Zamanja, Bernard (1735-1820) [1787]: Oratio in funere Rogerii Josephi Boscovichii, versio electronica, Verborum 4192, ed. Irena Braticevic [genus: prosa oratio - oratio] [numerus verborum] [zamagna-b-boscovich-oratio.xml].
Si vis in lexico quaerere, verbum elige et clavem 'd' in claviatura preme.
<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
<TEI xmlns="http://www.tei-c.org/ns/1.0">
<teiHeader>
<fileDesc xml:id="zamagna-b-boscovich-oratio">
<titleStmt>
<title>Oratio in funere Rogerii Josephi Boscovichii, versio electronica</title>
<author key="zama01">
<name xml:lang="hr">Zamanja, Bernard </name>
<date>1735-1820</date>
</author>
<editor>Irena Bratičević</editor>
<respStmt>
<resp>Hanc editionem electronicam curavit</resp>
<name>
<ref type="viaf" target="6913774">Neven Jovanović</ref>
</name>
</respStmt>
</titleStmt>
<extent ana="C">Mg:C Verborum 4192</extent>
<publicationStmt>
<p>elektronska verzija: Digitalizacija hrvatskih latinista, znanstveni
projekt na Filozofskom fakultetu Sveučilišta u Zagrebu,
Hrvatska. <date>Prosinca 2011</date>
</p>
</publicationStmt>
<sourceDesc>
<bibl type="repo" ana="digital">Digitalna verzija: CroALa</bibl>
<bibl>
Zamanja, Brno
Oratio in funere Rogerii Iosephi Boscovichii habita XII. Kal.
Junii
Rhacusii
Ex Typogr. privilegiata
1787
XII pag. ; 4o
NSK Zagreb RIIC-4o-40
</bibl>
</sourceDesc>
</fileDesc>
<profileDesc>
<abstract>
<p/>
</abstract>
<settingDesc>
<p/>
</settingDesc>
<particDesc>
<p/>
</particDesc>
<langUsage>
<language ident="lat" xml:lang="hrv">latinski</language>
</langUsage>
<creation>
<date when="1787" period="17xx_3_third">1787</date>
</creation>
<textClass>
<keywords scheme="typus">
<term>prosa</term>
</keywords>
<keywords scheme="aetas">
<term>Litterae recentiores (1600-1850)</term>
<term>Saeculum 18 (1701-1800)</term>
<term>1751-1800</term>
</keywords>
<keywords scheme="genre">
<term>prosa oratio - oratio</term>
</keywords>
</textClass>
</profileDesc>
<revisionDesc>
<change>
<name>
<ref type="viaf" target="6913774">Neven Jovanović</ref>
</name>
<name>Luka Špoljarić</name>
<date>2012-02-14</date>
Novo, unificirano zaglavlje.
</change>
<change>
<name>
<ref type="viaf" target="6913774">Neven Jovanović</ref>
</name>
<date>2011-12-03</date>
TEI P5 verzija
</change>
</revisionDesc>
</teiHeader>
<text type="prorsa">
<front>
<docTitle>
<titlePart>
ORATIO IN FUNERE ROGERII JOSEPHI BOSCOVICHII HABITA XII. KAL. JUNII A BERNARDO ZAMAGNA
PATRICIO RHACUSINO
</titlePart>
<titlePart type="dedicatio">RECTORI CONSILIARIISQUE REIP. RHACUSINAE EXCELLENTISSIMIS QUAM EX SENATUS CONSULTO SCRIPSIT CORAMQUE IPSIS RECITAVIT IN FUNERE ROGERII JOSEPHI
BOSCOVICHII PUBLICA AUCTORITATE APPARATO EAM UTI CIVIUM EXTERORUMQUE PLURES ET PERLEGERE
POSSINT ET HABERE NE OBLIVIONE EORUM QUI NUNC SUNT NEVE RETICENTIA POSTERORUM ERGA TANTUM
VIRUM REIPUBLICAE RHACUS. PIETAS STUDIUMQUE INTEREAT EX SENATUS ITEM CONSULTO IMPRESSIS AERE
LITTERIS EXIMIAE VIRTUTIS TESTIBUS SEMPITERNIS ORATIONEM BERNARDUS ZAMAGNA PATRITIUS
RHACUS. EJUS OBSEQUII MONUMENTUM LUBENS OFFERT DEDICATQUE ORATIO</titlePart>
</docTitle>
</front>
<body>
<div type="oratio">
<p>Si quis umquam civis Rhacusinus exstitit, qui a nobis omnibus, quotquot in hac urbe
procreati sumus, maximas honoris, benevolentiae, gratique animi significationes exposcere
suo jure possit, is profecto est, patres conscripti, Rogerius Josephus Boscovichius, cujus
mortem acerbissimam privatim singuli ad hanc diem flevimus, nunc publice universi
vehementer dolemus ac lamentamur. Illius enim virtus, illius doctrina singularis, illius
celebritas longe lateque pervagata, jam hoc effecerat, ut nulla esset toto terrarum orbe
tam deserta ora, nulla tanta barbaries, quae Rhacusinum nomen non audierit admirabunda,
dignumque laude ac prope invidia non duxerit. Caritate autem in patriam tali est inventus
omni vitae tempore, quali esse potuit civis patriae amantissimus: tum quidquid valuit
dignitate, quidquid gratia, qui[d]quid virorum principum favore et in Italia et in Gallia,
eo ad pericula a nobis propulsanda, ad reipublicae utilitates augendas, ad sarta tecta
nostra jura et commoda servanda usus est. Quare bene ac sapienter gravissimo senatus
consulto, quo et illi mortuo honos habeatur, et animi aliorum civium ad optime de
republica merendum excitentur, a vobis nuper provisum est, ut, quantum fieri potest, viri
tanti memoria publice honestaretur. Itaque et parentalia, et monumentum, et laudationem,
praesente hoc ordine universo ceterisque urbis magistratibus, eidem decrevistis. Quo sane
vestro decreto amplissimo satis ostendistis, et pietatem vobis inprimis cordi esse, quum
christiano more illi a Deo Optimo Maximo beatissimam in coelis quietem exposcendam
censetis; et perennis benevolentiae testimonium, quum ejus nomen habere semper in oculis
desideratis, et vero etiam amorem singularem, quum ejus laudum recordatione dolori vestro
solatium quaerere consolationemque videmini. Sed quamquam haec omnia sint a vobis, patres
conscripti, summa cum prudentia constituta, illud unum vereor, ne non satis prudenter
cautum fuerit, quod me nimirum ascendere jussistis in hunc locum ad dicendum ornatissimum,
meque inter multos, qui hac in urbe florent maxima eloquentiae fama, potissimum audire
voluistis. Quae enim res vos impellere maxime ad hanc electionem potuerunt, eaedem
vehementer adversantur mihi. Nam quod putastis, quum mihi fuerit jam a prima adolescentia
cum eo summa necessitudo, nulla temporum locorumque varietate interrupta, et eamdem vitae
rationem sim tot annos una Romae professus, ceteris me facilius posse virtutes ejus
actionesque et animo concipere et oratione comprehendere, profecto id omnino est, ne
quidquam dicam de meae facultatis viriumque tenuitate, quod tanto oneri suscipiendo
ferendoque imparem facit, atque ab hujusmodi aggrediendo labore magis deterret. Tantus
enim vir ille semper est a me habitus, ut quid de illo tacitus sentiebam, facilius ego
intelligerem, quam sperarem aliis posse dicendo explicare. Quod quum dico, nolim
existimetis, patres conscripti, propterea dicere, quod aut vestram auctoritatem parvi
faciam, quae mihi semper gravissima fuit, eritque, dum vivam, aut laborem hunc dicendi
inertiae desidiaeque gratia, quae est aliena a meis moribus vitaque anteacta, defugere volui
ac declinare; quin immo aperte profiteor, nihil honorificentius hac vestra mihi voluntate,
nihil suavius accidere potuisse. Nam et parere ei ordini, qui in republica summus est,
perhonorificum duco, et laudes ejus viri, quo in vitae consuetudine sum usus amicissimo, ac
in scientia duce atque adjutore diligentissimo, commemorare multo jucundissimum. Quamobrem
adeste jam animis, quotquot huc convenistis: et quum omnia studia conatusque hujus viri eo
contenderent, ut major et Deo haberetur honos, et altius ex naturae contemplatione ipsius
auctoris et potentia et sapientia et magnificentia in animis hominum imprimerentur, hoc
tanto virorum doctissimorum concursu, hoc vestro splendore, hac omnium ordinum humanitate,
patiamini de ingeniorum praestantia ac studiis philosophiae me paullo loqui liberius, quam
sanctitas hujus templi exigere videatur. Quod si mihi a vobis tribui concedique sentiam,
perficiam profecto, ut Rogerium Josephum Boscovichium civem vestrum ingenii et magnitudine
et foecunditate et celebritate maximum esse hujusce urbis ornamentum intelligatis.</p>
<p> Et quoniam mihi primum de ingenii magnitudine dicendum proposui, ea quanta fuerit,
videamus. Haud opinor negabitis, eum ingenio abundantem esse magis habendum, qui
celeriores habeat animi motus, acrioremque mentis aciem ad pervidenda plura, quae in quaque
re ad cogitationem contemplationemque proposita subesse possunt; qui expeditius queat ex
notionibus, quas animo jam percepit, affines alias investigare, easque inter se comparare;
quique tandem et argutius sententiam valeat concludere suam, et alienam refellere. Quae
quum certa sint, quis vestrum est, qui nesciat, hujusmodi facultatem fuisse in Rogerio
prorsus singularem; tantaque etiam praeditam atque ornatam memoriae vi, ut jam a puero et
parentibus prudentissimis, et praeceptoribus doctissimis magnam sui expectationem fecisset.
Nihil enim illo acrius ad pervidendum erat, nihil promptius ad cognoscendum, nihil
tenacius ad retinendum, quod semel perceperat, nihil denique aptius ad explicandum,
quidquid confirmare cupiebat. Sed haec erant in puero magni quaedam ingenii tantum indicia,
quasi quidam humor in stirpibus arborum adhuc teneris, qui se virore foliorum ac luxuriae
prodit, non trunci robore, ac proceritate ramorum. Ut enim cibo corpora et exercitatione
confirmantur, ita artium cultu et naturae contemplatione animi vis alitur. Quod quum ipse
nosset, sentiretque incredibili se ardore ferri ad rerum cognitionem, ac pariter timeret
paterna in domo quamvis esset sanctissima, primae illius aestuantis adolescentiae illecebras
ad voluptatem, statuit Societati Jesu nomen dare, Romamque convolare, quo et morum
innocentiae, quam castissime coluit, melius provideret, et ardentissimo litterarum amori,
in quas magnopere ferebatur, securius indulgeret. Atque hic sinite me, patres conscripti,
ceterique auditores clarissimi, hoc Rogerii consilium, quod mecum ipsi commune fuit, inter
maximas ejus laudes ponere, ingeniique excitamentum amplissimum et censere et praedicare.
Quam enim potuit, per Deum immortalem, inire vitae rationem proposito fini accommodatiorem,
quam eam ingredi Societatem, in qua et bibliothecae refertae erant librorum copia, et in
oculis semper doctissimorum hominum imagines vivae; in qua et scire gloriosum erat, et
turpe nescire; in qua moderatorum cura suum pietati tempus, suum litteris otium
tribuebatur; in qua demum nefas erat vel virtutem non sectari, vel studia negligere, quum
utrumque hominibus, qui se totos religioni bonisque artibus sponte devoverant, et
videretur et esset necessarium. Utinam ego tam praeclarae disciplinae institutis
saluberrimis, quantum et potueram et debueram, proficere voluissem! Non mei certe me
tantopere poeniteret, quantum nunc poenitet, quod ne dicam mediocrem, sed nec parvam ullo
in genere laudem sim consequutus. Sed de me satis. Incredibile vero dictu est, quantum
desiderium, quam voluntatem animique ardorem exprompsit atque contulit ad litterarum
studia Rogerius, statim ac e tirocinio excessit, ubi virtutum omnium radices tam alte
fixerat, quam postea in toto vitae cursu ejus pietas, atque excellens probitas declaravit.
Nullo tempore passus est eximii, quod a natura acceperat, ingenii aciem hebescere; sed
audiendo magistrorum institutiones, sed libros volutando, sed commentando, scribendoque
studuit quotidie magis acuere. Tantum autem conatu hoc perfecit, ut et ejus ingenium
simile quiddam portenti videretur, et memoria tanta, quantam paucis in aliis fuisse, ac in
Themistocle inprimis legimus, cui difficilius erat oblivisci ea, quae vellet, quam
recordari. Nihil erat in historia, quod ille non meminisset, nihil notatu dignum in
eloquentia, quod ipsum latuisset, nihil in poesi belle excogitatum, quo non caperetur.
Hinc in familiari etiam sermone illa varia fluebat eruditio, et ornatissimorum verborum
copia, atque versuum ingens ex tempore numerus. Sed haec fortasse leviora. Illa ingeniorum
exploratrix atque altrix geometria, illa naturae universae indagatrix philosophia vim hanc
animi tantam sibi jam excolendam deposcebant, et divina, qua fulgent, veritatis luce
avebant illustrare, quo idoneum facerent suarum laudum praeconem, et gloriae amplificatorem
post hominum memoriam nobilissimum. Et certe ipsius naturae instinctu quodam divino fuisse
videtur factus ad has facultates Rogerius: tanto enim se animi impetu, tanta aviditate,
tantaque voluptate in penitissimos earumdem sinus ultimosque recessus intulit, ut nemini
dubium esset, quin ipse in paucis esset unus inventus, qui illa vetera de Archimede ab
historia miracula prodita renovare posset atque etiam superare. Vixdum coeperat hisce se
dedere studiis, in iisque vires experiri suas, quum et sociorum, inter quos ingenio
florentissimos versabatur, et magistrorum, quibuscum assidue communicabat consilia atque
inventa sua, judicio magnus jam habitus est et geometra et philosophus, dignusque plane,
qui alios adhuc juvenis eas potius facultates doceret, quam ipse diutius in iisdem
ediscendis moraretur. Itaque necdum confecto cursu theologiae, in qua, sicut in ceteris
rebus, longe omnes anteire visus est, Collegii Romani moderatorum jussu publice docere
coepit mathematicorum scientiam. Qua suscepta provincia tum demum patuit tota atque
explicavit sese illa immortalis ingenii magnitudo, digna plane omnium terrarum principis
urbis admiratione. Vicit enim maximam, quam de se concitaverat, opinionem ac famam. Quod
quum dico, vereor sane, ne cui oratio videatur mea magis ad amicissimi hominis gloriam
augendam, quam ad veritatem accommodata. Atqui mecum profecto sentiet, quicumque viderit,
illum non eo solum mentis acie pervasisse, quo summi in iisdem facultatibus viri progressi
sunt, verum etiam longius meditationes suas cogitationesque protendisse, quasi ipsum jam
sui puduerit, si aliorum tantum vestigiis insisteret, partisque frueretur commodis, nec
novas aperiret sterneretque vias, prolatisque veluti sapientiae finibus alios uberrimae
utilitatis fructus ostenderet. Hinc illae novae elegantioresque coni sectionum
explanationes; hinc illi novi curvarum linearum usus multiplicesque evolutiones; hinc illae
novae de servandis astrorum cometarumque orbitis methodi excogitatae; hinc illi novi in
astronomiae domiciliis instrumentorum apparatus, hinc novae illae de corrigendis
perficiendisque vitreis, si ita loqui fas est, lentibus non coloratis artes inventae; hinc
illi in utilissima, quam Graeco nomine opticen dicimus, facultate deprehensi errores et
emendati; hinc luminis leges non paucae, ab ipso ejus veluti parente Neutonio latae nec
satis perspectae, per hunc abrogatae novaeque certiores fixae; hinc demum nova illa omnium
corporum ex elementis, quae nec dividi possunt, nec tangi, nec metiri, in scholas invecta
compositio. Sed haec etiam fortasse melius ex Rogerii scriptis intelligere potestis,
ideoque demonstrata satis, ut opinor, magnitudine, ad ejus ego ingenii foecunditatem,
patres conscripti, me vertam.</p>
<p> Quod si jucundum ac suave est ejus ducis, quem diligimus, patriaeque vinculis nobis
conjunctum habemus, et proelia et victorias et triumphos audire atque legere, propterea
quia quidquid ab eo prospere gestum est, ad gloriam etiam nostram pertinere quodammodo
videatur, eodem certe animo, eadem laetitia, eadem voluptate res praeclarissime scriptas,
quae ex hujus viri admiranda ingenii foecunditate fluxerunt, debemus et recordari et
amplecti: praesertim quum ducum imperatorumque res gestae non sine bellorum armorumque
strepitu, ac multorum clade geri potuerint; haec autem philosophiae atque humanitatis studia
summa non solum cum pace, verum etiam omnium securitate atque utilitate exerceantur.
Itaque statuo et confidenter affirmo, hunc virum in omnes philosophiae partes aciem mentis
intendisse, et quocumque intendisset, novam operis alicujus conscribendi caussam fuisse
solitum invenire, novamque, dicam, quasi triumphandi occasionem nancisci. Atque ut
elementa matheseos universae ad usum scholarum vulgata mittam, et quae de tempore, de
spatio, de animis hominum, de Deo Optimo Maximo scripsit, quis ejus (liceat mihi per vos
iisdem pene nominibus res appellare, quibus eas insignivit Rogerius; quae si cui purioris
latinitatis fastidioso nimis amatori minus placebunt, amicis certe brevitatis
claritatisque, quum sint jam usu philosophorum trita, non displicebunt), quis ejus,
inquam, de maculis solaribus lucubrationem nescit eximiam? Quis non aliam miratus est de
novissimo Mercurii Solem infra transitu? Quis non ea delectatus est, quam de aurora, quae e
coeli regione, in qua apparere solet, borealis dicitur, quamque de iridis arcu versicolore
concinnavit? Quis non suspexit vel differentem de geometrica illa sphaericae trigonometriae
constructione; vel investigantem continuorum legem, naturamque atque usum infinitorum, et
infinite parvorum; vel describentem circulos, quos osculatores vocant mathematici; vel
inquirentem in gravitatis punctum illud medium, quod a Graecis vocare centrum didicimus;
vel disputantem de motu corporum certa virium lege in spatio non resistente projectorum;
vel expendentem veterum philosophorum argumenta pro telluris in sphaeram conformatione; vel
docentem ipsam terrae, qualis est, figuram; vel explicantem fixorum siderum aberrationes;
vel inducentem novam quamdam rationem adhibendi diversarum apparentium facierum
observationes in Lunae obscurationibus; vel loquentem de astronomorum in caelo servando
sollertia; vel statuentem eorum, quae observarunt, certitudinis gradum; vel proponentem
atque instituentem universae astronomiae disquisitionem? An ejus acumen quisquam desideravit
in eo opere, quod scripsit de vivis, ut ajunt, viribus? An in altero, quod est de maris
aestu? An in eo, quod de cometis habetur? An in iis, quae de caussis naturaque turbinum, quae
de vapore illo Lunae subtilissimo, quo tota cingitur, simili potius cuidam veluti mari,
quam aeri huic nostro, quo circumfundimur; quae item de lumine, deque ipsius admiranda
tenuitate ac celeritate vulgavit? An denique non optime meritus est de Solis ad meridiem
appulsu vero dessignando; de erigendis ducendisque horarum lineis; de locorum metiendorum
arte geographiaque corrigenda iis, quae in opus de expeditione per Pontificis Maximi
provincias diligenter atque erudite congessit? Plena sunt ejus scriptis<note place="foot" n="1">Vide <bibl>indicem ejus operum impressorum usque ad initium anni 1761. in editione
Veneta poematis de Solis ac Lunae defectibus</bibl>, multasque illic alias dissertationes, ut
vocant, quae hic silentur, invenies.</note> et Bononiensis accademiae et Lipsiensis acta;
pleni doctissimorum virorum, qui vel in Italia vel in Gallia vel in Britannia vel in
Germania hac aetate floruerunt libri innumerabiles. O ingenii foecunditatem non praedicandam
solum, sed pene etiam incredibilem! Quid vero dicam de quinque illis voluminibus, quae
admodum ampla Bassani edidit, Ludovicoque XVI. Galliarum regi dicavit? Quos doctrinae
sapientiaeque thesauros in ipsis non inclusit? Ecquid subtilius excogitari docerique
potuit, quod et opticen universam, et astronomiam, et vero etiam nauticam artem
amplificaret, illustraretque magis? Sed infinitus prope sim, si omnia ejus opera velim
enumerare. Duo tantum hic addam in genere dissimili: naturalem nempe philosophiam ad
unicam legem virium in natura existentium redactam, et poema de Solis ac Lunae defectibus
sex in libros distributum. Quod opus utrumque si ita semper adamavit Rogerius, ut filias
veluti carissimas et amplecteretur libentissime et oscularetur, esse profecto statuendum
videtur, singulare quiddam atque eximium in iisdem contineri. Et certe si illius poematis
et elegantiam Latini sermonis, et facilitatem explicandi res difficillimas ac a poetarum
consuetudine remotissimas, et praeterea doctrinae reconditioris locupletem quamdam veluti
supellectilem summa cum venustate conjunctam attentius introspicere velimus; facile ejus
auctorem inter praecipuos hoc in genere poetas numerandum censebimus, vixque unum fortasse
aut alterum inveniemus magis dignum, cui ex illo siderum caelorumque concentu suavissimo,
quo in altum ingenio subvectus Boscovichius saepius, quam Pithagoras, magnopere
delectabatur, ipsa plaudat Urania. Quod autem ad naturalem illam philosophiam pertinet,
sic habetote: ipsam esse opus hujusmodi, ut si in ceteris rebus, quas pe[r]tractandas
suscepit Rogerius, omnes fere semper vicerit, in hoc se ipsum vicisse videatur. Non enim
expolivit rem ornavitque, sed plane condidit ac prope creavit. Ferebantur quidem de
corporum principiis sententiae philosophorum plurimae tum veterum tum recentiorum, quae eo
minus doctis hominibus in dies probabantur, quo magis recta philosophandi ratio ubique
terrarum coepit invalescere. Vetera obsoleverant, nova non inveniebantur, res ad
desperationem prope redacta videbatur; quum hic vir magis iis laudibus Lucretii dignus,
quam ille Atheniensis Epicurus, mutuatis hinc a Leibnitio perspectisque melius, quae et
Zenonis fuerunt, monadibus seu materiae elementis primis simplicibus atque inextensis, hinc
assumptis a Neutonio viribus mutuis, quae pro diversis monadum seu punctorum illorum
materiei in spatio inani disseminatorum distantiis sunt diversae, novum protinus aedificium
extruxit, confirmavit, vindicavit. Tum illam, de qua nulla umquam conticescet aetas, curvam
lineam circa aliam rectam se volventem plicantemque, ductuque suo velut quibusdam cruribus
ad contactum accedentem, quin usquam possit omnino concurrere, proposuit ante oculos;
cujus ope non intelligeretur solum, sed videretur totum earum virium certa lege modo
trahentium, modo repellentium, modo copulantium artificium. Quae res statim atque fama ac
rumore percrebuit, tantos clamores tantosque plausus excitavit, quantos et rei novitas
eflagitabat, et ipsa magnitudo;<note place="foot" n="2">Hujus operis praeclarissimi tres
jam habentur editiones: Viennensis prima, altera Veneta, tertia Gallica. Poematis item
paullo superius nominati tres editiones sunt Londinensis nimirum, Veneta, ac Parisiensis
multo ceteris locupletior ac emendatior.</note> eaque coepit et doceri et propugnari in
florentissimis Europae academiis cum Boscovichiani ac Rhacusini nominis laude singulari.</p>
<p> Jam vero ab eo tot tantisque editis ingenii monumentis, pluribusque aliis vobis non
ignotis, quis de ejusdem celebritate potest dubitare? Quam tamen dicam breviter, patres
conscripti, fuisse tantam, quam maxima esse potuit; Romamque illam ipsam, in qua privatus
degebat, et veteris potentiae et novae religionis majestate superbam, eidem suam cessisse
visam quodammodo gloriam, quum ad unum hominem et civium et advenarum oculos videret
patereturque conversos. Illum qui tunc temporis vere Maximus et dignitate et sapientia
Pontifex Petri sedem tenebat Benedictus XIV. carum habuit atque in pretio. Illum de
Vaticani templi pulcherrimo altissimoque fatiscente tholo consuluit; illum de aquarum
alluvionibus derivandis tam in Pontinis paludibus quam in agro Bononiensi ac Ferrariensi
interrogavit; illi Romanae ditionis perlustrandae describendaeque cum magno instrumentorum
apparatu, duosque telluris gradus magno cum labore per Apennini juga magnoque cum sumptu
dimetiendi curam demandavit. Illum idem in urbe retinendum censuit, quum Joannes V.
Lusitaniae rex cum aliis ipsum invitasset, ut in Brasiliam navigaret, easque Americae
describeret et metiretur trans Oceanum semotissimas regiones, quas cum Hispaniarum rege
statuerat permutare. Illum denique Sylvii Cardinalis Valentii nobilissimi atque ad omnia
magna nati, vestri<note place="foot" n="3">Vide <bibl>Annali di Mantova scritti da
Scipione Agnello Maffei, l. II. c. 7. </bibl>ubi haec habentur: <q>
<foreign xml:lang="it">Valenti famiglia
detta dal Janelli nobilissima e discesa dall' antico Epidauro, oggi Ragusa</foreign>
</q>: ut
refert Rogerius ipse, <bibl>De Solis ac Lunae defectibus, lib. IV. ad
vers. 855</bibl>.</note> origine civis, patres conscripti, quo utebatur ad sanctiora consilia,
incitamento voluit adhibere ad astronomiae domicilium ponendum atque adornandum. Verum
Sylvii primum, deinde Benedicti mors consequuta haec Romae ornamenta tunc invidit. Qui vero
in ejus locum suffectus est Clemens XIII. eodem habuit in honore Rogerium, multaque ejus
certe fecisset consilio, nisi et gravissimis toto ferme Pontificatus tempore sese
tempestatibus jactari agitarique sensisset, et alio avocasset ipsum Rogerium Lucensium
respublica. Erat Lucensibus eo tempore gravis de aquis controversia cum Florentinis;
quumque viderent in Etruria hanc dirimi componique non posse sine alicujus viri hoc in
genere et scientia excellenti et auctoritate magna, mentem ad Rogerium convertunt: illi
suam caussam, fortunas, salutemque commendant, mittuntque Vindobonam seu procuratorem
suarum rerum seu patronum rati id quod accidit, multum nempe apud caesarem Franciscum
valituram tanti viri celebritatem. Nec sua ipsos fefellit spes. In caussa difficili atque
impedita multorum studiis ita versatus est, ut et caesaris voluntatem delinierit, et totius
augustae gentis benevolentiam mirifice sibi conciliarit; Lucensium vero commodis tantum
inservierit, quantum ab illa republica et honores decreti de ipso nobilitate donando, et
effusae largitiones, et singulares gratiarum actiones declararunt. Vos autem, patres
conscripti, scitis ipsi, quanto fuerit vobis adjumento, quantumque valuerit ad avertendam
a vobis, quae impendere videbatur, procellam concitatam ex suspicione quadam Britannorum
mari potentissimorum, perinde quasi in vestris portubus contra ipsos et exstruerentur et
armarentur naves. Iram gentis injuriae omnis impatientissimae placavit; animos Gallorum non
offendit; quin potius et sibi et vobis summopere devinxit; initumque est non multo post
commercii foedus illud vos inter Galliarumque regem, quo nihil vestro nomini
honorificentius, nihil reipublicae commodis utilius, nihil denique vestrarum navium longe
lateque commeantium securitati accommodatius. Mitto reliqua commemorare, in quibus illo
estis feliciter usi. Et sane quae res umquam esse potuit tanta, quam hac ingenii
celebritate non ille optatum ad exitum perduxisset, qui quum illos veteres philosophos
aemulatus Pithagoras, Xenophanes, Platonesque sese ad Europae peragrationem dedisset, orbem
prope terrarum fama sui atque admiratione complevit? Sic enim ejus in urbes adventus
celebrabatur, ut gloriam ingenii expectatio hominis, expectationem ipsius adventus
existimatioque superaret. Qui ad eum omnium ordinum fiebant concursus? Quae invitationes?
Quae acclamationes etiam, quum sese in coetus litteratorum hominum ferret atque in
conspectum daret? Illum omnis Italia, quod in ea erat altus atque eruditus, quasi decus
proprium, summis ubique laudibus est prosequuta; illum Gallia hominum doctissimorum copia
referta jam tum suis sedibus dignum ac nomine censuit; illum Britannia<note place="foot" n="4">Comitis Macclesfieldii, praesidis Societatis Londinensis, studio fuit etiam
rogatus, ut cum aliis Societatis Londinensis astronomis in Californiam trajiceret
Veneris transitum sub Solis disco observaturus; sed quum id facere Rogerius statuisset
Constantinopoli, ire illuc recusavit.</note> alium tamquam civem suum Neutonium et
suspexit, et in sapientiae accepit Collegium; illum Germania vel aemulum vel imitatorem
Leibnitii est admirata. Quid plura? Illum denique omnium gentium, quas peragravit (nam qua
erat cognoscendarum rerum morumque hominum inspiciendorum aviditate et Hellespontum, et
Troadis oram, et Bosphorum Thracium, et Scythiae partem, et Moesiam, et Daciam, et
Sarmatiam obivit), illum, inquam, omnium gentium viri principes ipsique reges et visendum
censuerunt, et benevolentia amplectendum tamquam doctrinae quoddam veluti monstrum ac prope
miraculum. Et erit jam, qui miretur, eum amplissimo stipendio post hanc confectam
longissimam clarissimamque peregrinationem a senatu Mediolanensi, summa cum voluntate
Mariae Teresiae imperatricis augustae, fuisse invitatum, ut Ticini primum, deinde Mediolani
mathesin astronomiamque doceret? Carum illic fuisse Mutinensium duci, qui Austriacae tunc
<FONT COLOR="#CC3300"><b>Insubriae</b></FONT> praeerat; post etiam Ferdinando Archiduci ingeniorum optimo aestimatori, qui
Estensium principi in eo imperio successit; totique denique urbi praeclarissimae fuisse pene
in deliciis atque amore? Consequuta sunt autem ea tempora, patres conscripti, cum,
gravissimis late suspicionibus excitatis, Jesuitae invidia multorumque odio conflagrarunt:
Rogerius vero in tanta animorum simultate judiciorumque iniquitate nullam non modo sensit
celebritatis diminutionem, verum etiam non leve ejusdem expertus est incrementum. Nam in
ipso illo Societatis Jesu luctuosissimo ac miserando naufragio, quo demersa est atque
exstincta fere omnis, in ipsa illa moerentium sociorum trepidatione atque fuga Ludovici XV.
singulari patrocinio usus est. Is enim ipsum, quum nosset jam cogitare de relinquenda
Insubria, honestissimis conditionibus fortunarumque amplificatione suum in regnum
advocavit, Lutetiamque Parisiorum sedem ei studiorum obtulit tamquam portum tutissimum,
nullo labore alio nullaque molestia demandata, nisi ut optices eam potissimum partem, quae
ad res maritimas pertinet, excoleret diligentius regeretque praeses. Qua quidem re, ut
dicebam, manifeste patuit, nullam esse potuisse tantam vel hominum vel temporum injuriam,
quae hujus viri gloriam labefactaret, quum in ea ipsa Gallia, in qua tot foedi tantique
tumultus rumoresque in Jesuitas exstiterunt, et Ludovici XV. perhonorifico decreto aucta
fuerit, et ejusdem nepotis Ludovici XVI. amore confirmata, et utriusque regis ministrorum
judicio ac sapientissimi Vergennesii<note place="foot" n="5">Comes Vergennesius, quem
honoris gratia nomino, obiit eodem tempore eodemque fere die, quo Boscovichius: in eo
Gallia ministrum prudentissimum aequissimumque, in hoc amisso clarissimum philosophum
desideravit.</note> in primis, omniumque Galliae procerum amicitia studioque sustentata.</p>
<p> Quare mea tandem illic conquiescat oratio, ubi et suae vitae et studiorum exitum habuit
Rogerius idibus Februariis. Petierat a rege facultatem obtinueratque se in Italiam
conferendi, ut et librorum complurium impressionem curaret praesens, et veterum amicorum
conspectu dulcissimo frueretur, et Mediolani illam, quam in regio Braidensi studiorum
Collegio, monumentum Uraniae perenne ac urbis ornamentum, summa quondam cura, labore, ac
aere etiam suo non exiguo collato construxerat, astronomorum speculam absolveret
perficeretque, novis additis molitionibus, omnium commodissimam ac magnificentissimam.
Jamque e Venetorum finibus eque Etruria Latioque redux Mediolani constiterat,
moliebaturque cum alia multa, tum<note place="foot" n="6">Hujus doctissimi
elegantissimique operis duo tomi jamdiu lucem publicam viderant; reliquorum duorum
editionem tum adornabat Rogerius, ut litteratorum hominum desiderio summo tandem
satisfaceret.</note> Stajanorum carminum de recentiori philosophia suarumque in eadem
enarrationum supplementorumque editionem; quum paullatim seu defatigatione fibrarum
cerebri, sive alia caussa (quamvis enim aetatis annum LXXVI. ageret, firmis tamen adhuc
atque integris videbatur corporis viribus) coepit animo dejici, mente debilitari, atque in
varios delabi errores. O vicem mortalium deplorandam! O commutationem rerum miserandam! O
ingeniorum fragilitatem! O caducas spes atque inanes conatus! Quis tum Mediolani non
ingemuit? Quis non tali tantoque casu commotus est? Quis eum etiam non ploravit? Quis non
doluit? Te hoc loco, Luciane<note place="foot" n="7">Lucianus Pozza Nicolai filius,
patricius Rhacusinus qui aegrum Mediolani invenerat Boscovichium inviseratque saepius
peramanter, quum dicta est haec oratio, summum in patria honorem gerebat reipublicae
rector.</note> Pozza, te inquam ipsum, quem praesentem hic rectorem ac principem senatus
amplissimum intueor, testem apello; te ego in gravissimo viri summi infortunio, quum ex
Austria in Insubriam descendisses, illius miserandi luctus in partem voco. Tu hominem
facile omnium celeberrimum quum in eo statu vidisti, in quo ipsi mors, quae et brevi tuum
discessum consequuta est, erat minus timenda, quam vita diuturnior exoptanda, in eo mentis
errore ac falsa fortunarum desperatione, non solum lacrymis ac dolore tuo putasti dignum,
verum et opes ei obtulisti tuas, et preces consolationemque adhibuisti, et communionem
bonorum auxiliumque spopondisti, quo tecum in patriam atque in sororis<note place="foot" n="8">Sororis Annae faeminae eximia morum innocentia vitaeque integritate praeditae, quae sola
nunc ex hac familia est superstes; reliquis ejus fratribus, Bartholomaeo, qui Rogerium,
utpote natu major, in Societatem Jesu anteiverat, Joanne, qui Praedicatorum regulam
professus erat, Natali ac Petro jamdudum vita functis. Omnes praestantissimo ingenio ac
singulari virtute ornati fuere. De illis vide Rogerium ipsum <bibl>De Solis ac Lunae
defectibus lib. 4. in not. 48. sub. fin</bibl>. </note> lectissimae amicorumque sinum
sic aegrum atque afflictum deduceres. Et quamvis ipsum non exoraveris, cepisti tamen civicae
caritatis fructum vel maximum. Itaque gaude isto tuo tam praeclaro animo, et fruere cum tuo
hoc singulari erga civem patriae carissimum studio, tum omnium hujsce urbis hominum grati
animi testimonio perenni: tu enim illi praestitisti, quod Senatus, et universus ordo
patricius, clarissimique cives, si illic adfuissent, facere debuissent. Sed quoniam,
patres conscripti, recordatione acerbissima amissi ejus ingenii et magnitudine summi, et
foecunditate excellentis, et celebritate nobilissimi ad lacrymas, ad dolorem, atque luctum
et vos jam moveri sentio, et me in dicendo perturbari, abrumpam repente orationem hanc
omnem; vosque adhortabor universos, quotquot estis in hoc templo, ut postquam Rogerio
Josepho Boscovichio perennem in caelis felicitatem expetieritis rite, atque eritis
adprecati, multos ei similes in hac urbe cives a Deo Optimo Maximo postuletis, qui quod
vobis jam factum gratulor, quo angustioribus ditionis terminis potentiaeque tenemur, eo
latioribus sapientiae virtutisque finibus Rhacusinum nomen ac famam cum perpetua reipublicae
incolumitate imposterum etiam propagent atque amplificent.</p>
<closer>FINIS</closer>
</div>
</body>
<back>
<div type="epigramma">
<head>EPIGRAMMA</head>
<l>Haec tibi ego, Rogeri, ingrato in funere solvi,</l>
<l> Ne foret heu nostrae mutus amicitiae</l>
<l>Longa aetate dolor. Sed laudes non ego possim,</l>
<l> Non alius quivis aequiparare tuas;</l>
<l>Qui, quantum omnigeno doctrinae lumine praestas,</l>
<l> Tantum omne ingenium vincis et eloquium.</l>
</div>
</back>
</text>
</TEI>
Zamanja, Bernard (1735-1820) [1787]: Oratio in funere Rogerii Josephi Boscovichii, versio electronica, Verborum 4192, ed. Irena Braticevic [genus: prosa oratio - oratio] [numerus verborum] [zamagna-b-boscovich-oratio.xml].
|
