681. §. 10 11. et 12. reflexione, Iaziges quoque
et Cumanos uti et oppida Hajdonicalia sub eandem venire considerationem
statuamus; quos tamen cum subinde contributioni subiectos constet, articulus 63.
1741. non iam banderialiter, sed portaliter assumpsit.</p>
<p>Quod contributionem anno 1681. iam viguisse et tamen portalem praestitum fuisse
militem dicitur, de quanto formali statui nequit quando illud in 1715. comitiis
stabilitum ac primo 1723. formaliter inductum fuisse constat, negari nihilominus
non potest Leopoldum, propter suppressam Zrinianam factionem se Regnum iure
armorum tenere praetendentem, non modo contributionem diversasque accisas per
edicta ante illum annum imposuisse, verum etiam sublato omni prioris gubernii
systemate Regnum velut armis exquisitum, arbitrarie gubernasse. Verum cum ex
ipso eo fonte Tököliana exorta fuisset seditio, eaque iam valida acciperet
incrementa, <emph>restitutam</emph> eodem ipso anno 1681. et Regno libertatem,
et reductam prioris gubernii formam, ex praefatione aliisque anni eiusdem satis
apparet <emph>pro universali</emph> (dicitur in praefatione) <emph>Regni
Securitate et tranquillitate procuranda ad libertatem Regno cum legum et
articulorum superinde conditorum confirmatione restituendam clementer
resolvere dignata sit</emph>. Quod in praefatione pollicitus est, id eum
reipsa praestitisse articuli satis testantur. Nam articulo 2o gubernium et
locumtenentia his revolutionibus inducta abrogantur. Conflatum ex alicuigenis
fuisse constat consilium istud, quod antiquis omnibus veteribus Hungariae
magistratibus vicarium Regis in omnibus prorsus negotiis potestatem obtinebat;
articulo 1o restauratur iam oblitum Palatini munus; articulo 10. libertates
nobilium renovantur ac <note place="foot" n="17">prekriženo
<emph>postliminio</emph>
</note> postliminio restituantur, articulo 12o repartitiones et accisae
abrogantur, atque adeo vel ex hinc satis liquet qualis et quomodo eotum
contributio viguerit. Ceterum non videtur naturalis illa articuli 63. 1741.
explicatio qua id confici contenditur quod per legem illam non sit sublatum
praestandi portalis militis onus sed tantum obligatio militis in peditem
portalem praestandum commutata habeantur. Primum quia peditibus etiam illis
portalibus et stipendium et amictus non dominos terrestres, verum a Principe per
imputationem ex quanto contributionali praestitus est adeoque per dominos
terrestres nihil nisi ipsa persona statui debuit. Deinde antequam ipsa etiam
insurectio illic terminetur, iam praemittitur <emph>pro hac duntaxat vice ac
necessitate</emph> ac tum demum §. 40. articulo 8. 1715. nihil nisi
personalem insurectionem deberi a parte definitur.</p>
<p>Ita evicto eo, quod fixo iam tributo nobiles praestandi portalis militis
obligatio non maneat, quod circa regulandam personalem insurectionem agi possit,
parum superesse, et vero vel exinde non expedire, quod supremas has Regni vires
propalari nec Regis, nec Regni interesse adeoque ipsa etiam numeri militiae
huius incertitudo inter Regis, et Regni arcana referenda videatur.</p>
<p>Sed et alias gravia obstare rationum momenta quominus certa, eaque determinata
pro omni casu insurgendi norma constituatur. Anno 1559. cum Princeps decretum in
iisdem comitiis subsidium ad sexennium constitui postulasset, status articulo
15. sic responderunt; <emph>verentur status ne, si in hos sex, vel tres postremo
postulatos annos consentiant, postea per totum illud temporis spatium nullum
habituri sint conventum publicum in quo ultra consueta offerri subsidia
publica gravamina et necessitates suas declarare deque necessario illorum
remedio communibus votis inter se decernere et concludere possent.</emph>
Quanto iustius hic in praesens metus status incessere potest, sive rei, quae
agitur, gravitatem, sive temporis, pro quo norma haec insurectionis defigi et
determinari postulatur, perpetuitatem spectes, nam cum diaetales conventus
unicum sint conservandae pristinae libertatis medium, porro duo tantum quae
adhuc Principi indicendae Diaetae necessitatem inducunt supersint capita:
<emph>contributio </emph>et <emph>insurectio;</emph> illa ad summum (si
postulato per aulam augmento deferatur) punctum perducta omnis convocandorum
comitiorum ratio suapte evanescit; celebratione porro comitiorum intermissa,
distracta. eoque ipso ex capite debilior nobilitas tuendis par certe numquam
erit libertatibus adversus ministerium Germanicum, toto regiae authoritatis
exquisitarumque arcium aulicarum pondere incumbens. Est et alius, neque is
fortasse vanus, qui status habet, metus. Nimirum iam Mathias primus adeo grave
regnicolis reddiderat <note place="foot" n="18">prekriženo <emph>ut*</emph>
</note> insurectionis onus ut 1478. teste articulo 2o et 3o, quo se hoc onere
expedirent, subsidium potius pecuniarium a portis colonorum ultro obtulerint.
Subesse proinde periculum ne fixa insurectionis norma haec adeo et frequenter et
graviter exigatur ut cum perducta iam ad summum contributionis gravitate haec
non potuerint proprio, eandem tributo redimere cogantur. Quando iam esse constat
perpetuam ministerii Germanici, nobilitatem Hungaram meliori, atque aliarum
provinciarum nobilitas agit, gaudere conditione, aegre ferentis, curam ut ea ad
eum quoque meliori modo statum reduci possit.</p>
<p>Quod dicitur posse gradus ipsos periculorum praevideri atque adeo praevisis his
ipsis periculorum gradibus norma insurectionis admensurari, res haec eo spectare
videtur ut tres ad summum necessitatis gradus constituantur ac pro ea ratione
triplex diversus insurgendi modus confirmatur reservato etiam (si ita libet)
cognoscendi in quonam necessitatis gradu res publica versetur diaetae arbitrio.
Atqui id ipsum et natura et constans legum nostrarum sensus excludere videtur ut
tres tantum statuantur gradus periculorum, quando experientia constat periculum
militis numeris et intendi, et remitti posse, atque inde factum ut 30. amplius
insurgendi modi in lege nostra constitui, horumque singulis periculi gradibus
commensuratus comperiatur. Ita fixum esse legum nostrarum systema apparet
insurectionem nunquam determinate figi debere a quo <choice>
<sic>[tum]</sic>
<corr>dum</corr>
</choice> in
praesens dimoveri status tanta adlaboratur contentione, vel id ipsum iustam
generat suspicionem subesse in eo consilio tectos quospiam et secundos, non sine
libertatis Hungaricae vulnere, ubi in consilium suum istud perduceretur [finem]
<add>fines</add> erupturos. Quid quod ab inveterato hoc legis nostrae
insurgendi modum non determinati systemate regnicolae recedere nec sine
periculo, nec sine aggravio possint, primum propterea, quia periculosa est in
his praesertim in quibus versamur circumstantiis omnis systematis mutatio,
alterum ideo, quia si v.g. statuamus viginti quatuor gradus periculorum, quorum
singulus proprium habet in lege insurgendi modum, hi si ad tres tantum
reducantur, vel pro primo assummi debebit qui antea fuit gradus ut 8, pro
secundo qui ut 16, pro tertio qui ut 24, vel vero assumetur pro primo gradus,
qui etiam antea fuit ut unus, pro secundo ut octavus, pro tertio qui ut 16; si
primum, tametsi periculum eveniat, ut <emph>duo </emph>vel ut <emph>tria</emph>
manente priori Legum dispositione ego non deberem insurgere, nisi illo modo, qui
fuit praescriptus pro periculo ut duo vel tres, qui utique levior est quam qui
pro periculo ut octo praescribebatur; nova vero hac classificatione inducta,
etiamsi periculum esset ut duo vel tres, ego semper deberem insurgere ut octo et
sic de aliis, adeoque apparet novam semper hac ratione futuram nobilitaris
oneris accessionem; si secundum, id rursus rationi principis non conducat. Dum
enim regnicolae insurgere deberent, aut semper non insurgent, nisi ut unus, dum
ut 15. non insurgent nisi ut 8, dum ut 24. non insurgent nisi ut 16, et sic
determinandae insurectionis rationem nec Principis, nec regnicolarum rebus
conducere satis apparet, quanquam cessante portalis militis obligatione haec
alioquin supervacanea omnia iam videntur; personalis enim insurectio pro quovis
invasionis Regni hostilis casu non negatur, alia vero quaepiam insurectio de
lege non debetur; quodsi tanta quae legem non habet necessitas ingrueret, ea
congruam alioquin semper extorqueret insurectionem; negari enim nequit facilius
eotum permovendos esse regnicolas ad vires supremo conatu intendendas, quam
nunc, ubi otiosis rebus periculum non nisi e longinquo spectatur.</p>
<p>Quod de invadendi per plures insimul hostes Regni casu adfertur, et si casus est
ut Regnum immenso hostium numero imparique robore invadi oporteat, quaecunque in
apparanda insurectione diligentia etiam in antecessum afferatur, divini vim
decreti evitari non posse cum frequentiorum regnorum exemplo, tum tristia, quae
ipsum hoc regnum etiam subivit, fata satis demonstrant. Quodsi vero hic
improvisae et repentinae cuiuspiam irruptionis periculum, tum nimia, quae in
apparanda ut hactenus fiebat insurectione, mora urgeatur, primum constat in
moderno Europae systemate, quo stabiles legatos ad vicinas aulas intertenendi
usus apud ipsum etiam Turcam invaluit, improvisam non facile posse occurrere
irruptionem, atque adeo superesse semper expediendis defensae consiliis tempus.
Deinde id etiam negari nequit utcunque demum insurectio determinetur, omnem
fortuitis casibus locum non per hoc quidem posse praecludi.</p>
<p>Itaque omnis haec de fortuitis raciocinatio ea statuum sententia, qua divo
quondam Ferdinando 1559. per articulum 15. responderunt, optime confici posse
videtur, videlicet <emph>quod omnia in solius Dei </emph>(qui adversos hostiles
conatus facile alio avertere potest) et secundum eius divinam bonitatem in
clementi Suae Maiestatis provisione sint constituta. Quid de non educenda Regni
militia dicebatur, non eo spectabat quasi securis Hungariae rebus, si alibi quid
turbarum eveniat, militia etiam Regni ad defendendos communes monarchiae limites
educi nequiret. Verum ita accipi debet status non immerito praetendere, si
Regnum Hungariae ab uno, alia vero quaepiam provincia ab altero hoste invadatur,
ut, qui tributo Hungarico alitur, regulatus, omnisque praeterea confiniarius
miles omnino in defensionem Hungariae adhibeatur. Sic enim unicus casus est, quo
regnicolae fructum constitutae contributionis <note place="foot" n="19">prekriženo nečitko <emph>*i* h*r*ti**</emph>
</note> instructorumque confiniariorum capere possint; quodsi vero pacatis
reliquarum provinciarum rebus soli periculum Hungariae immineat, tum communibus
monarchiae viribus illud defendi debere tam bene admitti debet, quam facile
concedunt status tranquillo Hungariae statu ad defendendam, si quae alia ab
hoste praematur, provinciam militiam etiam Regni Hungariae educi posse. <note place="foot" n="20">prekrižen tekst (na donjoj polovici stranice) <emph>Id
si nunc fierat, facili negotio eveniret, Regios proventus si non ultra,
ad octodecim certe assurgere milliones, praesertim si Banatus
Temesiensis triunque, qui ad Transilvaniam applicati sunt comitatuum
reditus una (ut fieri deberet) in calculum summantur. Iam cum Hungaria
tertiam prope Ditionum austriacae Domus partem efficiat, ex ipso illo
unitatis systemate non potest eidem</emph>
</note> Proventus regii in Vladislai decreti 7. articulo 1o et 2o recensentur,
possuntque commode ad has rubricas reduci: fodinae diversorum metallorum,
camerae, seu proventus salis, tricesimarum, fructus bonorum cameralium,
contributio, fiscalitates; omnes hos proventus Hungari<note place="foot" n="21">
<emph>Hungaria </emph>prepravljeno u <emph>Hungari </emph>križanjem finalnog
slova <emph>a</emph>
</note> occupato regno (cum regiae nondum subiacerent potestati) eorum arbitri
postquam reges sibi eligere coepissent, quod ea conditione in eos transtulerint,
ut in defensionem Regni impendi debeant, copiosae Regni leges testantur; Rex
(dicitur articulo 2. 1458.) contra omnes et quos libet inimicos hoc Regnum
Hungariae de proventibus suis regalibus protegere et defendere teneatur, atque
hinc factum est, quod iam antea Sigismundus in praefatione decreti se ita
expresserit <emph>Regiae celsitudinis providentia subditorum suorum et terrarum
ac regnorum suorum ditionis tuitione illaesae conservationi nedum introrsus
verum potius ab extraneis invasoribus officio suae dignitatis exigente se
obligatum profitetur</emph>. Hinc etiam factum, ut articulo 2o Sigismundi
decreti 5i et articulo 3i Szilagyi 1458. sanciretur, banderia non nisi cum
regiae gentes defendendo Regno non sufficerent educi debere, ubi vero nec haec
resistendo paria forent, tum primo insurectionem personalem locum habere. Hinc
pariter factum, ut Alberti articulo 16, Vladislai decreti 7. ar. 2, anni 1608.
ante coronationem articulo 22, 1662. articulo 46. statueretur, proventus
regales, velut immutabili conversionis in defendendorum Regnorum conditione
affecti nemini impignorari, minus abalienari possint; hinc denique factum ut
articulo 2do Ladislai posthumi decreti 2di plane certi diaetaliter deputati
legerentur, <emph>qui</emph> (ut dicit articulus ille) <emph>videre debeant quot
banderia nostra regalia de proventibus nostris regalibus poterunt elevari,
qui et ulterius provideant qualiter nostri proventus regales ad cameram
nostram regalem administrentur, et qualiter e camera nostra iidem proventus
dispensentur.</emph>
</p>
<p>Id si nunc fieret, facili negotio eveniret regios proventus si non ultra, ad 18.
certe assurgere milliones. praesertim si Banatus Temesiensis, triumque, qui ad
Transilvaniam applicati sunt, comitatuum reditus una (ut fieri deberet) in
calculum summatur. Iam cum Hungaria tertiam prope ditionum Domus Austriacae
partem efficiat, ex ipso illo unitatis systemate non potest eidem nisi tertia
pars intertentionis aulae aliarumque pro defensione monarchiae necessariarum
expensarum incumbere; assummantur itaque pro intertentione aulae a parte
Hungariae duo milliones, et prodibit competens aulae in sex milliones
intertentio; titulo rei tormentariae, praesidiorum, et armamentarii, si ex parte
Hungariae sex milliones computabuntur, prodibit annuus 18. millionum in eam rem
fundus, praeter multos alios particulares, qui in hanc rem deserviunt, ut est
subsidium cleri, auri lotura, et alii quidam privati fundi; titulo dicasteriorum
aliorumque regiorum in politicis officialium si unus millio imputetur, resultant
adhuc novem milliones, proinde cum unam legionem a mille capitibus computatam
centum mille florenis posse sustineri supra stabilitum sit, manet intertenendae
nonaginta millium regulatae militiae fundus, quibus, si duae tertiae aliarum
provinciarum addantur, apparet Regi superesse modum 270. millia regulatae
militiae continuo intertenendi. Equidem non ignoro belli tempore pro
restaurando, qui usu ipso deperit, bellico apparatu, pro oppugnandis
defendendisque praesidiis, pro instruendis annonariis domibus, pro continuo tum
bellicae suppellectilis, tum annonae transportatione illos 18 milliones annue
sufficere, verum nec id me latet pacis tempore in eas res quovis anno 18
milliones non impendi, sed nec 270 millia continuo interteneri; adeoque si ratio
rite subducatur, unum cum alio combinando et praescindendo ab arithmetica
exactitudine calculum hunc politicum omnino subsistere posse. </p>
<p>Denique quod Principis subiacere arbitrio contenditur qualem quandoque indicare
velit insurectionem, id constans legum nostrarum usus satis evertit; si enim vel
citati in hanc, vel certe eosdem praecedentes articuli, rite expendantur, semper
et insurectionem decretam, et modum eius in comitiis praescriptum fuisse satis
apparebit, allata vero ab adverso loca nihil aliud evincunt quam quod decreta
iam in comitiis insurectione locum et tempus contrahendae huius militiae
designare iam <sic>superius</sic> capitaneis, iam palatinis
delatum, iam vero ipsi tantum reservatum fuerit. In cuius adversum ex articulo
8. 1715. eo minus argui potest quod eundem accuratius expendenti facile apparet
non posse pro regulativo insurectionis haberi, qui ex proposito de stabilienda
contributione agit, ne vero propter stabilitam contributionem obligationem
insurgendi cessare quis arguat, incidenter tantum praemittit obligationem
personaliter insurgendi suaque producendi banderia ultro etiam permanere;
ceterum cum articulo 63. 1741. adeo clare conditus iam nunc in tam adversos trahatur
sensus, verentur status ne, si ad condendum in materia insurectionis articulum
descenderint, quantacunque in eo exprimendo utantur providentia novam formandis
exinde tractu temporis subsumtionibus ansam subministrent.</p>
<p>Inter tam diversa rerum, rationumque momenta ut depromam, quae mea vilis sit</p>
<div type="div2">
<head>Opinio</head>
<p>Ego postulatum istud Regium in duas accipio partes, primum quatenus
insurectionis modum, secundo in quantum faciendas de necessario ad
insurectionem apparatu provisiones exigere videtur; primum contineri mihi
videtur in iis posterioris rescripti verbis: <emph>quo non modo promptum,
verum quo licet efficatius ex insurectionis regulatione Regnum sortiatur
praesidium.</emph> Alterum complecti videtur verba illa pariter
posterioris rescripti: <emph>Equidem sive illa, quae praecedere solet,
diaetalium consiliorum mora</emph>
<emph>numeri incertitudo sive in colligendo atque armis aliiisque
necessariis providendo milite quae occurrere solent difficultates
perpendantur.</emph>
</p>
<p>Quod primum adtinet, mihi primo sensu articuli 63. 1741. clarum videtur
regnicolas stabilito iam tributo pro casu ordinarii periculi, praeter
personalem <note place="foot" n="22">Prekriženo <emph>ill</emph>
</note> insurectionem, illorumque, quae eotum superfuerant banderiorum
praestationem ex articulo 8. 1715. ad amplius quid non obligari; id tamen e
converso etiam verum est quod necessitas legem non habeat; utriusque post
conditum iam citatum 1718. articulum 8. luculentum in praeteritorum annorum
memoriam deprehendere mihi exemplum videor. Nimirum 1736. et subsequo
triennio flagrabat funestum illud nobis Turcicum bellum quo principe
Hilburgshausen ad Banya Luka, Vallisio ad Kroczkam per Turcas profligatum
ipsi iam Tauruno, atque adeo finibus Regni, qui inde solo tantum Danubio
disterminantur, hostis imminebat; nec tamen a regnicolis vel personalis
petita fuit insurectio, propterea quod, antequam Tauruno hostis copias
admovisset, fines Regni periculum non subire, non multo autem post, ac
Tauruno copias admoverat, pax est consecuta; e converso cum anno 1741.
invadentibus pluribus simul Augustam Domum hostibus Borussus finibus
Hungariae immineret, non modo personalis insurectio, non modo portalis
eques, verum etiam pedites a singulis portis quatuor sunt decreti. Tota
igitur rei huius definitio ab explicatione eius, <emph>quid sit illud
periculum ordinarium</emph>, quid vero illa <emph>necessitas quae legem
non habet</emph> mihi pendere videtur; quod in genere ante omnia
fatendum est quidem <add>haec</add> [hoc] in Legibus nostris nuspiam
discreta , verum promiscue accepta ac generali potissimum expressione
comprehensa fuisse <emph>necessitate aliqua</emph> (dicitur articulo 65.
1609.) <emph>universali et periculosa ab exteris, vel etiam domesticis
ingruente</emph>; <emph>si tamen</emph> (habet articulus 21. 1622.)
<emph>praeter expectationem aliquis hostilis impetus Regno ingrueret, et
quispiam in hoc Regnum vicinasque provincias ingruere niteretur</emph>,
in talis summae necessitatis casu <emph>malo suo</emph> (verba sunt articuli
7. 1659.) <emph>experti sunt regnicolae praeterito anno vicinitates magnorum
exercituum.</emph>
</p>
<p>Cuius exemplo permoti in casu ingruentis hostilis impetus unus articulus 5.
1662. specifice aliquid eatenus exprimit, dum ait, <emph>Belli duntaxat
aperti tempore in casu extremae hostilitatis et necessitatis, ubi
videlicet principale aliquod praesidium per hostes obsideri et oppugnari
contingeret vel vero hostis cum maioribus copiis iusti exercitus specie
Regnum invaderet, sive sua Maiestas ad recuperandum principale aliquod
fortalicium per Turcas occupatum cum exercitu procederet.</emph> Verum
nunc, quemadmodum ubi parte ex una in <emph>casu ordinario</emph> Regnicolas
praeter personalem insurrectionem ad amplius nihil obligari contendimus, ita
parte ex altera in <emph>casu extra ordinario,</emph> seu extremi periculi,
quo cessante ordinaria legum provisione ipso naturae instinctu ad nos quaqua
ratione defendendis obligari certum est: nunc, inquam, hos duos casus
publica lege distingui e re regnicolarum videtur; itaque pro ordinario
periculo quodvis bellum quod cum tali hoste geritur, qui finibus Regni adiacet, intelligi non posse, cum citatarum legum
sensus, tum constans antiquorum temporum experientia, tum denique allatum
1736. exemplum satis remonstrant; e converso id etiam legum nostrarum sensu
non videtur posse sustineri, quod tunc sit solum ordinarium periculum;
quando enim annorum 2<note place="foot" n="23">sic</note> ar. 7. qui dicit
nobiles si Rex extra regnum exercitum ducere voluerit, cum eodem ire non
obligari, non hunc sensum faciat, <emph>quasi insurectionalis miles ad
arcendum, ne hostis fines regni prior invadat, limites regni transgredi
non teneatur, </emph>verum <emph>Quod insurectionalis militia ad
longinqua bella, quae ad statum Hungariae nihil adtinet, progredi non
teneantur</emph> vero similius videtur. Quis ergo <emph>ordinarii
</emph>illius <emph>periculi </emph>casus statui potest? Mihi <note place="foot" n="24" xml:lang="hrv">Izbrisana riječ --- greška u rukopisu.</note> duo
illius ordinarii periculi casus statui posse videntur. Primus si hostis
Regnum effective invadat, sed manu aliqua leviori et quae facile repelli
possit, v.g. si Turca aliquam terram manum immitat, id enim omnium retro
monumentorum fide constat, ut primum hostis regnum vel levi aliqua manu
invasit, illico decretam fuisse insurrectionem; quae tamen exacto hoste
rebusque eo loco collocatis ut nova insurectio non facile metui potuerit
[non] cessavit; alter ordinarii periculi casus ille videtur, quando hostis,
licet Regni fines necdum invaserit, exercitum tamen educit [ideo]
<add>adeo</add> copiosum ut regium nostrum, qui ei opponitur, exercitum
multis numeris antecellat, v.g. si Turca et Borussus eodem tempore bellum
inferant, adeoque distractis viribus nostris Princeps noster Turcae non
plures, quam sexaginta mille opponere possit, is vero immineat cum ducentis
millibus; eotum certe, etsi fines Regni non attigerit, negari tamen nequit
quin casus <emph>ordinarii periculi</emph> existat, quando hunc ipsum casum
articulus 2dus Sigismundi decreti 5. clare tangere videtur, dum ait <emph>Si
autem tanta potentia inimicorum irrepserit, quod maior foras viribus
gentium nostrarum, nec ab invasione finium Regni arcere eos posse per
easdem gentes vero nostras similiter praevideretur, ex tunc praelati cum
banderiis nec non comites comitatuum cum baronibus proceribus, et
nobilibus succurrere debebunt.</emph> Dicit si hostis ab invadendis
finibus per regias gentes arceri non posse, vero similiter videretur tunc
insurectioni locum esse, adeoque non supponit tantum casum quando iam reipsa
Regnum invasisset, itaque distinctum a priori ordinarii periculi casum <note place="foot" n="25">Prekriženo <emph>supponit.</emph>
</note> statuit.</p>
<p>Statutis <emph>ordinarii periculi</emph> casibus, necessitatis etiam illius,
quae legem non habet, casus ex his ipsis principiis statui facile possent.
Diximus non omne bellum, si cum contermino Hungariae hoste geratur, inferre
<emph>ordinarii periculi</emph> casum; dicere non pariter necessum est
non omnem irruptionem in regnum factam casum necessitatis illius, quae legem
non habet, inducere; nunc, ut iam supra stabilivimus, si irruptio fiat
leviori manu, et quae facile Regno exigi posse praevidetur, res haec non
nisi casum ordinarii periculi inducit. Ast ex ipso hoc dein principio mihi
fluere videtur primus solutae illius legibus necessitatis casus, nimirum, si
hostis valido, numerosoque exercitu fines invadat Regni; cum enim iustum
exercitum Regno exigere absque proelii discrimine sperare vix liceat, porro,
ubi proelii tentanda est alea, ibi non modo ipse eventus pugnae, verum ea
etiam, quae pugnam consequuntur, incerta sint. Quod hic ipse sit
necessitatis illius, quae legem non habet, casus vel articulus 5. 1662.
satis remonstra[n]t. Vel vero inquit hostis cum maioribus copiis iusti
exercitus specie Regnum invaderet, et ordinando deinde unum ex supremis
insurgendi modis.</p>
<p>Caeterum quemadmodum casum ordinarii periculi posse evenire supra stabilitum
est etiamsi hostis fines regni necdum attigerit, ita necessitatis etiam
illius casum, quae legem non habet, posse statui consequitur etiamsi hostis
gravi exercitu regnum necdum invasit; nimirum alterum periculi ordinarii
casum statuimus: si hostis adeo valido immineat exercitu, ut regiis copiis
ab invadendis finibus arceri vix posse praevideatur; sequitur ergo, si
plures ad semel hostes regnum invasuri praevideantur, aut profligatis iam in
finibus copiis regiis res eo posita sit loco ut hostis toto exercitu regnum
proxime invasurus prospiciatur, aut universim adeo formidabiles per hostem
apparatus instruantur ut, nisi suprema in iis residentia opponatur, iuste
metui possit ne ultimam Regno perniciem inferant, eotum alterum illius
necessitatis casum evenire; exemplum eius rei status ipsi anno 1741.
ediderunt, quando bellicorum Borussi apparatuum magnitudine perculsi, etsi
integris adhuc limitibus regni, extra ordinariam nihilominus illam
insurectionem articulo 63. decreverunt, his ita stabilitis.</p>
<p>Secundo videtur inter ordinarium periculum et necessitatem, quae legem non
habet, illud statuendum discrimen quod ordinarium periculum nullos alios
[alios] recipiat gradus, verum in una eademque ratione semper persistat; si
enim minuatur, cessat esse vel ordinarium periculum; si extendatur, transit
in necessitatem quae non habet legem; atque inde fit quod ordinarium
periculum unam tantum et indivisibilem respectu regnicolarum inferat
obligationem, personalis nimirum insurectionis; huius ratio utique nec
intendi nec remitti potest; necessitas e converso illa, quae <emph>legem non
habet</emph>, minui quidem non possit, secus enim cessaret esse
necessitas et in ordinarii periculi rationem transiret; intendi nihilominus
possit multis modis, nam si factam per hostem valido cum exercitu in regnum
irruptionem pro casu necessitatis quae legem non habet statuamus, si postea
copias, quas illi opposuimus, nostras laedi, expugnari praesidia, hostemque
ultro nec in Regnum penetrare contingat, quis neget maiorem iam eotum, ac
antea fuerat, eventurum casum necessitatis? Porro, cum remedium malo
approportionari debeat, ut primum necessitas illa gradum recipere potest,
modum etiam, qui illi accomodatus est, insurgendi discrimen recipere necesse
est; et talem interea necessitatis gradum tangere videtur articulus 5. 1662.
dum ait <emph>ubi principale aliquod praesidium per hostem obsideri et
oppugnari inciperet.</emph>
</p>
<p>
<emph>Tertio </emph>stabilito inter ordinarium periculum et urgentem
necessitatem discrimine, huius porro ipsius diversis gradibus remonstratis,
superest ut et id definiatur, in cuius situm sit potestate cognoscere an sit
casus ordinarii periculi vel vero urgentis necessitatis et, si hoc, in quo
iam necessitatis gradu res consistat? Quo in genere quidquid ex articulo 8.
1715. arguatur, cum omnium insurectionum ratio, tum unice illius, quae post
dictum articulum 36. 1741. decreta est, exemplo satis constat materiam hanc
in comitiis semper fuisse determinatam; atque adeo ab hoc iure status
recedere non debent, nec sine gravi periculo possunt; ceterum,</p>
<p>
<emph>Quarto</emph> cum eo, quod sola urgens necessitas diversos recipiat
gradus, tum vero quod huius cognitio ad diaetam pertineat, stabilito
consequitur respectu quidem <emph>ordinarii periculi,</emph> quod
determinetur nihil superesse quam quod personalis, quae alioquin nec
intendi, nec remitti potest, insurectio pro tali casu offeratur, quemadmodum
iam et effective per status oblata est; respectu vero urgentis et <emph>quae
legem non habet necessitatis </emph>quod status profiteri possint ipso
naturae [u]sui conservationi intentae ductu suis non defuturos partibus,
quominus non iam in forma debitae insurectionis, sed in forma defensionis
naturalis ea procurandae securitatis media decernant, quae magnitudini
periculi, rationique temporis illius congruere videbuntur. Caeterum normam
defensionis, quae eotum instruenda erit, nunc praecipere certumque aliquem
determinare numerum, eo minus necessarium videtur quod, utcumque res ad
vivum resecetur, id certum sit circumstantias futuri temporis rationemque,
quae emergere potest, periculi nunquam debite posse praevideri, neque aliud
interesse discrimen videtur in hac, an illa, quae pro tali casu convocanda
esset, diaeta specificata illa naturalis defensionis norma determinetur,
nisi quod posse per inprovisum et repentinum aliquod periculum convocandae
diaetae modum impediri obiici queat; itaque, ut huic quoque rei provideatur,
posset</p>
<p>
<emph>Quinto</emph> statui, ut in casu pure talis improvisi et repentini
periculi norma defensionis illius ad conformitatem articuli 8. 1715. per
concursum determinetur, ita tamen, ut e converso materia, quasi nunquam
amplius per concursum, verum in publicis semper diaetis vel ex eo tractetur,
quod pro materia contributionis casus repentini periculi vix aequa ratione
militare posse videatur; caeterum</p>
<p>
<emph>Sexto.</emph> Cum subsidium istud quicennale nec titulo redimendorum
banderiorum verum quottae Papalis nomine erga dispensationem Pontificis
dependatur, praelati vero intertenendorum a decimis banderiorum obligationum
sibi incubuisse nec nisi conveniente ob intestinos motus aula eam
obligationem exolevisse diffiteri nequeant, posse[n]t, si res ita ferret,
salvis legibus et absque ullo inferendi fundamentalibus Regni legibus
praeiudicii metu, obligatio haec praelatis postliminio imponi; ita tamen ut
non ea ratione, qua in tam calamitoso Regni statu sub posterioribus Regibus
a singulis 100 florenis primum 5, dein vero duos equites producere
teneantur, verum e norma, qua integris adhuc Hungariae rebus sub Vladislao
banderia producebant (facta tamen debita ad statum modernum beneficiorum
ecclesiasticorum proportione et rectificatione), nunc quoque ad episcopi
etiam et capituli Zagrabiensis exemplum eadem restaurare ita obligantur, ut</p>
<p>
<emph>Septimo</emph>, si praelati, qui alioquin tanto praediales ecclesiae
numero habent, ut definitum Vladislai Decreti 3-tii articulo 21, banderii
quantitatem aut exequent, aut superius illi in nova banderia instauranda non
obligantur. Posset quidem objici, si praelatis exoletae iam a decimis
banderiorum obligatio postliminio imponatur, posse eos praetendere ut ipsi
quoque postliminio, ubique ad sedecimorum usum reponantur; verum inter
utrumque hoc intercedit discrimen, quod decimae publica lege pure ad usum
iam restrictae sint, praelati ab onere banderii nulla sint lege absoluti. </p>
<p>Interim haec 7o nempe et 8o utcunque accepta fuerint, haud equidem in magno
discrimine ponam, praesertim cum hoc in casu eosdem a subsidio Papali
praestandi absolvi ipsa sane equitas exigeret.</p>
<p>
<emph>Octavo</emph>. Quamvis veteri usu primum copias Regis, iis non
sufficientibus banderia, ac si nec haec sufficerent, tum demum
insurectionali militia prodire debere constitutum fuerit, cum tamen in
praesens nihil nisi ordinarii periculi et urgentis necessitatis casus
stabiliendus videatur, pro ipso autem <emph>ordinarii periculi </emph>casu
insurectionem personalem deberi inficiari non possumus, generaliter
sanciendum videretur ut, quoties personalis decreta fuerit insurectio,
semper cum hac insurectionali militia banderia quoque prodire teneantur.</p>
<p>His quoad primum propositionis Regiae membrum praemissis alterum membrum, cum
de mora diaetalis tractatus iam supra §.5. provisum sit, unice ad
certitudinem numeri armorumque provisionem recidere videtur; itaque:</p>
<p>
<emph>Primum</emph> ad tollendam personaliter insurgere obligatorum numeri
incertitudinem nihil obstare videtur, quo minus comitatus registra eiusmodi
consilio locumtenentiali annue submittant, numerum porro illius, quae pro
casu extremae necessitatis praestanda foret, manus non nisi in celebranda
eatenus diaeta, aut concursu definire posse, et vero id nunc evulgari nec
Principis interesse iam supra stabilitum est.</p>
<p>
<emph>2o</emph> Quoad armorum, pulveris pirii, plumbi provisionem, id
alterultra ex his modalitatibus provideri, ut aut princeps in singulis
districtibus pro 25 peditum armamentaria constituat, unde pro casu
necessitatis insurgere obligati arma pro suis gentibus coemere possint, aut
vero singulus in gremio sui comitatus tempestive de instruendo a proportione
sibi necessario armamentario prospicere obligetur.</p>
<p>Quibus eo modo discussis, condendi in puncto secundae propositionis regiae
articuli planum hoc modo posse formari videtur.</p>
</div>
<div type="div2">
<head>De Insurectione.</head>
<p>Stabilita per articulum 8. 1715. plebis contributione in intertentionem
regulatae militiae convertenda quemadmodum securitati Regni pro quovis
ordinarii periculi casu parte ex ista congruere prospectum habetur, ita
coloni a praestandi portalis militis onere pro iam dicto ordinarii periculi
casu ultro quoque immunes erunt vel exempti.</p>
<p>Et quia ad integritatem contributionis fundi numerum contribuentium non
diminui vel maxime adtineret, ipsi quoque domini praelati, magnates, et
nobiles, ad sensum citati articuli 8. 1715. relate ad articulum 63. 1741. ad
praestandos seu a portis, seu a numero colonorum equites pro eodem ordinarii
periculi casu imposterum quoque non obligabuntur.</p>
<p>Personaliter tamen insurgere quoque haec tangit obligatio, sua etiam banderia
producere, etiam in casu ordinarii periculi, quo videlicet fines regni ad
mentem articuli 2di Sigismundi decreti 5i in proximo versarentur periculo
aut eosdem hostis leviori aliqua manu iam effective invasisset, ultro etiam
ita obligati permanebunt ut mox depulso tali periculo insurectionalis illa
militia admittatur.</p>
<p>Banderiorum porro obligatio, quemadmodum legum patriarum sensu perpetuo non
aliis, quam praelatis, capitulis quoque et conventibus beneficio decimarum
gaudentibus idque a competente ipsis decimarum beneficio incumbebat, ita
nunc quoque communi statuum et ordinum ac Sacratissimae Maiestatis consensu
sancitum est ut habita restaurati divina clementia victricibusque Augustae
Domus Austriacae armis regni ratione per clerum Hungariae beneficio
decimarum gaudentem banderia (facta ad modernam talismodi decimalis
proventus quantitatem inter eos proportione et rectificatione) ad expressum
articulo 20. Vladislai decreti 3ii numerum equites quippe 6750 ita
instaurentur, ut primum quidem ab hac summa banderia episcopi et capituli
Zagrabiensis velut actu etiam realiter existentia defalcentur, dein vero ut
talibus praelatis, qui tantum praedialium ecclesiarum alioquin banderialiter
insurgere obligatarum numerum habent ut sic incumbentis sibi banderii
quantitatem omnino expleant, eaedem gentis in sortem banderii ultro
imputentur, caeterum vero a praestando populi subsidio sint immunes.</p>
<p>Praeter vero haec Banderia Iaziges et Cumani, oppida Hajdonicalia, ut et alii
etiam privatorum dominorum terrestrium Hajdones et libertini ad sensum
articuli 46. 1681. ad <emph>militiam privilegiati,</emph> seu qui fundos,
quos colunt, sub hoc expresso onere a dominis suis receperunt, penes suos
dominos terrestres insurgere teneantur. Haec vero utriusque ordinis
banderia, ubi insurectio ordinata fuerit, semper etiam prodire teneantur.</p>
<p>Caeterum in casu extremae articulo 5o 1662. indigentiae necessitatis, ubi
videlicet plures inimici valido cum exercitu finibus Regni imminerent, vel
hostis Regnum iusto cum exercitu invaderet, aut vero principale aliquod
Regni praesidium obsideret aut oppugnaret, in tali, inquam, summae
necessitatis casu status et ordines pro avita gentis huius adversus quosvis
Regni aemulos constantia ea se pro renata procurandae publicae securitatis
media prompte et alacriter semper decreturos pollicentur, quae et perenni
gentis huius in reges suos zelo et conceptae totius christianitatis de hoc
antemurali expectationi omnino respondeant.</p>
<p>Quia vero summae huius necessitatis varia, eaque multiplex ratio evenire
potest, quae veluti pure eventualis in antecessum debite praevideri nunquam
posset, media vero procurandae saecuritatis ad realem periculi statum
accomodari deberent, hinc pro quovis sinistro eventu cum id, an casus sit
ordinarii periculi vel vero summae necessitatis, tum vero, si extrema sit
necessitas, in quo illa consistat, diaetaliter semper cognosci congruaque ad
actuale periculum procurandae securitatis media semper in diaeta decerni
debebunt.</p>
<p>Quodsi tamen quaedam adeo inopina et inprovisa irruptio eveniret ut
convocandae diaetae ratio non superesset, pro tali duntaxat casu ad mentem
articuli 44. 1741. convocatis palatino, primate, praelatis, <FONT COLOR="#CC3300"><b>baronibus</b></FONT>,
tabula regia, uti et comitatibus ac civitatibus quo frequentiori poterit
numero, semper tamen intra Regnum, de insurrectionis negotio in ordine pure
ad specificum illud periculum id, quod publicae securitatis ratio exposcere
videbitur, iuxta dictamen et ad sensum legum patriarum decerni possit.</p>
<p>Ut vero in insurrectione tanto promptius praesidium possit collocari,
determinatum est ut numerus tam eorum, qui personaliter insurgere
obligantur, quam et eorum, quos sub rationem banderii cadere supra dictum
est, per comitatus medio consilii regii locumtenentialis suae maiestatis
annue submittatur ita ut et iidem comitatis sollicitam adhibeant curam,
quatenus cum personaliter insurgere obligati tum alii sub rationem banderii
cadentes congruis armis et equis sint provisi.</p>
<p>Articulus vero iste ad ista quoque Regna Dalmatiae Croatiae et Sclavoniae per
omnia extensus esse intelligitur, hac tamen modificatione ut sex illi
superioris et inferioris Sclavoniae comitatus numerum et insurgere
obligatorum, et eorum, qui sub nomen banderii cadunt, aeque quid Suae
Maiestati, sed tamen medio comitis bani sui, annue submittant.</p>
<p>Pro omni autem extremae nefors necessitatis casu Sua Maiestas clementer
disponet ut necessaria pro 100 peditum millibus arma in Budensi, pro Regnis
vero Dalmatiae Croatiae et Sclavoniae pro 12 aeque millibus peditum in
erigendo finem in eum Zagrabiae armamentario semper in promptu
habeantur.</p>
</div>
</div>
</body>
</text>
</TEI>
Skrlec Lomnicki, Nikola (1729-1799) [1790]: Discursus in secundum membrum propositionum regiarum seu opinio de insurectione in Regno Hungariae, versio electronica, Verborum 10693, ed. Neven Jovanovic [genus: prosa oratio - tractatus] [numerus verborum] [skerle-n-disc.xml].
|
