Skrlec Lomnicki, Nikola (1729-1799) [1782]: Operum omnium tomus II, versio electronica, Verborum 46753, ed. Neven Jovanovic [genus: prosa oratio - epistula; prosa oratio - oratio; prosa oratio - tractatus] [numerus verborum] [skrl-2.xml].
Si vis in lexico quaerere, verbum elige et clavem 'd' in claviatura preme.
<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
<TEI xmlns="http://www.tei-c.org/ns/1.0">
<teiHeader>
<fileDesc xml:id="skrl-2">
<titleStmt>
<title>Operum omnium tomus II, versio electronica</title>
<author key="skrl01">
<name xml:lang="hr">Škrlec Lomnički, Nikola</name>
<date>1729-1799</date>
</author>
<editor>
<name xml:id="NJ">
<ref type="viaf" target="6913774">Neven Jovanović</ref>
</name>
</editor>
<respStmt>
<resp>Hanc editionem electronicam curavit</resp>
<name ref="#NJ">
<ref type="viaf" target="6913774">Neven Jovanović</ref>
</name>
</respStmt>
</titleStmt>
<editionStmt>
<p>Digitalizat modernog izdanja (2000).</p>
</editionStmt>
<extent ana="D">Mg:D Verborum 46753</extent>
<publicationStmt>
<p>Elektronska verzija: Digitalizacija hrvatskih latinista, znanstveni
projekt na Filozofskom fakultetu Sveučilišta u Zagrebu,
Hrvatska. <date>Kolovoz 2008</date>.</p>
</publicationStmt>
<sourceDesc>
<bibl type="repo" ana="digital">Digitalna verzija: CroALa</bibl>
<bibl>Škrlec, Nikola, Stjenko Vranjican, i Eugen Pusić. Nikola Škrlec Lomnički: (1729-1799). Sv. 2.
Zagreb: Pravni fakultet et al, 2000.</bibl>
</sourceDesc>
</fileDesc>
<profileDesc>
<abstract>
<p/>
</abstract>
<settingDesc>
<p/>
</settingDesc>
<particDesc>
<p/>
</particDesc>
<langUsage>
<language ident="lat" xml:lang="hrv">latinski</language>
</langUsage>
<creation>
<date from="1782" to="1798" period="17xx_3_third">1782-1798</date>
</creation>
<textClass>
<keywords scheme="typus">
<term>prosa</term>
</keywords>
<keywords scheme="aetas">
<term>Litterae recentiores (1600-1850)</term>
<term>Saeculum 18 (1701-1800)</term>
<term>1751-1800</term>
</keywords>
<keywords scheme="genre">
<term>prosa oratio - epistula</term>
<term>prosa oratio - oratio</term>
<term>prosa oratio - tractatus</term>
</keywords>
</textClass>
</profileDesc>
<revisionDesc>
<change>
<name>
<ref type="viaf" target="6913774">Neven Jovanović</ref>
</name>
<name>Luka Špoljarić</name>
<date>2012-04-30</date>
Novo, unificirano zaglavlje. Izmijenjen tip teksta "tractatus".
</change>
<change>
<date>2009-06-01</date>
<name>
<ref type="viaf" target="6913774">Neven Jovanović</ref>
</name>
Izostavio prepisku Baričević - Škrlec. Dopunio zaglavlje bibliografskim podacima.
</change>
<change>
<date>2008-09-14</date>
<name>
<ref type="viaf" target="6913774">Neven Jovanović</ref>
</name>
Prebacio u XML TEI P5, validacija u oXygenu.
Preoblikovao u skupinu tekstova, naznačio svaki tip (politicum i obično).
Svako je pismo poseban text-čvor. Pisma imaju opener i closer. Arhivski je izvor u bibl-elementu.
Maknuo krajeve paragrafa kojima ne završavaju rečenice (na kraju stranica).
Treba još naznačiti Baričevića kao posebnog autora.
</change>
<change>
<date>2004-03-14T02:00:11</date>
<name>
<ref type="viaf" target="6913774">Neven Jovanović</ref>
</name> revision </change>
</revisionDesc>
</teiHeader>
<text>
<group>
<milestone unit="page" n="2182"/>
<text>
<front>
<docTitle>
<titlePart>Nicolai Skerlecz ad Maximilianum Verhovacz epistolae</titlePart>
</docTitle>
<docEdition>ediderunt Josip Kolanović et Neven Jovanović</docEdition>
</front>
<group>
<text type="prosa-epistula">
<body>
<head>1. <placeName>Jakovlye</placeName>,
<date>28. Maii 1793.</date>
</head>
<opener>
<salute>Chare amice!</salute>
</opener>
<p>
<add>1</add> Tuis<note place="end">
<p>(<bibl>
<abbr>NAZ</abbr>, <abbr>EAE</abbr> vol. 112, br. 137.</bibl>)</p>
</note> de 5-ta huius Pesthino exaratis et mihi 12-ma redditis non respondi
quia metuebam ne meae te Pesthini amplius non deprehendant. <add>2</add> Nunc cum e
combinatione temporis te iam Viennae esse certo credam hisce respondeo.</p>
<p>
<add>3</add> Gaudeo vehementer quod tempus reditus tui iam appropinquet.
<add>4</add> Vix iam fero desiderium momenti illius quo te amplecti et aliquot horis
amice tecum confabulari possim. <add>5</add> Interea utere occasione ad delendam, si quae
forte tibi apud Principem per calumniatores tuos inusta est, maculam. <add>6</add> Si hoc
obtinuisti, excidet animo meo ea aegritudo quam eo nomine, qua sincerus tuus amicus,
contraxeram. <add>7</add> Reliqua omnia plana tibi erunt.</p>
<p>
<add>8</add> Ex hac occasione quaeso te, amice, ut mihi mediam libram optimae, quae
haberi potest, chinae, sed non in pulvere, verum in cortice, ita etiam unum vitrellum
<emph>Von Hoffmanischen Tropfen</emph> adferas. <add>9</add> Commendavit mihi
frequentiorem horum usum Hormayer. <add>10</add> Pretium tibi reduci cum gratitudine
deponam. <add>11</add> De aliis rebus coram. </p>
<closer>
<salute>
<add>12</add> Interea vale meque ut
facis ama.</salute>
<dateline>
<placeName>Jakovlye</placeName>, <date>28. Maii 1793.</date>
</dateline>
<salute>
<emph>
<add>a tergo</add>
</emph> Excellentissimo et Illustrissimo Domino Maximiliano
Verhovecz, Episcopo Zagrabiensi et S.C.R.A. Maiestatis Consiliario Status Actualis Intimo,
Domino mihi colendissimo; Viennae</salute>
</closer>
</body>
<milestone unit="page" n="2184"/>
</text>
<text type="prosa-epistula">
<body>
<head>2. <placeName>Jakovlye</placeName>, <date>24. Septembris 1793.</date>
</head>
<opener>
<salute>Chare amice!</salute>
</opener>
<p>
<add>1</add> Intelligo<note place="end">
<p>(<bibl>
<abbr>NAZ</abbr>, <abbr>EAE</abbr>, vol. 113, nr. 33</bibl>)</p>
</note> fidedigne parochos ordinationem tuam circa processiones ita
maligne intelligere quasi prohibitio haec plebi deberet publicari, id autem citra periculum
fieri non posse aiunt. <add>2</add> Ubi tamen naturalis ordinationem hanc exsequendi via
est ut illi sic dictas vicinias non publicent et, si quis e parochianis memor prioris usus
rationem intermissionis huius deposcat, eum capacitent quod peregrinationes eiusmodi debeant
esse voluntariae, officium autem suum sit illis, qui proficisci nolunt, ordinariam devotionem
peragere.</p>
<p>
<add>3</add> Nisi impediveris ne parochi publicationem hanc instituant, indubie
complures id ita malitiose facient ut facile inde ingratus aliquis effectus sequi possit.
<add>4</add> Quare id tibi notificandum esse duxi, ad hoc ut tu pro tua prudentia efficax
rei huic remedium ponas. <add>5</add> Ego certe eos diserte instruendos esse puto quod
mens tua ea fuerit ne illi amplius vicinias promulgare ausint. <add>6</add> Qui autem aut
id fecerit aut prohibitionem processionum plebi diserte publicaverit, eum condignas
inobedientiae suae poenas daturum.</p>
<closer>
<salute>
<add>7</add> Vale, meque ut facis ama.</salute>
<dateline>Jakovlye, 24. Septembris 1793.</dateline>
</closer>
</body>
</text>
<text type="prosa-epistula">
<body>
<head>3. Jakovlye, 9. Septembris 1794. </head>
<opener>
<salute>Excellentissime<note place="end">
<p>
<bibl>(NAZ, EAE, vol. 113, nr. 125.)</bibl>
</p>
</note> et Illustrissime Domine Episcope mihi singulariter colendissime.</salute>
</opener>
<p>
<add>1</add> Banalis armorum praefectura expressam in adnexo<note place="foot">
<p>2,1 in adnexo] <emph>Adnexum deest.</emph>
</p>
</note> ad commissionem incorporatoriam eius insinuato quaerimoniam proponit.
<add>2</add> Ut illa in proxima commissionis sessione meritorie assumi possit, insinuatum
hoc Excellentiae
<milestone unit="page" n="2186"/>
Vestrae ea cum officiosa requisitione in originali communicandum duxi ut eadem responsum
suum penes remissionem originalis proximius submittere haud gravetur.</p>
<closer>
<salute>
<add>3</add> In reliquo iugi cum veneratione persisto </salute>
<signed>Excellentiae Vestrae humillimus servus Nicolaus Skerlecz, manu propria</signed>
<dateline>Jakovlye, 9. Septembris 1794.</dateline>
<salute>
<emph>
<add>A tergo:</add>
</emph> Perceptum 12. Septembris 1794. Nr. 137.
Reincorporatoriorum fasc. XXXXVII B.</salute>
</closer>
</body>
</text>
<text type="prosa-epistula">
<body>
<head>4. Jakovlye, 21. Octobris 1794.</head>
<opener>
<salute>Chare amice!</salute>
</opener>
<p>
<add>1</add> Volupe<note place="end">
<p>
<bibl>(NAZ, EAE, vol. 113, nr. 134.)</bibl>
</p>
</note> mihi fuit e litteris Philippi nostri intelligere vos salvos Viennam
appulisse. <add>2</add> Precor ut valetudo tibi constanter faveat et negotia tua optatum
obtineant cursum. <add>3</add> E Francisco, qui me his diebus inviserat, didici te
commissionem petiturum coram qua de sparsis contra te calumniis te purges. <add>4</add>
Ut vel capita calumniarum harum in forma probante proferre possis, debes habere copiam
capitularis et Briglevichianae instantiae; quae enim adversus te verbo spargebantur, quis
horum author fuerit, id tu nunquam probabis; adversarii autem tui se illa procudisse
impudenter pernegabunt.</p>
<milestone unit="page" n="2188"/>
<p>
<add>5</add> Quae tamen illos Viennae coram individuis altiorum instantiarum sparsisse
certo comperies; si tales, a quibus ea didicisti, in manipulationem negotii huius influent aut
secus, ut ad eos provocare possis, tibi ultro indulgebunt, puto quod tuto assumere et refutare
possis. <add>6</add> Reliqua forte narrative induci possent, ut ostendas quod per atroces
eiusmodi calumnias nil aliud quaesierint quam ut reiectis tuis salutaribus ordinationibus
(dedit enim mihi Franciscus eas perlegendas) in priori sua dissolutione et disordine
permaneant.</p>
<p>
<add>7</add> Videbis quod totus illorum scopus futurus sit ut decreta tua seriatim in
revisionem non assumantur, sed totum opus, tanquam novatorium et moderno tempori minus
accomodum, reiciatur. <add>8</add> Et ideo ad hoc antevertum omnes tuos conatus intendere
et urgere debes quod, vel ad id determinandum an opus re ipsa inidoneis huic tempori
novitatibus refertum sit, decreta seriatim executi debeant.<note place="foot">
<p>4,8 antevertum] <emph>sic</emph> | debeant] debant</p>
</note>
<add>9</add> Si hoc impetrasti, facile efficies ut Coloczensis suam ocius
sententiam ferre iubeatur.</p>
<p>
<add>10</add> De commissione anceps haeres an illam tibi suadeam vel dissuadeam.
<add>11</add> Si hanc viam ingredieris, metuo ne negotio ad plures annos extrahendo ansam
praebeas. <add>12</add> Reminiscere quanto tempore vel commissio de bonis tuis Banaticis
duraverit. <add>13</add> Interea possunt locales circumstantiae eam ultro suadere.
<add>14</add> Qua re hac in re consilio localium amicorum tibi utendum puto.</p>
<milestone unit="page" n="2190"/>
<p>
<add>15</add> Si commissionem impetraveris an non expediret ut agas quo adversarii
decreta illa, quae pro tam periculosa innovatione habeant, in specifico baptisent, tu desuper
audiaris et commissio illa ante omnia determinet: an, et quae sint illa decreta, et tum primum
obiecta calumniarum ingrediatur?</p>
<p>
<add>16</add> Quamcunque demum viam iniveris, praecipue tibi commendo ut in scriptis et
productis tuis brevis sis et nihil seu dicas seu producas quod ad substantiam rei omnino non
pertineat. <add>17</add> Exhorrui quando a Francisco intellexi te ingentem cistam actorum
tecum abstulisse. <add>18</add> Pertinet id quidem ad supremam cautelam, cum saepe homo
praevidere non possit cuius instrumenti usus se evolvere queat. <add>19</add> Sed si tu
vel dimidiam voraginis huius partem produxeris, primum dabis adversariis amplam cavillandi
occasionem, dein negotium efficies perquam diuturnum, postremo ipsa actorum mole etiam clara
alias puncta obscurabis.</p>
<p>
<add>20</add> Haec mihi sollicitudo illa dictavit qua angor ne fortasse iustissima
licet causa tua minus optatum successum obtineat.</p>
<p>
<add>21</add> Aliud est quod ab amicitia tua maiorem in modum exorem.
<add>22</add> P. Maidachich scribit mihi desperatam litteram et me coniurat ut, quidquid
possum, ad eius e violento, in quo constituitur, statu eliberationem conferam.
<add>23</add> Commovit me eius littera, cum facile mihi imaginer qualis sit cruciatus
inter monachos, quos ille prioribus suis factis adeo infensos sibi reddidit, vivere debere.
<add>24</add> Opportune evenit ut, cum litterae hae mihi redditae sunt, Franciscus
adfuerit. <add>25> Coepi itaque ilico cum illo rem conferre. <26</add> Ille
vero producta, quam apud se habebat, agentis tui Romani littera me edocuit quod memoratus
Maidachich iam recurrerit Romam pro annullanda professione, sed quod dictus agens hanc tanquam
longam et dispendiosam viam dissuadeat, e converso suadeat illi ut petat sui
saecularizationem. <add>27</add> Adiecit Franciscus ad hanc obtinendam nil aliud opus
esse quam ut tu illi testimonium scriptum edas quod illum in tuam dioecesim suscipere velis.
<add>28> Aliquis vero illi titulum mensae det. <29</add> Posterius ego
ilico in me recepi. <add>30</add> Restat ut tu primum ad hominem hunc ab ulteriori, in
quam secus certe delabetur, infelicitate praeservandum etiam e charitate proximi
<milestone unit="page" n="2192"/>
praestes. <add>31</add> Quare te impense oro, velis testimonium hoc Francisco ocius
transmittere, una eum iubere ut negotium hoc medio tui agentis Romani urgeat, si fieri potest,
etiam nomine tuo, ea de causa quod alioquin defectu cooperatorum labores. <add>32</add>
Si autem putas id tibi non licere propter resolutionem regiam, indulge adminus Francisco ut
ille nomine ipsius Maidachich per agentem tuum rem agat. <add>33</add> Testimonium de
illo in dioecesim tuam assumendo tibi fraudi esse non poterit, cum id<note place="foot">
<p>4,33 id ad] ad id ad</p>
</note> ad salvandum in periculo etiam salutis animae constitutum hominem facturus sis.</p>
<p>
<add>34</add> Ceterum quartum, quintum et sextum tomum Schmittii accepi.
<add>35> Sed quantum recordor, prodiit etiam septimus et octavus. <36</add>
Si ita est, quaeso te, procura mihi etiam illos. <add>37</add> Elenchum rariorum librorum
de rebus patriis tibi Zagrabia<note place="foot">
<p>4,37 rariorum] rationum <name>Kolanović </name> | Zagrabia] Zagrabiam
<name>Kolanović</name>
</p>
</note> submittam, quorsum ultima huius me conferre constitui. <add>38</add> Non
obliviscaris tibi procurare libellos quos tibi iam indicaveram, nempe descriptionem Bottany
Bay et historiam itineris Angli, si bene recordor, Alzil, qui post
<milestone unit="page" n="2194"/>
Kockium octo annis occidentales Americae oras perlustravit.</p>
<p>
<add>39</add> De successu negotiorum tuorum si tibi molestum est me de tempore in
tempus edocere, mihi sat erit si eum Francisco breviter indicaveris, una eidem commiseris ut
id mecum communicet.</p>
<closer>
<salute>
<add>40</add> Vale.</salute>
<dateline>Jakovlye, 21. Octobris 1794.</dateline>
</closer>
</body>
</text>
<text type="prosa-epistula">
<body>
<head>5. Zagrabiae, 10. Decembris 1794.</head>
<opener>
<salute>Chare amice!</salute>
</opener>
<p>
<add>1</add> Cum<note place="end">
<p>
<bibl>(NAZ, EAE, vol. 113, nr. 132.)</bibl>
</p>
</note> necessitates aedificii xenodochialis urgeant, ipse quoque raptim
respondeo. <add>2</add> Gratiam tibi habeo pro grato nuncio oroque te maiorem in modum,
ut per Bedek. urgeas quo resolutio haec quo ocius expediatur. <add>3</add> Nisi enim
pecuniam Buda ad summum usque finem Februarii accipiamus, non poterimus debito tempore
continuationi aedificii manum admovere.</p>
<p>
<add>4> Galyuff iam heri rediit. <5</add> De Vukasovichio an Viennae vel
<milestone unit="page" n="2196"/>
alicubi in via remanserit, necdum potui explorare. <add>6</add> Prior graves cum suo
statim adventu obiectiones passus est, quod res Capituli segniter curaverint.
<add>7</add> At ille omnem culpam in Vukass. reiecit eumque neglectis Capituli rebus
matrimonia tantumque cognatorum, resque suae familiae et Directoratum studiorum curasse
affirmavit; atque ita prima, quam ego in antecessum ominabar, scaena iam evenit.
<add>8</add> Superest altera ut, si Taisp. prostratum videant, hunc tanquam omnium
malorum authorem gravibus criminationibus universi insectentur. <add>9</add> Videbis quod
hanc quoque scaenam adhuc ludent.</p>
<p>
<add>10</add> De instantia Gotscianae, si ita, ut scribis, se res habet, bene est.
<add>11> Quamquam ille longe alia huc scriptitet. <12</add> Nempe iam quod
illa exclusivum privilegium pro civitate sit obtentura, iam vero quod nulla prorsus resolutio
adhuc emanaverit. <add>13</add> Si rem ad primum recisuram esse observaveris, author tibi
sum ut praevenias tuamque typographiam<note place="foot">
<p>5,13 typographiam <name>Kolanović</name> ] typogr. <emph>MS</emph>
</p>
</note> sponte ad tuum fundum transferas. <add>14</add> Quoad secundum, scire cuperem an
resolutio, qua ipsi proba imponitur, iam effective — et si ita, quando — publicata, et an
eidem aliquis terminus praefixus sit? <add>15</add> Secus enim ille hoc negotium in annum
extrahet. <add>16</add> Utinam res eo perduci possit ut is iuxta opinionem Consilii
actione coram nobis conveniatur! <add>17</add> De instantia anonymi vehementer sollicitus
sum; nisi enim et hanc diluas, existimationem tuam necdum in tuto penitus collocasti.
<add>18</add> Si communicationem eius nulla ratione obtinere potes, forte posses illam
per indirectum ita subvertere ut, postquam ad merita instantiae Gotsceianae responderis,
subiungas quod Brig. praeterea haec et haec in publicum et forte etiam altissimo loco
sparserit et, calumnias licet, has aliquam etiam impressionem fecisse observes, ideo quod
illas quoque elidere necessarium existimaveris.</p>
<p>
<add>19</add> Quaeso, informa te an ex <emph>Historia episcoporum
Quinqueeclesiarum</emph> Kollerii ultra tomum tertium aliquod prodiverit, praesertim vero eius
<emph>Prologomena</emph> ?<note place="foot">
<p>5,19 Prologomena] <emph>sic</emph>
</p>
</note>
</p>
<milestone unit="page" n="2198"/>
<p>
<add>20> Si ita, quaeso, procura mihi. <21</add> Ita etiam, an e Stephani
Horvath <emph>Bibliotheca iurisconsultorum Hungariae</emph> ultra tomum tertium quid
prodiverit? <add>22</add> Videtur mihi quod tomus quartus re ipsa prodiverit.
<add>23</add> Quare et hunc et si quis ultra prodiit, mihi adferri peto.</p>
<p>
<add>24</add>
<emph>Hamburger Journal</emph> pro mense Septembri, Octobri et Novembri
non legi. <add>25</add> Cum et tu et Philippus (cui salutem ex me deferri peto) illud
teneatis, quaeso, dirige tuum ad Franciscum Raffay et, ut illud mihi communicet, eidem
committe.</p>
<closer>
<salute>
<add>26> Mea te humanissime reveretur. <27</add> Vale meque ut facis ama.</salute>
<dateline>Zagrabiae, 1794. 10. Decembris </dateline>
</closer>
<postscript>
<p>
<add>28</add> Hic aliquis sparserat lectorem ex alio capitulo nominatum et Taisp. eo
translatum esse propterea quod in instantia 13 canonicorum allegetur nullum officii huius
capacem esse. <add>29</add> Res haec adversarios tuos mirum in modum torsit donec
falsitatem rumoris huius detexerunt.</p>
</postscript>
</body>
</text>
<text type="prosa-epistula">
<body>
<head>6. Jakovlye, 28. Octobris 1797.</head>
<opener>
<salute>Chare amice,</salute>
</opener>
<p>
<add>1</add> Et<note place="end">
<p>
<bibl>(NAZ, EAE, sv. 114, br. 140.)</bibl>
</p>
</note> utramque tuam et libros et duo <emph>Journal</emph> accepi, sed tum
premebat me gravis catharalis alteratiae,<note place="foot">
<p>6,1 alteratiae <emph>sic</emph>
</p>
</note> quae in causa fuit quod utique tardius respondeam.</p>
<p>
<add>2> Girtaneri continuatio rite procedit. <3</add> Sed, quantum
memini,
<milestone unit="page" n="2200"/>
Schillerianae collectionis tomum 13, quem mihi nunc submisisti, iam habes; continet enim
<emph>Memoires</emph> de Brantome, has autem me iam legisse probe recordor. <add>4</add>
Hoc eo fine tibi significo ut mandatarium tuum moneas ne tibi, ut iam identidem evenit,
duplicata submittat.</p>
<p>
<add>5</add> Patieris e contra ut te de urgendis, quae tibi adhuc desunt,
continuationibus admoneam. <add>6</add> Archenholzii <emph>Brittische Annalen</emph>
necdum completum habes. <add>7</add> Deest tibi secundus tomus itineris Vaillantii in
Africam. <add>8</add> E duplici Germanica, quam tenes, collectione itinerum interea certe
aliquis tomus prodierit, adminus ex una; nam Forsterianam per mortem eius adhaesisse puto.
<add>9</add> Hos defectus ut adurgeas, non tantum tua,
<milestone unit="page" n="2202"/>
sed et mea interest.</p>
<p>
<add>10</add> Forte seu Peyrusii seu Malaspinae seu Angli illius (nomen mihi excidit,
tu illud inter tua litteraria indubie habebis), qui iussu defuncto Russiae imperatricis
proximiora Americae litora pertentebat, diaria; forte continuatio Robertsonii, Americanae suae
historiae, iam prodiverunt. <add>11</add> Forte e continuatione itinerum, quae post
Cookium ad septentrionali-occidentalem Americam suscepta sunt, aut de progressu coloniae in
Bottany Bay nova aliqua relatio edita est. <add>12</add> Nullum etiam habes systematicum
de revolutione Americana scriptorem; duorum autem titulos e litterariis novis tibi ipse
suppeditavi. <add>13</add> De his per modernam occasionem tibi procurandis te
reflectendum existimavi. <add>14</add> Impegi etiam nuper in <emph>Hamburgensibus
Novis</emph> in recensionem admodum honorificam duorum authorum, nempe Bulov <emph>Der freye
Staat von Nort America in seinen neuen Zustande,</emph> Berlin, et von Desodoard
<emph>Philosophische Geiste der franzoesischen Revolution,</emph> 2 tom. in 8-vo.
<add>15</add> Hos ut tibi praeferenter procures, eo magis tibi suadeo quod exiguo pretio
veniant et quod id, postquam iam de pace (de qua immortales sint Omnipotenti gratiae) iam
constat, tanto tutius praestare possis.</p>
<milestone unit="page" n="2204"/>
<p>
<add>16</add> Vezda prichmu domache novine, vre szem chul nekoja, kako szu nakanyena.
<add>17</add> Imas lepu priliku zezvedeti, da bu chlovek napervo miszliti y ravnati sze
mogel. <add>18</add> Apud nos spargitur Iosephum Erdodi Nitriensem, Szechen Poseganum,
Marich Crisiensem supremum comitem renuntiandum esse. <add>19</add> Maluissem ut
Crisiensem Niczki, Veroczensem Pejachevich obtineat. <add>20</add> Si quid tibi hac de re
constat, quaero fac me certiorem. <add>21</add> Poveda sze takaj da bu Novoszel banszke
tabule asessor. <add>22</add> Ako to mores opraviti, jako dobro vchinis, ar bus sze
chudil kada ti po tvojem povratku povem kak je on drughi ki tu isztu chaszt ische z tobum
baratal, koje sztoprav pred malem vremenom szem zeznal.</p>
<p>
<add>23</add> De reditu tuo videris consilium commutasse, quamquam e mea coniuge
intelligens quod referens Semsey pro duobus mensibus missionem acceperit, id, quod prima tua
littera<note place="foot">
<p>6,23 prima tua littera <emph>sic</emph>
</p>
</note> te facturum esse scripseras, certo crediderim. <add>24</add> Quare significa mihi
quid demum de tuo reditu constitueris; nosti enim quod ardeam desiderio te ocius amplectendi.
<add>25> De novis non est quod tibi significem. <26</add> Ego in rustico
meo otio, quantum per valetudinem licet, scriptitando tempus fallo. <add>27</add> Cum
redieris, communicabo tibi <emph>Dissertationem de congregationibus Regni Sclavoniae,</emph>
cui nunc supremum manum impono.</p>
<closer>
<salute>
<add>28</add> Vale meque, ut facis, ama.</salute>
<dateline>Jakovlye, 28. Octobris 1797.</dateline>
</closer>
</body>
<milestone unit="page" n="2206"/>
</text>
<text type="prosa-epistula">
<body xml:lang="hr">
<head>7. 31. Octobris 1797.</head>
<opener>
<salute>Draghi prijatel!</salute>
</opener>
<p>
<add>1</add> Pun<note place="end">
<p>
<bibl>(NAZ, EAE, sv. 114, br. 142.)</bibl>
</p>
</note> je Zagreb, da ja dobim administratora ali Bedekovich Franczeka, ali
Orsicha. <add>2</add> Z jedne sztrani dvojim od toga, kajti ti, ki szi bliszu pri
zdenczu, iz koga bi to dojti moralo, nikaj mi josche od toga niszi obznanil; iz drughe sztrani
vendar moguche mi sze vidi, kajti previgyevam vszakojache novine po miru, za koje iszpelyati
znamdar terszili sze budu szpraviti zaufane lyudi na onu chaszt ku ja obnasam, ne szamo pri
nasz, negho y vu Vugerszke zemlye. <add>3</add> Proszim te obznani mi jeli kaj vu tom
dugovanyu, da sze bum znal ravnati.</p>
<p>
<add>4</add> Da mi ne bi bilo za one 1200 RF koje bi ztem nachinom zgubil, ne bi szi
szkoro nikaj sztem glavu terl. <add>5</add> Ovak ne morem tajiti da ti zgubichek bi jako
chutil. <add>6</add> Zato proszim te, draghi prijatel, ischi ako mores to kak
preprechiti. <add>7> Znam dar vzemu za praetextus moju gluhoczu. <8</add>
Ali szpomeni je, kaj im to pachi, da vide da y polegh nye poszli bolye idu negho budu isli pod
kemgoder ki na moje meszto dojde. <add>9</add> Szpomeni nyim spital, orphanotrophium,
koga taki kak spital sze dokoncha genuti kanim y koji, ako ja otidem, szegurno vusztane.
<add>10</add> Zajdnich uputi je da po one machine, ku mi preszkerbis, y gluhoche moje sze
pomore.</p>
<p>
<add>11</add> Ako vendar ze vszem tem ne bi nikaj mogel opraviti, proszim te, terszi
sze konch to opraviti da mi sze pol plache osztavi. <add>12</add> Za on mali trud koga
szi administrator, kak previgyevam, jemal bude, more content biti z poloviczum.</p>
<p>
<add>13</add> Ako je za iszto szamo med Bedekovichom y Orsichom pitanye, iz lyubavi
proti tvoju domovinu y kralyevszku szlusbu, pripomori kaj mores da bu raissi Bedekovich, ar on
konch ne pokvari kaj szem ja pri varmegye naravnal. <add>14</add> Ako on ima biti,
uffaszem da ako mu od moje
<milestone unit="page" n="2208"/>
sztrani proponujes y nagovaral ga budes, da on szam prisztane na poloviczu plache.
<add>15</add> Ova ti zato tak zaufano pissem y proszim kajti za tverdno dersim da tvoje
proti meni prijatelsztvo je tuliko, da vu poszlu nad kojem mi je tuliko leseche, najdes ti
nachin z kojem sze vu nyega puschati bus mogel, ako prem on tebe izdraven ne dotiche.
<add>16</add> Proszim te odgovori mi taki, ako nikaj ni vu dugovanyu, da bum mirnessi:
ako pak je, obznani mi sztoprav ona, kada poszel vre napnes, kaj sze uffati morem.</p>
<closer>
<salute>
<add>17</add> Zbogom.</salute>
<dateline>31. Octobris 1797.</dateline>
</closer>
</body>
</text>
<text type="prosa-epistula">
<body>
<head>8. Jakovlye, 28. Aprilis 1798.</head>
<opener>
<salute>Chare amice!</salute>
</opener>
<p>
<add>1</add> Agnosco<note place="end">
<p>
<bibl>(NAZ, EAE, vol. 115, nr. 32.)</bibl>
</p>
</note> amicitiam tuam in eo quod primis statim adventus tui diebus tantum
temporis decerpere volueris ut me litteris tuis convenire possis. <add>2</add> Gratias
etiam tibi refero pro novis quae mihi significasti. <add>3</add> Sunt quidem et haec
tristia, magis tamen me sollicitum habent ea quae postea cum legato Gallico evenerunt.
<add>4</add> Quaeso te significa mihi an spes supersit rem hanc ita componendi ne in
bellum erumpat? <add>5</add> Uti et an, prout hic fertur, idem eodem plane die legatus
Gallicus etiam Berolini attentarit? <add>6</add> Et si ita, quo eventu?</p>
<p>
<add>7> Turca etiam apparatus bellicos in dies magis intendit. <8</add>
Non possum in animum meum inducere ut tantam vim contra unum bassam parari credam.
<add>9</add> Non possum etiam mihi persuadere quod apparatus hi contra Moscoviam
dirigantur. <add>10> Metuo proinde ne haec nobis propinentur. <11</add>
Leva me, si potes, hac etiam sollicitudine.</p>
<p>
<add>12> De Reinvetler hactenus nihil. <13</add> Si intellexeris mihi
consulto non responderi, quaeso te significa mihi causam huius aenigmatis. <add>14</add>
Ad meam in causa Pethoiana instantiam resolutio aut iam prodivit aut certe proxime emanabit.
<add>15</add> Rogo te ut iam discedentem rogavi.</p>
<p>
<add>16</add> Si quid conferre potes ad id ut proiectum internae hospitalis
regulationis per Vlassichium, negotium vero de erigendo novo capitalis huiatis scholae
aedificio per Langium proximius conficiatur, rem publico
<milestone unit="page" n="2210"/>
utilem, mihi gratam praestabis. <add>17</add> Significa mihi adminus an aliquid, et si
ita, quo eventu in rem hanc egeris? <add>18</add> Homo tuus circa transferendos ad Novum
hospitale tuos pauperes in deputatione se aliter, atque nos concertaveramus, declaravit.
<add>19</add> Dixit ille quod tu unum tantum pauperem eo mittere, reliquos in moderno
aedificio alere velis; de deponendo vero aestimationali aedificii huius pretio se nullam a te
accepisse instructionem. <add>20</add> Quare deputatio illum requisivit ut tuam de eo
mentem per litteras exquirat.</p>
<p>
<add>21</add> Optassem quidem ut in proposito tuos pauperes eorsum<note place="foot">
<p>8,21 tuos <name>Kolanović</name> ] duos <emph>MS</emph> | eorsum] seorsum
<name>Kolanović</name>
</p>
</note> mittendi, quod mihi manifestaveras, perstitisses. <add>22</add> Interea, si iam
de eo aliter apud te constituisti, quaeso te per omnia, ne exsolutionem adminus aedificii
aestimationali pretio difficultes, id enim convelleret totum, iam altissimo etiam foro
approbatum, fundationalium xenodochii capitalium schema, praesertim cum tuo exemplo iam
Capitulum etiam vacillare incipiat circa aedificii sui seu licitationem seu exsolutionem.</p>
<p>
<add>23</add> Et cum propter reliquas circa transferendos in festo sanctae Margarethae
pauperes dispositiones tuam hac <add>in</add> re<note place="foot">
<p>8,23 hac in re] in <emph>addidi</emph>
</p>
</note> mentem quantocius scire intersit, quaeso te rescribe proximius et mihi et tuo homini.</p>
<p>
<add>24</add> Propter certam combinationem, quam hic describere taediosum foret, scire
cupio an societas canalem Colapianum sequente anno effective resumptura sit?
<add>25> Id tu ab ipso comite Aponyi tutissime rescire potes. <26</add>
Quare quaeso te, fac me de eo certiorem, uti et de eo qualis adminus prospectiva sit
regulandae Dalmatiae et Croatici Litoralis, praesertim in linea vectigalis? <add>27</add>
Metuo vehementer ne noster Districtus commercialis, qui me frustra reluctante ad Flumen
applicitus est, hac occasione a iurisdictione Sacrae coronae avellatur.</p>
<p>
<add>28</add> Ceterum recordaberis quod Archenholtz in sua <emph>Minerva</emph>
memorabile illud brochure, quod de Potemkin prodiit, per frusta edat. <add>29</add> Ego
non dubito quod brochure illud etiam secus haberi possit, si adsit homo qui illud perquirere
et constituere sciat. <add>30</add> Cum tu habeas eiusmodi hominem, brochure autem illud
vix aliquod grossos constare possit, oro te, praesta mihi hanc amicitiam et illud pro me
constitue; aveo enim
<milestone unit="page" n="2212"/>
vehementer illud habere, cum sit pendant ad<note place="foot">
<p>8,30 <emph>post</emph> pendant ad <emph>delevit auctor</emph> illum</p>
</note> libellum de Catharina Secunda, quem mihi dedisti.</p>
<p>
<add>31</add> Non obliviscaris ultimam, quae de Bottany Bay exstat, relationem
procurare. <add>32</add> Accipiet indubie colonia illa notabilia e conspiratione, quae in
Irlandia detecta est, supplementa. <add>33</add> Forte detectio haec meditatum a Gallis
descensum evanescere faciet; ego enim in eam nunc delapsus sum opinionem quod hi descensum
unice sub spe conspirationis huius decreverint.</p>
<p>
<add>34</add> Ego per hanc paucorum licet adhuc dierum rusticationem vires meas recepi
et commode valeo. <add>35</add> Cupio ut tu quoque sanus agas et confectis prospere
negotiis tuis ad nos proximius revertaris. </p>
<closer>
<salute>
<add>36</add> Vale meque, ut facis, ama.</salute>
<dateline>Jakovlye, 28. Aprilis 1798.</dateline>
</closer>
</body>
</text>
<text type="prosa-epistula">
<body>
<head>9. Jakovlye, 21. Iulii 1798.</head>
<opener>
<salute>Chare amice!</salute>
</opener>
<p>
<add>1</add> In<note place="end">
<p>
<bibl>(NAZ, EAE, vol. 115, nr. 49)</bibl>
</p>
</note> praeiudicium iteratarum legum hactenus nullus Croata potuit penetrare
ad Septemviratum; nullus autem propiorem ad id spem habere potuit, quam noster Millos qui
antea per octo, ut credo, annos in nostra Districtuali tabula, nunc vero in Regia, iam in
undecimum annum servit. <add>2</add> Nuper dum ad semel novae<note place="foot">
<p>9,2 novae <emph>Kolanović</emph> ] ovae <emph>MS; fortasse </emph> duae</p>
</note> vacantiae in Septemviratu enatae fuissent,
<milestone unit="page" n="2214"/>
porrexit ille instantiam, una et palatini patrocinium imploravit, qui id illi benigne
addixit. <add>3</add> Sed tunc Bernath, titulo religionis (quia praedecessor eius fuit
acatholicus), Németh vero ex alia politica causa nominati sunt.</p>
<p>
<add>4</add> Nunc improvisa huius promotio novam vacantiam facit, pro qua palatinus
nullum adhuc praenotatum.<note place="foot">
<p>9,4 praenotatum] <emph>sic; fortasse auctori in animo erat </emph> praenotatum habet</p>
</note>
<add>5</add> Quare repetit Millos suam instantiam et palatini patrocinium denuo
implorat. <add>6</add> Putat tamen ad optatum eventum plurimum conferre posse, si tu
quoque vices tuas suis locis et modis interponas. <add>7</add> Ut id facias, hac posta,
ut mihi dixit, te exorat, rogavit tamen me, ut ego quoque id tibi velim commendare.</p>
<p>
<add>8</add> Facio id tanto libentius et quod ipse quoque anxie desiderem ut Croatam in
illo quoque dicasterio collocatum videre possim, et quod te ipsa hac de causa id libenter
praestiturum sperem. <add>9</add> Chare amice, nisi tu id tibi cordi sumas, per reliquos,
qui nunc in altioribus subseliis sedent, gentiles nostros nullus unquam Croata ad aliquod
Hungaricum dicasterium penetrabit. <add>10</add> Quare nomine Patriae te exoro ut
occasione, in qua nunc constitueris, uti et rem hanc pervincere velis; modum et canales, per
quos id efficere possis, non est quod tibi suggeram. <add>11</add> Haec tibi usus rerum
et grave, quo polles, iudicium ultro indicabunt. <add>12</add> Pro aliqua tantum tui
directione tibi significo, quod Millos amicum habeat comitem Amade, qui iam occasione
nupernarum vacantiarum instantiam eius sustinebat et cui ille nunc etiam Viennam scribit.
<add>13</add> Si haec littera illum Viennae deprehendet, posses rem cum illo concertare;
sin, posses fortasse apud communem tibi et Amadeo amicum Sau...<note place="foot">
<p>9,13 Sau...] <emph>In MS-to quattuor puncta.</emph>
</p>
</note> agere.</p>
<milestone unit="page" n="2216"/>
<p>
<add>14</add> Si negotium succederet, posses eadem occasione efficere ut Millosio
Iosephus Petrovich vel, si huic ius suum publicum adhuc obstat, ille, quem iudicares, gentilis
noster succedat.</p>
<p>
<add>15</add> Ne quid tamen dissimulem, cum Németh valde parum Germanice sciat, vereor
ut collatum sibi munus acceptet. <add>16</add> Puto tamen interesse ut tu negotium in
omnem casum urgeas; si enim Németh officium deprecabitur, forte eo rem perducere poteris ut
adminus pro proxima vacantia Millos praenotetur. <add>17</add> Ita ego quondam operabar,
donec propior eram ad prima subsellia, et successit mihi quod complures gentiles nostros
provexerim. <add>18</add> Tu maiorem adhuc ac ego quondam influxum habere potes.
<add>19> Utere illo in bonum Patriae. <20</add> Non exiquum, crede mihi,
exinde solatium in senectute tua capies. </p>
<closer>
<salute>
<add>21</add> Vale meque ut facis ama.</salute>
<dateline>Jakovlye, 21. Iulii 1798.</dateline>
</closer>
</body>
</text>
<text type="prosa-epistula">
<body>
<head>10. Jakovlye, 4. Augusti 1798.</head>
<opener>
<salute>Chare amice!</salute>
</opener>
<p>
<add>1</add> Non<note place="end">
<p>
<bibl>(NAZ, EAE, vol. 115, nr. 52.)</bibl>
</p>
</note> tui oblivione factum est quod in postremis meis nullam promissae
lucubrationis mentionem iniecerim, sed quia puduit me quod datam fidem tam diu non expleverim.
<add>2</add> Impediverunt id variae, partim sanitatis, partim domesticae circumstantiae,
quas hic recensere nihil interest, effeceruntque quod non nisi ante paucos dies operi manum
admoverim. <add>3</add>
<emph>Si, ut olim, pomeridianis etiam et vespertinis horis
laborare possem, absolverem illam intra paucos dies.</emph>
<add>4</add>
<emph>Nunc, cum
mane tantum mihi liceat laborare</emph> ,<note place="foot">
<p>10,3-4 Si... laborare] <emph>Notata in MS-to | </emph> eripiat] eripeat</p>
</note> adeoque, si quae alia occupatio tempus hoc mihi eripiat, tota illa dies perdita sit,
non possum praevidere tempus quo laborem absolvam. <add>5</add> Accelerabo tamen illum
quoad potero. <add>6</add> Ut moram quadamtenus compensem,<emph> praemitto unum
statisticum punctum de quo publicum rite</emph>
<milestone unit="page" n="2218"/>
<emph>informari</emph>
<emph>
<note place="foot">
<p>10,6 praemitto... informari] <emph>Notata in MS-to</emph>
</p>
</note>
</emph> moderni praesertim temporis ratio exposcit et quod authori gratum futurum spero.</p>
<p>
<add>7> Dum rem Milossii agis, Patriae inservis. <8</add> Commoda huic
porro etiam tuam operam. <add>9</add> Satis consequeremur si vel Millos hac occasione ad
Septemviratum provehi posset. <add>10</add> De alio Croata ad Tabulam regiam promovendo
alia occasione agi posset. <add>11</add> Quamquam non possim combinare ea, quae de
supernumerariis scribis, cum iam sub hoc regnante duo novi supernumerarii creati sint, adeoque
nihil mihi videatur obstare quominus etiam in casum promotionis Milossii aliquis gentilis
noster supernumerarius renuntietur.</p>
<p>
<add>12</add> De confecta cum Gallis pace iam plures etiam alii credibiles nuntios
acceperunt. <add>13> Immo iam condiciones eius sparguntur. <14</add> Ego
tamen non possum id combinare cum continua et severa transportandi in Italiam frumenti
adursione. <add>15</add> Ut benignae menti satisfiat, comitatus meus vires suas adeo
intendit quod vix decem vecturae in toto comitatu domi remanserint, ita quod ipsum hospitalis
laborem ea de causa abrumpere debuerim. <add>16</add> Cum eaedem vecturae plane usque
Segniam et respective Bucari prodere debeant, atterentur certo vires contribuentium, quia plus
expendent quam defixa pro singulo centenario merces efficiat, nam praeter pabuli in partibus
illis caristiam reparatio currus, frequentior equorum soleatio notabiles sumptus requiret.
<add>17</add> Peribunt certe etiam complura animalia, de horum autem indemnizatione
nullam hactenus assecurationem habemus. <add>18</add> Ni id fiat, redigentur ad incitas
animalium illorum posessores, id autem incassationem contributionis difficilem efficiet.</p>
<p>
<add>19> Amade in investigatione strenue procedit. <20</add> Vellet illam
terminare ante 20. huius; pro hac enim die congregationem comitatui suo praefixit.
<add>21</add> Cum tamen aliqui testes remoti habitent, nescio an eos interea arcessere
poterit. <add>22</add> Hic quoque instantiam Millossii per suos canales secundavit, id
quod auget spem meam de optato successu.</p>
<p>
<add>23</add> Ego illum necdum vidi quia per hoc tempus urbem non intravi.
<add>24</add> Promisit ille quidem quod, ut primum laborem terminaverit, ad me excurrere
velit, sed hunc ille usque 14-tam huius vix concludet; ego autem illa die Zagrabiam intrabo
quia pro 17-ma congregationem praefixi. <add>25</add> Quae de tuis hominibus incaptivatis
scribis, mihi hactenus
<milestone unit="page" n="2220"/>
non constabant. <add>26</add> Ego nec tuo, nec ullius alterius iuris gladii privilegio
cupio derogare cum illud in lege fundatum esse sciam. <add>27</add> Quod si autem propter
renitentiam erga publicas dispositiones capti sunt, habebis ipse tantum aequitatis ut agnoscas
id rite factum esse neque eos tibi in hoc casu resignari posse. <add>28</add> Capitulum
idem quod tu exemptionis privilegium sibi arrogat, et tamen, dum comitatus protervos
Sancto-Simonenses capi et puniri fecit, nec se movit nec per id iura sua laesa esse
existimavit.</p>
<p>
<add>29</add> Patere ut pro iure amicitiae, quae inter nos viget, coniecturam meam tibi
ingenue aperiam. <add>30</add> Invalescit in dies magis opinio illa publici quod aliqui e
tuis officialibus concitent Colapianos tuos subditos ne se contributioni submittant.
<add>31</add> Si qui eorum hac de causa intercepti sunt, gravis suspicio mihi suboritur
quod idem officialis tuus, qui eos ad id te inscio sufflaminabat, metuens ne per illos
prodatur, apud te agat ut illos reclames. <add>32</add> In hunc autem casum vides ipse
quod comitatus tibi deferre non possit, immo quod ad eius officium pertineat authorem culposae
huius machinationis detegere et promeritae poenae subicere. <add>33</add> Ut primum urbem
intravero, investigabo fundate totum hoc negotium et, quod iustum fuerit, disponam.</p>
<p>
<add>34</add> Significa quaeso mihi quam habes de reditu tuo prospectivam. </p>
<closer>
<salute>
<add>35</add> Vale meque ut facis ama.</salute>
<dateline>Jakovlye, 4. Augusti 1798.</dateline>
</closer>
</body>
</text>
<text type="prosa-epistula">
<body>
<head>11. Jakovlye, 1. Octobris 1798.</head>
<opener>
<salute>Chare amice!</salute>
</opener>
<p>
<add>1</add> Casu<note place="end">
<p>
<bibl>(NAZ, EAE, vol. 115, nr. 77.)</bibl>
</p>
</note> (quem tibi coram aperiam), sed certo mihi innotuit, quod comes Amade
me loco movere et officium hoc pro se impetrare velit. <add>2</add> Spargebat ille iam
Pesthini sub finem termini quod in hoc comitatu plurimi disordines vigeant, sed per amicum
meum adursus ut aliquem in specifico indicet, nihil adferre potuit, quam quod acta
particularium
<milestone unit="page" n="2222"/>
congregationum in generalibus non referantur. <add>3</add> Et hoc est mendacium quod
per conditum in singula generali congregatione <emph>De relatis particularium congregationum
actis</emph> articulum evidenter refelli potest.</p>
<p>
<add>4</add> Praevideo ego quod ille praetensos disordines tantum pro forma obtendat;
non ignorat enim quod si hi mihi in specifico obiciantur, ego ad singulum facile sim
responsurus cum nulla prorsus sit pars publicae administrationis ad quam curas meas non
extenderim. <add>5</add> Verum arripiet ille praetextum meae surditiei et cum hoc (ut
nunc potens est) finem suum facile assequetur.</p>
<p>
<add>6</add> Scribo illi hac posta humanissimas litteras et eum requiro ut vota sua ad
exiguum alioquin, quod forte mihi superest, vitae meae<note place="foot">
<p>10,6 meae] <emph>corr. auctor ex </emph> suae</p>
</note> tempus suspendere velit. <add>7</add> Nescio quid facturus et an mihi vel
responsurus sit. <add>8</add> Cum nunc Viennae sit, pro veterana tua erga me amicitia te
exorandum duxi ut tu quoque illum, quantum potes, ad id persuadeas, eidemque ingenue aperias
quod ad id per me sis<note place="foot">
<p>10,8 sis] sim</p>
</note> requisitus. <add>9</add> Proponas illi quod mihi negotiosa occupatio iam in
naturam transiverit; quod hoc sit unicum senectutis meae solatium; quod ille etiam in Hungaria
commodiorem sibi comitatum proximius obtinere possit. <add>10</add> Quod si tamen omnibus
his non moveretur, utere quaeso ipsis his argumentis apud amicum tuum I. et, si potes, impedi
ne Amade scopum suum assequatur. <add>11</add> Si hic propositum suum adurserit,<note place="foot">
<p>10,11 <emph>Inter</emph> suum <emph>et</emph> adurserit <emph>sex verba rasa.</emph>
</p>
</note> non poterit Cancellariam simpliciter praeterire. <add>12</add> Quare oro te
maiorem in modum ut ipsum etiam cancellarium, quem mihi bene cupere scio, ea de re in omnem
eventum praevenias. <add>13> Scio te etiam Amadeo amicitia iungi. <14</add>
Cum tamen ille de lucro captando, ego tantum de damno vitando agam et cum me inter et te
antiquius amicitiae vinculum intercedat, spero te potiorem huius, quam illius, rationem
habiturum.</p>
<p>
<add>15</add> Quod si tamen potentia Amadei omnibus his praevaleret, tum vero te per
sacrum amicitiae titulum obtestor ut eum disponas quo ille tecum collaboret ut eos adminus,
qui in similli casu Sigraio concessi sunt, favores consequar, nempe integrum salarium et
comendatiam. <add>16</add> Ego
<milestone unit="page" n="2224"/>
Amadeum nunquam offendi, spero proinde quod id omnino facturus sit.</p>
<p>
<add>17</add> Utprimum de tota re certi quid compereris, quaeso te, significa mihi et
eripe me his incerti status angustiis.</p>
<p>
<add>18</add> De elaboratione punctorum debeo cum rubore agnoscere quod datam fidem
explere non potuerim. <add>19</add> Vix enim opus aggressus eram cum me febris corripuit
et per tres ferme hebdomadas tenuit. <add>20</add> Post octo dies passus sum recidivam, a
qua non nisi ante paucos dies liberatus sum. <add>21</add> Nunc autem video serotinum iam
laborem futurum. <add>22> Denique senectus ipsa est morbus. <23</add>
Nunquam amplius eiusmodi laborem in me recipiam.</p>
<p>
<add>24> Chare amice! Tu nimis diu abes. <25</add> Quas hinc inde corrasi
amoenas lectiones, iam omnes exhausi. <add>26</add> Debeo autem has quaerere quia seriae
lectioni<note place="foot">
<p>11,26 seriae lectioni] <emph>corr. auctor ex </emph> seriam lectionem</p>
</note> tantum matutino tempore citra valetudinis iacturam me impendere possum.
<add>27</add> Non dubito quin tu hactenus complures eiusmodi libellos tibi comparaveris.
<add>28</add> Si quos ex illis iam domum praemisisti, quaeso dispone ut etiam ante tuum
adventum mihi communicentur!</p>
<p>
<add>29</add> Si per insperatum Sigraio deterius tractari et aut salarium aut
comendatia emanere deberet, quaeso te, eo rem age ut posterius potius emaneat; notae enim tibi
sunt meae oeconomicae circumstantiae.</p>
<closer>
<salute>
<add>30</add> Vale meque ut facis ama.</salute>
<dateline>Jakovlye, 1. Octobris 1798.</dateline>
</closer>
</body>
<milestone unit="page" n="2226"/>
</text>
<text type="prosa-epistula">
<body>
<head>12. Jakovlye, 16. Octobris 1798.</head>
<opener>
<salute>Chare amice!</salute>
</opener>
<p>
<add>1</add> Quod<note place="end">
<p>
<bibl>(NAZ, EAE,vol. 115, nr. 81)</bibl>
</p>
</note> comes Amade coram duobus se declaraverit<note place="foot">
<p>12,1 declaraverit] declaverit</p>
</note> se proximius futurum supremum comitem Comitatus Zagrabiensis et quod de praetensis
comitatus huius disordinibus Budae et Pesthini declamaverit, tu ipse credes dum tibi reduci
data, quae hac de re habeo, indicavero. <add>2</add> Si bonam suam fidem sustinere
voluit, poterat declarare, quod id ille tantum pro casu meae mortis intellexerit.
<add>3</add> Nunc dum rem adeo evidentem negat, immerito sane querulatur me in
characterem suum iniurium fuisse.</p>
<p>
<add>4</add> Ut ut sit de eo, si ego sentirem quod surdities mea me ab explendis
muneris mei partibus re ipsa impediat, ea sum honestate quod ego ipse iubilationem cum aliqua
diuturni mei servitii remuneratione peterem. <add>5</add> Nunc ad ipsa comitatus acta
tuto possum provocare quod omnes administrationis publicae partes ad eum ordinem reduxerim, et
porro etiam conservem, qui in paucis comitatibus viget. <add>6</add> Probat hoc vel illud
quod, qui me suffodere conantur, nullum specificum in aliqua administrationis parte defectum
adferre sciant, sed vel falsos vel violenter detortos disordines mihi obiciant.</p>
<p>
<add>7</add> Ego archivum in disornatissimo statu deprehendi, reduxi, et conservo illud
in tali ordine qui in nullo forte alio comitatu reperitur.</p>
<p>
<add>8</add> Ego negotium contributionis ita intricatum deprehendi quod non nisi
improbo per me ipsum suscepto labore post triennium illud ad statum currentem reducere
potuerim, in quo illud hodiedum conservo.</p>
<p>
<add>9</add> Ego negotium viarum per commissariaticam administrationem ad merum
arbitrium reductum ad normalia principia revocavi et in his illud per celebrandam bis singulo
anno viarum deputationem conservari procuro. <add>10</add> Scio comiti Amade id etiam
relatum fuisse quod processuales non attenta publica dispositione, quas ipsis lubet, vias
reparari curent. <add>11</add> Verum si vult, convincam ego illum per acta publica quod
hoc perinde falsum sit, sicuti et illud quod acta particularium congregationum in generalibus
non referantur.</p>
<milestone unit="page" n="2228"/>
<p>
<add>12</add> Ego regulatum iudiciorum tam civilium quam et criminalium cursum per id
sustineo quod seriem utriusque ordinis causarum mihi quotannis exhiberi curem et, sicubi
protellationem observem, procedentem urgere non intermittam.</p>
<p>
<add>13</add> Denique ne negotia adhaereant, ego de congregatione ad congregationem
scontro fieri curo et cum impossibile sit, sicut in dicasteriis, ita etiam in comitatu, ne
complures restantiae enascantur, ut illa adminus, quae urgentiora sunt, expediantur, omnimode
adurgeo.</p>
<p>
<add>14</add> Hi sunt quinque cardines circa quos publica comitatus administratio
potissimum versatur. <add>15</add> Ostendant mihi inimici quod in hos propter meam
surditiem aliqui defectus arrepserint et ego victas dabo manus. <add>16</add> Cum hoc non
possint, illi alios vagos defectus mihi volunt imputare. <add>17</add> Dicunt quod
propter meam nimiam indulgentiam magistratuales, ac praesertim vicecomes et notarius, pro
arbitrio agant. <add>18</add> Hic enimvero ad propriam tuam notitiam tuto possum
provocare. <add>19</add> Recordaberis enim quod hactenus id potius mihi obiectum fuerit
quod nimis despotice agam. <add>20</add> Ita cum alii me despotismi, alii e converso
remissionis arguant, evidens est quod in utroque medium teneam, id est quod magistratuales
quidem placide, sed in re officii severe tractem. <add>21</add> Dicunt quod aliquae
comitatus repraesentationes asperiori calamo appositae sint. <add>22</add> Si aut ego
ipse diutius in dicasteriis non servivissem, aut omnes momentosiores repraesentationes ipse
non reviderem, posset me dubium subire an non id re ipsa quandoque evenerit.
<add>23</add> Nunc, si quae mihi repraesentatio in specifico obiciatur, paratus sum de
singula eius expressione rationem reddere.</p>
<p>
<add>24</add> Dicunt denique quod propter meam surditiem in congregationibus saepe ad
personalitates descendatur. <add>25</add> Hoc vero una tantum vice evenit, in negotio
Zamersiensi, in quo et ego et ordinarius vicecomes interessabar, in hoc enim tuus Petrovich et
senator Spissich se mutuis conviciis re ipsa prosciderunt. <add>26</add> Verum ut primum
id ego intellexi, disposui continuo ut unus e fiscalibus sessionibus continuo intersit et
contra excedentem<note place="foot">
<p>12,26 excedentem] <emph>add. auctor</emph>
</p>
</note> actionem violatae sedis continuo levet. <add>27</add> Ab eo tempore nihil amplius
eiusmodi contigit. <add>28</add> Haec ad illa quae mihi speciose obiiciuntur.</p>
<milestone unit="page" n="2230"/>
<p>
<add>29</add> Superest ut de illis, quae mihi peculiariter cordi sunt, institutis
aliquid dicam. <add>30</add> Ego collapsam paene sub commissariatica administratione rem
sericeam ita restitui ut superiora dicasteria eius directionem etiam per reliquos duos
comitatus superiores mihi concrediderint. <add>31</add> Cum hac in re nemo eas notitias
habere possit, quas ego, qui hoc negotium inde a triginta annis continuo ferme manipulo, nisi
ego directionem hanc duobus adminus annis adhuc retineam et ad currentem pedem reducam, vereor
admodum ne institutum hoc notabile capiat detrimentum.</p>
<p>
<add>32</add> Cum intra unum aliumve annum omnes,<note place="foot">
<p>12,32 <emph>post </emph> omnes <emph>del. auctor verbum, fortasse </emph> conservatio</p>
</note> quae adhuc de novo erigi debent viae terminandae sint, ego praeparatoria pro
elaborando tali conservationis viarum plano, per quod erogatio cassae domesticae notabiliter
diminuatur, iam futuro vere disponere constitui. <add>33</add> Si loco movear, nescio an
successori meo occursurae sint omnes ille ideae quas ego iam ordinatas habeo.</p>
<p>
<add>34</add> Negotium cassae xenodochialis mea industria eo perductum est quod, si
benigna resolutio circa proiectatam totius hospitalis regulationem supervenerit, futuro
aestate et xenodochium et nosocomium aperiri possit. <add>35</add> Cum proiectum
regulationis ego ipse apposuerim, vereor ut illud alter ita feliciter, ut ego, ad effectum
perducere possit.</p>
<p>
<add>36</add> Negotium cassae orphanotrophialis in celebranda mense Novembri
congregatione ad motum ponere constitui. <add>37</add> Negotium hoc nihilo minoribus,
quam cassa xenodochialis fuit, difficultatibus implexum est. <add>38</add> Agnoscunt
omnes quod negotium xenodochii non nisi per me, qui de cassis regnicolaribus inde ab earum
origine usque meum ad Tabulam regiam transitum in Consilio retuli eo, quo pertigimus, perduci
potuisse. <add>39</add> Vereor ut negotium etiam orphanotrophiale per alium ad optatum
finem perduci possit.</p>
<p>
<add>40</add> Atque, ut omnia haec perficiam, non nisi biennio, aut ad summum triennio
opus habeo. <add>41</add> Quare si haec omnia iis, qui ad clavum sunt, debite ob oculos
ponas, agnoscent indubie publici interesse ut ego per hoc adminus tempus (si adhuc Deus tam
diu vitam prolongare dignatus fuerit) in officio conserver. <add>42</add> Ut autem id re
ipsa praestes, per veteranam nostram amicitiam te etiam atque etiam oro.</p>
<closer>
<salute>Vale.</salute>
<milestone unit="page" n="2232"/>
<dateline>Jakovlye, 16. Octobris 1798.</dateline>
</closer>
<postscript>
<p>
<add>43</add> Draghi prijatel. Ja szem potlam premiszlil da ako me genu, gdo god mi
succeduje, on ne bu hotel za psztuin szlusiti kakti grof Szechéni. <add>44</add> A da
nyemu ex aerario plachu dadu kako zu Amadaeu, to sze ja nikak ne morem uffati.
<add>45> Zatho szem miszlil rajssi ov korachaj vchiniti. <46</add> Molim
te, prestej ovoga liszta Amadaeu (zvun pricherka ki bi ga jos bolye zbantuval).
<add>47</add> More biti vchini da on szam prichme drugach miszliti.</p>
<p>
<add>48</add> Proszim te takaj, daj ga prepiszati (exmisso exordio) y z dobrum prilikum
daj ga od Zdencza. <add>49</add> Veruj mi da vsza ona koja veli Amade da je proti meni
chul ni pri Cancellarie ni pri Consiliumu ne glasze, ar ja imam vu jednom y drughom
dicasteriumu prijatele po koje to znam. <add>50</add> Nego to vsze je Amade vu Zagrebu
pobral pak vezda on to glaszi. <add>51</add> Pri Cancellarie y Consiliumu ne bojim sze da
bi impressiu vchinilo. <add>52</add> Strinam pako szegurno da y pri od Zdenczu ne napravi
impressia ako on ove moje reflexie presteje. </p>
<p>
<add>53</add> Znam dar nass Szechen dojde predi vu Bech, negho ti odides.
<add>54</add> Proszim te, prestej y nyemu ov liszt, da bu y on znal iz isztoga tonussa
mene soutenirati.</p>
</postscript>
</body>
</text>
<text type="prosa-epistula">
<body>
<head>13. Zagrabiae, 2. Decembris 1798. </head>
<opener>
<salute>Chare amice!</salute>
</opener>
<p>
<add>1</add> Reddis<note place="foot">
<p>
<bibl>(NAZ, EAE, vol. 115, nr. 99.) </bibl>
Zahvaljujem kolegi dr. Stjepanu Razumu koji je prijepis latinskog teksta usporedio s
izvornikom. (J. K.)
</p>
</note> mihi iustitiam dum me zelo promovendorum miserae patriae
<milestone unit="page" n="2234"/>
commodorum flagrare ais. <add>2</add> Etiam commendato per te instanti, quod potui,
praestiti; effeci enim ut non tantum specimen collectae per illum mannae Excelso Consilio pro
instituenda proba submittatur, sed etiam ut ille principi pro anticipatione alicuius summae,
quam postulat, nomine publico commendetur.</p>
<p>
<add>3</add> Quod falsi de me rumores, qui ideae me iubilandi ansam dederant, iam
sopiti sint, etiam a Camerae praeside intellexi. <add>4</add> Hic vir hac occasione
sincerum omnino meum amicum esse ostendit.<note place="foot">
<p>13,4 sincerum... esse] <emph>auctor pronomen</emph> se <emph>omisisse videtur</emph>
</p>
</note>
<add>5</add> Video quod in illo aetas ipsa obfirmet constantiam et infractam
animi honestatem. <add>6</add> De praetenso illo <emph>Anschuss</emph> res ita se habet.
<add>7</add> Nosti ipse quod imminente iam urbi nostrae inimico, cives tui et
capitulares, qui alias civitatenses aversantur, conspiraverint quod nullum currum supellectile
oneratum, immo nec ullum alicuius considerationis hominem Zagrabia dimittere velint et in hunc
finem ad omnes exitus vigilias authoritate propria collocarint. <add>8</add> Nosti quod
26-ta Martii anni praeteriti primum cives regiae civitatis tricesimatorem Pale cum cassa
regia, sequenti vero die, mane, <emph>cives tui currum tuum archivo episcopali, ut tu mihi
nuntiasti, oneratum detinuerint</emph> .<note place="foot">
<p>13,8 cives tui... detinuerint] <emph>Notata in MS-to.</emph>
</p>
</note>
<add>9</add> Successit quidem mihi quod utriusque ordinis vigilias amoveri
procurarim. <add>10</add> Quia tamen fermentationem civium necdum resedisse intellexi,
proposui in celebrata eadem die congregatione ut pro sessione sequentis diei (omni enim die
sessionem celebravi) cives omnium trium iurisdictionum ad palatium comitatus convocentur,
ibidem insubordinatio haec, quod vigilias propria authoritate constituere praesumpserint,
improbetur et, ut ab his imposterum abstineant, efficaciter disponantur. <add>11</add>
Cum comitatus nullam in cives regiae civitatis iurisdictionem habeat, ut desideratum effectum
obtineam eo rem egi ut pro sessione hac totus civitatis magistratus compareat et cum
comitatensi mixtim consideat. <add>12</add> Res haec optatum omnino effectum produxit;
licet enim cives omnium iurisdictionum diu se pervicaces exhibuerint, ad iteratas tamen et
meas, et vicecomitis, sed praesertim Volgemuthii, qui media ferme hora contionatus est,
adhortationes eo res perducta est quod cives comitatenses declaraverint se nullos amplius cum
civibus congressus habere velle et vicissim, sed singuli propriae iurisdictioni parere velint.</p>
<milestone unit="page" n="2236"/>
<p>
<add>13</add> Hoc ergo est illud praetensum <emph>Anschuss</emph> . <add>14</add>
Protocollum sessionis huius eadem die Excelso Consilio staffetaliter submissum, neque tamen
ulla per illud reflexio eatenus unquam obmota fuit. <add>15</add> Res haec in praesentia
300, si non plurium hominum acta est. <add>16</add> Coalitio illa civium nulla alia
ratione dissolvi poterat. <add>17</add> Et tamen inimici mei nunc primum factum hoc per
odiosum terminum <emph>Anschuss</emph> mihi in crimen imputare conantur. <add>18</add>
Vides quorsum iam processerit impudens eorum malignitas.</p>
<p>
<add>19</add> De te miror quod te hac<note place="foot">
<p>13,19 hac] <emph>repetitum</emph>
</p>
</note> in re memoria adeo deseruerit; eadem enim die apud te fui et tibi totam sessionis
illius oeconomiam explicui. <add>20</add> Si aliquam mihi amicitiam praestare vis, invia
illos, apud quos rumor ille de illo odioso <emph>Anschuss </emph> invaluit, ad dictum
protocollum et videbunt qualia mendacia in re adeo publica et evidenti contra me spargantur;
una reflecte eos quod hinc metiri possint quam fidem adhibere possint aliis sinistris
rumoribus qui de privatis meis factis per inimicos meos sparguntur.</p>
<p>
<add>21</add> Quod de magnatum et cleri per magistratuales contemptu scribis, perinde
solenne mendacium est. <add>22</add> Magnates quidem per ignaviam suam de pristina sua
existimatione apud totum publicum re ipsa multum amiserunt. <add>23</add> Ille tamen, qui
characteri illorum competit, extrinsecus honor per nullum magistratualem negatur.</p>
<p>
<add>24</add> Quod clerum adtinet, tibi competentem reverentiam credo quod nullus
magistratualium hactenus negaverit. <add>25</add> Quod si tamen per insperatum evenisset,
cur mihi de eo nunquam questus; dedissem certe tibi competentem satisfactionem.
<add>26> Cum parochis magistratuales familiariter versari solent. <27</add>
Restant itaque <emph>soli canonici.</emph>
<add>28</add>
<emph>Hi olim</emph>
<emph>
<note place="foot">
<p>13,26-27 soli... olim] <emph>Notata in MS-to.</emph>
</p>
</note>
</emph> per hospitalitatem suam maiorem, quam quae characteri suo competit, reverentiam
conciliaverant. <add>29</add> Postquam ab illa cessarunt, quid mirum si existimatio etiam
eorum diminuta est?</p>
<milestone unit="page" n="2238"/>
<p>
<add>30</add> Verum video ego hic me per magistratuales intelligi et hunc formari
praetextum tantum ut mihi noceatur. <add>31</add> Me proinde quod attinet, ego a
proportione characteris, quo me princeps condecoravit, singulo magnati competentem honorem
exhibeo. <add>32</add> Existimationem quam singulo contestor,<note place="foot">
<p>13,32 Existimationem... contestor] <emph>sic</emph>
</p>
</note> pendet a personali eius charactere.</p>
<p>
<add>33</add> Quod te adtinet, non puto quod familiarem, quo tecum utor, modum pro
contemptu reputes. <add>34</add> Si autem eo spectas quod praetensiones tuas circa
privilegia episcopatus non semper secundem, reputare debes quod ego ad conservandas comitatus
praerogativas iure iurando obstrictus sim.</p>
<p>
<add>35> Cum parochis exigua mihi intercedit consuetudo. <36</add>
Canonico nulli certe ansam dedi de non exhibito per me competenti honore.</p>
<p>
<add>37> Hactenus de odiosis. <38</add> Iam ad amoeniora.
<add>39> Iter Perousii cum voluptate tero. <40</add> Sed in hoc ad atlantem
frequenter provocatur. <add>41> Habesne etiam illum? <42</add> Sin, habes
mancum opus. <add>43</add> Si ita, significa mihi an et hunc isthuc iam submiseris, ut
illum <emph>a Salecz</emph>
<emph>
<note place="foot">
<p>13,43 a Salecz] <emph>Notata in MS-to.</emph>
</p>
</note>
</emph> petere possim. Non dubito etiam quin Galli publicato hoc, quod multas novas
detectiones continet, itinere, novam etiam <emph>Globi Teraquei</emph> mappam excudi
curaverint, in qua et praecedentes et istae novae detectiones exprimantur. <add>45</add>
Habebis rem pretiosam si hanc quoque tibi procuraveris. <add>46</add> Non obliviscaris
etiam ultimam, quae de Botany Bay Londini prodiit, relationem procurare.</p>
<p>
<add>47</add> Comes Amade cras in congregatione comitatus publicabit benignam
resolutionem quoad Pale et Gyumlia. <add>48</add> Feci cum illo sincerizationem,
pollicitusque mihi est, quod imposterum deferendos ad se mihi praeiudiciosos<note place="foot">
<p>13,48 praeiudiciosos <emph>Kolanović</emph> ] praeiudiosos <emph>MS</emph>
</p>
</note> rumores nolit credere, sed eos prius mihi sit detecturus.</p>
<p>
<add>49</add> Nepos meus Emericus mihi amare questus est quod Volgemuth caeco aliquo
erga
<milestone unit="page" n="2240"/>
Asperger affectu hunc, licet se longe iuniorem, pro vacante archidiaconatu apud te
sustineat. <add>50</add> Putans ille quod commendatio mea apud te adhuc aliquod pondus
habeat rogavit me ut eius instantiam tibi commendarem. <add>51</add> Ego vero non tam in
eo confisus, quam quod iustum putem ne seniori et in meritis, si non superiori, certe pari,
praeiudicetur, preces eius omnino commendandas existimavi.</p>
<closer>
<salute>Vale.</salute>
<dateline>Zagrabiae, 2-a Decembris 1798.
</dateline>
</closer>
</body>
</text>
</group>
</text>
<milestone unit="page" n="2370"/>
<text type="prosa-tractatus">
<body>
<head>Idaeae de organizanda Regni Diaeta</head>
<div>
<head>Idaea quattuor Regni Statuum diserte determinanda.</head>
<div>
<head>§-o 1-o</head>
<p>
<add>1</add> Ut Diaeta rite organizetur, ante omnia determinari debet quot et qui
sint Status Regni? <add>2</add> Ac de eo quidem constat quod Hungaria quattuor Status
habeat; verum qui illi sint, in eo discrepat ipse <emph>stylus curialis</emph> .
<add>3</add> Ingressus articulorum Diaetalium omnesque publicae comitatuum expositiones
hunc titulum gerunt: Nos universitas <emph>praelatorum</emph> , <emph>baronum</emph> ,
<emph>magnatum</emph> , et <emph>nobilium</emph> . <add>4</add> Si e stylo hoc Status
definiri deberent, aut barones distinctum a magnatibus Statum efficere, aut si id non
concedatur, tres tantum Status in Hungaria admitti deberent; quorum neutrum congruit spiritui
constitutionis.</p>
<p>
<add>5</add> E converso in omnibus actis Diaetalibus, dum Deputati ad qualemcunque
functionem peragendam exmittuntur, semper ita exprimi solet: e <emph>praelatis</emph> NN; e
<emph>magnatibus</emph> (subintellectis eo etiam <emph>baronibus</emph> ) NN; e <emph>Statu
nobilium</emph> NN; e <emph>quarto Statu</emph> (per quem civitates intelliguntur) NN.
<add>6</add> Iuxta hunc stylum <emph>barones</emph> et <emph>magnates</emph> eundem,
<emph>nobiles</emph> e contra et <emph>civitates</emph> distinctum Statum efficiunt, sicque
Hungaria hos quattuor Status numerat, id quod reipsa etiam systemati constitutionis nostrae
apprime congruit.</p>
<p>
<add>7</add> Iam evidens in <emph>stylo publico</emph> contrarietas videtur non esse
porro tollenda, verum stabilito semel eo quod <emph>praelati</emph> primum,
<emph>barones</emph> et <emph>magnates</emph> alterum, <emph>nobiles</emph> tertium, et
<emph>civitates</emph> quartum Statum constituant, ipsum etiam expeditionum publicarum
praeambulum principio huic conformandum esse censemus.</p>
</div>
</div>
<div>
<head>Forma convocatoriarum stabilienda.</head>
<div>
<head>§-o 2-o</head>
<p>
<add>1</add> Hoc stabilito primum ad organizandam Diaetam gradum constituit
<emph>forma convocationis</emph> . <add>2</add> Ut primum potestas legislativa Principi
cum Statibus communis est, certe tenor ipse convocatoriarum, seu regalium, non nisi ad
ineunda mutua de perferendis necessariis legibus consilia dirigi debet.</p>
<milestone unit="page" n="2372"/>
<p>
<hi>Sex capita ad quae organizatio Diaetae revocatur.</hi>
</p>
<p>
<add>3</add> Ipsa organizatio ad sex summa capita revocari potest, nimirum: A. quibus
ius sessionis et voti competat idque porro etiam relinquendum videatur? <add>4</add> B.
Qualis activitas Ablegatis seu repraesentantibus tribuenda? <add>5</add> C. Quae
edendorum suffragiorum norma constituenda sit? <add>6</add> D. Qualiter necessarium
inter corpora legislativa aequilibrium stabiliri possit? <add>7</add> E. An obiecta
etiam constitutionalia deliberationibus Diaetalibus relinquenda? <add>8</add> F. Qualis
interna comitiorum politia inducenda sit?</p>
<p>
<hi>Principia ad quae deliberatio de organizanda Diaeta exigi debet.</hi>
</p>
<p>
<add>9</add> Ut primum caput fundate determinari possit, praemittenda sunt illa
principia e quibus emergentes hac in re quaestiones tuto decidi possint; haec autem in
sequentibus concentrantur.</p>
<p>
<add>10</add> Constat diplomatice comitia Regni inde ab exordio usque ad Mariam
Primam viritim fuisse convocata, sub hac primum vestigium exstat quod 1385. de <emph>singulis
Comitatibus</emph> (verba sunt diplomatis) <emph>quattuor potiores nobiles</emph> fuerint
convocati, postea usque Ludovicum Secundum usus variavit. <add>11</add> Ab hoc ad nostra
usque tempora comitia relate ad Statum nobilium et civitatum per repraesentantes, relate
autem ad Statum praelatorum et magnatum <emph>viritim</emph> convocantur, adeoque: 1-o quod
ius viritim comparendi nemini, nisi qui ad hos duos Status refertur, competere possit; 2-o
quod potestati legislativae, dum aliquam regulationem suscipit, nec lex, nec usus obstare
possit; ubi tamen diserta lex praexstitit, hanc non nisi e subversante reali aliqua causa
mutari expedit; usum, si temporis iniuria aut partium studio irrepsit, abrogare, si proficuus
censeatur, in disertam legem referre interest. <add>12</add> Certum enim est publicam
Regni administrationem propter usus eiusmodi qui, quia diserta lege non sunt definiti, loco
et tempore variare solent, fluctuare; his praemissis</p>
<milestone unit="page" n="2374"/>
<p>
<hi>Quibus ius suffragii in Diaeta porro etiam relinqui expediat? — Statui praelatorum ius
personalis suffragii porro etiam relinquendum.</hi>
</p>
</div>
<div>
<head>§-o 3-o</head>
<p>
<add>1</add> Relate ad obiectum A. erunt fortasse aliqui qui praelatos imposterum per
repraesentantes ita evocandos esse existiment ut aliquot tantum nomine etiam reliquorum
episcopi compareant. <add>2</add> Verum id quidem rationibus reipublicae minime
conducere videtur. <add>3</add> Legislatores distinctionem Statuum non alia certe de
causa induxerunt quam ut per mutuum votorum aequilibrium singuli Status iura tanto facilius
sarta et tecta conserventur. <add>4</add> Ut aequilibrium hoc conservetur, si Status
<emph>praelatorum</emph> tantum per repraesentantes evocaretur, vel etiam Status
<emph>magnatum</emph> per repraesentantes tantum evocari, vel paucis illis praelatorum
repraesentantibus <emph>votum curiatum</emph> , id est tale quod voto totius
<emph>magnatum</emph> Status aequipolleat, attribui deberet; neutrum autem expedit.
<add>5</add> Quomodo enim Barones Regni, quomodo Supremi Comites per
<emph>repraesentantes</emph> evocari possent, quando ipsorum saepe comitatuum interesse ad
invicem adversatur? <add>6</add> Quale rationabile criterium pro eo definiendo assummi
posset, quot repraesentantes <FONT COLOR="#CC3300"><b>Baronibus</b></FONT>, quot<note place="foot">
<p> 3.6 quot] quod</p>
</note> Supremis Comitibus concedi debeant? <add>7</add> Si vero stabilita ultro Baronum
et Supremorum Comitum <emph>personali</emph> evocatione <emph>repraesentantibus</emph>
praelatorum votum curiatum admittatur, res in substantia ad idem recideret ac si omnes
personaliter compareant. <add>8</add> Solet quidem obverti quod ratio cultus divini non
admittat ut omnes episcopi tanto tempore a diaecesibus suis absint. <add>9</add> Verum
organizata semel Diaeta hae non erunt amplius ita diuturnae. <add>10</add> Deinde eadem
ratio etiam quoad<note place="foot">
<p> 3.10 quoad] quo ad</p>
</note> Supremos Comites obversatur, et sicut hi comitatus suos per Vice--Comites, ita
episcopi per vicarios diaeceses suas interea facile possunt administrare; quare tam
<emph>praelatorum</emph> quam et <emph>magnatum</emph> personalis evocatio porro etiam
conservanda, sed id tantum rite expendendum videtur: quinam ad hunc, qui vero ad illum Statum
reipsa referantur?</p>
<milestone unit="page" n="2376"/>
</div>
</div>
<div>
<head>Titulares episcopi porro ad comitia non evocandi.</head>
<div>
<head>§-o 4-o</head>
<p>
<add>1</add> Quod Statum praelatorum adtinet, <emph>titulares episcopos</emph> primo
sub periodo Austriaca invectos, sed nec in hac epocha ulla diserte lege iure personalis
suffragii in comitiis donatos fuisse constat. <add>2</add> Hi itaque non ex
<emph>systemate constitutionis</emph> , sed e posteriori eoque haud adeo antiquo
<emph>usu</emph> sessionem habent. <add>3</add> Cum potestatem legislativam non tantum
usus, sed ne lex quidem ipsa liget, id tantum expendendum venit an necessarium inter Status
ipsos aequilibrium exposcat, ut hi ius suffragii porro retineant; cum catholicorum
episcopatuum numerus notabiliter auctus sit, et fors re ita exposcente adhuc augeri possit;
cum episcopi uniti postremis comitiis iure personalis suffragii donati sint, et horum etiam
numerus successive augendus praevideatur; cum denique Graecis etiam non unitis iure civitatis
donatis horum episcopi sessionem in Diaeta indubie sint postulaturi, ipsa certe aequilibrii
Status <emph>praelatorum</emph> cum Statu <emph>magnatum</emph> ratio suadere non videtur ut
titulares episcopi ultro etiam ad Diaetas evocentur, praesertim si ea, quam mox de magnatibus
deprompturi sumus, opinio adoptetur.</p>
</div>
</div>
<div>
<head>Praeposito Zagrabiensi sua sessio relinquenda.</head>
<div>
<head>§-o 5-o</head>
<p>
<add>1</add> Praepositus Zagrabiensis ex cathegoria officii non refertur quidem ad
Statum praelatorum, et de hoc vulgaris traditio viget quod propter evulsam ab evangelicis in
comitiis 1625-ti, dum in negotio religionis fervidius peroraret, barbam sessionem inter
praelatos per articulum 61. obtinuerit; verum id se secus habere diplomatice constat.
<add>2</add> Nimirum occupata a Venetis Aurana unicum, quod e bonis prioratus huius
Augusta Domus Austriaca retinuit, <emph>Gore</emph> , praepositurae Zagrabiensi cum titulo
<emph>Gubernatoris Prioratus Auranae</emph> collatum fuit. <add>3</add> Iam vero
priorem hunc inde a prima regum periodo pro legali magnate habitum fuisse constat.</p>
<p>
<add>4</add> Itaque praepositus Mikulich in comitiis 1625. sibi qua <emph>Priorem
Auranae</emph> repraesentanti sessionem assignari petiit, et petito eius Status, forte ad
sustentandum Regni Hungariae in bona prioratus ius detulerunt; nulla itaque ratio videtur
quare hic elargito sibi forte e <emph>ratione Status</emph> favore privetur.
<add>5</add> Sicut enim noxias abolere, ita innoxias leges conservare ipsa legislationis
natura suadet.</p>
<milestone unit="page" n="2378"/>
</div>
</div>
<div>
<head>Abbatis M. Pannonicae, et Generalis Paulinorum dubia sors.</head>
<div>
<head>§-o 6-o</head>
<p>
<add>1</add> De <emph>Abbate Montis Pannonicae</emph> , et <emph>Generali
Paulinorum</emph> . <add>2</add> Quaestio de restitutione ordinum horum antea superari
debet quam de sessione ipsis relinquenda agatur.</p>
</div>
</div>
<div>
<head>Titulares comites et barones porro ad comitia non evocandi.</head>
<div>
<head>§-o 7-o</head>
<p>
<add>1</add> Relate ad Statum magnatum. In prima et secunda regum epocha pro
magnatibus non nisi Barones Regni et Comites Parochianos, id est Supremos Comites, habitos
fuisse palam est.</p>
<p>
<add>2</add> Constat quidem diplomatice quod iam in prima regum epocha, qui minimae
alicuius rei regiae curam habuit, iam titulum comitis talis rei gesserit, veluti comes
<emph>falconariorum</emph> , comes <emph>praeconum</emph> , comes <emph>piscatorum</emph> ,
comes <emph>clitellariorum</emph> , comes <emph>horreorum</emph> , et plane comes
<emph>bubalorum </emph> regiorum: verum constat etiam, quod tunc vocabulum
<emph>comes</emph> non importaverit caracterem magnatis, sed idem significaverit ac
<emph>praefectus</emph> , v.g. Horreorum Regiorum Praefectus. <add>3</add> Exstant enim
litterae Ladislai Chuni de 1275. quibus Petrum Betten, iam comitem <emph>udvornicorum</emph>
, primo ad Statum nobilium elevat; constat etiam quod <emph>perpetui liberi</emph> comites,
qui nec Barones Regni, nec Supremi Comites fuerunt, iam sub Bella Quarto et Stephano Quinto
viguerint; verum horum etiam praerogativa non in titulari magnatis charactere sed in eo
consistebat quod populus talis dominii, in quo ipsis titulus perpetui liberi comitis
concedebatur, a iurisdictione Supremorum et Vice-Comitum exemptus, iudicatui tribunalis
ipsius talis domini terrestris subiectus fuerit, id quod postea per Mathiam decreti sexti
articulo 12-o abrogatum est.</p>
<milestone unit="page" n="2380"/>
<p>
<add>4</add> Constat praeterea quod in primis duabus epochis viguerint titulares bani
aliique <emph>ministeriales barones</emph> , uti sunt dapiferorum, agazonum <abbr>etc.</abbr> magistri, et
ideo in partis 1-mae titulo 93. dicitur <emph>quod si vero magnas vel solo nomine baro
fuerit</emph> ; verum non constat an titularis eiusmodi baronatus ius suffragii inter
magnates tribuerit, et si tribuit, apparet quod titulus realis alicuius officii, quales
fuerunt Baronatus Regni, non vero nudum magnatis nomen ius hoc tribuerit.</p>
<p>
<add>5</add> Quod tales, qui super nudo comitis aut baronis titulo gerendo litteras a
rege impetrant, constitutio Hungarica pro magnatibus non agnoverit, vel inde patet quod
primus ex Hungaris *** Palffy 15**.<note place="foot">
<p> 7.5 *** Palffy <emph>praenomen deest </emph>| 15** <emph>desunt anni duo postremi
numeri</emph>
</p>
</note> et quidem erga commendationem Statuum eiusmodi litteras a Ferdinando Primo
impetraverit, quodve idaea titularis huiusmodi comitis adhuc eotum apud Hungaros ita fuerit
peregrina ut condito eatenus articulo LII <emph>vulgo groff</emph> addiderint.</p>
<p>
<add>6</add> Totum titularium comitum et baronum institutum constitutioni Hungaricae
peregrinum esse vel inde apparet quod iuxta hanc <emph>Baronum Regni</emph> eminentior sit
character quam <emph>Comitum</emph> Parochianorum, ubi e contra inter titulares character
<emph>comitis</emph> potior reputetur quam <emph>baronis</emph> .</p>
<p>
<add>7</add> An ab eo statim tempore quo etiam Hungari titulum magnatis praevia
ratione procurare coeperunt, vel tardius, et quando, titularibus his baronibus et comitibus
ius suffragii in Tabula Magnatum concessum fuerit, ne quidem e condito post octo a Palffy pro
comitis titulo facta recommendatione annos articulo 1-o ante coronationem 1608. satis
apparet; nam et ibi magnatum <emph>universim</emph> tantum mentio sit, quin appareat an per
hos lex tantum Barones Regni et Supremos Comites, vel vero omnes etiam titulares comites et
barones intelligat.</p>
<p>
<add>8</add> Utcunque sit, hi iure hoc longo iam tempore gaudent, neque interest hoc
eos privare, nisi realis quaepiam causa subversetur.</p>
<p>
<add>9</add> Iam vero dum usus titularibus comitibus et baronibus
<emph>personale</emph> ius suffragii in Diaeta tribuere coepit, hi certe pauci tantum adhuc
eotum in Hungaria numerabantur; nunc numerus eorum ita auctus est ut, si omnes personaliter
comparerent, non tantum Statum <emph>praelatorum</emph> , sed ipsum etiam
<emph>nobilium</emph> votis longe excederent. <add>10</add> Quantas praeterea et quam
molestas quaestiones Cancellaria toties quoties superare deberet antequam rex vel regales
dimittere possit, nempe: qui sint iam a parentibus divisi et proprium
<milestone unit="page" n="2382"/>
possessorium teneant, qui e contra certam tantum pensionem accipiant; an ex indivisis
fratribus uterque, vel tantum senior debeat evocari; an viduae in genere, in specie vero
tales, quae nulla propria bona habent, sed maritalibus iure tantum viduali immanent, evocari
debeant?</p>
<p>
<add>11</add> Porro personale titularium magnatum votum constitutioni ipsi adversari
videatur; haec enim exigit ut omnes Status iisdem iuribus, iisdem praerogativis utantur.
<add>12</add> Praelatis, Baronibus et Supremis Comitibus non ex respectu
<emph>personae</emph> , sed <emph>legalium</emph> , quas gerunt, dignitatum ius singularis
suffragii lex diserte attribuit, characterem titularis magnatis in Hungaria eadem hactenus ne
canonizavit quidem; proinde cum <emph>nobiles</emph> , quorum aliqui ampliora quam nonnulli
magnates possessoria habent, iure suffragii tantum per repraesentantes gaudeant, si
<emph>titularibus magnatibus</emph> personale votum diserte attribueretur, iam laederetur
constitutionalis praerogativarum aequalitas.</p>
<p>
<add>13</add> Accedit quod, cum in Superiori Tabula vota viritim emittantur, ratio
ipsa admittere non videatur ut unius titularis, quandoque vix maiorennis comitis aut baronis
personale votum tanti habeatur quanti Iudicis Curiae, Bani, aliorumque primorum Regni
Magistratuum.</p>
<p>
<add>14</add> Itaque ut circa titulares comites et barones, praesertim postquam
numerus eorum adeo auctus est, aliqua mutatio fiat, non tantum ratio aequilibrii inter
Status, sed et ipse spiritus constitutionis exigit; ac huic quidem maxime conforme esset ut
personale titularium <add>comitum</add>
<note place="foot">
<p> 7.14 comitum <emph>addidi</emph>
</p>
</note> et baronum votum sufferatur. <add>15</add> E converso comitatus inter hos et
nobiles promiscue, prout in quem maiorem confidentiam habuerint, suos repraesentantes
exigant.</p>
<p>
<add>16</add> Si tamen potestati legislativae visum fuerit hos etiam ad cathegoriam
legalium magnatum referre, ad hoc ut inter Statum magnatum et praelatorum aequilibrium
conservetur, statuendum censetur ut non omnes, sed ii tantum, qui aliquod seu dicasteriale,
seu provinciale officium aut actu gerunt, aut iamiam gesserunt, evocentur. <add>17</add>
Et hoc de Superiori Tabula.</p>
</div>
</div>
<div>
<head>Tabulae Regiae sessio et votum porro relinquendum.</head>
<div>
<head>§-o 8-o</head>
<p>
<add>1</add> Relate ad Inferiorem: peculiare est hoc gentis Hungarae institutum ut
tota Tabula Regia, alias Iudiciale Tribunal, comitiis cum iure suffragii intersit.
<add>2</add> Originem instituto huic causas Diaetales dedisse constat, nimirum ut
praesto sit iudicium si quem ad tertium, ut dicimus,
<milestone unit="page" n="2384"/>
diem evocare necessum sit. <add>3</add> Cum institutum hoc aequilibrium Statuum non
turbet, nulla subversari ratio videtur ut ab eo recedatur, praesertim cum in casu etiam
contrario vices gerentibus et protonotariis sessio et votum alioquin relinqui deberet.</p>
<p>
<hi>Uti et capitulis et conventibus quae praerogativa fidedignitatis gaudent.</hi>
</p>
</div>
<div>
<head>§-o 9-o</head>
<p>
<add>1</add> Ceterum e natura constitutionis Inferior Tabula non nisi e Statu
<emph>nobilium</emph> et <emph>liberarum civitatum</emph> , quas quartum Statum appellare
solemus, consistere deberet; accesserunt deinde tantum illa <emph>capitula</emph> , et
<emph>conventus</emph> quibus lex praerogativam fidei dignitatis attribuit.
<add>2> Deinde omnia promiscue capitula evocari coeperunt. <3</add> Tum
possessionati <emph>abbates</emph> , et <emph>praepositi</emph> , sensim
<emph>superiores</emph> etiam <emph>possessionatorum religiosorum</emph> ordinum, denique
ipsi <emph>absentum magnatum</emph> nuntii ius suffragii obtinuerunt, ita ut iuxta stylum
modernum Inferior Tabula omnes quattuor Regni Status complecti censeatur. <add>4</add>
Verum id quidem ipsi constitutionis Hungaricae naturae repugnat; haec enim, ut illam, quae
Statibus competit, legislationis partem debite aequilibret, e primis duobus Statibus unum, e
posteriori alterum corpus efformavit. <add>5</add> Non possunt itaque primi duo Status
ita dividi ut singuli pars una in Superiori, pars alia in Inferiori Tabula suffragium habeat.
<add>6</add> Et si Inferior Tabula omnes Regni Status complectatur, tum Superior ipso
facto supervacanea efficeretur; donec naevus iste, qui certe temporum iniuria irrepsit,
emendetur, impossibile erit, ut mox videbimus, iustam votizationis normam stabilire.
<add>7</add> Interesse proinde videtur ipsius constitutionis ut Inferior Tabula ad
primaevum institutum ita reducatur ut eadem non nisi e Statu <emph>nobilium</emph> et
<emph>liberarum regiarum civitatum</emph> consistat; quod ea ratione perfici posse censetur
ut</p>
</div>
</div>
<div>
<head>Reliqua repraesententur per Ablegatos comitatuum.</head>
<div>
<head>§-o 10-o</head>
<p>
<add>1</add>
<emph>Capitula</emph> et <emph>conventus</emph> , quibus lex loca
credibilia concredidit, non qua <emph>membra cleri</emph> , sed qua
<emph>fidedignitates</emph> sessionem et votum retineant. <add>2</add> Reliqua, sicut et
alii nobiles, per Ablegatos comitatuum repraesententur; clerus enim <emph>ut clerus</emph>
nunquam proprium in constitutione Hungarica Statum effecit. <add>3</add> Soli episcopi
Statum praelatorum constituunt, capitula tanquam unus possessionatus nobilis considerantur.
<add>4</add> Et ideo hactenus etiam non in Superiori, sed in Inferiori Tabula sessionem
habebant. <add>5</add> Nulla ergo publica ratio subversatur quare, cum ditissimi etiam
nobiles per Ablegatos
<milestone unit="page" n="2386"/>
comitatuum repraesententur, capitula et conventus (nisi, ut iam diximus, fidedignitatis
praerogativa gaudeant) distinctos habere debeant repraesentantes; si enim hac praerogativa
gaudent, iam tum illis non qua simpliciter possessionatis, sed qua custodibus locorum
credibilium, quorum obiecta saepe non parvam legislationi materiam praebent, votum iure
attribui potest.</p>
</div>
</div>
<div>
<head>Uti et praepositi, abbates et superiores possessionatorum religiosorum.</head>
<div>
<head>§-o 11-o</head>
<p>
<add>1</add> Praepositi, abbates, et superiores religiosorum ordinum possessionati ad
Statum praelatorum perinde non referuntur, adeoque pro membris Status nobilium reputari
debent, prouti et reipsa in Inferiori Tabula sessionem tenent. <add>2</add> Iam quae
ratio subesse posset ut unus abbas, unus praepositus, unus religiosorum aliquot superior
personali voto gaudeat, ubi tot milia nobilium, quorum singulus singulo horum, et ratione
Status et praerogativarum aequalitate, par esse debet, per duos tantum Ablegatos
repraesententur.</p>
</div>
</div>
<div>
<head>Ablegati absentum Magnatum cessent.</head>
<div>
<head>§-o 12-o</head>
<p>
<add>1</add> Nihil tamen magis irregulare est quam <emph>Ablegati absentum
magnatum</emph> in Tabula Inferiori; an ante 1608-vum vel legales magnates, id est Barones
Regni et Supremi Comites, ius habuerint in casu absentiae repraesentantem suum ad comitia
mittendi, non constat; nullum enim hactenus eius rei vestigium erutum est. <add>2</add>
Hoc anno legis articulus quippe 1-mus ipsis ius hoc attribuit et sessionem ipsis in Tabula
Inferiori assignavit. <add>3</add> Cum lex iterum generali tantum <emph>magnatum</emph>
vocabulo utatur, an legales tantum magnates, vel titulares etiam comites et barones
intellexerit, merito dubitari potest. <add>4</add> Interea usus illam etiam ad hos
extendit.</p>
<p>
<add>5</add> Quam inconsequens sit seu lex seu usus iste vel inde apparet quod
repraesentanti ibi sessio tantum competat ubi illam habere deberet ille, quem repraesentat.
<add>6</add> Ablegati comitatuum et civitatum ideo in Inferiori Tabula sessionem habent
quia, si omnes nobiles et civitates, quos et quas repraesentant, comparerent, suam perinde
ibidem sessionem obtinerent; si proinde repraesentantibus seu legalium seu titularium
magnatum sessio admitti deberet, deberent illam non <add>in</add>
<note place="foot">
<p> 12.6 in <emph>addidi</emph>
</p>
</note> inferiori, sed in superiori tabula obtinere. <add>7</add> Quod quantas post se
traheret inconvenientias, suapte patet. </p>
<milestone unit="page" n="2388"/>
<p>
<add>8</add> Sunt praeterea alia eaque gravia motiva quae totum absentum Ablegatorum
institutum retineri non posse demonstrant; nimirum ratio ipsa admittere non videtur ut una
singularis persona, etiamsi sit legalis magnas, ius se per alium repraesentandi perinde
habeat sicut tot milia nobilium, qui unum comitatum constituunt. <add>9</add> Sat ipsis
favoris constitutio attribuit per id quod, si compareant, <emph>personali voto</emph>
fruantur; si iusta de causa absint, principium illud valere debet <emph>quod praesentes pro
absentibus</emph> concludant.</p>
<p>
<add>10</add> Denique vel suffragia omnium, qui absentes magnates repraesentant,
Ablegatorum pro <emph>curiatis</emph> , id est pro votis Status magnatum reputari deberent,
vel connumerari ad vota Status nobilium ideo quia Ablegati hi absentum ex hoc Statu leguntur.
<add>11</add> Primum stare non potest quia secus Status magnatum duplici voto gauderet,
uno in Superiori, altero in Inferiori Tabula, quod ipsi constitutionis naturae repugnat.
<add>12</add> Sed nec alterum subsistere potest; quid enim magis inconsequens quam ut
magnas, si ipse adsit, intra suum Statum, si repraesentantem mittat, intra Statum nobilium
votum emittat? <add>13</add> Deinde pro absentum Ablegatis mittuntur plerumque homines
minoris spherae, iuvenes vix e scholis egressi, aliique, quorum humeri necdum ita invaluerunt
ut in gravi <emph>legislationis</emph> obiecto cum fructu versari possint; et ideo, cum
numerus eorum magnus sit, quem effectum copia horum hominum in comitiis producat, notius est
quam ut multis explicari debeat.</p>
<p>
<add>14</add> Sane numquam Diaeta rite organizabitur nisi Tabula Inferior ad duos,
<emph>comitatuum</emph> nempe et <emph>civitatum</emph> Status reducatur, sicut Superior
Tabula e duobus aliis, episcoporum videlicet et magnatum Statu, consistit; prouti id
inferius, ubi de aequilibrio inter corpora legislativa stabiliendo agetur, uberius apparebit;
id autem haud secus obtineri potest, quam si Ablegati absentum, etiam legalium magnatum,
simpliciter cessent, capitula vero et conventus, quae non sunt fidedignitatis praerogativa,
praepositi vero abbates possessionatorumque religiosorum superiores, sicut et reliqui
nobiles, per Ablegatos comitatuum repraesententur.</p>
</div>
</div>
<div>
<head>Universitati nobilium campi Turopolya suus repraesentans relinquendus.</head>
<div>
<head>§-o 13-o</head>
<p>
<add>1</add> Communitas nobilium campi Turopolya ideo ius repraesentantem ad Diaetam
mittendi obtinuit quia formatam efficit nobilium communitatem quae proprio regitur
magistratu, propria privilegia, propria per principes confirmata relate ad municipalem suum
statum statuta habet. <add>2</add> Ut haec legali isto favore privetur, nulla certe
ratio subversatur.</p>
<milestone unit="page" n="2390"/>
</div>
</div>
<div>
<head>Oppidorum Haidonicalium et Iazigum vota Statui civitatum adnumeranda.</head>
<div>
<head>§-o 14-o</head>
<p>
<add>1</add> Hactenus nemini ius suffragii in Diaeta concessum fuit nisi nobilitari
praerogativa frueretur; civitates ipsae, uti hoc iure frui possint, per fictionem legis
singulae pro uno nobili declaratae sunt; ac in hoc quidem constitutio Hungarica ab omnibus
aliis temperatarum monarchiarum constitutionibus, praeter Polonicam, multum abludit.
<add>2</add> Postremis tandem comitiis agnitum fuit interesse ipsius constitutionis ut
aliquae florentiores etiamsi ignobiles communitates iure suffragii donentur, hocque oppida
Haidonicalia nec non Iaziges et Cumani donati sunt; exemplum hoc plures indubie futuris
comitiis eiusmodi casus producet. <add>3</add> Ne novitas instituti aliquam organizandae
Diaetae difficultatem adferat, statuendum videtur ut talium communitatum vota quarto Statui
adnumerentur.</p>
</div>
</div>
<div>
<head>Instructiones comitatuum pro consultivis, non vero pro imperativis declarandae.</head>
<div>
<head>§-o 15-o</head>
<p>
<add>1</add> Iam quoad<note place="foot">
<p> 15.1 quoad] quo ad</p>
</note> B: nisi status quaestionis quoad obiectum hoc rite defigatur, nunquam illud fundate
exhaurietur. <add>2</add> Iam vero status quaestionis non in eo versatur an comitatus et
civitates eam, quam ipsis libet, activitatem tribuere adeoque eam vel ampliare vel
restringere possint; id enim tritum illud axioma, quod mandatarius non nisi eam habeat
potestatem, quam ipsi mandans concedit, extra dubium ponit; verum in eo quaestio versatur an
reipublicae intersit ut simul constituta potestas legislativa restrictos tantum ad
praescripta puncta mandatariatus acceptare observareque debeat, et an ipsi Ablegati a
praescripta sibi sententia, etiamsi seu circumstantias interea mutatas videant, seu etiam
contrariis argumentis convincantur, recedere non possint?</p>
<p>
<add>3</add> Qui affirmativam sustinent, sequentibus ferme argumentis eam fulcire
solent: 1-o, quod Ablegati seu repraesentantes sint tantum organa committentium, per quae hi
voluntatem suam manifestant, adeoque quod Ablegati <emph>per se</emph> nullam personalem
habere possint opinionem.</p>
<milestone unit="page" n="2392"/>
<p>
<add>4</add> 2-o, quod minus tantum videatur obnoxiorum humanae fragilitati aliquot
individuorum arbitrio omnem causam publicam concredere.</p>
<p>
<add>5</add> 3-o, quod committens impediri non possit quominus delegatum suum, si
velit, revocare possit; hoc autem admisso, quod suapte sequatur delegatos non nisi eas, quae
ipsis praescriptae sunt, sententias sustinere debere; si enim contrarium agant, possunt sibi
committentes continuo per eorum revocationem subvenire.</p>
<p>
<add>6</add> 4-o, quod, si aut non praevisus in eorum instructionibus casus occurrat,
aut respectu praescriptae sibi alicuius sententiae medio tempore circumstantias mutari
contingat, possint novam a principali suo commissionem expetere.</p>
<p>
<add>7</add> Ad haec ferme momenta recidunt omnia ea quae iam apud alias gentes
multis paginis hanc in rem disputata sunt, et tamen sententia haec nec cum principiis
constitutionis Hungaricae nec cum natura legislationis cohaerere videtur.</p>
<p>
<add>8</add> Relate ad 1-mum, in Hungaria unam legislativae potestatis partem
Princeps, aliam omnes quattuor Regni Status in comitiis congregati habent. <add>9</add>
Dudum iam in constitutionale principium abivit illud quod Statum nobilium relate ad comitia
non efficiant omnia nobilium individua, sed illa tantum, quae singuli comitatus nobiles pro
repraesentantibus suis delegerunt. <add>10</add> Itaque penes hos etiam solos, si in
comitiis congregentur, exercitium potestatis legislativae, in quantum haec Statui huic
competit, residet. <add>11</add> Sicut in regno electivo status quidem conferunt regiam
potestatem, ipsi tamen illam non possunt exercere, ita in comitatibus nobilitas confert
quidem Ablegatis suis ius partem potestatis legislativae in comitiis exercendi, ipsa tamen
illam non potest exercere; licet enim etiam in comitatibus omnes quattuor Regni Status
partialiter concurrant, certum tamen est quod comitatibus nulla pars legislativae potestatis
competat, quia secus etiam in comitatibus nihil sine auspiciis Principem decerni posset, et
tunc Hungaria non esset monarchia cuius caput est Princeps, membra vero quattuor Regni Status
praescripta legibus forma in comitiis congregati, sed efficeret corpus e pluribus eadem
gubernii forma gaudentibus provinciis conflatum, quale exempli causa in Hollandia septem
foederatae provinciae constituunt.</p>
<p>
<add>12</add> Quod exercitium illius, quae Statum nobilium respicit, legislativae
potestatis partis ipsis comitatuum repraesentantibus in comitiis competat, inde etiam patet
quod reliqui etiam duo Status, praelatorum nempe et magnatum, ad elargiendas Ablegatis
instructiones perinde concurrant et tamen, postquam hi in comitiis in unum congregantur,
ibidem
<milestone unit="page" n="2394"/>
personali voto gaudeant, adeoque ibidem et sententias, quas in comitatu sustinuerunt, si
deinde secus persuadeantur, mutare, et de novis, quae in comitatibus praevisa non fuerunt,
obiectis vota depromere possint; ab horum exemplo videtur lex reliquos etiam duos Status,
nobilium et civitatum, in eorum Ablegatis ita <emph>personificare</emph> voluisse ut, sicut
primorum duorum Statuum individua, ita horum etiam repraesentantes personali voto in comitiis
gaudeant. <add>13</add> Iam vero ut primum exercitium potestatis legislativae ipsis
comitatuum et civitatum Ablegatis competit, suapte sequitur quod instructiones, quas a
comittentibus suis accipiunt, tantum <emph>consultivae</emph> esse debeant, non
<emph>imperativae</emph> ; id est quod Ablegati singulum instructionis suae punctum, nisi
novis argumentis, aut per mutatas interea circumstantias aliter persuadeantur, sustinere,
neque ab illis ex ullo personali suo motivo recedere queant; in negotiis tamen, quae praeter
suam instructionem occurrunt, aut si circumstantias temporis aliud exigere videant, vota
iuxta prudens suum arbitrium pro bono communi depromere et possint et debeant.</p>
<p>
<add>14</add> Et certe id ipsa <emph>legislationis</emph> natura exigere videtur; dum
Princeps aut etiam privati negotia aliqua per delegatos tractant, negotia eiusmodi plerumque
in paucis capitibus consistere solent; in his <emph>limitati mandatariatus</emph> facile
locum habent; si enim seu aliquid impraevisi occurrat, seu circa iam mandata sibi negotia
circumstantias mutari contingat, mandatarius novas super his instructiones eo facilius
impetrare potest quod plerumque rem habeat cum <emph>singulari persona</emph> quae se circa
proposita sibi obiecta citius determinare solet; aut si etiam cum mandatariis
<emph>moralis</emph> alicuius <emph>corporis</emph> , quales sunt respublicae, negotium
tractetur, non nisi pauca eiusmodi moralia corpora ad idem negotium influere soleant.
<add>15</add> In Diaeta non pauca aliqua capita, veluti in tractatibus inter potentias
suscipi solitis, verum universa legislationis obiecta occurrunt; committentes repraesentantum
non sunt tres quattuorve, uti inter potentias evenire solet, sed 53 comitatus, 46 civitates,
adeoque 99 non <emph>singulares personae</emph> , sed mere <emph>moralia corpora</emph> .
<add>16</add> Si horum omnium repraesentantes in omni casu non praeviso, in casu
praeterea, ubi circa iam mandata sibi negotia circumstantiae mutantur, novas a comittentibus
suis accipere deberent commissiones, ex identitate rationis deberent hanc tunc etiam
exposcere quando contra commissas sibi sententias talia adduci audiunt argumenta, quae ipsos
quidem movent, sed in comitatibus, dum talis sententia stabiliretur, in medium prolata non
fuerunt; nullus enim vir honoratus contrariam sensui suo sententiam tueri potest nisi ad id
altiori potestate cogatur. <add>17</add> Si vel haec in reflexionem sumantur, facile
apparebit quam fluctuans, quam interminabilis evaderet comitiorum manipulatio, si limitatis
eiusmodi mandatariatibus locus admitteretur.</p>
<milestone unit="page" n="2396"/>
<p>
<add>18</add> Corpus legislationis Hollandiae tantum e septem foederatis provinciis
consistit et tamen, quia harum repraesentantes non nisi cum limitato eiusmodi mandatariatu
exmittuntur eaque de causa in singulo proposito superius casu novas a committentibus suis
accipere debent inviationes, deliberationes comitiorum illorum adeo lentae sunt ut id pro
intrinseco constitutionis Hollandicae vitio merito exponatur, et reipsa respublica tristes
morae huius effectus iam saepius experta sit. <add>19</add> Quid fieret in Hungaria si
99 <emph>moralia</emph> , forte in obiectis legislationis necdum ita, ut sunt septem
Hollandicae provinciae, versata <emph>corpora</emph> de singulo novo obiecto, de singula
circumstantia, de singulo argumento, si haec nova sint, deliberare deberent; nonne omnis
Diaeta et taedio tam diuturnae morae et profundendarum in repraesentantes expensarum
gravitate infructuose dissolvi, nonne sensim constitutio ipsa everti deberet?</p>
<p>
<add>20</add> Solet quidem argumento hinc id obverti quod sufficiat si pluralitas
instructionum singuli huius Status sit conformis, et tunc minoritas iam non debeat recurrere
pro novis instructionibus; raro autem eventurum sit ut instructiones plane in aequalibus
ratis pro una et pro alia sententia conveniant. <add>21</add> Verum potest evenire et
evenit certe frequenter ut obiectum aliquod non nisi exigua aliqua instructionum seu
comitatuum, seu civitatum pluralitas determinaverit de quo reliqui comitatus aut civitates
nihil statuerunt; in casu hoc reliquorum omnium comitatuum et civitatum repraesentantes
privarentur voto <emph>positivo</emph> circa talia obiecta quia non possent ad comittentes
suos pro instructione recurrere, proprium autem votum ipsis depromere non liceret, id quod
ipsi naturae <emph>liberae constitutionis</emph> repugnat; in hac enim omnis qui ius habet ad
legislationem concurrendi debet etiam potestate gaudere ad singulum obiectum
<emph>positivo</emph> suo voto influendi. <add>22</add> Deinde evenit saepe ut aut
Princeps proponat, aut secus circumstantiae temporis talia obiecta in Diaeta evolvant quae
nullius seu comitatus seu civitatis instructionem ingressa sunt. <add>23</add> In his
adminus casibus in sententia <emph>limitatorum mandatariatuum</emph> ad 99 illa moralia
corpora tamen recursus fieri deberet, quod solum omnes illas, quas supradiximus, tristes
sequellas produceret.</p>
<p>
<add>24</add> Quid multa? Si Ablegati non essent nisi organa suorum comittentium et
portitores declaratarum scripto eorundem opinionum, ad quid tanti sumptus, tanta mora, tantae
consultationes; mittantur e parte singuli circuli unus alterve tam comitatuum, quam civitatum
nomine; mittant his sua sensa comitatus et civitates. <add>25</add> Illi subducant
calculum votorum circa proposita obiecta et illas, quae exinde prodiverint, sententias
Tabulae Magnatum proponant. <add>26</add> Si novum quodpiam obiectum emerserit, illud
significent continuo omnibus comitatibus et civitatibus et, postquam responsa confluxerint,
eodem quo supra modo procedant, et sic prodibit sine
<milestone unit="page" n="2398"/>
tot sumptibus et cum lucro temporis illius, quod in consultationibus consumitur, eadem
Diaetalis manipulatio quae prodiret, si instructiones Ablegatorum pro
<emph>imperativis</emph> declarentur neque illis admittatur <emph>votum personale</emph> .</p>
<p>
<add>27</add> Et haec sunt gravia illa momenta quae <emph>limitatis
mandatariatibus</emph> adversantur. <add>28</add> Gravissimum tamen contra illos
argumentum <emph>experientia</emph> ipsa suppeditat; hanc enim in deliberationibus publicis
tutiorem ipso <emph>ratiocinio</emph> ducem esse constat; constitutio Anglica iam ante
saeculum constabilita est, in hac nullus datur limitatis mandatariatibus locus, immo
repraesentantes neque aliquas a committentibus suis instructiones accipiunt, et tamen
feliciter subsistit. <add>29</add> Nostro aevo, sub oculis nostris enatae sunt duae
novae constitutiones eaeque non temperatae, ut in Anglia, <emph>monarchiae</emph> , sed
stricte <emph>republicanae</emph> ; nuper in America, et recentissime in Galliis disputata
fuit, dum utraque haec constitutio formaretur, summis studiis a versatissimis in obiecto
legislationis viris haec quaestio. <add>30</add> Et tamen utrobique pro illimitatis
mandatariatibus decisa est.</p>
<p>
<add>31</add> Certe etiam in Hungaria et ratio publici et formandae tanto magis
constitutionis studium et ipsa salus reipublicae exigere videtur ut instructiones comitatuum
et civitatum non pro <emph>imperativis</emph> , sed pro <emph>consultivis</emph> diserta
eaque constitutionali lege declarentur.</p>
<p>
<add>32</add> Argumenta, quae pro contraria sententia superius attulimus, iam per
motiva nostrae opinionis omnia soluta sunt, praeter metum illum ne forte repraesentantes in
transversum abripiantur; verum et hunc allegata Angliae, Americae, et Galliae exempla
evertunt eritque id ipsum novo incitamento ne Ablegati ad Diaetas partium studio, sed ex
genuina promovendae causae publicae consideratione legantur.</p>
</div>
</div>
<div>
<head>Norma votizationis per capita etiam in Tabula Inferiori stabiliri debet.</head>
<div>
<head>§-o 16-o </head>
<p>
<add>1</add> In Systemate modernarum temperatarum constitutionum non nisi dupplex
dari potest suffragia edendi modus, nimirum aut per <emph>capita</emph> aut per
<emph>status</emph> . <add>2</add> Nulla unquam aut de novo instituta aut restaurata
constitutio fuit quin quaestio de utra<note place="foot">
<p> 16.1 de utra] deutra</p>
</note> ex his modalitatibus adoptanda variis iisque fervidis studiis fuerit agitata; semper
status illi, qui pauciorem efficiunt numerum, votizationem <emph>per status</emph> , alii per
<emph>capita</emph> sustinebant. <add>3</add> Qui priorem tuebantur sententiam, eam
motivo conservandi inter status
<milestone unit="page" n="2400"/>
aequilibrii fulciebant. <add>4</add> Qui posteriori favebant, eo nitebantur fundamento
quod singuli ad comitia evocati votum eiusdem ponderis esse debeat et pro sensu nationis non
nisi id accipi possit quod pluralitate votorum omnium in complexo sumptorum ablegatorum
concluditur.</p>
<p>
<add>5</add> Ubique tamen demum pro votizatione <emph>per capita</emph> conclusum
est; soli Poloni ius conclusae totius Diaetae sistendi singulo nobili detulerant, sed et hi
tristibus, quae ex instituto hoc dimanarunt, sequellis edocti recentissimis comitiis
votizationem per capita adoptarunt.</p>
<p>
<add>6</add> Verum hac in re aliam subit considerationem quaestio de constituenda
inter ipsa ad invicem eiusdem tabulae commembra votizatione, aliam item illa: quomodo vota
singulae in complexo sumpta tabulae ad invicem considerari debeant; prima tantum ad praesens
propositum pertinet, altera ad quaestionem aequilibrii inter ipsa corpora legislativa, de quo
continuo agemus, refertur.</p>
<p>
<add>7</add> Itaque quoad<note place="foot">
<p> 16.6 quoad] quo ad</p>
</note>
<emph>normam votizationis</emph> inter ipsa ad invicem eiusdem tabulae membra: ut primum una
tabula status aequali numero, v.g. duos aut quattuor continet, iam natura sua impossibilis
est votizatio <emph>per status</emph> ; ut enim votizatio per status fiat, deberet singulus e
duobus statibus, qui eandem tabulam constituunt, secedere, vota inter se seorsim colligere,
sicque cum <emph>voto curiato</emph> ad communem tabulam redire, quod nec loci nec temporis
opportunitas admittere videtur; sed concedamus obstacula haec posse superari, quid si unius
status votum pro <emph>affirmativa</emph> , alterius pro <emph>negativa</emph> concludat,
quod certe frequenter eveniret; tunc ipso facto inactivum redderetur totius tabulae votum, id
quod absque convulsione exercitii potestatis legislativae fieri non potest. <add>8</add>
Iam vero in Hungaria singula tabula duos adeoque aequali numero status continet; natura
proinde sua debet votizatio per capita in singula tabula stabiliri.</p>
<p>
<add>9</add> Et vero usus iste in Tabula Magnatum reipsa viget, lex ipsa, articulus
quippe ***<note place="foot">
<p> 16.8 quippe… decreti] <emph>articuli et decreti numerus deesse videtur</emph>
</p>
</note> Vladislai *** decreti formam hanc <emph>universim</emph> praescribit.
<add>10</add> Quominus in Inferiori Tabula hactenus usu venerit, diversa impedimenta,
quibus removendis nunquam manus admota fuit, effecerunt.</p>
<p>
<add>11</add> Nihil proinde reliquum videretur quam ut id disquiratur quomodo
impedimenta haec, quorum aliqua iam supra §-phis 10-o, 11-o et 12-o attingimus, tolli sicque
legis illius effectus etiam quoad<note place="foot">
<p> 16.10 quoad] quo ad</p>
</note> Tabulam Inferiorem procurari possit?</p>
<milestone unit="page" n="2402"/>
<p>
<add>12</add> Cum tamen non desint qui inordinatum modernum usum porro etiam
retinendum arbitrentur, iuvat ipsam etiam quaestionem, an nimirum ordinatam votizationis
normam etiam in tabula inferiori introduci expediat, paucis exhaurire.</p>
<p>
<add>13</add> Qui negativam sustinent, eo unice nituntur argumento quod per confusum
suffragia edendi modum singulares personae minus exponantur sicque aequilibrium legislationis
inter principem et status facilius conservetur. <add>14</add> Verum dum de introducenda
ordinata votizatione sermo est, non de eo agitur ne, si vota totius tabulae aut notabilis
adminus pluralitatis seu erga primam statim propositionem seu post exiguam concertationem
coalescant, non possit tabula sensum suum etiam porro per conformem acclamationem
manifestare. <add>15</add> Id tantum desiderantur ne graviora legislationis obiecta
vagis clamoribus committantur, utve, si aut obstante pluralitatis silentio e paucorum tantum
iam nimium protractis perorationibus aut ex ipsa acclamatione sensus pluralitatis tuto elici
non possit, adsit fixa votizationis norma per quam hic tuto cognosci possit.
<add>16</add> Id autem ut efficiatur, exigit ipsa mixtae legislationis natura, exigit
ratio conservandae constitutionis, exigunt denique graves, quod modernus confusus suffragia
edendi modus post se trahit, abusus.</p>
<p>
<add>17</add> In legislatione enim in qua status partem habent, nec princeps nec
status ipsi, sed nec eorum repraesentantes aliud pro sensu et voto nationis habere possunt
nisi id, in quod maiorem statuum partem consensisse constat; in moderno confuso suffragia
edendi modo id nunquam tuto constare potest quia natura paucis illud popularis eloquentiae
donum elargita est ut ex arena de proposito sibi argumento diserte perorare possint.
<add>18</add> Ex his ipsis sunt qui nec pectus ita firmum, nec vocem ita sonoram habent
ut in tam vasto cubili, in illo multitudinis strepitu audientiam sibi possint procurare.
<add>19</add> Itaque eventus deliberationum ab iis unice ferme pendet quibus aut
utrumque hoc donum aut pectus adminus ita firmum obtigit ut, si plures eiusmodi (quamquam
pluralitatem longe adhuc non efficientes) voces suas uniant, ipsi pluralitati clamoribus suis
imponere possint. <add>20</add> Ut id in facto ipso appareat, deberet tantum aliquoties
periculum fieri ut ea, quae prius iuxta modernum modum iam pro conclusis habebantur, denuo
liberis votis subiiciantur, et apparerent certe plerumque contraria ab iis, quae iam pro
decisis habebantur, conclusa.</p>
<p>
<add>21</add> Ius itaque habet princeps exigendi ut modus statuatur quo sibi certo
constare possit quod ea, quae sibi proponuntur, sint reipsa sensa pluralitatis statuum; ius
etiam relinqui debet singulo Ablegato ut, si pluralitatem non consensisse existimet, possit
individualem deposcere
<milestone unit="page" n="2404"/>
votizationem; secus Hungaria non liberam, sed paucorum tantum arbitrio obnoxiam habet
formam legislationis.</p>
<p>
<add>22</add> Quod constitutioni ipsique adeo saluti reipublicae noxius sit modernus
usus vel inde patet quod propter dissonas eiusmodi acclamationes votum Tabulae Inferioris
saepe reddatur <emph>inactivum</emph> ; nimirum cum non adsit norma sensum pluralitatis tuto
cognoscendi, si difformes sint acclamationes, totum saepe ipsius tabulae votum evanescit,
quod grave Constitutioni ipsi vulnus infligit. <add>23</add> Quid? quod saluberrima
saepe consilia per dissonas eiusmodi acclamationes evertantur, quae certe a pluralitate
adoptata fuissent si praesto fuisset modus votum singuli membri explorandi, sicque patria
multis saluberrimis institutis carere cogatur.</p>
<p>
<add>24</add> Abusus, quos modernus modus secum fert, describere odiosum foret,
effectus eorum sunt quod per hos existimatio gentis Hungarae grave apud exteros detrimentum
patiatur; dein quod sacrum legislationis ius profanetur; in moderno enim confuso suffragia
emittendi modo occasionem habent homines, qui nonnisi auditores esse deberent, clamores suos
etiam cum minori Ablegatorum parte coniungendi sicque exercitium potestatis legislativae,
quod ipsos non respicit et pro quo nec sufficientem habent capacitatem, usurpandi; sed de hoc
in politia comitiorum uberius.</p>
</div>
</div>
<div>
<head>Quod ut perficiatur, impedimenta, quae obstant, tolli debent.</head>
<div>
<head>§-o 17-o </head>
<p>
<add>1</add> Itaque nihil iam reliqui est quam ut id disquiramus qualiter ea, quae
individuali votizationi in Inferiori Tabula obstant, sufferri possint?</p>
<p>
<add>2</add> Impedimenta haec ad tria capita recidunt, 1-o: quod ad tabulam hanc
<emph>repraesentantes</emph> etiam privatorum admissi sint, veluti capitulorum
fideidignitatis praerogativa non gaudentium, et absentum magnatum. <add>3</add> 2-o:
Quod <emph>privatis</emph> aliquibus individuis veluti praepositis, abbatibus, et
possessionatorum religiosorum superioribus <emph>personalia</emph> vota concessa fuerint.
<add>4</add> Iam vero horum vota votis Ablegati unius comitatus, qui plura saepe millia
nobilium repraesentat, aequiparari non posse luce meridiana clarius est; ac his quidem
impedimentis non secus, quam ut iam supra dictum est, per abrogationem abusus huius subveniri
potest; ut enim debitus in exercitio potestatis legislativae ordo inducatur, debet votizatio
per <emph>capita</emph> etiam in Inferiori Tabula stabiliri; id autem secus perfici non
potest quam si haec (demptis paucis illis, pro quibus, ut supra diximus, legalis ratio
subversatur, individuis) e meris <emph>repraesentantibus</emph> , ut apud alios populos usu
venit, consistat.</p>
<milestone unit="page" n="2406"/>
<p>
<add>5</add> Tertium impedimentum est ipsum inter comitatus et comitatus, civitates
et civitates discrimen, nimirum quod aliquorum Ablegati plures, alii pauciores
<emph>committentes</emph> repraesentent. <add>6</add> Istud iam maiorem tantisper subit
considerationem.</p>
<p>
<add>7</add> Verum inaequalitas haec <emph>committentium</emph> etiam in Anglia et
forte in omni temperata constitutione subsistit; ipsa enim, quae in rebus humanis viget,
varietas non admittit ut id ad geometricam reduci possit proportionem. <add>8</add>
Iustum tamen videtur ut ea adminus, qua licet, parte ad aliquam proportionem accedatur; haec
autem per classificationem comitatuum obtineri posse videtur ita ut iis comitatibus, qui 1-ae
classi adscribentur, maior tantisper votorum numerus concedatur et sic a proportione de
aliis. <add>9</add> Prima e converso civitatum classis eum numerum votorum obtineat quem
ultima classis comitatuum, et sic de reliquis classibus a proportione, vel vero ut comitatus
primae classis quattuor, 2-ae tres, 3-tiae duos legatos mittant, civitates primae classis
duos, 2-ae unum deputatum habeant, 3-tiae classis duae unum alternative ex singula civitate
ablegatum mittere possint.</p>
<p>
<add>10</add> Equidem nec hac quidem ratione genuina illa et geometrica proportio
stabilietur, accedetur tamen ad eum, qui in complicatione obiecti huius possibilis est,
modum, sicque tandem omnium, ut supra ostendimus, populorum, qui partem legislationis habent,
exemplo ordinata votizationis ratio etiam in Inferiori Tabula introducetur.</p>
</div>
</div>
<div>
<head>Expedit nationem in plures status dispescere, sicque plura constituere corpora
legislativa.</head>
<div>
<head>§-o 18-o</head>
<p>
<add>1</add> Iam quoad<note place="foot">
<p> 18.1 quoad] quo ad</p>
</note> obiectum D, conservandum nempe inter ipsa legislativa corpora aequlibrium, iam primum
meminisse oportet quod hic non de aequilibrio inter duos eiusdem tabulae status agatur; quod
si enim personalis in utraque tabula votizatio, ut paulo supra diximus, inducatur, obiecto
huic iam prospectum est. <add>2</add> In eo tantum quaestio versatur quomodo primum
inter duas ad invicem tabulas, tum inter principem et status in complexo sumptos aequilibrium
ita induci possit ut sua et principi et statibus, quam illis constitutio attribuit,
legislationis pars sarta tectaque permanere possit?</p>
<p>
<add>3</add> Cum tamen iam id etiam in quaestionem vocari soleat an in illa etiam
imperii forma, in qua pars legislativae potestatis principi, pars populo competit, hunc in
plures status dispescere expediat; quaestione vero hac
<milestone unit="page" n="2408"/>
negative superata, supervacanea evaderit omnis de inducendo inter ipsos status aequilibrio
disceptatio, licet nostram hac quoque de re sententiam paucis exponere.</p>
<p>
<add>4</add> Omnis pura imperii forma, sive illa <emph>monarchica</emph> sit, ut olim
in Gallia, seu <emph>aristocratica</emph> , uti Venetiis, seu demum <emph>democratica</emph>
, ut olim in parvis Graeciae republicis vigebat, arbitrarium imperium natura sua secum fert
quia, si eadem persona vel idem corpus et <emph>legislativam</emph> et
<emph>executivam</emph> (nos enim <emph>iudicialem</emph> tantum pro parte executivae
reputamus) potestatem exerceat, iam omnia unice ad eius <emph>arbitrium </emph> referuntur,
nulla lex stabilis adeoque nulla etiam aut <emph>personae libertas</emph> , aut
<emph>proprietatis securitas</emph> existere potest, cum nullum habeat sibi oppositum corpus
quod eam, ne leges aut iniustas condere aut iustas etiam secus exsequi possit, impediat.
<add>5</add> Arbitrium hoc pro subditis individuis eo magis oppressivum evadit quo
numerosius est corpus illud quod simul legislativam, simul executivam potestatem exercet; nam
ea est humani animi condicio ut is omnes actiones suas ad proprium interesse referre, haecque
imbecillitas in ipso etiam legislationis actu eidem subrepere soleat. <add>6</add>
Itaque si solus princeps et legislativam et executivam potestatem exerceat, unius ad summum
personae interesse cum communi totius populi bono in collisionem venire potest; et ideo, si
tales semper principes haberi possent qui omne proprium interesse sacrificent et unice
commune subditi sibi populi bonum pro scopo sibi praefigant, si hi praeterea tales semper
habere possent ministros qui nihil unquam de proprio suo interesse consiliis suis
admiscerent, nulla ne cogitando quidem concipi posset melior gubernii forma quam
<emph>simplex</emph> et <emph>illimitata</emph> monarchia.</p>
<p>
<add>7</add> Si optimates soli et legislativam et executivam exerceant potestatem,
perferendis pro communi totius populi bono legibus iam tot individuorum <emph>privatum</emph>
<emph>interesse</emph> obsistere solet e quot individuis senatus conflatur, et adhuc spiritus
corporis, id est interesse totius in concreto ordinis optimatum, semper in bilancem venit,
adeoque in pura aristocratia et longe pauciores adhuc quam in illimitata monarchia toti
populo vere proficuae leges perferuntur et minus iuste effectuantur.</p>
<p>
<add>8</add> Pura democratia ne dari quidem potest, impossibile enim est ut totus
populus non tantum leges ferat, sed et eas exsequatur; verum pro pura democratia illud
reputatur ubi nullo ordinum discrimine totus in complexo populus potestatem legislativam
arripuit, licet executionem legum distinctis iisque determinatis magistratibus concrediderit.
<add>9</add> In hac imperii forma quot<note place="foot">
<p> 18.9 quot] quod</p>
</note> ferme capita populus numerat, tot privata interesse communi bono
<milestone unit="page" n="2410"/>
adversantur, pauci enim semper sunt e populo qui non suum, sed commune bonum spectent; inde
tantae in hac gubernii forma turbae, tot internae discordiae quae in aperta plerumque civilia
bella errumpere solent, inde tam facilis ad anarchiam lapsus, ita ut haec inter omnes tres
<emph>puras</emph> imperii formas pro maxime vitiosa reputetur, iamque civitate donatum sit
politicum illud axioma: democratiam simplicem ne subsistere quidem posse nisi apud parvum
angustis limitibus constrictum populum, apud quem illibata adhuc morum probitas ita vigeat ut
nec ambitio nec avaritia cives corripuerit, potiorque eorum pars prona sit ad privatum suum
interesse utilitati publicae sacrificandum. <add>10</add> Praeviderunt haec iam
vetustissimi, qui pro aliquo populo constitutionem efformandam susceperunt, legislatores, et
ideo, qui vel pro tantisper aut extenso aut corrupto populo leges dictarunt, ut intentum
publicae felicitatis scopum obtineant iam <emph>democratiam</emph>
<emph>aristocratia</emph> temperavere, diviserunt nempe cives in duas classes, primam
constituere e paucioribus qui alios prudentia, usu rerum gerendarum, quodque inde suapte
sequi solet, opibus praecellebant, quos <emph>senatores patricios</emph> aut optimates
vocavere, hisque et honoris et authoritatis praerogativam attribuerunt. <add>11</add> In
aliam classem reliquum populum coniecere; omne autem hoc institutum eo unice direxere ut in
exercitio legislationis optimatum authoritas impetui copiosae multitudinis, numerus autem
populi ambitioni optimatum obsistere possit, sicque per distinctum sibique oppositum duorum
distinctorum statuum interesse aequilibrium illud enascatur quod utrumque statum non nisi ad
eas, quae pure in commune bonum tendunt, leges perferendas compellat.</p>
<p>
<add>12</add> Verum ne hoc quidem instituto scopum suum assecuti sunt veteres
legislatores; eventus enim ipse ostendit quod nec optimatum authoritas continendo, donec
viritim ad comitia confluebant, populo par fuerit, et quod ambitiosi optimates, qui ad
arripiendam summam potestatem aspirabant, si artem popularem auram captandi probe tenuerunt,
populo ipso ad assequendum propositum suum facilime uti potuerint; omnes enim veteres
respublicae aut plebis licentia per anarchiam et internas discordias interierunt, aut
ambitiosi alicuius optimatis potentia per civilia bella in illimitatam monarchiam sunt
commutata. <add>13</add> Itaque ut huic aequilibrii defectui subveniatur, primum ea
ratio inita est per recentiores legislatores ut non totus populus, sed tantum certus eius
repraesentantum numerus in partem legislationis vocetur, dein ut ad evitanda, quae naturalis
potentiorum optimatum ad arripiendam supremam potestatem nisus producebat, mala, regia
dignitas uni familiae per constitutionem ipsam deferatur sicque compositus ex omnibus tribus
simplicibus reipublicae formis status ita efficiatur ut, cum ipse repraesentantum populi
numerus notabilem efficere debeat multitudinem, huius impetum authoritas
<milestone unit="page" n="2412"/>
optimatum temperare, quod si vero optimatum potentia statum hunc opprimere vellet, rex
eorum ambitionem coercere, denique si rex ipse potestatem suam ultra legis constitutionisque
limites extendere vellet, reuniti hi duo status obsistere possint. <add>14</add> Mixtum
hoc ex omnibus tribus gubernii formis systema conformi fere modernorum publici statum sensu,
procurando communi totius nationis bono, adeo conveniens videtur ut nuper Coloniae
Americanae, licet nec distinctionem statuum nec regiam dignitatem admiserint, ad assequendum
tamen necessarium per tam extensum, ut illae occupant, terrenum in administratione publica
aequilibrium distincta a repraesentantibus populi duo corpora stabiliverint quorum unum,
<emph>nempe Senatus Superior</emph> , eadem ferme, quam in temperatis monarchiis optimates
habent, Authoritate gaudeat, aliud, nempe <emph>Gubernator</emph> , eadem ferme iura exerceat
quae in temperatis monarchiis principi deferri solent, eo solo discrimine quod et Gubernator
et membra Superioris Senatus magistratus suos non nisi definitis per legem annis retinere
possint, his vero praeterlapsis alia iterum individua iis suffici debeant.</p>
<p>
<add>15</add> Soli Galli nuperrime, ut hanc aequilibrii inter status ipsos curam
praevertant, omne discrimen condicionum inter cives, adeoque statuum etiam distinctionem
sustulerunt et paradoxam monarchico-democraticam imperii formam instituerunt.
<add>16</add> Verum nullo unquam illustriori argumento confirmatum fuit vetus illud
politicum axioma, quod democratia non nisi parvo angustis limitibus constricto et puris adhuc
moribus praedito populo conveniat, quam hoc Gallorum facto; e defectu enim intermedii inter
principem et populum status, qui effervescentes repraesentantum multitudinis impetus cohibere
et moderari possit, in tantam inciderunt anarchiam ut omnis <emph>personae</emph> et
proprietatis civium <emph>securitas</emph> penitus eversa sit utve secuta inde in ipsam
nationem damna vix saeculum sarcire possit, neque Apollinis tripode opus sit ad hoc ut tuto
liceat ominari quod Galli constitutionem suam per intermedium aliquem inter principem et
populum statum sponte adhuc sua temperabunt aut, si in praesenti gubernii forma
praestiterint, continuis internis agitationibus adeo labefactabuntur ut regio eorum exteris
demum hostibus praeda cedat.</p>
<p>
<add>17</add> Vel ex his satis apparet quod omnes summi imperii partes uni seu
individuo seu corpori concredere securitatis <emph>personae proprietatisque civium</emph> non
intersit, sed quod has inter principem et populum partiri expediat; quod id tutissime perfici
possit si populus per repraesentantes suos in partem legislationis vocetur; quod in hoc casu
debeat aliquis inter duo haec legislativa corpora intermedius status stabiliri; denique quod
hoc stabilito de inducendo non tantum inter principem et status, sed inter ipsos
<milestone unit="page" n="2414"/>
etiam ad invicem status aequilibrio cura suscipi debeat. <add>18</add> Superest ut,
qualiter id in Hungaria praestari possit, paucis expediamus.</p>
</div>
</div>
<div>
<head>Qualiter aequilibrium inter Status ipsos induci possit?</head>
<div>
<head>§-o 19-o</head>
<p>
<add>1</add> Inducendo in Hungaria inter Status aequilibrio obstare quidem videtur
illud quod non duos, ut in Anglia, nec tres, uti olim in Gallia, sed quattuor plane, uti nunc
in Polonia, Status numeret. <add>2</add> Verum cum omnes hi Status ad duas tantum
Tabulas contracti sint; cum singula harum duos contineat; denique cum in utraque personalis,
ut iam ostendimus, votizatio induci possit, res haec eandem subit considerationem ac si duos
tantum Status Hungaria numeraret. <add>3</add> Hoc praemisso triplex tantum quoad
inducendum inter Status aequilibrium ratio iniri potest: prima est ea quam Angli adoptarunt,
nimirum ut conclusa tantum <emph>Inferioris</emph> Tabulae, quae e meris repraesentantibus
populi consistit, pro sensu nationis habeantur, <emph>Superior</emph> tanquam
<emph>excentricum</emph> respectu populi corpus iure tantum conclusis Inferioris Tabulae
intercedendi, quod technico termino <emph>liberum veto</emph> appellare solemus, gaudeat.
<add>4</add> Altera est ut numerus statuum inaequalis, exempli causa ternarius,
<emph>praelatorum</emph> nempe, <emph>magnatum</emph> , et <emph>populi</emph> , uti antea
in Gallia fuit, defigatur; suffragia <emph>per status</emph> colligantur idque pro sensu
nationis habeatur in quod duo adminus status consenserint; ultima demum ut omnes simul
congregati status vota <emph>viritim</emph> edant sicque totius corporis votorum pluralitas
concludat.</p>
<p>
<add>5</add> Angli duplicem sibi per hoc institutum scopum proposuerunt, primum ut
<emph>optimates</emph> non tantum sua, sed etiam regis iura, cum quibus ipsa eorum
existentia arcto nexu colligata est, intercessione sua adversus Inferioris Camerae nisus
tueri possint; dein ne proniores ad extendendam regiam potestatem optimates capta, quae apud
magnam multitudinem saepe se offerre solet, occasione talem etiam propositionem pervincere
possint quae illam ultra limites constitutionis provehat sicque per institutionem
<emph>intermedii</emph> huius legislativi corporis non tantum impetus Inferioris Tabulae
temperare, sed inter ipsum etiam Principem et populum aequilibrio studere voluerunt.</p>
<p>
<add>6</add> Verum modalitas haec adversatur avitis Hungariae institutis; nam iuxta
hanc omnes Status pari praerogativa gaudent, perinde sunt membra S. Coronae, et pro natione
non nisi omnes <emph>simul sumpti</emph> Status considerantur. <add>7</add> Iam vero si
<emph>Superiori</emph> Tabulae tantum ius intercedendi decisis <emph>inferioris</emph>
Tabulae tribuatur, ipso facto privarentur duo Regni Status, <emph>praelatorum</emph> nempe et
<emph>magnatum</emph> , iure proponendi, quo tamen semper gavisi
<milestone unit="page" n="2416"/>
sunt. <add>8</add> Obtinuit quidem etiam in Hungaria mos ille ut ius propositionis
maxima in parte apud Tabulam Inferiorem resideat; quae enim improprio nomine hactenus
<emph>gravamina</emph> vocabamus, nil aliud sunt quam propositiones de quibus Status leges
perferri exoptarent.</p>
<p>
<add>9</add> Quod si tamen <emph>Superiori</emph> Tabulae e re visum fuit ut ipsa
etiam aliquam <emph>Inferiori</emph> Tabulae faciat propositionem, numquam id ipsi negabatur;
non expedit itaque vetustum hoc institutum commutare nisi gravis aliqua causa et praesens
utilitas subversetur, haec autem vix, ac ne vix quidem assignari potest.</p>
<p>
<add>10</add> In Anglia rex ipse caret <emph>iure propositionis</emph> et, si
subsidia petat aut aliud quid proponere velit, per ministrum suum (qui ipsa hac de causa ut
districtus alicuius repraesentantem in Inferiori Tabula agere possit, semper procurare solet)
per ministrum, inquam, suum, non <emph>qua talem</emph> , sed qua loci talis repraesentantem
id perficere solet. <add>11</add> Ut primum sola <emph>Inferior</emph> Tabula totam
nationem repraesentat, ut primum rex ipse <emph>iure propositionis</emph> non gaudet, in
consequens certe fuisset illud Camerae <emph>Superiori</emph> , id est Tabulae Optimatum,
quae perinde pro distincto a natione corpore consideratur, deferre. <add>12</add> A
contrario ergo in Hungaria, ubi rex iure propositionis gaudet, ubi nationem omnes <emph>simul
sumpti</emph> Status repraesentant, inconsequens foret ius hoc duobus Regni Statibus
denegare.</p>
<p>
<add>13</add> Quoad<note place="foot">
<p> 19.13 Quoad] Quo ad</p>
</note> alteram modalitatem: ubi Status inaequali numero constituti et tamen iisdem
praerogativis donati sunt, quaestio inducendi inter eos aequilibrii facile absolvitur; si
unicus sit, ut nunc in Gallia, status, omnis quaestio sponte evanescit; si tres sint et
suffragia <emph>per status</emph> stabiliantur, ipsa votorum curiatorum pluralitas
aequilibrium inter status suapte inducit.</p>
<p>
<add>14</add> Ut haec aequilibrii modalitas in Hungaria induci possit, deberent
praevie aut Status ad <emph>tres</emph> reduci aut plane ad <emph>quinque</emph>
multiplicari. <add>15</add> Neutrum est impracticabile; ad tres enim possent reduci vel
ita ut Status <emph>praelatorum</emph> cum Statu <emph>magnatum</emph> pro eodem reputetur,
veluti in Anglia, ubi episcopi non <emph>qua tales</emph> , sed qua <emph>lords</emph> , id
est magnates, ius suffragii habent, reliqui duo in suo esse permaneant; vel vero ita ut
Status quidem <emph>praelatorum</emph> pro distincto porro etiam consideretur, sed Status
<emph>magnatum</emph> et <emph>nobilium</emph> , qui alioquin honoris tantum praerogativa
differunt, in unum redigatur.</p>
<p>
<add>16</add> Numerus Statuum post illum, quem ultima Diaeta iam fecit, passum ad
quinque ea ratione augeri posset ut ab exemplo oppidorum Haidonicalium et Iazigum omnibus
florentioribus ignobilibus
<milestone unit="page" n="2418"/>
communitatibus ius suffragii tribuatur et ex eorum repraesentantibus quintus Status
efformetur.</p>
<p>
<add>17</add> In primo casu tria, in posteriori quinque plane distincta conclavia
erigenda forent ad hoc ut suffragia <emph>per Status</emph> commode colligi possint.</p>
<p>
<add>18</add> Verum nec haec aequilibrii modalitas Hungariae convenire videtur; iam
primum multiplicare Status nil aliud est quam rem natura sua implexam magis adhuc intricare;
si enim tanta est in conciliandis vel duarum Tabularum sententiis difficultas, tantum
temporis dispendium, tot colluctationes, quid fieret si <emph>tres</emph> aut plane
<emph>quinque</emph> Status et totidem Tabulae constituantur, et singulum obiectum in
totidem locis discuti debeat. <add>19</add> Videntur certe maiores nostri eo respexisse
dum, licet quattuor plane Status constituerint, Tabulas tamen seu conclavia duo tantum
stabiliverunt; ea enim re id effecerunt ut, si Tabulae hae debite organizentur, res ad idem
demum recidat ac si duo tantum Status exsisterent. <add>20</add> Potest quidem
considerationi huic id obverti quod in systemate inaequalis Statuum numeri, seu hic in
<emph>terno</emph> seu in <emph>quino</emph> defigatur, idem obiectum in omnibus conclavibus
eodem tempore discuti posset et, postquam singulus Status suffragium suum edidit, nulla
amplius concertatione, sed sola suffragiorum numeratione opus foret, id quod minus temporis
exigeret quam vel modernae inter duas tantum Tabulas concertationes; verum nisi diversi hi
Status, postquam etiam singulus eorum se iam defixit, iterum in unum congrediantur et in
simultanea iam consultatione obiectum denuo excutiant, nunquam certe ita accommodae communi
bono leges perferentur uti perlatae fuissent si omnes in unum convenissent; potest enim et
plerumque solet unus Status ex una, alter ex alia, tertius ex tertia, ad quam alter nec
reflexit, parte idem obiectum considerare. <add>21</add> In eiusmodi autem casu eveniret
non raro ut sicut privatus, ita etiam integer Status sententiam suam commutet si videat
gravia omnino et decretoria esse illa argumenta quae in consultatione sua nec in reflexionem
venerunt; iam vero si id stabiliatur ut non obstante eo quod pluralitas Tabularum obiectum
aliquod iam deciderit, idem tamen communi rursus omnium Statuum deliberationi substerni
debeat, tunc iam certum efficitur quod pluralitas conclavium, in quae Status pro casu
inaequalis numeri dispesci deberent, eo maiorem iniciat moram quo plura eiusmodi conclavia
exstant. <add>22</add> Haec autem suapte exsistere deberent quamprimum Status sunt
inaequali numero et aequilibrium inter eos per vota curiata stabiliri debet.</p>
<p>
<add>23</add> Maior adhuc est, quam modalitati huic ius propositionis adfert,
difficultas; si enim seu tres ternis seu quinque quinis distincti conclavibus Status
constituantur, ius propositionis vel omnibus vel aliquibus, vel uni
<milestone unit="page" n="2420"/>
tantum, ut in Anglia, Statui concredi deberet; si omnibus, quo plures erunt distinctae
Tabulae, eo maior propositionum copia comitia inundabit, quae non nisi magno et temporis et
expensarum dispendio superari poterunt. <add>24</add> Certe institutum hoc eo demum rem
perduceret ut Diaeta perennis efficiatur, quod tamen constitutio Hungarica nunquam adoptavit.</p>
<p>
<add>25</add> Si uni aut aliquibus tantum Statibus ius propositionis tribuatur, quae
ratio adferri poterit quare huic aut his, et non aliis etiam Statibus idem ius concedatur?
<add>26</add> Percurramus omnes, quae in systemate reducendorum ad inaequalem numerum
Statuum fieri possunt, combinationes, et apparebit quod in nulla harum ius propositionis ad
unum solum aut aliquos tantum Status restringi possit.</p>
<p>
<add>27</add> Si Status praelatorum cum magnatibus uniatur, nobilium vero et civium
ultro separatus persistat, concedeturne soli civium, vel soli nobilium, vel duobus his solis
<emph>ius propositionis</emph> ? <add>28</add> Primum et secundum locum non habere
posse ita clarum est ut superfluum sit id uberius demonstrare; quoad tertium iam supra
ostensum est Tabulam magnatum hos iure simpliciter privari non posse.</p>
<p>
<add>29</add> Si Status praelatorum maneat distinctus, sed Status magnatum et
nobilium uniatur, civium vero porro etiam separetur, eaedem redeunt quaestiones, eadem etiam
responsa; immo illud insuper inconveniens sequeretur quod, si civium tantum et nobilium cum
magnatibus unito Statui ius propositionis deferatur, Status praelatorum, cui solum reliquorum
Statuum conclusis intercedendi ius relinqueretur, ipsius etiam inter Principem et nationem
aequilibrii arbiter efficeretur.</p>
<p>
<add>30</add> Si e repraesentantibus ignobilium quintus Status efformetur, eaedem
perinde redeunt quaestiones, eadem responsa, etsi in hoc etiam systemate ius propositionis
omnibus Statibus ex aequo attribuatur. <add>31</add> Illud insuper incoveniens
consequetur quod aucto proponentium numero comitia et complicatiora et diuturniora
efficerentur.</p>
<p>
<add>32</add> Restat itaque tertia tantum inducendi inter Status aequilibrii
modalitas quae, et quod Hungariae omnino conveniat, et quomodo practice in effectum deduci
possit, iuvat paucis explanare; in Hungaria, ut iam diximus, non unus aliquis particularis
Status, uti in Anglia, totam nationem repraesentat; non potest itaque pro sensu nationis
haberi nisi illud in quod pluralitas omnium Statuum consentit; inde conformis ille in
praeambulo omnium decretorum Diaetalium stylus: postquam iidem Status certos articulos
<emph>unanimi eorum consensu</emph> conclusos nobis (nempe regi) praesentassent &c;
inde introductus vetustissimus sessionum mixtarum usus. <add>33</add> Ipsum itaque etiam
inter Status aequilibrium in alio fundari non potest, quam in modo quo pluralitas votorum
relate ad omnes Status
<milestone unit="page" n="2422"/>
cognosci possit; cum Hungaria<note place="foot">
<p> 19.33 cum Hungaria] cum in Hungaria</p>
</note> quattuor Status habeat, id per vota <emph>curiata</emph> , id est, si singuli in
complexo Status vota enumerentur, praestari non posse supra ostendimus; si enim duo Status in
unam, alii in aliam sententiam concedant, tunc aut non adesset modus voluntatem totius
nationis explorandi, aut res Principem decisioni substerni deberet; primum in bene ordinata
constitutionis forma tolerari non potest; natio enim debet habere voluntatem circa omnia ea,
quae ipsam directe respiciunt, obiecta, itaque debet etiam modus adesse voluntatem hanc
explorandi. <add>34</add> Alterum perinde admitti non potest; Princeps enim aequalem
tantum cum Statibus simul sumptis legislationis partem habet. <add>35</add> Si vero
principium illud stabiliatur, tunc Principi tres plane quartae legislationis obvenirent.
<add>36</add> Ut primum autem ille vel minimam ultra ratam medietatem partem obtinet,
iam est arbiter totius legislationis, iam minor illa pars, quae Statibus remanet, impedire
non potest quominus tales perferantur leges quae non omnibus simul sumptis corporibus
legislativis, sed illi tantum, qui potiorem eius partem habet, conducant; verbo iam Status
retenta solum forma, reipsa omni legislationis exercitio privantur; nihil igitur reliqui esse
apparet quam ut, ubi duae Tabulae ad invicem discrepant, omnes in unum Status conveniant, ibi
negotium denuo discutiatur sicque personalibus omnium membrorum votis definiatur.</p>
<p>
<add>37</add> Fiet hac ratione ut graviora obiecta per <emph>simultaneas</emph>
consultationes melius quam per <emph>partiales</emph> discutiantur; ut congregatis in unum
corpus Statibus singula individua plus commune nationis bonum quam Status sui spiritum, qui,
dum res in propria Tabula agitatur, plerumque obrepere solet, respiciant; ut, licet aliqua
bono publico minus proficua sententia, dum res in propria Tabula agitaretur, in uno aliove
Statu pluralitatem obtinuerit, re tamen in simultanea consultatione melius discussa complura
ipsius huius Status individua in meliorem sententiam transeant sicque prior sententia in ipso
hoc Statu pluralitatem amittat; ut leges non per <emph>Status</emph> , qui, donec seorsim
agunt, nationem non repraesentant, sed per <emph>nationem</emph> ipsam, quam omnes simul
constituti Status reipsa repraesentant, perlatae esse dicantur; fiet denique ut et pars illa
legislationis, quae Status respicit, illibate conservetur, et aequilibrium inter Status per
ipsam hanc simultaneam discussionem conservetur; neque tamen eo per sententiam hanc sensus
noster tendit, quasi sublato Tabularum discrimine unicum ex omnibus Statibus corpus, quod
semper una consideat, semper simultaneas suscipiat deliberationes, semper suffragia una edat,
efformandum esse arbitraremur. <add>38</add> Provide sane maiores nostri instituerunt ut
omne grave obiectum primum in Inferiori Tabula discutiatur,
<milestone unit="page" n="2424"/>
dein vero huius conclusum Superiori referatur quo haec illud expendere et aut eidem
assentiri, aut aliam etiam sententiam Inferiori Tabulae proponere possit; gravissima enim
sunt, quae hoc Institutum porro etiam retinendum esse suadent, argumenta.</p>
<p>
<add>39</add> Iam primum omnes in unum conclave Status compingere nil ferme aliud est
quam sublato Statuum discrimine unicum efformare. <add>40</add> Quod quam tristes in
Gallia producat effectus, neminem latet. <add>41</add> Deinde usu omnium saeculorum
compertum est quod, quo maior est suffragia edentium numerus, eo magis confusae esse soleant
susceptae ab iis in <emph>prima</emph> , ut ita dicam, manu consultationes; quod omne
copiosum eiusmodi corpus saepe pauci oratores, popularis aliquando rumor, quandoque ephemerus
aut metus, aut gaudium ita abripere soleat ut a scopo communis boni longissime recedat;
denique quod ipsa hac de causa perspicacissimi legislatores aliud eminentius et minus
numerosum corpus constituerint quod primos multitudinis illius impetus intercessione sua
sistere, aestum autem eius, si perduret, partim mora, partim consiliorum suorum gravitate
temperare possit.</p>
<p>
<add>42</add> Nunc dum Inferior Tabula tantum nobilium et civitatum Statum continet,
iam in eum assurgit numerum ut adferendo per Tabulam Superiorem eiusmodi temperamento in
omnibus comitiis saepius<note place="foot">
<p> 19.42 saepius <emph>manus altera in margine addidit</emph>
</p>
</note> opus fuerit, quid fieret si omnes adhuc Status in unam tabulam pro perpetuo
redigantur, praesertim si usus titulares magnates porro etiam evocandi stabiliatur; si
incondita haec multitudo omnia legislationis obiecta in prima, ut dicimus, manu concertare
deberet; si nullum eminentius et minus numerosum corpus exstaret quod aestum impetumque
multitudinis huius temperare posset? <add>43</add> Certe si non ruina patriae, iactura
adminus communionis, quam Status in potestate legislativa habent, inde necessario consequi
deberet.</p>
<p>
<add>44</add> Obvertet forte aliquis quod idem evenire possit si etiam in gravioribus
tantum obiectis Status in unum congregentur. <add>45</add> Et fieret sane si in his
etiam obiectis absque illa, quae nunc viget, praeparatione deliberationes statim in sessione
mixta suscipiantur. <add>46</add> Si e contra omnia prius in Tabula Inferiori
pertractentur, vel aestus multitudinis, si quis exardescat, moderatorum Ablegatorum consiliis
iam ibi defervescet, vel si totum illud corpus reipsa abripi contingat, Superior Tabula, quae
iuxta propositam superius sententiam minime esset numerosa, primum impetum intercessione sua
sistet, aestum deinde per moram mutuarum concertationum temperabit; si Inferior Tabula nec
per moram hanc nec per proposita illi a
<milestone unit="page" n="2426"/>
Superiori Tabula argumenta a sententia sua recedere velit, evidens certe est indicium quod
illam non impetu, sed ratione sustineat, et tunc, ut aequilibrium inter Status conservetur,
neve vota duorum Statuum per solam Superioris Tabulae intercessionem <emph>inactiva</emph>
reddantur, aut Superior etiam Tabula sensui Inferioris accedere, aut subversantem quaestionem
simultaneae omnium Statuum in sessione mixta deliberationi et suffragiis substernere
debet.</p>
</div>
</div>
<div>
<head>Qualiter inter Principem et Status</head>
<div>
<head>§-o 20-o</head>
<p>
<add>1> Iam de ipso inter Principem et Status aequilibrio. <2</add> Cum
hic non de efformanda aut restauranda constitutione agatur, quaestio illa, qualiter inter
ipsam potestatem legislativam et executivam aequilibrium induci possit, ad nostrum propositum
non spectat. <add>3</add> Id tantum superest expendendum, cum Princeps unam, Status in
complexo sumpti alteram potestatis legislativae partem habeant, qualiter inter hos in ipso
legislationis exercitio aequilibrium conservari possit? <add>4</add> Cum et Princeps et
Status ius reciprocum habeant et proponendi legem et propositam per alteram partem non
acceptandi, id est ius et propositionis et intercessionis, quod <emph>veto</emph> appelare
solemus, videtur aequilibrium iam suapte ita stabilitum esse ut, si pars una corporis
legislativi ad propositas per aliud leges accedere nolit, istud vicissim ad leges per illud
corpus propositas non accedendo aequalem utriusque corporis efficere possit conditionem; et
vero, si Princeps praeter mediam legislationis partem non haberet insuper totam ferme
potestatem executivam, supervacaneum foret de alio aequilibrio cogitare. <add>5</add>
Nunc cum ea sit vis potestatis executivae ut multiplices habeat concurrentia ad legislationem
Statuum individua in suam partem pertrahendi modos, id autem si fiat, iam inefficax reddatur
illa, quae Statibus competit, pars legislativae potestatis, et omnia demum ad Principem
arbitrium recidere debeant, omnes populi, qui temperata gubernii forma gaudent, amplius
aliquid in ipso legislationis exercitio nationi tribuendum existimarunt, ad hoc ut per id vis
executivae, quam Princeps habet, potestatis temperetur.</p>
<p>
<add>6</add> Angli per negatum Principi <emph>ius propositionis</emph> , Galli per
<emph>suspensivum</emph> tantum, quod Principi attribuere, veto, id efficere statuerunt.
<add>7</add> Verum neuter ex his modis in Hungaria locum habere potest; Hungari enim iam
per pactum illud, quo Augustae Domui Austriacae haereditatem detulere, regi omnia ea, quibus
tunc gaudebat, iura confirmarunt; iam vero certum est regi tunc et ius propositionis et
absolutum veto competiisse; non
<milestone unit="page" n="2428"/>
possunt itaque nunc illud revocare, quod tam sollemni eoque<note place="foot">
<p> 20.7 eoque] eaque</p>
</note> bilaterali pacto largiti sunt.</p>
<p>
<add>8</add> Est tamen aliud, quod communio legislationis natura sua importat, et
tamen, quod diserte necdum definitum est, obiectum per quod aequilibrium exercitii
legislationis inter Principem et Status ad maiorem proportionem reduci potest, nimirum ordo
assumendarum, quas utrumque legislativum corpus facit, propositionum. <add>9</add> Qui
regiis propositionibus primum locum assignant, praeter dignitatem Principem art. Vlad. decr.
***<note place="foot">
<p> 20.9 *** <emph>vacat spatium numero articuli inscribendo, ut videtur</emph>
</p>
</note> sententiam suam tuentur. <add>10</add> Qui hanc Statuum propositionibus, quas
improprie omnino <emph>gravamina</emph> appellamus, vindicare volunt, legem illam contrario
usu abrogatam, et in subsequis comitiis semper gravamina Statuum prius superata ac tum demum
propositiones regias de subsidiis definitas fuisse sustinent. <add>11</add> Quaestionem
hanc in omnibus etiam recentioribus comitiis agitatam, numquam tamen diserta lege decisam
fuisse acta ipsa testantur. <add>12</add> Usus plerumque eo inclinavit ut utriusque
ordinis propositiones simultanee ferme pertractae<note place="foot">
<p> 20.12 pertractae] <emph>fortasse melius</emph> pertractatae sint</p>
</note> , finalis tamen Statuum circa proposita per Principem subsidia determinatio plerumque
praecesserit supremum Principis ad Statuum propositiones responsum.</p>
<p>
<add>13</add> Interest itaque ut obiectum hoc tandem diserta lege determinetur;
interest ut per illud iustum in exercitio legislationis aequilibrium inter Principem et
Status stabiliatur. <add>14</add> Iam vero id res ipsa non patitur ut utriusque corporis
legislativi propositiones simultanee et uno eodemque tempore definiantur; si Principis seu de
subsidiis seu de aliis obiectis factae propositiones primum decidi debent, cum Status sponte
sua in eas proniores esse soleant, utique a mero Principis aut ministrorum suorum arbitrio
pendebit an vel alicui Statuum propositioni assensum praebere velit, sicque tota illa, qua
Status in legislatione gaudent, communio suapte evanescet. <add>15</add> E contra si
Princeps praevie rem cum Statibus de illorum propositionibus conficiat, tanto certior erit de
Statuum in suas propositiones assensu quanto faciliorem se exhibuit in acceptandis iustis
Statuum propositionibus. <add>16</add> Et, si (quod nec supponere quidem licet) Status
se nihilominus difficiliores praeberent, habet Princeps vi executivae, quae ipsi competit,
potestatis mille modos Status in suam sententiam pertrahendi, quos Status pro casu contrariae
sententiae non habent. <add>17</add> Ipsa itaque iustitia, ipsa recta in exercitio
potestatis legislativae proportio exigit ut prius Statuum, dein Principis propositiones in
comitiis superentur.</p>
<milestone unit="page" n="2430"/>
</div>
</div>
<div>
<head>An constitutionalia obiecta comitialibus deliberationibus subiicienda sint?</head>
<div>
<head>§-o 21-o</head>
<p>
<add>1> Iam quoad obiectum E. <2</add> Hanc quoque quaestionem,
nimirum: an ipsa constitutionalia obiecta comitialibus deliberationibus subiaceant, per
omnium eorum, qui mixtam imperii formam adoptaverunt, populorum legislationes agitata
fuit.<note place="foot">
<p>21.2 Hanc… quaestionem] <emph>melius seu</emph> haec… quaestio <emph>seu </emph>agitatam
esse constat <emph>(aut simile quoddam), si Latine dictum esse velis</emph>
</p>
</note>
<add>3</add> Affirmativa inconcusso illo argumento sustinetur quod, sicut aliae
leges, ita etiam constitutio per illius, quo condebatur, temporis <emph>corpus
legislativum</emph> stabilita fuerit; iam vero certum est quod, sicut una generatio in aliam,
ita etiam corpus legislativum unius temporis in aliud, quod idem ius posteriori tempore
exercet, adeo absolutum imperium non habeat ut isthoc de illius institutis nihil audeat
commutare. <add>4</add> Negativa vicissim gravi illa consideratione sustinetur quod, si
ipsa <emph>constitutionalia obiecta</emph> novis semper comitiorum deliberationibus
subiacerent, status reipublicae continuo fluctuaret, quo nihil perniciosus, seu
<emph>libertatem personae</emph> , seu <emph>proprietatis securitatem</emph> spectes,
civibus evenire potest.</p>
<p>
<add>5</add> Videtur itaque quaestio haec nec in unam nec in aliam partem
<emph>generaliter</emph> decidi posse, verum mediam viam ita esse ineundam ut utriusque
oppositae sententiae incommoda evitentur; ut via haec inveniatur, necessum est ut antea de
eo: quaenam reipsa sint <emph>constitutionalia obiecta</emph> , conveniatur.</p>
<p>
<add>6</add> Constitutio est nomen quod recentius in Europa invaluit.
<add>7</add> Id quod nos nunc per hoc vocabulum intelligimus antea publicistae aliarum
gentium per <emph>formam gubernii</emph> , nos per <emph>leges fundamentales</emph>
exprimebamus; si aut princeps, aut aliquod corpus civium, aut ipse etiam populus totum summum
imperium vi arripiant, tunc nulla constitutio exsistere potest, sed enascitur arbitraria
monarchia, aristocratia vel democratia quae, nisi postea adminus seu expressus seu tacitus
illius, qui antea aliquam summi imperii partem tenebat, consensus accedat, unice in vi
fundatur. <add>8</add> E converso si populus ipse seu principi omnes summi imperii
partes sponte deferat, seu illas in corpus aliquod patriciorum ultro transferat, seu denique,
statim ac primam sibi imperii formam efformaret,<note place="foot">
<p>21.8 efformaret] <emph>ex</emph> constitueret <emph>corr. manus altera</emph>
</p>
</note> eas sibi reservet, iam tunc exsistit arbitraria quidem, quia <emph>pura</emph> , sed
<emph>constitutionalis</emph> seu monarchia, seu aristocratia, seu democratia;
<emph>constitutionis</emph> tamen significatio maximam in mixtis seu temperatis imperii
formis proprietatem habet, v.g. si populus exercitium summi imperii inter se et aliquod
corpus civium, quod deinde
<milestone unit="page" n="2432"/>
statum optimatum efficit, vel inter hoc et insuper inter principem dividat.
<add>9</add> Cum divisio haec variis modis fieri possit, inde etiam enascuntur tot
variae proprie dictae constitutiones. <add>10</add> Itaque constitutio ipsa nil aliud
est quam collectio illarum legum quae definiunt, cui seu physico, seu morali corpori, et quae
pars exercendi summi imperii competat. <add>11</add> Illae vero, quae modum ipsum, quo
singulum hoc corpus ius suum exercere debeant, <emph>constitutionales</emph> vocantur.
<add>12</add> Denique illae, quae impedimenta ponunt ne unum corpus in alterius iura
involare sicque iustum inter illa aequilibrium subsistere possit, <emph>praesidia
constitutionis</emph> appellantur. <add>13</add> Ita, ut alias constitutiones
praetereamus, in monarchia temperata, si summum imperium ita dividatur ut
<emph>legislativa</emph> potestas principi et nationi communis sit, executiva demptis fors
aliquot obiectis soli principi reservetur, <emph>gratialis</emph> (hanc enim nos tertiam
summi imperii partem statuimus, cum <emph>iudicialis</emph> , qua parte regulatur, ad
legislativam, qua parte autem exercetur, ad executivam potestatem pertineat),
<emph>gratialis</emph> , inquam, demptis pariter paucis obiectis principi pariter deferatur,
tunc tota constitutio paucis his punctis absolvitur; verum antequam iura principis
determinentur, definire oportet modum quo princeps regiam dignitatem capessat, nempe an
electionis vel haereditatis via, si postremum, an masculorum tantum vel utriusque sexus
successio locum habeat; an, et quid, rex cum ipso regiminis additu praestare debeat, v.g. an
solam coronationem vel etiam iuratam de conservanda constitutione sponsionem?
<add>14</add> Si princeps ad ista obligetur, quae interea etiam, dum haec praestiterit,
iura possit exercere? <add>15</add> Si principem aut minorennem, praesertim in
haereditaria successione, esse contingat, aut mortuo principe legalis eius successor longius
absit, per quem et quomodo competentia eidem iura debeant exerceri? <add>16</add> Et cum
princeps ipse per se <emph>executivam</emph> potestatem exercere non possit, per quas vias,
id est an per singulares se repraesentantes personas vel per gradatim coordinanda corpora
(qualia apud nos sunt stabilita per leges dicasteria et politica et iudicialia, uti et
congregationes comitatuum et civitatum aliorumque distinctas portas habentium iurisdictionum
magistratus) eam debeat exercere? <add>17</add> Si hoc postremum, an omnia, aut quae,
corpora, per quae princeps executivam suam potestatem exserit, emanatas ab illo ordinationes
absque ulla discussione effectuare vel vero, si eas legibus aut publicis commodis non favere
existiment, contrarium principi suadere possint? <add>18</add> Si vero illas legibus
adversas arbitretur, an, et qualiter, iis intercedere possit, ita ut tamen executiva potestas
principis sarta et tecta conservetur; cum privilegiorum collatio ad <emph>gratialem</emph>
summi imperii partem referatur, privilegium vero sit exemptio a lege communi, adeoque per
eorum collationem in iacturam communionis legislativae potestatis, quae nationi competit, agi
possit, qui
<milestone unit="page" n="2434"/>
limites exercitio collationis privilegiorum poni debeant? <add>19</add> Denique nisi
comitia sint perpetua, an principi <emph>provisionales</emph> leges ferendi potestas
competat? <add>20</add> Si ita, qualiter id constitui possit ut nihilominus competens
nationi legislationis communio nihil detrimenti pariatur? <add>21</add> Haec relate ad
principem.</p>
<p>
<add>22</add> Relate ad nationem ipsam, ut haec pariter delata sibi per
constitutionem iura ordinate exercere possit, definiri debet qui pro civibus, id est membris
nationis, habeantur; an natio in plures, et quot, ordines dividi debeat; an repraesentantes
horum ordinum in comitiis unicum corpus efficere, vel in plura, et in quot, corpora dividi
debeant; an singuli status in singulis cameris separatim deliberare vel plures ad unam
cameram contrahi sicque unum ex iis corpus effici possit; quomodo statibus in distincta
corpora divisis iustum nihilominus aequilibrium inter eos ita conservari possit ut tamen
omnes status aequalem reipsa in legislatione partem habeant; quae pars cui statui in
administratione publica competat; an omnia indiscriminatim onera publica per omnes civium
classes supportari debeant, vel vero cura securitatis externae, id est onus militandi
aliquibus, onus e contra tributorum aliis civium classibus deferenda sit?</p>
<p>
<add>23</add> Omnes de his et aliis similibus obiectis latae leges
<emph>constitutionales</emph> appellantur quia modum, quo et legislativa et executiva et
gratialis potestas, quarum partitio sola constitutionem efficit, per concernentia corpora
exerceri debeant, praescribunt. <add>24</add> E converso leges illae, quae eo spectant
ut aequilibrium et inter diversa corpora legislativa ad invicem, et inter potestatem
legislativam et executivam conservetur,<note place="foot">
<p>21.23 conservetur] conserventur</p>
</note> id est ut nullum corpus definitos sibi per <emph>constitutionem</emph> limites egredi
aut delato sibi per illam iure abuti possit, <emph>praesidia constitutionis</emph> appellari
solent; tales sunt, quae id definiunt: an singulum corpus legislativum et propositionis et
intercessionis ius habere debeat, an veto hoc absolutum esse debeat vel suspensivum, an
suffragia per status aut capita emitti debeant, an comitia periodica aut perpetua esse
expediat, an tributa tantum annua reddi vel vero definita semel eorum quantitate haec tam diu
dependi oporteat donec de eorum augmento agatur; an numerus intertenendae pro ratione
circumstantiarum militiae per potestatem legislativam determinari vel soli potestatis
executivae arbitrio relinqui; an iurisdictio militaris a politica simpliciter separari, vel
vero etiam milites in obiectis pure civilibus politicae iurisdictioni subiacere debeant;
omnes tamen super his etiam aliisque similibus obiectis conditae leges, quia magnum cum ipso
exercendae legislativae et executivae potestatis modo nexum habent, passim pro
<emph>constitutionalibus</emph> perinde reputantur.</p>
<milestone unit="page" n="2436"/>
<p>
<add>25</add> Reliqua aut ad internam publicae administrationis formam, aut ad
definienda singulorum civium ad invicem iura, aut ad specificas exsequentibus corporibus aut
individuis inviationes praescribendas referuntur et in politicas, sub quibus etiam
religionariae et ecclesiasticae obiecta civilia afficientes continentur,
<emph>oeconomicas</emph> , <emph>iudiciales</emph> tam civiles quam criminales, et militares
relate ad obiecta civilia dividi solent.</p>
<p>
<add>26</add> Si ex omnibus constitutionalibus obiectis complura non vi, sed liberis
corporum legislativorum votis commutata fuisse ostenderimus, apparebit certe quod haec etiam
omnia comitialibus deliberationibus subiaceant. <add>27</add> Id autem facile omnino
praestari potest. <add>28</add> Et ne minus notas, quia longo vetustatis intervallo a
nobis remotas, quas Graecae respublicae in constitutionibus suis de tempore in tempus
suscipiebant, mutationes memoremus, habebant Dani adeo vitiosam partium summi imperii
partitionem, id est <emph>constitutionem</emph> , ut hanc communi suo bono adversari natio
ipsa agnoverit. <add>29</add> Poterant illi vitia eius emendare, poterant illam aliter
organizare, poterant novam et causae publicae utiliorem summi imperii partitionem
constituere; maluerunt tamen nostro iam saeculo omni, quam antea natio in summo imperio
habuit, parti cedere, totumque absque ulla restrictione in Principem transferre, id est
<emph>illimitatam</emph> constituere <emph>monarchiam</emph> . <add>30</add> Cum id non
vi, sed libero potioris nationis partis facto evenerit, licet pauca fortasse individua
reluctata sint, iure factum esse negari non potest; fingamus iam quod natio Danica nunc
iterum <emph>monarchiae temperatae</emph> systema exoptet et Princeps absque ulla vi, ulla
seditione in illud ultro consentiat: quis negabit legalem futuram hanc populi illius
constitutionem? <add>31</add> Apparet itaque quod constitutio ipsa non tantum
modificari, temperari, restaurari, sed et simpliciter abrogari et alias iterum restitui
possit si liber et spontaneus utriusque partis consensus accedat.</p>
<p>
<add>32</add> Ut primum constitutionem ipsam comitialibus deliberationibus subiacere
apparuit, iam de <emph>constitutionalibus</emph> legibus et <emph>praesidiis
constitutionis</emph> omnis quaestio cessat; libet tantum id uno adhuc aliove domestico
exemplo illustrare. <add>33</add> Primitivum et constitutionale fuit Hungarorum
institutum ut singulus nobilis ius suffragii in Diaeta exerceat; ab eo tamen iam ante multa
saecula recessum et institutum repraesentantum adoptatum fuit; constitutionalis certe
Hungariae fuit lex quod sit regnum electivum, et tamen ab ea 1687. in favorem masculini, anno
vero 1723. in favorem feminei sexus Augustae Domus Austriacae recessum fuit; constitutionale
denique fuit Hungariae institutum ut nullum individuum, nulla communitas, quae praerogativa
nobilitari non gaudet, iure suffragii in
<milestone unit="page" n="2438"/>
Diaeta gaudere possit, et tamen recens terminatis comitiis Iazigibus, Cumanis, et oppidis
Haidonicalibus sessio et votum admissa sunt. <add>34</add> Ut aliquod etiam de vicinis
populis exemplum adferamus, apud Polonos onera publica per constitutionalem legem ita partita
fuerunt ut cura externae securitatis, id est onus militandi, clero, magnatibus, et nobilibus,
onus vero tributorum solis ignobilibus incubuerit; et tamen illi haud ante multos menses
constitutionale hoc institutum commutarunt, aequalemque publicorum onerum partitionem
adoptarunt.</p>
<p>
<add>35</add> Omnia tamen haec non nisi consentientibus sponte omnibus legislativis
corporibus facta sunt, atque adeo apparet quaestionem, quam agitamus, eo demum resolvi: 1—o
quod non modo constitutionales leges, sed ipsa usque adeo constitutio cum omnium eorum,
quorum interest, consensu mutari possint; e contra 2-o si vel unius legislativi corporis
assensus non accedat, quod horum nihil mutari possit.</p>
<p>
<add>36</add> Prima propositio ex exemplis iam comprobata est et e principio illo
plana efficitur quod nihil sit in rebus humanis quod non eodem modo dissolvi possit quo
coaluit; sunt quidem qui contrariam sententiam apud nos iam lege stabilitam esse ex articulo
8-o 1741. contendant, cum ibi dicatur quod <emph>fundamentalia</emph> (id est
constitutionalia) <emph>Statuum iura sub sensum diplomaticae clausulae</emph> : prout super
eorum usu et intellectu regio et communi Statuum consensu Diaetaliter conventum fuerit,
<emph>non cadant</emph> ; verum vel lex haec ad sola Statuum iura restringitur, et tunc est
inconsequens, vel ad iura etiam Principis omniaque usque adeo constitutionalia obiecta, cum
horum omnium par sit ratio, extendi debet, et tunc et in clare superius demonstrata principia
impingit, et non modo aliorum populorum, sed propriis etiam, quae supra adtulimus, exemplis
adversatur. <add>37</add> Debet proinde haec quoque lex eo tantum sensu accipi quod ad
alterandam constitutionalem legem pro communi consensu non sufficiat ellicita e personalibus
omnium promiscue Statuum votis pluralitas, sed quod singulus seorsim Status stabilienda per
legem modalitate erga notabilem individuorum suorum pluralitatem assensum praebere debeat.</p>
<p>
<add>38</add> Altera propositio exinde elucescit quod nulla sit pars constitutionis,
nulla lex constitutionalis, quae non ius aliquod unius e legislativis corporibus involvat.
<add>39</add> Iam vero nemo quaesito iure, nisi ipse consentiat, absque iniustitia
privari potest. <add>40</add> Sunt quidem qui hoc in genere nescio quas inter privatos
et corpora legislativa distinctiones somniant; verum omnes hae distinctiones Machiavelismum
olent; iustitia semper eadem est, nec admittit exceptionem personarum. <add>41</add> Ut
pacta serventur, aut mutuo tantum Consensu dissolvantur, id illa non tantum a privatis, sed
ab ipsis etiam corporibus legislativis exigit. <add>42</add> Quidquid contra agitur,
iniustum est et ad vim refertur. <add>43</add> Itaque nec Status
<milestone unit="page" n="2440"/>
Principi, nisi ultro assentienti, nec Princeps Statibus, nisi omnes assentiantur, quidquam
ex attributis per constitutionem iuribus detrahere potest. <add>44</add> Sed nec Status
ipsi assentiente licet Principe unum Statum attributa sibi per constitutionem praerogativa
iure privare possunt; tale esset e.g. unum Statum iure suffragii privare vel soli illi
aliquod onus inicere. <add>45</add> Neque hic pluralitas locum habere potest, secus
possent tres Status adversus quartum coalescere eundemque omnibus iuribus exuere, dein iterum
duo contra tertium, et sic constitutio, quae mutuo consensu coaluit, per partiales tantum
eiusmodi dissensus everteretur. <add>46</add> Hac in re Princeps cum quattuor regni
Statibus eandem iterum subit considerationem ac si unum individuum cum societate e quattuor
hominibus conflata contraheret, quae peculiares pro singulo suo individuo favores stipulata
fuisset; sicut enim tota haec societas nihil de favoribus alteri contrahenti stipulatis
decerpere potest, ita etiamsi et individuum hoc et reliqua tria societatis membra coalescant,
quartum tamen illud membrum quaesito semel iure, nisi ipse assentiatur, privare non possunt.</p>
<p>
<add>47</add> Haec est illa inter <emph>constitutionales</emph> et alias pure
<emph>directivas</emph> leges distinctio. <add>48</add> Haec est basis cui constitutio
ita firme innititur ut reipsa non nisi tunc, dum id commune bonum exigit, mutari possit.
<add>49</add> Unico hoc principio iam satis prospicitur metui illi ne, si
constitutionalia mutari possint, status reipublicae continuo fluctuet; omnes enim Status ad
mutandum aliquod constitutionale institutum certe tunc tantum consentient quando id commune
bonum reipsa exposcere agnoscent. <add>50</add> Per omnes autem Status non id
intelligimus ut omnia singuli Status individua debeant consentire, id est quod unicum singuli
Status membrum, ut olim in Polonia, vel certe pauca admodum individua totius Status votum
morari possint; hoc enim idem foret ac constitutionalia pro <emph>inalterabilibus</emph>
declarare, cum in obviis etiam obiectis vix unquam eveniat ut omnia omnium Statuum individua
in idem consentiant. <add>51</add> Id tantum existimamus quod in constitutionalibus
obiectis suffragia non per personalia omnium promiscue Statuum individua, sed per Status edi
debeant; quod ad votum unius Status conflandum tres quartae aut adminus duae tertiae
requirantur; denique quod ita conflata omnium Statuum vota et ipse praeterea Princeps
consentire debeant ad hoc ut aliquid e constitutionalibus obiectis, quod seu Statuum in
communi seu alicuius Status in particulari ius involvit, alterari possit. <add>52</add>
E contra, etiamsi omnia omnium Statuum vota concurrant, quod de constitutionali Principis
iure sine eius annutu nihil detrahi possit.</p>
<p>
<add>53</add> Et ideo non possumus probare eorum sententiam qui constitutionalia
obiecta activitati Ablegatorum seu repraesentantum
<milestone unit="page" n="2442"/>
subtrahenda et, si de aliquo eiusmodi obiecto quaestio occurrat, hanc ad committentes
comitatus et civitates, id est ipsum nationis corpus remittendam, neque in eo secus
mutationem admittendam esse arbitrantur quam si omnes omnium comitatuum et civitatum
sententiae consentiant. <add>54</add> Iam enim supra §-o 4-o ostendimus quod totum
corpus nationis partem illam legislationis, qua primitus gaudebat, constitutionali sancito in
Status ita transtulerit ut illam primi quidem duo Status personaliter, reliqui duo per
repraesentantes exerceant. <add>55</add> Non possunt itaque iam Status
constitutionaliter congregati<note place="foot">
<p>21.55 <emph>post</emph> congregati <emph>deleta sequentia:</emph> quo ad ullum, etiam
constitutionale objectum</p>
</note> hoc iure suo privari. <add>56</add> Deinde in hac sententia dupplex efficeretur
legislatio, una per comitia, alia per dispersum corpus nationis, quod apud nullum hactenus
populum obtinuit. <add>57</add> Denique partialis eiusmodi dispersae per tam vastum
regnum nationis deliberatio et naturae legislationis repugnat et mille abusibus ansam
praebere posset.</p>
<p>
<hi>De externa comitiorum politia ac in specie de ordine hospitiorum.</hi>
</p>
</div>
<div>
<head>§-o 22-o </head>
<p>
<add>1</add> Superest ut ultimum adhuc seu sub F. obiectum expediamus.
<add>2</add> Politia Diaetae perinde sicut aliorum obiectorum in <emph>externam</emph> ,
et <emph>internam</emph> referuntur. <add>3</add> Ad illam referuntur 1-o ordo
hospitiorum; 2-o debita de victualibus iusto pretio aquirendis provisio; 3-o adaptatio
conclavium ita ut<note place="foot">
<p>22.3 <emph>post</emph> ut <emph>delevi</emph> et</p>
</note> Status et se ad invicem commode intelligere et suffragia ordinate emittere possint;
4-o facilitas accessus et recessus ad conclavia; 5-o securitas. <add>4</add> Ad internam
spectat 6-o libertas nuntiorum; 7-o silentium auditorum; 8-o authoritas praesidum, ut
effervescentibus fortasse ipsis Statibus eos ad ordinem reducere possit; 9-o ordo in
proponendis, quae sub consultationes cadunt, obiectis; denique 10-o modus quo consulentes
sententias suas ordinate depromere possint.</p>
<p>
<add>5</add> Relate ad 1-mum, frequentes in omni Diaeta circa assignatorum Statibus
quarteriorum defectus querelae enascuntur, et reipsa complures iustam saepe quaerulandi
causam habent; ad id evitandum expediret fortasse pro ratione characteris singuli individui
certam competentiam defigere.</p>
<milestone unit="page" n="2444"/>
</div>
</div>
<div>
<head>De sufficienti victualium provisione.</head>
<div>
<head>§-o 23-o:</head>
<p>
<add>1</add> Ad 2-dum; haec ad internam potius administrationem quam ad Diaetalem
provisionem refertur. <add>2</add> Solet enim plerumque Consilium per consuetas
publicatorias victualium advectionem promovere, localis autem magistratus civicus ea, quae ad
politiam fori pertinent, in eiusmodi casibus diligenter curare solet.</p>
</div>
</div>
<div>
<head>De adaptatione ipsius conclavis.</head>
<div>
<head>§-o 24-o</head>
<p>
<add>1</add> Ad 3-tium; omnes, qui libera constitutione gaudent, populi comitiales
suas consultationes exceptis paucis magis delicatis obiectis palam et manifeste peragere
consueverunt. <add>2</add> Usum hunc, qui etiam in Hungaria hactenus semper viguit,
porro etiam retinendum esse suadet ipsa ratio constitutionis; itaque conclave, in quo
sessiones celebrantur, ita adaptari debet ut non tantum pro <emph>activis Diaetae
membris</emph> , sed et pro <emph>auditoribus</emph> commode possit deservire, et tamen hi ab
illis ita sint separati ne aliquam Diaetalibus individuis molestiam facessant.
<add>3</add> Id haud secus effici potest quam si ipso conclavi pro solis nuntiis
reservato pro <emph>auditoribus</emph> superior ambitus, vulgo <emph>galleria</emph> , quae
concurrere solitos auditores capiat, construatur; et quia de eo etiam providere necessum est
ut nuntii semet ad invicem commode audire possint, conclave ipsum et sedilia in formam
amphitheatri ita disponenda esse censentur ut sedium ordo per successivos gradus assurgat.</p>
<p>
<add>4</add> Et cum Tabula Magnatum minimum, Statuum longe maiorem, sessio mixta
maximum individuorum numerum efficiat, ad evitanda incommoda illa, ne aut nimirum vastum
Tabulae Magnatum conclave vocem loquentium nimirum absorbeat, aut, si angustior sit quam ut
mixtam sessionem capere posset, ablegati eas, quas nunc perferre debent, molestias ultro pati
cogantur, tria distincta numero individuorum commensurata conclavia constituenda esse
censeremus.</p>
</div>
</div>
<div>
<head>De facilitando ad domum comitialem accessu et recessu.</head>
<div>
<head>§-o 25-o</head>
<p>
<add>1</add> Ad 4-tum; ut et molestia omnis et quivis sinistri, qui in tanto curruum
et equitum numero facile evenire possunt, casus antevertantur,
<milestone unit="page" n="2446"/>
debet necessarius quoad<note place="foot">
<p> 25.1 quoad] quo ad | detulit <emph>add. manus altera</emph>
</p>
</note> ipsum accessum et recessum ordo stabiliri; curam hanc iam usus ipse in Hungaria
magistro ianitorum regalium detulit, verum cum ille absque aliqua manu hoc officium explere
non possit, de hac vero assumenda variae quaestiones obmoveri soleant, diserte statuendum
censetur ut ille e comitatensibus Haidonibus et equitibus tot assumere possit quot sibi
necessarios esse existimaverit.</p>
</div>
</div>
<div>
<head>De securitate personae nuntiorum.</head>
<div>
<head>§-o 26-o</head>
<p>
<add>1</add> Ad 5-tum; securitati nuntiorum leges per attributum iis <emph>salvi
conductus</emph> beneficium iam prospexerunt, neque aliud superest quam ut eorum
observationi intendatur. <add>2</add> Et his ferme punctis exterior comitiorum politia
absolvitur.</p>
</div>
</div>
<div>
<head>De libertate in edendis suffragiis.</head>
<div>
<head>§-o 27-o</head>
<p>
<add>1</add> Ad 6-tum; libertas in edendis suffragiis iam ad interiorem politiam
spectat. <add>2</add> Huic duo impedimenta poni possunt: primum si comitia bellici
alicuius apparatus imagine constringantur, dein si nuntii propter edita libere suffragia
aliquam seu in persona, seu in officio etiam suo, si quod gerunt, molestiam pati possint; ad
utrumque praecavendum constituendum censemus primum ut ad locum comitiorum nulla maior, quam
quae regiae dignitatis splendori debetur, militia contrahatur, campamenta vero ne quidem sub
titulo exercitii militaris prope ad locum comitiorum cogi possint; dein ne ullus nuntiorum
propter editum qualecunque suffragium, nisi forte illud ad perturbandam publicam pacem
tendat, in persona aut officio suo turbari possit.</p>
</div>
</div>
<div>
<head>De silentio auditorum.</head>
<div>
<head>§-o 28-o</head>
<p>
<add>1</add> Ad 7-mum; sicut omnes, qui libera constitutione gaudent, populi ad
comitiales consultationes auditores promiscue admittunt, ita vicissim inviolabile ab ipsis
silentium stricte exigunt; nullus enim maior in comitiis abusus vel cogitari potest quam si
sacrum illud exercitii legislationis ius, quod natio unice in suorum repraesentantum sinum
deposuit, per privatos usurpetur qui plerumque nec prima legislationis
<milestone unit="page" n="2448"/>
principia didicerunt, et qui saepissime nec quaestionis, de qua agitur, statum intelligunt;
usurpatur autem illud si auditoribus voces suas repraesentantum vocibus miscere aut plane
Ablegatorum sensus clamoribus suis suffocare liceat. <add>2</add> Non est possibile ut
natio, quae abusum hunc patitur, ius potestatis legislativae diu conservare possit.
<add>3</add> Abusus enim hic tantam factionibus viam pandit ut saepe optima consilia
reici, noxias vero leges perferri oporteat; quare statuenda censetur mulcta pecuniaria eaque
non nihil gravior contra omnem auditorem qui de comitiali, quod tractatur, obiecto aut vocem
emittere, aut clamorem attollere sustinuerit; et ut lex haec effectui mancipetur,
constituendi censentur commissarii, qui in galleriis continuo obambulent et praevaricatores
huius legis praesidi denuncient; hic vero cognito summarie facto statutam mulctam ab eodem
irremissibiliter exigat cassae publicae inferendam.</p>
</div>
</div>
<div>
<head>De sedando comitiorum aestu.</head>
<div>
<head>§-o 29-o</head>
<p>
<add>1</add> Ad 8-vum; in comitiis ita numerosis, ut nostra sunt, nullum est magis
arduum interioris politiae obiectum quam invenire modum quo effervescens quandoque nuntiorum
multitudo et prompte et efficaciter sedari possit. <add>2</add> Quod id praesidis
authoritati deferri debeat, in id omnes, qui libera constitutione gaudent, populi
consenserunt. <add>3</add> Verum in modo, quo ille officium hoc suum explere possit,
quin tamen laedat suffragiorum libertatem, diversas vias iniverunt; alii ut percussa baculo
mensa, alii ut campanulae sonitu praeses nuntiis silentium imperare possit, constituerunt.
<add>4</add> Verum enato graviori animorum aestu motum ne his quidem mediis saedari
posse experientia docuit, ita ut praesidi ingratas, quae inde saepe evenire possent,
sequellas praeveniendi nullus aliud modus supersit quam ut sessionem dissolvat.
<add>5</add> Si aestus eiusmodi rarius eveniant, est naturalis libertatis votorum
effectus, neque multa de eo impediendo cura suscipi debet. <add>6</add> Si frequentiores
sint, vix secus superari possunt quam si nuntiis, postquam animi iam defervuerunt, graviter
ob oculos ponatur et loci et personae, quam sustinent, dignitas et iactura existimationis,
quam exinde tota natio patitur, et ipsum denique, quod inde constitutioni imminere potest,
periculum.</p>
<milestone unit="page" n="2450"/>
</div>
</div>
<div>
<head>De ordine assumendarum materiarum.</head>
<div>
<head>§-o 30-o</head>
<p>
<add>1</add> Ad 9-num; noster leges perferendi modus in eo ab usu aliorum populorum
differt quod alibi singularia repraesentantum individua singulares tantum et specificas leges
sua serie in comitiis proponant, id quod illi <emph>motiones</emph> vocant, apud nos singulus
Ablegatus propositiones suorum committentium secum adferat et, postquam hae discussae sunt,
eae, quae pluralitatis suffragia obtinuerunt, in uno plerumque corpore Principi proponi
soleant; sicut vicissim Princeps omnes, quas illis comitiis perferri cupit, propositiones una
Statibus transmittere solet. <add>2</add> Et ideo apud alios populos necessum prorsus
fuit certum ordinem stabilire, quae particulares illae tot repraesentantum
<emph>motiones</emph> seu propositiones assumi debeant, apud nos, ubi nihil interest quid
prius, quid tardius assumatur, cum omnia gravamina simul Principi proponantur, si quod vero
particulare obiectum extra gravamina se offerat, id alioquin semper scripto proponi, scriptum
autem tale alioquin, antequam in consultationem assumatur, dictari solet, omnis de ordine
assumendarum materiarum cura supervacanea videtur. <add>3</add> Denique</p>
</div>
</div>
<div>
<head>De ordine edendorum suffragiorum.</head>
<div>
<head>§-o 31-o</head>
<p>
<add>1</add> Ad 10-mum; duo sunt, quae ordinatam edendorum suffragiorum formam
turbare possunt: primum si is, qui sententiam depromit, aut saepius interturbetur, aut plane
ad silentium per clamores cogatur. <add>2</add> Dein si pluribus ad semel proloquentibus
nullus alteri vocem cedere velit, sed sic confusi clamores diutius perdurent.</p>
<p>
<add>3</add> Primum eandem ferme cum praecedentis paragraphi obiecto subit
considerationem; deberet quippe id etiam authoritate praesidis posse impediri, et tamen nisi
Ablegati ipsi et proprium et totius nationis decorem prae oculis habeant, nunquam impedietur;
apud Anglos, apud quos morum gravitas regnat, nulla eatenus regula opus fuit; Galli, cum sint
loquaciores, iam eam rationem inire debuerunt ut, qui de obiecto aliquo perorare velit,
pridie apud praesidem se insinuare, hic vero sequenti die eodem ordine, quo se insinuarunt,
eos ad perorandum admittere debeat. <add>4</add> Nisi apud nos deputati ea adinvicem
discretione utantur ut sibi vocem mutuo cedant, hic
<milestone unit="page" n="2452"/>
quoque necessum erit aliquem ordinem stabilire. <add>5</add> Forte ille per circulos
defigi posset, ita tamen ut horum serie absoluta etiam civitatibus suus per circulos ordo
admittatur, ac tum primum membra Tabulae Regiae suffragia sua edere possint.
<add>6</add> Optandum certe est pro honore nationis ut nulla sit stabiliendi huius
ordinis necessitas.</p>
</div>
</div>
</body>
</text>
<milestone unit="page" n="2456"/>
<text type="prosa-tractatus">
<body>
<head>Idaeae Circa regulandam Consilii manipulationem</head>
<div>
<head>
<add>1.</add>
</head>
<p>
<add>1</add> Consilium cum et magna et complicata sit machina, nisi proportionata moli
vis motrix adsit, in languorem, <note place="foot">
<p>1,1 languorem] langviorem</p>
</note> nisi vero tanta obiectorum et departamentorum diversitas ipsa ordinata manipulationis
ratione planior efficiatur, in confusionem prolabi debet. </p>
<p>
<add>2</add> Vis motrix in referentibus residet, quae tamen deinde tota in praeside
concentratur. <add>3</add> Huic vero praecipuum praestare subsidium potest director
cancellariae, nimirum si per eum concentrata veluti in prima manu negotia ad praesidem
deferantur. </p>
<p>
<add>4</add> Hic cum sit anima totius machinae, ut vis motrix moli respondeat, non
tantum conclusa dirigere, sed et totum negotiorum complexum demptis currentibus minutiis
pervidere, in deliberationibus moderationem tueri, impedire unius alteriusve praepotentiam, ne
quid adhaereat, intendere, quae prae aliis expedienda sint, determinare debet.
<add>5</add> Gravis sane et operosus, seu aetas seu eminentia eorum, qui consilio
praefici solent, spectetur, labor. <add>6</add> Quem tamen inductio currentis protocolli
et ordinate elaborata exhibitorum tabella, tum dexteritas directoris cancellariae multum
alleviare potest. </p>
<p>
<add>7</add> Inductio protocolli currentis unice ab arbitrio praesidis, elaboratio
ordinatae tabellae exhibitorum a dexteritate versati hoc in genere unius individui dependet. </p>
<p>
<add>8</add> Ut director quoad complexum negotiorum praesidi subsidio esse possit,
primum pares operi huic humeros habere debet, deinde non videtur currentibus minutiis
occupandus, verum pro elaboratione magis arduorum negotiorum reservandus; dispensandus etiam
videtur ab operosa, sed minus necessaria omnium expeditionum subscriptione, vel maxime vero ab
eo ne solus emanentium aut absentium consiliariorum supplentem agat. <add>9</add> Acta,
quae nunc in officio exhibitorum aperiuntur, demptis rescriptis regiis et iis, quas sibi
praeses reservaret, materiis, fortasse expediret ut per directorum aperiantur, eidemque
officium exhibitorum semper ad manus sit, quod praeter generalem exhibitorum tabellam omnia
acta in tabellas <emph>periodicorum</emph> , <emph>cumularium</emph> , et
<emph>currentium</emph> negotiorum sub inviatione directoris dispescat.</p>
<milestone unit="page" n="2458"/>
<p>
<add>10</add> Hac potissimum ratione et reflexoriorum exactitudo procurari et
negotiorum inantiquatio praecaveri et exactum <emph>scontro</emph> induci posse videtur. </p>
<p>
<add>11</add> Sicut praesidis est dirigere, ita referentes primum negotiis motum dare
debent. <add>12</add> Ut hic rursus vis motrix moli machinae respondeat, requiritur
primum capacitas referentum, deinde ut quisque pro genio et sphaera capacitatis applicetur.
<add>13</add> Primum per recentior factam nonnullorum iubilationem iam superatum videtur.
<add>14</add> Libet tamen quaedam universim eatenus adnotare. </p>
<p>
<add>15</add> Selectum quandoque intercepit gradualis ab infimis officiis promotio.
<add>16</add> Mechanismum exterioris manipulationis edoctus quandoque et sibi et consilio
persuadet se parem esse et internae rerum manipulationi. <add>17</add> Scio reperiri
interdum etiam in statu subalterno privilegiata quaedam talenta, quae natura ipsa ad altiora
efformavit. <add>18</add> Sicut haec negligere, ita illa, quae externe tantum nitent, aut
nonnisi diuturnitate servitii comendantur, interno gremio admovere non expedit. <note place="foot">
<p>1,18 expedit] expediti</p>
</note>
<add>19</add> Pro iis, qui in externa manipulatione aetatem cum laude
consumpserunt, alia et quidem in linea utili praemia constituenda putarem. </p>
<p>
<add>20</add> Selectum consiliariorum fortasse mercedis etiam exilitas impedit,
praesertim cum consilium in limite Regni constituatur. <add>21</add> Inde fit ut
periphaeria selectus ferme ad aliquot adsitos comitatus restringatur, nimirum cum solum
advicinantium bonorum subsidium penes moderna stipendia consiliarios indemnes reddere possit. </p>
<p>
<add>22</add> Maxima tamen pars agendorum consilii mediocrem tantum capacitatem, verum
diligentiam et methodum in manipulatione requirit. <add>23</add> Haec usu ipso, si semel
methodicus toti corpori dicasterii tonus detur, etiam per referentes mediocris capacitatis
condisci potest. </p>
<p>
<add>24</add> Est certum genus referentum, cetera operosum et ingeniosum, sed, quod
sicut a natura inditam habet disordinatam cogitandi rationem, ita eandem in ipsa negotiorum
manipulatione exserit. <add>25</add> Anteacta praepostere combinat, conclusa format
obliqua, saepe ad corticem adhaeret, opinionem tamen suam petitis e longinquo argumentis
subtiliter solet sustinere. <add>26</add> Horum conclusa eo dificilius est rectificare
quod anteacta aut non ita ut sunt, aut certe praepostere referant. <add>27</add> Praesidi
vero pro ratificatione tantum conceptus ipsi, non vero acclusa adferantur. <add>28</add>
Evenit ut moniti etiam a secretariis, qui ex combinatione anteactorum hiatum observarunt,
tamen erroneo suo concluso institerint. <add>29</add> Quare inductis semel scriptis votis
instruendi censentur domini secretarii ut, si quid tale
<milestone unit="page" n="2460"/>
observent, primum moneant referentem; si tamen is facto suo insistat, rem iudicio praesidis
substernant. <add>30</add> Et haec de capacitate referentum. </p>
<p>
<add>31</add> Ut quisque pro genio et sphaera capacitatis suae applicetur, plurimum ab
eo dependet ut praeses qualitates singuli exacte noscat. <add>32</add> Hoc praesupposito
tota res ad aequabilem materiarum distributionem recidit. <add>33</add> Grave hoc et
nonnisi consilio directoris et gravi praesidis iudicio dirimendum opus hactenus per
subalternum conficiebatur. <add>34</add> Inde factum ut negotia homogenea discerpta,
heterogenea vero composita; ad capacitatem vero aut genium referentis adeo reflexum non fuerit
ut pro principio assumptum sit omnem consiliarum ad quodvis negotium referendum paratum esse
debere. <add>35</add> Exempli gratia, sub rubrica <emph>civitatensia</emph> omnia
civitatum negotia uni complexim data fuere, cum tamen appareat civitatum negotia ad plures
rubricarum subdivisiones referri. <add>36</add> E contra navigatio Dravi, qua comitatus
Hungariae respicit, uni, qua Croatiae, alteri assignata fuit, cum tamen constet obiectum hoc
discerpi non posse. </p>
<p>
<add>37</add> Agenda consilii nunc in 46 amplius rubricas discerpta indeque, nescio
quali cum combinatione, quinque vel sex materiae uni consiliario assignatae sunt.
<add>38</add> Generalis haec materiarum consignatio adeo arcane servatur ut nulli
consiliariorum eius copia fiat. <add>39</add> Usus tamen ipse ostendit plus ad numerum
rubricarum quam ad pondus earundem reflexum fuisse. <add>40</add> De hac materiarum
divisione meam ab infra peculiariter depromam opinionem. </p>
<p>
<add>41</add> Distributio materiarum cum per generales tantum rubricas fieri possit, ad
iudicium protocollistae exhibitorum pertinet singularia negotia ad concernentes generales
rubricas revocare. <add>42</add> Qua quidem in re defectus quandoque intercedit.
<add>43</add> Quare hoc subsellio iudiciosum hominem collocandum puto qui, si fluctuet,
ulteriorem a cancellariae directore expetere debeat inviationem. </p>
<p>
<add>44</add> Hanc materiarum distributionem stabilem haud esse posse vel inde constat
quod multa negotia, quae principio totum hominem occupant, progressu temporis ita exhauriantur
ut vix aliquam deinde praebeant occupationem. <add>45</add> Quare eatenus attentum esse
oportet cancellariae directorem, sed potissimum ipsum praesidem, ut per adiciendas aut
demendas materias iusta semper pro ratione capacitatis singuli referentis laborum proportio
observetur.</p>
<milestone unit="page" n="2462"/>
</div>
<div>
<head>
<add>2.</add> De manipulatione interiori.</head>
<p>
<add>1</add> Si instructio consilii systematice compilata inque eius conformitate
manipulatio instructa et propagata fuisset, non esset fortasse quod in hoc genere desiderari
posset. <add>2</add> Nunc certe complura sunt quae </p>
<p> emendari posse videntur. <add>3</add> Iam primum discutiendum videtur an decem, quae
actu subsistunt, commisiones ultro conservandae, aut penitus abrogandae, vel quot et quae
retinendae sint? </p>
<p>
<add>4</add> Si moles agendorum et copiosus consiliariorum numerus spectetur, tempus
vix suppetiturum apparebit ut omnia in pleno referantur. <add>5</add> In pleno unum
obiectum, quod pertractatur, omnes occupat. <add>6</add> Contra consulentibus in una
commissione quattuor aut quinque consiliariis, tredecim aliis vacat alia interea negotia
praeparare. <add>7</add> Accedit quod pleraeque commissiones per positivas benignas
resolutiones stabilitae sint, quodve intra pauciora et de statu ac nexu talium obiectorum iam
informata individua negotia et solidius discutiantur et citius decidantur. </p>
<p>
<add>8</add> Ego tamen omnes commissiones ad generalia illa quattor agendorum capita,
nimirum publico-politica, publico-oeconomica, publico-ecclesiastica, et
commissariatico-exactoralia ita reducendas existimarem ut, primo, praeparatoriae omnes
dispositiones in pleno referantur, adeoque, secundo, substantialis tantum negotiorum
determinatio ad commissiones relegentur; immo, tertio, ipsa substantialis <note place="foot">
<p>2,8 secundo, substantialis] substantialis <emph>corr. ex</emph> materia | ipsa
substantialis] substantialis <emph>corr. ex</emph> materia</p>
</note> determinatio, nisi aut anteactis et acclusis complicata sit, adeoque longiorem
requirat combinationem, in pleno pertractetur. </p>
<p>
<add>9</add> Restat quinta adhuc, quae commune omnium instrumentum esse debet,
commissio rationaria; verum huius intuitu ea fortasse iniri ratio posset ut commissio haec non
constituat distinctum corpus, verum director exactoratus (accidentale enim est quod modo idem
exactor et consiliarius sit) cum adiungendo sibi e consiliariis socio res calculi in
concernentibus semper commissionibus referant. </p>
<p>
<add>10</add> Superest ut ipsae hae commissiones ad praescriptum in supplemento
benignae instructionis ordinem reducantur, praesides domestica protocolla seu praescriptas
illic exhibitorum tabellas rite servare easdemque praesidi consilii cum fine mensis semper
exhibere debeant quo is cognoscere possit num et quid adhuc adhaereat.</p>
<milestone unit="page" n="2464"/>
<p>
<add>11</add> Pro commissionibus, quae stabilitae fuerint, instructiones elaborandas
existimarem; non diffusas illas et quae circa mechanismum paene totae versantur, qualis
superiori anno pro oeconomica ad multas fileras formata fuit, sed breves et systematicas quae
circa substantiam singuli obiecti practicas referentibus dent inviationes. </p>
<p>
<add>12</add> In hunc vero finem necessaria praevie foret systematica omnium
praeexstantium benignorum normalium compilatio, talis nimirum qualem dominus secretarius
Paszthory in materia studiorum elaboravit. <add>13</add> Nam quae pro commissione
oeconomica facta est compilatio magis anteactorum quam normalium formam habet.
<add>14</add> Recenset enim multis verbis quid intimatum, quid per aliquam iurisdictionem
relatum sit; ubi vero normalem re ipsa resolutionem exprimere deberet, paucis attingit:
emanasse resolutionem in tali merito, quae certa puncta adnexa habebat. </p>
<p>
<add>15</add> Succincta et ordinata eiusmodi normalium compilatio magno veteranis etiam
consiliariis subsidio foret, pro novis vero prorsus necessaria videtur. <add>16</add>
Secus enim multum temporis perdent dum ea sibi nota reddant, interea vero aut confundent
negotia, aut multum temporis et in publico et in commissionibus extrahent. </p>
<p>
<add>17</add> Ne vero liber eiusmodi normalium pro more dispereat, peculiari secretarii
commissionis fidei ita concredi deberet ut illum nulli nisi erga reversales audeat extradare. </p>
<p>
<add>18</add> Porro de eo etiam singularis adhibenda esset attentio ut nova normalia,
prouti veniunt, suis locis rite inserantur. <add>19</add> Quod quidem curae directoris
cancellariae conventientissime concredi posse videretur. <add>20</add> Haec de
Coordinatione Commissionum. </p>
<p>
<add>21> Relate ad internam Consilii manipulationem. <22</add> Observavi
ego e pervolutione antiquorum anteactorum quod inde ab institutione sua in dicasterio hac non
<emph>methodicus,</emph> sed <emph>mechanicus</emph> tonus viguerit. <add>23</add>
Mechanismum hunc ego in eo potissimum colloco quod non collimetur ad realem servitii scopum,
qui in eo consistit ut negotia ordinata adeoque breviori via ad effectum dirigantur, sed
tantum ut quisque a se opus ea, qua potest, ratione expediat. <add>24</add> Inde fit quod
saepe tales interrogentur qui non deberent, ii vero, qui interrogari debent, non ita, ut
deberent, interrogentur, sicque negotium, quod una relatione exhauriri posset, saepe per
plures protrahatur; quodve saepe, ubi directa dari possent, non nisi palliativa et generalia
responsa dentur subalternis iurisdictionibus.</p>
<milestone unit="page" n="2466"/>
<p>
<add>25</add> Methodicus tonus potissimum directione praesidis et aliquot methodicorum
consiliariorum exemplis induci potest. <add>26</add> Haud parum tamen ad id collaturum
videtur si scripta (efformatis praevie per subalternos extractibus) vota inducantur; si aliqui
referentes edoceantur quod consiliarius qua talis non relationes in forma correspondentiae,
sed vota facere debeat; denique si id potissimum inculcetur ut, dum series anteactorum in voto
nectitur, non describantur de verbo ad verbum antecedentes dispositiones et relationes, sed
compendio succus tantum et substantia chronologice exprimatur, immo vota ipsa absque illis
verborum ambagibus breviter elaborentur. </p>
<p>
<add>27</add> Restat ut necessariam adhuc de periodicis et cumularibus negotiis
observationem subiungam. <add>28</add> Per <emph>periodica</emph> ea intelligo quae omni
anno, omni semestri, <note place="foot">
<p>2,27 <emph>post</emph> semestri <emph>del.</emph> quandoque</p>
</note> immo et de quindena in quindenam referri debent. <add>29</add> Per
<emph>cumularia</emph> ea intelligo in quibus omnes, aut certe pleraeque iurisdictiones
audiuntur, et quae propterea ad cumulum reponi solent dum omnes conveniant. <add>30</add>
In utriusque huius generis negotiis defectus facillime enascuntur nisi in separatis, quas iam
proiectavi, tabellis consignentur, e quibus uno obtutu appareat quae iurisdictiones iam
retulerint, quae non item. </p>
<p>
<add>31</add> E periodicis, quae semestrales sunt, plerasque in annuas relationes
convertendas existimarem, veluti de moris, de salicibus, de causis civilibus et criminalibus,
<abbr>etc.</abbr> cum quod scriptionis hac ratione fieret compendium, tum quod <note place="foot">
<p>2,31 tum quod] quod <emph>add. manus altera</emph>
</p>
</note> accipiendarum certius relationum effectus procuraretur. </p>
<p>
<add>32</add> Cumulares si tabellariter fieri debent, postquam convenerunt, in unam
tabellam redigi et aliquando cum, aliquando sine reflexionibus Suae Maiestati submitti
consueverunt. <add>33</add> Si non sint tabellares, per frusta, prouti veniunt,
repraesentari solent. <add>34</add> Cum eiusmodi frustatim submissarum relationum nullus
in Excelsa Cancellaria usus fieri possit, abhinc vero nil nisi praeparati eorsum submittere
conveniat, ego has quoque relationes nonnisi postquam confluxerunt, praevie combinatas cum
opinione submittendas puto. <add>35</add> Scio in tanto iurisdictionum subalternarum
numero et morositate longius ad id tempus requiri. <add>36</add> Verum sufficiens ea in
re compulsivum medium praebere possunt iam proiectatae tabellae.</p>
<p>
<add>37</add> Unica hoc in genere difficultas subversatur quod cumulares eiusmodi
materiae saepe debilioribus consiliariis obtingant quorum vires excedit eas debite combinare,
ab iis vero absque cordolio eorum eotum
<milestone unit="page" n="2468"/>
aufferi non possint. <add>38</add> Verum et huic difficultati sapientia praesidis
mederi potest.</p>
<p>
<add>39</add> Denique ad compendium internae manipulationis et id pertinere videtur ut
innumeris illis de receptione in concivilitatem et coetum recursibus finis imponatur;
civitatibusque iniungatur ut omnes, nisi iustae et meritoriae exceptioni obnoxii sint,
suscipere debeant. <add>40</add> Ita fiet ut non omnes qui petunt, sed ii tantum, qui per
civitates iam remoti sunt, recurrant. <add>41</add> Haec quoad vim motricem, seu internam
manipulationem.</p>
</div>
<div>
<head>
<add>3.</add> De secretariis.</head>
<p>
<add>1</add> Relate ad ordinationem externarum partium secretarii et concipistae
praecipuam obtinent considerationem. <add>2</add> Ad illorum munus pertinere videtur vota
seu referentum, seu commissionum in conceptum redigere. <add>3</add> His incumbere
videtur conceptus seu ex benignis mandatis, seu ex protocollis expedire; cum enim demptis
paucis intricatioribus negotiis consiliarii anteactorum seriem texere non soleant, sed
meritoria tantum vota depromere, maius utique et iudicium et capacitas requiritur pro his
votis in conceptum redigere,<note place="foot">
<p>3,3 redigere] <emph>sic</emph>
</p>
</note> quam in expediendis e benignis mandatis et protocollis, ubi iam parata est tota
expeditionis oeconomia, conceptibus. <add>4</add> Et tamen in praesens usus contra
obtinet. <add>5</add> Quare id emendandum existimarem.</p>
</div>
<div>
<head>
<add>4.</add> De protocollistatu consilii.</head>
<p>
<add>1</add> Inducto currenti protocollo, si tabella exhibitorum rite instituatur, et
individui huius et temporis, quod illius lectio abripit, lucrum fieri potest.</p>
<p>
<add>2</add> Interea id tantum adnotandum ut inanis ille, qui duo ferme individua
occupat, annuae relationis labor sistatur. <add>3</add> Ut enim nunc per
<milestone unit="page" n="2470"/>
unum ingentem tomum elaboratur, et nil ferme quam repetitionem 12 menstruarum continet,
nulli usui esse potest. <add>4</add> Si autem debito modo debeat adnotari, vires certe
protocollistae excedit.</p>
</div>
<div>
<head>
<add>5.</add> De protocollistatu exhibitorum.</head>
<p>
<add>1</add> Tabella exhibitorum, si periodica et cumularia separatim consignentur, et
simplicior ac nunc esse et omnia etiam conclusa continere adeoque ipsum protocollum supplere
potest. <add>2</add> Quare protocollistam hunc, in casum etiam cessaturi protocolli
interioris, una cum suo adiuncto et hoc fine, sed et fine connotandarum inviationum
consessibus interesse debere puto.</p>
<p>
<add>3</add> Ut copiosa, quae confluunt, exhibita in tempore concernentibus
consiliariis transmitti possint, duobus adiunctis, qui vel paragraphos benignorum rescriptorum
transcribant, eget. <add>4</add> Ne vero resolutiones aliaque exhibita privatis pro
mercede communicare possint, officio huic cubiculum in ipsa directoris habitatione
assignandum, modernum vero totum personale mutandum existimarem.</p>
<p>
<add>5</add> Denique ut res rite procedat et consiliarii magis tempestive ac nunc acta
acquirant, hic quoque, uti in camera fit, statuendam censerem pro clausura exhibitorum certam
diem, exceptis tamen mandatis urgentibus iudicio directoris cancellariae definiendis.</p>
</div>
<div>
<head>
<add>6.</add> De expeditoratu.</head>
<p>
<add>1> Naevi officii huius ad duo capita referuntur. <2</add> Primo,
quod proportio in distributione laborum non observetur. <add>3</add> Secundo, quod nullus
in Manipulatione ordo vigeat. <add>4</add> Primum, si idoneus una et dissinteressatus
constituatur expeditor, suapte corrigetur. <add>5</add> Hactenus enim ea, ubi aliqua
sperari poterat discretio, sponte detinebantur, porro cancellistae libertatem se pro lubitu
absentandi donariis facile obtinebant. <add>6</add> Ut ordinata manipulatio inducatur, ad
dexteritatem directoris cancellariae pertinebit. <add>7</add> Quod per accuratum
<emph>scontro</emph> facillime obtinebitur. <add>8</add> Praemittenda tamen erit
instructio circa id ne adnexa haud voluminosa, et quorum usus frequenter recurrit, uti
hactenus, in originali submittantur; ita etiam ut iam expedita acta cum suis adnexis
ordinatius reponantur ne, uti hactenus toties, perdantur.</p>
<milestone unit="page" n="2472"/>
<p>
<add>9</add> Activitatem officii huius non parum retardat tot individuorum ad alia
departamenta translatio, sed de hoc in coordinatione status personalis uberius; de amphibio
vero expeditoratus registraturae departamento sub immediate sequenti rubrica.</p>
</div>
<div>
<head>
<add>7.</add> De regestratura.</head>
<p>
<add>1> Nullum departamentum regulationem magis deposcit. <2</add> Tria
sunt archiva: Consilii, Studiorum et Croaticum. <add>3</add> Nullus inter haec nexus,
diversi regestrantes, claves difformes, quarum tamen nulla regulata est. <add>4</add> In
ipso Consilii Archivo quot individua, tot ferme claves, et hanc quisque secretam ferme pro se
ita servat ut eo absente alter in eius departamento nihil possit reperire. <add>5</add>
Archivum Studiorum cum coepit, regestrantibus nulla instructio, nulla clavis data, sed tota
regestratio eorum arbitrio relicta fuit. <add>6</add> Inde factum ut his mutatis
successores titubaverint, mutaverint aliqua, atque ita archivum hoc, praesertim postquam
extradandis pro Excelsa Camera oeconomicis instrumentis manus admota fuit, ad eam confusionem
deductum sit <note place="foot">
<p>7,6 <emph>post</emph> factum <emph>deletum erat</emph> fuit | deductum sit] sit
<emph>corr. ex</emph> est</p>
</note> ut exinde iam non nisi fortuito referatur. <add>7</add> Croaticum ordinate certe
regestratum est, sed non per clavem fasciculorum, sed instrumentorum, quae clavis vastitati
actorum Consilii huius convenire non potest. <add>8</add> Multa de manipulatione
regestraturae in instructione Consilii, in eius supplemento, et in confecto circa Archivum
Croaticum protocollo continentur, sed quae theoretice nimis dicta practicam regestrationis
manipulationem vix possunt regulare. <add>9</add> Quare ego omnia archiva coadunanda,
clavim Excelsae Cancellariae adoptandam, decretorium pro inchoanda nova manipulatione terminum
constituendum, et, quia manipulationis huius praeter dominum secretarium Michalkovich hic nemo
gnarus est, unum e regestratura Excelsae Cancellariae individuum pro inducendo hoc mechanismo
evocandum, ac sic demum praecedentia acta incipiendo a postremo anno retrograde novae clavi
conformanda esse existimarem. </p>
<p>
<add>10</add> Eadem occasione regulandam etiam Sic dictam expediturae regestraturam
quae in praesens inutili certe labore occupatur. <add>11</add> Clavis huius eadem esse
deberet cum principali regestratura, immo ego
<milestone unit="page" n="2474"/>
vice-regestratorem, postquam novam manipulationem edidicerit, isthuc collocandum
existimarem; secus enim duplicatus labor vix evitabitur.</p>
</div>
<div>
<head>
<add>8.</add> De coordinatione status personalis.</head>
<p>
<add>1</add> Ut vel proiectatae quattuor commissiones consistere possint, legalis 22
consiliariorum numerus omnino necessarius evadit. <add>2</add> Si Praeses, Primas,
Tavernicus, et Thesaurarius, qui a referendo dispensati sunt, et comes Iosephus Erdödy, qui
sine stipendio servit, non computentur, actu nonnisi 16 consiliarii numerantur, adeoque desunt
sex qui, ut agenda ad ordinatam consistentiam ponantur, suppleri deberent.</p>
<p>
<add>3</add> Singula commissio suo secretario, concipista, et cancellista providenda
sicque actuarii commissionum abrogandi videntur, adeoque cum actu non nisi tres sint
concipistae, unus adhuc benigne adiciendus videretur. <add>4</add> E converso, cum in hoc
systemate longe plures quam antea e pleno dimanarent expeditiones, iam vero et his et
commissionibus quattuor secretarii vix sufficerent, duo adhuc aut adminus unum secretarium
titulo etiam infirmitatis, vel legalis absentiae benigne adiciendum existimarem.</p>
<p>
<add>5</add> Cum sublatione interioris protocolli tres statim individua remanerent.
<add>6</add> E converso protocollistae exhibitorum, qui actu etiam unum adiunctum et duos
accessistas occupat, hi ultro relinquendi, immo fortasse titulo tabellae periodicae et
cumularis unus adhuc cancellista addendus foret. <add>7</add> Cum tamen inducta
exhibitorum clausura cancellistae hi haud semper occuparentur, tam hi quam ad alia
departamenta applicandi cancellistae ad residuum tempus in cancellis exigendum generaliter
adstringi deberent.</p>
<p>
<add>8> Expeditor hactenus quattuor individua occupavit. <9</add>
Pendebit a regulanda per directorem cancellariae interiori manipulatione an totidem eidem
ultro relinquendi sint, vel an non labor hic per tres expleri possit.</p>
<p>
<add>10</add> Urbariale departamentum hactenus duo accessistas occupabat.
<add>11</add> Hi in hoc systemate ad cancellos reduci, e converso operaturo in expeditura
vice-regestratori tres adiungi deberent.</p>
<milestone unit="page" n="2476"/>
<p>
<add>12> Regestratura unicum hactenus accessistam occupabat. <13</add> Et
vero pro currenti manipulatione vix ultra, aut uno ad summum indigeret.</p>
<p>
<add>14</add> Verum inducta nova clavi pro anteactorum ad eandem clavim reductione
penes adiunctum regestratoris tria adminus individua constituenda existimarem.</p>
<p>
<add>15</add> Officium exactoratus praeter vice-exactorem quinque consultores et tres
revisores rationum, unum expeditorem, quinque cancellistas, et septem accessistas habet.
<add>16</add> Et tamen dominus exactor auctionem individuorum continuo urget.</p>
<p>
<add>17</add> Commissariatus provincialis non nisi unum secretarium et duos
cancellistas occupat.</p>
<p>
<add>18</add> Quare tam hoc quam et exactoratu in statu quo relicto, praescindendo item
ab officialibus, utpote expeditore, regestratore, et suo vices gerente protocollista,
concipistis, secretariis, et consiliariis, sequens duci posse bilanx videtur.</p>
<p>
<add>19</add> Consilium habet 12 cancellistas et 18 accessistas, adeoque 30 individua;
in moderna providentia nonnisi 7 cancellistas et 12 accessistas, adeoque universim 19, ad
cancellos habet. <add>20</add> Et ideo tot diurnistis et fileratistis uti, porro tam
notabiles in typographum impensas facere debet.</p>
<p>
<add>21</add> In hoc systemate tres ad exhibitorum, tres ad expedituram, quinque ad
regestraturam applicatis non nisi undecim subiecta occuparentur, et adhuc tres ad exhibitorum
applicandorum saepe usus fieri posset; per consequens remanerent pro cancellis 19 individua.
<add>22</add> Quid, quod in praesens omnes ad quamcunque commissionem applicati statim a
cancellis remaneant, quod sublato actuariatu aeque cessaret.</p>
<p>
<add>23</add> Verum quidem est quod in hoc systemate unus adhuc secretarius, unus
concipista, et unus regestratoris adiunctus induci deberet. <add>24</add> Verum
secretarii antea etiam quinque praefuerunt; protocollista cum 900 florenorum salario cessaret,
adeoque fundum pro quarto concipista, et adiciendis titulo adiuncti uni cancellistae 100
florenos <note place="foot">
<p>8,24 900 florenorum] <emph>sic</emph> | 100 florenos] <emph>pro abbreviatura
</emph>fl.<emph> scripsi</emph>
</p>
</note> praeberet. </p>
<p>
<add>25</add> Quod supremum est, cum ii, qui scripturisticis laboribus regiis se
devoverunt, aut nullam, aut non nisi tardam plane meliorandae sortis suae habeant
perspectivam, et aequitas et humanitas exigere videtur ut ab exemplo excelsae Camerae hic
quoque inter cancellistas et accessistas classificatio salariorum inducatur.
<add>26</add> Fortasse primae cancellistarum classi 600, secundae 500, tertiae 400
florenorum pro cancellistis, pro
<milestone unit="page" n="2478"/>
accessistis vero, cum hi eundem plane cum cancellistis laborem peragant, primae classi 300,
secundae 250, tertiae 200 florenorum salarium constitui posset. <add>27</add> Quot autem
ad singulam classem referendi sint, altiori loco determinandum veniret.</p>
</div>
<div>
<head>
<add>9.</add> De materiarum consignatione et distributione.</head>
<p>
<add>1</add> Summe generalia totius administrationis capita ad <emph>politicum</emph> ,
<emph>oeconomicum</emph> , <emph>militare</emph> , et <emph>iudiciale</emph> referuntur.
<add>2</add> Singulum hoc genus diversas negotiorum species complectitur quae iterum in
complura individualia capita dividuntur. </p>
<p>
<add>3</add>
<emph>Publico-Politica</emph> et coniungi et dividi possunt; nimirum si ad
illa referantur ea, quae totum in concreto statum publicum, ad hoc, quae singulares politicae
administrationis partes concernunt. </p>
<p>
<add>4</add> Sub classem politicorum etiam <emph>ecclesiastica religionaria</emph> et
<emph>litteraria</emph> veniunt quamquam vulgari acceptione distinctum genus constituere
existimentur. </p>
<p>
<emph>
<add>5</add> Oeconomica</emph> negotia tres maxime generales species complectuntur:
<emph>oeconomiam publicam</emph> , <emph>commercialia</emph> , et <emph>politiam</emph> . </p>
<p>
<add>6</add> Sub nomine <emph>militarium</emph> in administratione politica tantum
<emph>commissariatica</emph> et exactoralia venire possunt. <add>7</add> Hoc solutionem,
illud vero officium provisionem militiae curat. </p>
<p>
<add>8</add>
<emph>Iuridica</emph> extra sphaeram quidem Consilii constituuntur.
<add>9</add> Cum tamen de eo providere, ne alicui iustitiae administratio denegetur et ut
eadem praescripta legibus forma administretur, ad politicam pertineat manipulationem, virtute
benignae Consilio elargitae instructionis duo haec puncta deberent quidem per illud
manipulari, usus tamen invaluit ut Consilium in eiusmodi obiecta, nisi per positivum benignum
Mandatum huc invientur, se non imittat. </p>
<p>
<add>10</add> Proinde si res in abstracto assumatur, distributio materiarum iuxta
expositas 12 negotiorum generales species videtur quidem ordinatissime fieri posse; quia tamen
usus rerum plerumque methodicas eiusmodi partitiones excludit, habita ad praxim reflexione
omnia negotia in <emph>ecclesiastica</emph> , <emph>commissariatica</emph> ,
<emph>politica</emph> , et <emph>oeconomica</emph> dividenda videntur. <note place="foot">
<p>9,10 in ecclesiastica… videntur] <emph>manu altera adscriptum</emph> | ecclesiastica]
eccleastica</p>
</note>
</p>
<p>
<add>11</add> Prima negotiorum classis universim in <emph>ecclesiastica</emph> et
<milestone unit="page" n="2480"/>
<emph>religionaria </emph> dividenda videtur. <add>12</add> Negotia <emph>dispensationum</emph>
<emph>in matrimoniis</emph> , et <emph>a votis sollemnibus</emph> , <emph>abusus</emph> item,
qui in <emph>re indulgentiarum</emph> , <emph>piarum peregrinationum</emph> , et
<emph>confraternitatum</emph> irrepserunt, ad religionaria potius, quam ecclesiastica
pertinere videbantur. <add>13</add> Ecclestiastica omnia ad sex capita revocanda
existimantur: </p>
<p>1mo ad negotia cum Sede Apostolica vertentia,</p>
<p>2do ad <emph>disciplinam ecclesiasticam in genere spectantia</emph> , </p>
<p>3tio <emph>Ad negotia episcopos et eorum diaeceses</emph> , </p>
<p>4to <emph>parochias</emph> , </p>
<p>5to <emph>religiosos ordines</emph> , </p>
<p>6to Ad fundorum piorum administrationem concernentia.</p>
<p>
<add>14</add> Singula haec rubrica quae in individuo negotio involat consignatio sub A.
<note place="foot">
<p>9,14 post involat deletum eadem | sub A.] <emph>addidit manus altera</emph>
</p>
</note> remonstrat. <add>15</add> Negotium tamen <emph>asyli</emph> inde exmissum est
quod determinatis iam suprema potestate asyli casibus magis ad politica spectare videatur.
<add>16</add> Ecclesiastica Graeci non uniti ritus negotia ad concernentes rubricas sua
serie illata sunt quoniam natura sua re ipsa huc referuntur. <add>17</add> Rubricam
sextam in <emph>administrationem</emph> et <emph>inspectionem</emph> iterum dividere oportuit,
quoniam natura piarum fundationum, quarum administratio immediata aliis incumbit, id exigebat.
<add>18</add> Cum respectivas, quae certe numerosae sunt, rationes ipsi huic departamento
curare incumbat, rationistas et consultores iisdem vel ex eo adiciendos <note place="foot">
<p>9,18 rationistas] <emph>addidit manus altera</emph> | adiciendos] addiciendos</p>
</note> existimarem, quod si haec quoque ratiocinatio exactoratui Consilii deferantur,
alioquin a proportione subiecta ibidem deberent multiplicari. </p>
<p>
<add>19</add>
<emph>Commissariatus provincialis</emph> circa <emph>provisionem
militiae</emph> , <emph>exactoratus</emph> circa conservandum eius fundum, seu
<emph>contributionem,</emph> versatur, et ideo proximam habent connexionem.
<add>20</add> Provisio militiae in <emph>amictu</emph> , <emph>annona</emph> ,
<emph>habitatione</emph> seu dislocatione, et <emph>promotione</emph> seu transennis, ad
commissariatum provincialem, quoad fundum eiusdem solutionis ad exactoratum refertur.
<add>21</add> Huius iterum agenda ad tria summa capita referuntur, nimirum ad aequam
<emph>repartitionem</emph> , <emph>promptam incassationem,</emph> et <emph>frugalem
dispensationem</emph> contributionis. <add>22</add> Habet tamen singulum hoc
departamentum particularia quaedam obiecta quae propter connexionem materiae eo referuntur, et
quae consignatio sub B. individualiter exhibet.</p>
<milestone unit="page" n="2482"/>
<p>
<add>23</add> Publico-politica in <emph>publica</emph> , <emph>politica</emph> et
<emph>litteraria</emph> dividi possunt. <add>24</add> Ad <emph>publica</emph> generatim
ea, quae <add>ad</add>
<emph>nexum cum</emph> Augusta Aula vel <note place="foot">
<p>9,24 Augusta… vel] <emph>in margine manu altera</emph> | quae ad] ad<emph> addidi</emph>
</p>
</note>
<emph>exteris provinciis pertinent</emph> , <emph>politica</emph> et <emph>sanitatis</emph>
referuntur. <add>25</add>
<emph>Politica</emph> potissimum <emph>regulandam comitatuum et
civitatum administrationem</emph> , et <emph>promptam iustitiae, praesertim vindicativae,
administrationem</emph> comprehendunt. <add>26</add>
<emph>Litteraria</emph> ad
<emph>universitatem</emph> , <emph>scholas Latinas</emph> et <emph>nationales</emph>
referuntur. <add>27</add> Singulum iterum hoc obiectum in <emph>politica,
oeconomica</emph> et <emph>litteraria</emph> dividitur. <add>28</add> Habet tamen singula
haec classis particularia quaedam obiecta, quae consignatio sub C. individualiter exhibet. </p>
<p>
<add>29</add> Producta et artefacta domestica augere et perficere ad <emph>oeconomiam
publicam</emph> , horum distractionem promovere ad obiectum <emph>commercii</emph> pertinet.
<add>30</add>
<emph>Politia</emph> et ad politicam et ad oeconomicam rubricam referri
potest. <add>31</add> Cum tamen illa potissimum ad civitates referatur, hae vero de
systemate Hungariae intimum cum Camerali nexum habeant, tam haec quam stricte civitatensia ad
classem oeconomicorum relata sunt. <add>32</add> Individualia rubricae huius consignatio
sub C. exhibebit.<note place="foot">
<p>9,32 Individualia… exhibebit]<emph> addidit manus altera</emph>
</p>
</note>
</p>
<div>
<head>A.</head>
<div>
<head>I. Classis religionario-ecclesiasticorum.</head>
<div>
<head>
<add>I.1</add> Religionaria.</head>
<p>(4tae) 1-o De novatoribus in rebus fidei coercendis.</p>
<p>(4tae) 2-o De procuranda festorum et ieiuniorum observatione.</p>
<p>(4tae) 3-o De apostatis et catholicorum seductoribus.</p>
<p>(3tiae) <note place="foot">
<p>A.I.1,4 (3tiae)] <emph>ex </emph>4tae<emph> correxit manus altera</emph>
</p>
</note> 4-o De exercitio religionis publico vel privato acatholicis aut non unitis
concendendae. </p>
<p>(3tiae) 5-o De erectione aut reparatione oratoriorum, ecclesiarum, turrium, usu campanae
acatholicis aut non unitis concedendo.</p>
<p>(4tae) 6-o De controversis inter catholicos, acatholicos, aut non unitos caemeteriis.</p>
<p>(4tae) 7-o De sepulturae modo non unitorum.</p>
<p>(4tae) 8-o De prolium Iudaicarum violenta abreptione.</p>
<milestone unit="page" n="2484"/>
<p>(4tae) 9-o De baptismo per obstetrices collato aut conferendo.</p>
<p>(4tae) 10-o De dispensatione in rebus matrimonialibus et a votis solennibus.</p>
<p>(4tae) 11-o De controversiis quoad spiritualem in personas militares iurisdictionem.</p>
<p>(4tae) 12-o Circa emeritos militares qualiter copulandos.</p>
<p>(4tae) 13-o De abusibus, qui in re indulgentiarum, piarum peregrinationum,
confraternitatum, benedictionum, et concionum irrepserunt, corrigendis.</p>
<p>
<emph>(1mae)</emph>
<emph>14-o</emph>
<emph>Negotium revisoratus librorum.</emph>
</p>
</div>
<div>
<head>
<add>I.2</add> Ecclesiastica, et in specie negotia cum Sede Apostolica vertentia,
veluti</head>
<p>(2dae) 15-o Negotium reservationum aut aliarum ex concordatis deductarum praetensionum.</p>
<p>(4tae) 16-o Recursus pro benigne impertiendo placeto regio.</p>
<p>(4tae) 17-o De honoribus aut titulis per Sedem Romanam collatis, veluti Protonotarii
Apostolici <abbr>etc.</abbr>
</p>
<p>(4tae) 18-o De praeconisandis novis episcopatibus.</p>
</div>
</div>
<div>
<head>II. Negotia disciplinam ecclesiasticam in genere respicientia.</head>
<p>(4tae) 19-o De instituenda ordinata publicatione et procuranda exacta observatione
benignarum resolutionum in rebus publico-ecclesiasticis.</p>
<p>(4tae) 20-o De determinando a proportione populi missarum numero.</p>
<p>(2dae) 21-o Causae irregularitatis et suspensionis a ministerio.</p>
<p>(4tae) 22-o De censuris ecclesiasticis et excommunicatione.</p>
<p>(2dae) 23-o Quaestiones circa testamentorum confectionem et subsistentia eatenus
peculiaria pro clero normalia.</p>
<p>(2dae) 24-o Materia successionis clericorum et acquisitionum ecclesiasticorum.</p>
<p>(2dae) 25-o Revisio directoriorum.</p>
<p>(4tae) 26-o Negotia Congressus nationis Illyricae.</p>
<milestone unit="page" n="2486"/>
</div>
<div>
<head>
<num value="3">III</num>. Negotia episcopos aut capitula in particulari concernentia.</head>
<p>(2dae) 27-o Erectionis, divisionis, dotationis, aut e converso cum alio unionis archi- et
episcopatum.</p>
<p>(2dae) 28-o Materiae exemptionis a potestate et iurisdictione ordinarii episcopi.</p>
<p>(2dae) 29-o Obiectum revindicationis parochiarum et districtuum exteris episcopis
subiectarum.</p>
<p>(2dae) 30-o Negotium internae regulationis et in statu bono conservationis seminariorum
iunioris cleri.</p>
<p>(2dae) 31-o De recursibus quoad abusus potestatis ecclesiae contra episcopos et
consistoria formandis.</p>
<p>(2dae) 32-o Res diiudicationis statutorum cathedralium episcoporum.</p>
<p>(4tae) 33-o Obiecta beneficia simplicia tangentia.</p>
<p>(3tiae) 34-o De fundo instructo in beneficiis collationi regiae subiectis.</p>
<p>(4tae) 35-o De proventibus si quos extranei praelati e diaecesibus Hungariae perciperent.</p>
<p>(4tae) 36-o De visitationibus per episcopos non unitos faciendis.</p>
<p>(4tae) 37-o De horum proventibus, ac in specie <emph>dimnicza</emph> et <emph>konak</emph>
dictis.</p>
<p>
<hi>IV. Negotia Parochias Concernentia.</hi>
</p>
<p>(2dae) 38-o Obiecta quaestionis iuris patronatus et dotationis ecclesiarum.</p>
<p>(1mae) 39-o Negotium novarum inducendarum, regulandarum, et dotandarum parochiarum.</p>
<p>(1mae) 40-o De regulatione stolarum.</p>
<p>(3tiae) 41-o Obiectum examinum religiosorum pro cura animarum applicandorum.</p>
<p>(3tiae) 42-o De faciendis e cassa parochum assignationibus.</p>
<p>(3tiae) 43-o De numero poparum fungentium et non fungentium observando.</p>
<p>(4tae) 44-o De diversis per parochos non unitos contra episcopos formatis querelis aut
vicissim.</p>
<milestone unit="page" n="2488"/>
</div>
<div>
<head>V. Negotia Regulationem ordinum Religiosorum adtinentia.</head>
<p>(2dae) 45-o De sufferendis, quae publico minus necessaria videbuntur, monasteriis.</p>
<p>(1mae) 46-o De eorum, quae stabilientur, regulando activo et passivo statu.</p>
<p>(1mae) 47-o De sufferenda penitus aut adminus restringenda mendicatione.</p>
<p>(1mae) 48-o De regulanda eorum interna disciplina ad normam perfectae communitatis.</p>
<p>(3tiae) 49-o De defigendo personarum in claustris numero.</p>
<p>(2dae) 50-o De discutiendo religiosorum instituto et statutis provincialibus, exindeque
formanda ipsarum provinciarum regulatione quoad limites, capitula, electionem superiorum
<abbr>etc.</abbr>
</p>
<p>(3tiae) 51-o De sufferendo provinciarum religiosarum cum exteris nexu et dependentia.</p>
<p>(4tae) 52-o Obiectum praescriptae ad depositionem professionis aetatis.</p>
<p>(4tae) 53-o Negotium carcerum claustralium.</p>
<p>(4tae) 54-o Particularium investigationum super emergentibus in claustris disordinibus.</p>
<p>(2dae) 55-o De tertiariis aut aliis eiusmodi confraternitatibus sufferendis et aliis
nefors in hac parte subsistentibus abusibus corrigendis.</p>
<p>(4tae) 56-o Obiecta transpositionis pecuniarum Romam, aut ad extraneas religiosorum
aedes.</p>
</div>
<div>
<head>VI. De piis fundis, et quidem: a) de iis qui administrationi commissionis subsunt.</head>
<p>(3tiae) 57-o De administratione cassae proprie dictae parochorum.</p>
<p>(1mae) 58-o De administratione bonorum aut capitalium abolitorum ordinum, uti et de
pensionibus eorundem.</p>
<milestone unit="page" n="2490"/>
</div>
<div>
<head>b) De iis qui tantum inspectioni commissionis subiacent.</head>
<p>(3tiae) 59-o De quibusvis piis fundationibus ecclesias, seminaria, convictus, xenodochia,
nosocomia, domos curatas, deficientum, confraternitates, <note place="foot">
<p>A.VI,59 quibusvis] -vis <emph>postea addidit manus altera</emph> | <emph>post</emph>
confraternitates <emph>deletum</emph> correctorias</p>
</note> concernentibus. </p>
<p>(4tae) 60-o De harum, si in bonis subsistant, procuranda recta administratione; si vero
capitalia sunt, citra scitum consilii non edictione, secura elocatione, et frugali
dispositione.</p>
<p>(3tiae) 61-o De rationibus universas pias fundationes concernentibus in tempore exigendis,
revidendis, et rectificandis.</p>
<p>(4tae) 62-o De infantibus ad xenodochium Szechenianum suscipiendis.</p>
<p>(3tiae) 63-o De subsidio ecclesiastico ad cassam parochorum et fortificatorium.</p>
<p>(4tae) 64-o De inalienabili fundo nationis Illyricae.</p>
<p>(4tae) 65-o De fundo scholarum unitarum.</p>
</div>
</div>
<div>
<head>B.</head>
<p>
<hi>Commissariatico-exactoralia.</hi>
</p>
<div>
<head>
<add>1</add> Commissariatica</head>
<p>(2dae) 1-o De provisione foeni, avenae, et annonae.</p>
<p>(3tiae) 2-o De tabellis tri- et semestralibus, et computibus.</p>
<p>(2dae) 3-o De promotione militiae seu transenis, et praestandis eidem praeiuncturis.</p>
<p>(2dae) 4-o De promotione bellicae supellectilis.</p>
<p>(4tae) 5-o Negotia amictuum militarium.</p>
<p>(4tae) 6-o De domibus pulverariis, et annonariis.</p>
<p>(4tae) 7-o De pulvere pirio et coctura salis nitri.</p>
<p>(4tae) 8-o De dislocatione cum in plano, tum artiori.</p>
<p>(3tiae) 9-o De cassarnis, domibus quarterialibus, et magazinis.</p>
<p>(2dae) 10-o De statutione tironum.</p>
<p>(4tae) 11-o De conductione et locis collectaculorum militarium.</p>
<milestone unit="page" n="2492"/>
<p>(4tae) 12-o De excessibus militaribus complanandis.</p>
<p>
<add>!</add> 13-o De instantiis eorum qui a legionibus dimitti <note place="foot">
<p>B.1,13 <emph>classis numerus deest </emph>| dimitti] <emph>corr. ex</emph> admitti</p>
</note> petunt. </p>
<p>(3tiae) 14-o De ablicentiatis.</p>
<p>(3tiae) 15-o De dimissis ad thermas.</p>
<p>(4tae) 16-o De desertoribus intercipiendis et taglia interceptorum.</p>
<p>(4tae) 17-o De fautoribus desertorum puniendis.</p>
<p>(4tae) 18-o De iis qui fine vitandae militiae se mutilarunt.</p>
<p>(4tae) 19-o De reciprocis provincialium et militarium debitis.</p>
<p>(4tae) 20-o De restantiis et convictionibus emeritorum militarium aerario regio
compensandis.</p>
<p>(4tae) 21-o De cautionibus militarium ducere volentium.</p>
<p>(4tae) 22-o De invalidis patentali trium denariorum stipendio gaudentibus.</p>
<p>(4tae) 23-o De militarium viduis et prolibus pensione providendis.</p>
<p>(4tae) 24-o De caducitate, testamentis, et legatis militarium personarum.</p>
<p>(4tae) 25-o De uniformi tessera per emeritos officiales gerenda, eorumque charactere.</p>
<p>(4tae) 26-o De militibus ad labores publicos, utpote viarum reparationes <abbr>etc.</abbr>
adhibendis.</p>
</div>
<div>
<head>
<add>2</add> Exactoralia.</head>
<div>
<head>De aequa contributionis repartitione.</head>
<p>(3tiae) 27-o De systemate conscriptionis, dicationis, et repartitionis quanti.</p>
<p>(4tae) 28-o De querelis contra improportionatam contributionem positis.</p>
<p>(4tae) 29-o De ignobilibus etiam in locis praedialibus ad ecclesias pertinentibus
contributioni subiiciendis.</p>
<p>(4tae) 30-o De armalistarum conscriptione et taxatione.</p>
<p>(3tiae) 31-o De rectificatione portarum.</p>
<milestone unit="page" n="2494"/>
<p>(3tiae) 32-o De contributione et taxa tolerantiali Iudaeorum.</p>
</div>
<div>
<head>b) De prompta eius incassatione.</head>
<p>(4tae) 33-o De iudicum pagensium numero, constitutione, electione, et instructione.</p>
<p>(3tiae) 34-o De perceptorum instructione et manipulatione.</p>
<p>(3tiae) 35-o De rationibus, replicis, restantiis, et convictionibus perceptorum
comitatuum et civitatum.</p>
<p>(4tae) 36-o De executionibus domesticis et militaribus, praecavendisque ea in re
excessibus.</p>
<p>(4tae) 37-o De collectis impediendis.</p>
<p>(3tiae) 38-o De bimestralibus cassae, restantium vero locorum semestralibus tabellis.</p>
<p>(4tae) 39-o De cassis contributionalibus visitandis, secretis vero non servandis.</p>
<p>(4tae) 40-o De mulctis pecuniariis indebite desumptis vel male applicatis.</p>
<p>(4tae) 41-o De debitis communitatum.</p>
<p>(3tiae) 42-o De reddendis earum rationibus.</p>
</div>
<div>
<head>c) De frugali eius dispensatione.</head>
<p>(3tiae) 43-o De salariis et diurnis magistratualium et servitorum.</p>
<p>(3tiae) 44-o De comessationibus et dispendiis e cassa contributionali non faciendis.</p>
<p>(4tae) 45-o De servitoribus et operis publicis ad privatos usus non applicandis.</p>
<p>(4tae) 46-o De praeiuncturis magistratualium.</p>
<p>(3tiae) 47-o De domibus comitatuum aliisque accessoriis aedificiis erigendis.</p>
<p>(3tiae) 48-o De habitationibus magistratualium in comitatibus, ubi possessionata
nobilitas non habetur, erigendis.</p>
<p>(3tiae) 49-o De relaxanda locis damnificatis contributione.</p>
<p>(3tiae) 50-o De charitativo subsidio ab exteris provinciis Hungariae locis submisso.</p>
<milestone unit="page" n="2496"/>
<p>(4tae) 51-o De reluendis a contributione publica elibertatis per civitates fundis.</p>
</div>
</div>
<div>
<head>
<add>3</add> Accessoria.</head>
<p>(5tae) 52-o De impopulatione, seu tabellae conscriptionis animarum.</p>
<p>(5tae) 53-o Tabellae conscriptionis frugum procreatarum.</p>
<p>(5tae) 54-o Tabellae de seminatura vernali et autumnali.</p>
<p>(5tae) 55-o Tabellae pretii rerum victualium.</p>
</div>
</div>
<div>
<head>C.</head>
<p>
<emph>Publico-Politica.</emph>
</p>
<div>
<head>
<add>1</add> I. Publica, quae augustam Aulam, totum Regni statum, aut nexum cum
exteris provinciis concernunt.</head>
<p>(4tae) 1-o Circa itinera Suarum Maiestatum vel ablegatorum exterarum provinciarum.</p>
<p>(6tae) 2-o De diversis honorum, characterum, et dignitatum gradibus variis collatis.</p>
<p>(3tiae) 3-o De praeparatoriis pro concursu diaetali dispositionibus faciendis.</p>
<p>(4tae) 4-o De exigenda indigenatus taxa.</p>
<p>(3tiae) 5-o De limitaneis differentiis tam inter regnum et regnum, quam inter comitatibus.</p>
<p>(2dae) 6-o De viis facti speciem tumultus involventibus.</p>
<p>(4tae) 7-o De auferendis a rusticis armis.</p>
<p>(4tae) 8-o De impedienda e Regno emigratione, de emissariis, falsis conductoribus, et
eorum fautoribus.</p>
<p>(4tae) 9-o De correspondentia ad exteras provincias, praesertim Romam.</p>
<p>(4tae) 10-o De haereditatibus in exteris provinciis adeundis.</p>
<p>(4tae) 11-o De re monetaria, seu de earum devalvatione, eductione, et adulteratione.</p>
<p>(4tae) 12-o Negotia turmae praetorianae.</p>
<milestone unit="page" n="2498"/>
<p>(4tae) 13-o Negotia domus fiduciariae.</p>
<p>(4tae) 14-o Negotia domus correctoriae.<note place="foot">
<p>C.1.I,14 <emph>post titulum 14. deleti duo tituli, videlicet</emph> (4tae) 15-o Negotia
orphanotrophii Szempcziensis,(1ae) 16-o Negotium pupillare; <emph>qui titulus erat manu
altera adscriptus.</emph>
</p>
</note>
</p>
</div>
<div>
<head>II. Postalia.</head>
<p>(4tae) <note place="foot">
<p>C.1.II,16 (4tae) <emph>corr. ex </emph>(3tiae)</p>
</note> 16-o De inducendis novis aut veteribus alio transferendis stationibus. </p>
<p>(4tae) 17-o De assignandis officio postae necessariis fundis.</p>
<p>(4tae) 18-o De variis magistrorum postae quaerelis.</p>
</div>
<div>
<head>
<num value="3">III</num>. Sanitatis negotia.</head>
<p>(3tiae) 19-o De linea pestilentiali.</p>
<p>(3tiae) 20-o De contumacialibus stationibus.</p>
<p>(4tae) 21-o De regulandis medicis, chirurgis, pharmacopoeis, et obstetricibus.</p>
<p>(3tiae) 22-o De regulandis cryptis, coemeteriis, et funebralibus caeremoniis.</p>
<p> (4tae) 23-o De arsenico cum cautela distrahendo.</p>
<p>
<add>!</add> 24-o De praecavenda pecorum lue</p>
<p>
<add>!</add> 25-o De inducenda et regulanda schola veterinaria.<note place="foot">
<p>C.1.<num value="3">III</num>
<emph>tituli 24. et 25, numero classis carentes, postea, attamen manu scribae
adscripti videntur</emph>
</p>
</note>
</p>
</div>
</div>
<div>
<head>
<add>2</add> Politica.</head>
<div>
<head>I. Regulatio administrationis comitatensis.</head>
<p>(4tae) 1-o De restaurationibus comitatuum intra legalem terminum celebrandis, de
qualitatibus et electione candidatorum.</p>
<p>(4tae) 2-o De incompatibilitate privatorum officiorum cum comitatensibus.</p>
<p>(4tae) 3-o De Supremorum Comitum in comitatibus residentia.</p>
<milestone unit="page" n="2500"/>
<p>(3tiae) 4-o De delationibus contra magistratus publicos factis seu in concreto, seu in
particulari.</p>
<p>(4tae) 5-o De archivis comitatuum regestrandis.</p>
<p>(1mae) 6-o De negotio urbariali.</p>
<p>(1mae) 7-o De investigatione nobilitatis.</p>
<p>
<add>!</add> De aedificiis publicis.</p>
<p>
<add>!</add> De pupillis.<note place="foot">
<p>C.2.I. De aedificiis… pupillis] <emph>hi duo tituli numero classis carentes postea
adscripti erant manu altera</emph>
</p>
</note>
</p>
</div>
<div>
<head>II. Civitatensia.</head>
<p>(2dae) 8-o Negotia elibertationem alicuius civitatis comitantia.</p>
<p>(2dae) 9-o Negotia internam civitatis regulationem erga positas eatenus querelas
tangentia.</p>
<p>(4tae) 10-o De querelis contra exactam excessivam concivilitatis magisterii aut sodalitii
taxam positis.</p>
<p>(3tiae) 11-o De instantiis eorum qui ad concivilitatem aut contubernium suscipi flagitant.</p>
<p>(5tae) 12-o De tabella neo-receptorum civium.</p>
<p>(3tiae) 13-o De privilegiis et proiectis articulorum cehalium.</p>
<p>(4tae) 14-o De relaxatione annorum peregrinationis et paradigmatis.</p>
<p>(3tiae) 15-o De cohibendis opificum excessibus.</p>
<p>(4tae) 16-o De militibus et sodalibus uxoratis ad opificia assumendis.</p>
<p>(1mae) 17-o Negotia 16 oppidorum Scepusiensium.</p>
<p>(4tae) 18-o De norma pro civitatibus montanis benigne praescripta observanda.</p>
<p>(4tae) 19-o De statutibus civitatum.</p>
<p>
<add>!</add> De pupillis.<note place="foot">
<p>C.2.II De pupillis <emph>postea adscriptum manu altera</emph>
</p>
</note>
</p>
</div>
<div>
<head>
<num value="3">III</num>. De prompta iustitiae, praesertim vindicativae, observatione.</head>
<p>(5tae) 20-o De tabella causarum civilium.</p>
<milestone unit="page" n="2502"/>
<p>(4tae) 21-o De observatione limitationis taxarum iudiciarium.</p>
<p>(4tae) 22-o De quaestionibus iuris gladii in genere.</p>
<p>
<add>!</add> De regulandis carceribus. <note place="foot">
<p>C.2.<num value="3">III</num> De… carceribus <emph>titulus numeris carens postea adscriptum manu altera</emph>
</p>
</note>
</p>
<p>(4tae) 23-o De torturae casibus.</p>
<p>(4tae) 24-o De casibus asyli.</p>
<p>(5tae) 25-o De tabella causarum criminalium.</p>
<p>(4tae) 26-o De carnificum et horum filiorum cohonestatione.</p>
<p>(4tae) 27-o De fraudulentis damnificationibus et imposturis.</p>
<p>(6tae) 28-o De profugis publicandis.</p>
</div>
<div>
<head>IV. Accessoria</head>
<p>(4tae) 29-o De conscriptis in Germanicis Provinciis perquirendis.</p>
<p>(4tae) 30-o De negotiis imponendi vel reservandi sequestri politici.</p>
<p>(4tae) 31-o De venatione ad sensum legis reducenda.<note place="foot">
<p>C.2.IV,31 <emph>post</emph> reducenda<emph> deleta tria titula, videlicet </emph>32-o
Negotium domus correctoriae, 33-o Negotia orphanotrophii Szempcienzis, 34-o De regulatione
Zingarorum</p>
</note>
</p>
</div>
</div>
<div>
<head>
<add>3</add> Litteraria.</head>
<div>
<head/>
<div>
<head>I. Relate ad universitatem.</head>
<p>(3tiae) 1-o Politica: quaestiones iurisdictionis inter senatum et magistratum academicum.</p>
<p>(3tiae) 2-o Quaestiones circa coordinationem ipsius magistratus academici inter se.</p>
<p>(4tae) 3-o Quaestiones circa graduum collationem enatae.</p>
<p>(4tae) 4-o Quaestiones de nexu universitatis cum academiis et reliquis lycaeis.</p>
<p>(4tae) 5-o Recursus pro vacantibus officiis.</p>
<p>(3tiae) 6-o Casus amotionis ab officio demeritis ita exposcentibus.</p>
<p>(4tae) 7-o Exmissio ad eruditas investigationes.</p>
<p>(4tae) 8-o De excessibus studiorum<note place="foot">
<p>C.3.I,8 studiorum] <emph>fortasse </emph>studiosorum</p>
</note> puniendis.</p>
<milestone unit="page" n="2504"/>
<p>(3tiae) 9-o Recursus pro fundatione Theresiani Budensis.</p>
<p>(3tiae) 10-o De archivo et causis fundi litterarii.</p>
<p>(4tae) 11-o Negotia repetentum.</p>
<p>(4tae) 12-o Negotia ecclesiae universitatis.</p>
<p>(3tiae) 13-o Litteraria: De observanda benigne praescripta norma litteraria.</p>
<p>(3tiae) 14-o De novarum cathedrarum inductione et iam exstantium regulatione.</p>
<p>(3tiae) 15-o De libellorum ad usum scholarum conscriptorum revisione.</p>
<p>(3tiae) 16-o De semestralibus relationibus senatus et Theresiani Budensis.</p>
<p>(3tiae) 17-o De universitate studiorum per religiosos observanda et eorum privatis
lectoribus ab universitate approbandis.</p>
<p>(3tiae) 18-o Oeconomica: De salariis et pensionibus.</p>
<p>(3tiae) 19-o De remunerationibus ex instituenda cassa pensionum, et remunerationum.</p>
<p>(4tae) 20-o De extraordinariis quibusvis sumptibus.</p>
<p>(4tae) 21-o De supellectili literaria, seu libris, rebus naturalibus, et instrumentis
comparandis.</p>
<p>(4tae) 22-o De aedificiorum erectione aut reparatione.</p>
<p>(3tiae) 23-o De successione ab intestato decedentium exsociatorum.</p>
<p>(4tae) 24-o De procuranda librorum distractione et procurando typhographiae incremento.</p>
<p>(3tiae) 25-o De rationibus respectivis rectificandis.</p>
</div>
</div>
<div>
<head>II. Quoad Latinas scholas.</head>
<p>(2dae) 26-o Praeter eadem obiecta in linea politica: de convictuum saecularium
regulatione. </p>
<p>(2dae) 27-o De novorum lycaeorum inductione aut veterum sublatione.</p>
<p>(4tae) 28-o De magistris expleto probationis anno decreto regio muniendis.</p>
<p>(4tae) 29-o In linea litteraria: de singula classe separato magistro providenda.</p>
<milestone unit="page" n="2506"/>
<p>(4tae) 30-o De observanda per magistros grammaticales per omnes tres classes gradatione.</p>
<p>(4tae) 31-o In linea oeconomica: de reversalibus seu de securisandis, quae ordinibus
resignata sunt, bonis et supellectili mobili.</p>
</div>
<div>
<head>
<num value="3">III</num>. Quoad scholas nationales.</head>
<p>(4tae) 32-o De inspectoris, directoris, et magistrorum capitalis scholae denominatione aut
amotione.</p>
<p>(1mae) 33-o Politica: de inducendis in omnia earum capacia loca scholis nationalibus et de
contractibus cum civitatibus et communitatibus ineundis.</p>
<p>(2dae) 34-o Litteraria: de procuranda stabilitae methodi observatione.</p>
<p>(3tiae) 35-o Oeconomica: de stabilienda magistrorum dote.</p>
<p>(4tae) 36-o De aedificiorum scholarium erectione, reparatione, et instructione.</p>
<p>(2dae) 37-o De regulatione scholarum Iudaicarum.</p>
</div>
</div>
</div>
<div>
<head>D.</head>
<p>
<emph>Oeconomico-commercialia.</emph>
</p>
<div>
<head>I. Obiecta oeconomicae publicae.</head>
<p>(2dae) 1-o De promovenda agricultura et eius societatibus.</p>
<p>(4tae) 2-o De sylvarum conservatione et regulanda cinerum clavellatorum exustione.</p>
<p>(4tae) 3-o De propaganda trifolii inseminatione.</p>
<p>(4tae) 4-o De melioranda tabacae cultura.</p>
<p>(5tae) 5-o De implantatione salicum.</p>
<p>(5tae) 6-o De propagatione mororum et culturae serici.</p>
<p>(5tae) 7-o De promovenda re pecuaria et in specie de propagatione equorum altioris
structurae.</p>
<p>(4tae) 8-o De propagatione ovium et lanae cultura.</p>
<p>(4tae) 9-o De mineris in bonis privatorum repertis.</p>
<p>(4tae) 10-o De ferri pretio et ferripolarum circa materiale hoc instantiis.</p>
<milestone unit="page" n="2508"/>
<p>(4tae) 11-o De aurilotura.</p>
<p>(4tae) 12-o De salis defectu antevertendo, erigendis depositoriis, et antevertenda per
visitationes praevaricatione.</p>
<p>(4tae) 13-o De carbonibus bituminosis et terra fossili perquirenda.</p>
<p>(3tiae) 14-o De utilibus mechanicis, ac in specie nativis murariis et fabris lignariis
inducendis.</p>
<p>(4tae) 15-o De exsiccandis stagnis et paludibus.<note place="foot">
<p>
<emph>Post </emph>D.I,15 deleti duo sequentes tituli: (3tiae) 16-o De praevaricanda lue
pecorum, (2dae) 17-o De inducenda schola veterinaria</p>
</note>
</p>
</div>
<div>
<head>II. Obiecta commercialia.</head>
<p>(1mae) 18-o Omnia navigationem seu maritimam seu fluvialem concernentia obiecta adeoque in
particulari repurgatio fluviorum.</p>
<p>(2dae) 19-o Erectio canalium commercialium.</p>
<p>(4tae) 20-o Tabellae abeuntium et advenientium e Littorali Hungarico navium.</p>
<p>(4tae) 21-o Tabellae in- et eductarum mercium. <note place="foot">
<p>D.II,20 <emph>et</emph> D.II,21 (4tae) <emph>corr. ex</emph> (5tae)</p>
</note>
</p>
<p>(4tae) 22-o Negotium matriculae nautarum.</p>
<p>(2dae) 23-o Viarum, et in specie Carolinae, conservatio.</p>
<p>(3tiae) 24-o Negotium promovendae per viam Carolinam vecturationis.</p>
<p>(4tae) 25-o Negotium eius impopulationis.</p>
<p>(4tae) 26-o Negotium pontis aut nauli Carlostadiensis.</p>
<p>(2dae) 27-o Recursus quaestorum fabricam aut novum aliquem commercii ramum erga certorum
favorum concessionem inducere volentium.</p>
<p>(2dae) 28-o De statu fabricarum <note place="foot">
<p>D.II,28 fabricarum] fabricurarum</p>
</note> et manufacturarum et iis promovendis. </p>
<p>(4tae) 29-o De promovendo pecorum quaestu.</p>
<p>(4tae) 30-o De promovendo vini quaestu et praecavenda, praesertim praestantiorum,
adulteratione.</p>
<milestone unit="page" n="2510"/>
<p>(4tae) 31-o De vini ex Austria vel vicissim inductione.</p>
<p>(4tae) 32-o De distractione aluminis et promovendis eius fabricis.</p>
<p>(4tae) 33-o De pretio et inductione aromatum.</p>
<p>(4tae) 34-o De lignis aedilibus ex Austria inducendis.</p>
<p>(2dae) 35-o Negotium vectigalis tricesimalis confectionis aut particularium quarundam
rubricarum alterationis.</p>
<p>(4tae) 36-o Instantiae eorum qui praevaricationis tricesimarum arguuntur.</p>
<p>(3tiae) 37-o De quaestu subditorum Ottomanicorum et Graecorum homagiatorum regulando et
eorum contrabandis.</p>
<p>(4tae) 38-o Negotia cassae commercialis Croatiae.</p>
</div>
<div>
<head>
<num value="3">III</num>. Obiecta politiae.</head>
<p>
<add>!</add> De latronibus exstirpandis. <note place="foot">
<p>D.<num value="3">III</num> De… exstirpandis <emph>postea adscriptum manu altera</emph>
</p>
</note>
</p>
<p>(5tae) 39-o De nocivis feris, avibus, et insectis exstirpandis.</p>
<p>(3tiae) 40-o De ordine incendiario.</p>
<p>(4tae) 41-o De regulatione famulitii.</p>
<p>(4tae) 42-o De lusibus vetitis et hac in re praevaricatoribus.</p>
<p>(4tae) 43-o De ordine molari.</p>
<p>(2dae) 44-o De vagabundis eliminandis, et vagis opificum sodalibus ad statum alimentationis
ponendis.</p>
<p>(2dae) 45-o De mendicorum regulatione.</p>
<p>(3tiae) 46-o De observatione ponderum et mensurarum.</p>
<p>(3tiae) 47-o De limitatione rerum primae necessitatis utpote carnium, panis <abbr>etc.</abbr>
</p>
<p>(4tae) 48-o De mercede murariorum, et fabrorum lignariorum defigenda.</p>
<p>(2dae) 49-o De munditie et securitate in civitatibus inducenda.</p>
<milestone unit="page" n="2512"/>
</div>
</div>
<div>
<head>
<add>10</add> Reflexiones.</head>
<p>
<add>1</add>
<emph>Primo:</emph> ex his materiis aliae sunt <emph>1mae</emph>
frequentes et operosae, <emph>2ae</emph> aliae <add>rarae</add> sed operosae,
<emph>3ae</emph> frequentes sed faciles, <emph>4ae</emph> et rarae et faciles,
<emph>5ae</emph> tabellares, quae tantum tunc referenti laborem praebent quando generalis
tabella conficitur, si referens (quod pauci faciunt) eam reflexionibus suis velit comitari,
denique <emph>6ae</emph> materiae quae tantum publicatione indigent, et quae nullum referenti
laborem causant; ad quae cum in distributione materiarum reflectere oporteat, singulae
materiae numerus, ad quam classem pertinet, additus est. <note place="foot">
<p>10,1 pro <add>rarae</add>
<emph>correxit aliquid manus altera, sed legi non
potest</emph> | 5ae] 5o | 6ae] 6o | et quae] et <emph>corr. ex </emph>ad | ad quae cum] ad
<emph>postea adscriptum</emph>
</p>
</note>
</p>
<p>
<add>2</add>
<emph>Secundo:</emph> universa agendorum obiecta efferunt numerum
rubricarum <note place="foot">
<p>10,2 rubricarum <emph>addidit manus altera</emph>
</p>
</note> 250; nimirum et frequentia et operosa 23, rara sed operosa 47, frequentia Sed facilia
77, et rara et facilia 92, tabellaria 15, tantum publicabilia 3. <add>3</add> Rubrica
<emph>Ecclesiastica</emph> de frequentibus et operosis continet materias 9, de raris sed
operosis 23, de frequentibus sed facilibus 11. <add>4</add> Rubrica
<emph>Commissariatica</emph> habet de frequentibus et operosis 4, de raris sed operosis 6, de
frequentibus sed facilibus 13, de raris et facilibus 26, de tabellaribus 4. <add>5</add>
Rubrica <emph>Politica</emph> habet de frequentibus et operosis 8, de raris sed operosis 10,
de frequentibus sed facilibus 39, de raris et facilibus 28, de tabellaribus 4, quae tantum
publicatione egent 3. <add>6</add> Rubrica <emph>Oeconomica</emph> habet de frequentibus
et operosis 3, de raris sed operosis 8, de frequentibus sed facilibus 14, de raris et
facilibus 18, de tabellaribus 5. </p>
<p>
<add>7</add>
<emph>Tertio:</emph> saepe una materia est voluminosa et operosa aliquo
tempore, quae postea fit aut rara aut facilis laboris; vel vero vicissim. <add>8</add>
Quare ut recta servetur proportio, distributio materiarum frequentius rectificari debet. </p>
<p>
<add>9</add>
<emph>Quarto:</emph> pleraeque omnes hae materiae et planae et intricatae
sunt, id est possunt aliquando in pleno referri, aliquando debent ad commissionem relegari.
<add>10</add> Utrum expediat, in pleno semper determinandum videtur; si ea, quae tantum
pro informatione invianda sunt, aut secus passum pure praeparatorium efficiunt, ad currens
protocollum invientur, remanebit adhuc sufficiens tempus pro omnibus reliquis obiectis in
duabus per hebdomadam consilii sessionibus pertractandis.<note place="foot">
<p>10,10 pertractandis] pertractantis</p>
</note>
</p>
<milestone unit="page" n="2514"/>
<p>
<add>11</add>
<emph>Quinto:</emph> id si inducatur, cum omnes materiae ad quattuor
generales classes referantur, commissiones nonnisi totidem stabiliendas esse apparet. </p>
<p>
<add>12</add>
<emph>Sexto:</emph> in singula harum quattuor classium sunt materiae quae
mixtae evadere possunt, nimirum si cum <emph>aerario camerali, cassa domestica</emph>
civitatum, et cum <emph>re vectigalis, aut aliis obiectis nexum habeant</emph> , et vastius
habeant <note place="foot">
<p>10,12 habeant <emph>bis ex </emph>habeat<emph> correxit manus altera</emph>
</p>
</note> substratum quam ut per in- et reinsinuata celerius possit expediri. <add>13</add>
Quare ultra superiores quinta adhuc, seu politico-camerali commissione opus esse apparet. </p>
<p>
<add>14</add>
<emph>Septimo:</emph> cum praesidium commissionis
<emph>ecclesiasticae</emph> eminentissimus primas, <emph>oeconomicae</emph> comes Georgius
Csaky iam obtineat, <emph>commissariaticae</emph> praesidium Directori Provincialis
Commissariatus natura sua competere videtur, si commissioni <emph>politicae</emph> praesidium
Comiti Tavernico, <emph>politico- vero cameralis</emph> Comiti Thesaurario <note place="foot">
<p>10,14 <emph>post </emph>Tavernico <emph>deleta sequentia: </emph>qua gremiali excelsi
Consilii consiliario | qua… consiliario] <emph>in margine adscriptum manu altera</emph>
</p>
</note> qua gremiali excelsi Consilii consiliario attribuatur, omnibus commissionibus provisum
erit. </p>
<p>
<add>15</add>
<emph>Octavo:</emph> singula haec commissio unum secretarium et
concipistam exigere et protocolla per secretarios conficienda; e converso conceptus tam
commissionales quam e pleno, demptis momentosioribus, per concipistas apponendi videntur. </p>
<p>
<add>16</add>
<emph>Nono:</emph> protocolla exhibitorum domestica, prouti in
supplemento benignae instructionis praescripta sunt, per commissionum praesides accurate
servari <note place="foot">
<p>10,16 servari <emph>corr. ex </emph>servanda</p>
</note> et praesidi Consilii cum fine singuli mensis accurate exhiberi deberent.
<add>17</add> Secus precarius praesidum <note place="foot">
<p>10,17 praesidum] praesidium</p>
</note> commissionis status et negotiorum commissionalium inantiquatio nunquam antevertetur. </p>
<p>
<add>18</add>
<emph>Decimo:</emph> urbarialia in moderna adhuc providentia et negotia
investigationis nobilium adhuc adeo vasta sunt ut unius referentis vires excedant.
<add>19</add> Quare haec porro quoque inter omnes repartienda censentur. </p>
<p>
<add>20</add>
<emph>Undecimo:</emph> restat tantum finalis quaestio: an 18 referentes
consiliarios, Primate videlicet, Iudice Curiae, Tavernico, et Thesaurario exceptis, secundum
generales quattuor materiarum classes ita stabiliter distribui expediat ut pro<note place="foot">
<p>10,20 ut pro] ut <emph>corr. ex </emph>et</p>
</note> ecclesiasticis quinque, totidem pro politicis, veluti vastioribus, pro oeconomicis
quattuor, et commissariaticis totidem ita deligantur ut hi deinde stabilem etiam semper
respectivam commissionem
<milestone unit="page" n="2516"/>
constituant, vel vero opportunius videatur materias omnes inter consiliarios, uti hactenus,
promiscue, servata tamen proportione, ita distribuere ut prouti assignata alicui materia ad
commissionem relegata fuerit, ita eandem in concernente commissione referre debeat?
<add>21</add> Contra primam opinionem obstare videtur quod hac ratione consiliarii in
unica tantum administrationis parte formarentur. <add>22</add> Contra secundam pugnat
quod consiliarii in uno semper obiecto versati longe solidius negotia tractarent, promptius
expedirent, et se mutuo facilius supplerent. <add>23</add> Quare cum motivum contra
primam opinionem allatum ea ratione satis enervetur, si tantum voluminosiora negotia ad
commissiones relegentur, reliqua in pleno pertractentur, ipsae commissionum elucubrationes in
pleno meritorie referantur, ego priori sententiae adstipulandum puto.</p>
<p>
<add>24</add>
<emph>Duodecimo:</emph> iam vero qui ad quas commissiones destinandi,
quomodo negotia inter eos subdividenda, altiori determinationi substerno. <add>25</add>
Superest ut adhuc subiciatur</p>
</div>
<div>
<head>
<add>11</add> Planum regulandae politico-cameralis manipulationis.</head>
<p>
<add>1</add>
<emph>Primo:</emph> ad concertationem Consilii cum Camera pertinent omnia
obiecta <emph>politico-cameralia</emph> ; quae tamen magis specifice ad sequentia tria
principia reducuntur: </p>
<p>— primo, ad negotia politica quae aliquas ex aerario camerali hactenus necdum assignatas
erogationes requirunt, veluti <emph>subsidia commercii, navigationis, erectio pontium et
viarum in bonis cameralibus</emph>
<abbr>etc.</abbr>
</p>
<p>— secundo, quae cum negotio vectigalis aut re tricesimali nexum habent, veluti
<emph>elevatio iam defixae quoad aliquas merces tariffae, excessus tricesimatorum</emph>
<abbr>etc.</abbr>
</p>
<p>— tertio, quae aliquas e cassis civitatum domesticis erogationes involvunt, uti sunt omnia
ferme <emph>politiae</emph> et sanitatis obiecta, <emph>ordo incendiarius, strata, lampades
nocturnae</emph> , stabilienda medicorum et aliorum salaria <abbr>etc</abbr>, <emph>inductio scholarum
nationalium</emph> et reliqua. </p>
<p>
<add>2</add>
<emph>Secundo:</emph> pro tanto maiori inviatione negotia haec ad
sequentia individualia capita reduci possint: </p>
<p>1—mo taxa tolerantialis Iudaeorum</p>
<p>2—do de linea pestilentiali et stationibus contumacialibus</p>
<p>3-o negotia 16 oppidorum Scepusiensium</p>
<p>4-o negotia studiorum, quae aliquas necdum stabilitas erogationes requirunt, uti et
successio ab intestato deficientium exsociatorum</p>
<milestone unit="page" n="2518"/>
<p>5-o negotia abolitorum ordinum</p>
<p>6-o negotia cassae commercialis Croaticae adeoque influentes etiam eo quaestorum
Ottomanicorum, si in praevaricatione deprehendantur, fiscalitates</p>
<p>7-o negotium adrepartitionis et incassationis subsidii ecclesiastici</p>
<p>8-o quotta cassae parochorum tempore vacantium beneficiorum</p>
<p>9-o inductio scholarum nationalium in bona cameralia</p>
<p>10-o e civitatensibus in specifico horsum pertinent omnia voluminosa sane elibertationem
alicuius civitatis concomitantia negotia</p>
<p>11-o negotia internam civitatis regulationem erga positas eatenus querela tangentia quae
cassam etiam domesticam ferme semper involvunt</p>
<p>12-o obiecta politiae quae erogationes aliquas requirunt</p>
<p>13-o obiecta sanitatis in quantum aeque erogationes involvunt</p>
<p>14-o regulatio taxae concivilitatis</p>
<p>15-o de reluendis a contributione publica elibertatis fundis</p>
<p>16-o de suspendendis ab officio et salario renitentibus magistratibus</p>
<p>17-o de inductione scholarum nationalium in civitates</p>
<p>18-o de statutis civitatum</p>
<p>19-o de confectione vectigalis, et elevatione tariffae in quantum in politicum influxum
haberet</p>
<p>20-o de excessibus tricesimatorum.</p>
<p>
<add>3</add>
<emph>Tertio:</emph> omnia haec negotia, si plana habeant substrata, per
insinuata, si vero vastioribus actis implicata, per commissionem mixtam concertentur; immo si
inchoata etiam per insinuata negotia implicari contingat, pro finali concertatione eorsum
relegentur. </p>
<p>
<add>4</add>
<emph>Quarto: </emph> praeexposita 20 obiecta inter utriusque dicasterii
consiliarios dividantur et referentum uti et materiarum consignatio reciproce communicentur. </p>
<p>
<add>5</add>
<emph>Quinto:</emph> negotia, quae a Camera originem ducunt, per huius,
quae vero a Consilio, per istius consiliarios referantur, et respective per utriusque ordinis
actuarios pertractentur. </p>
<p>
<add>6</add>
<emph>Sexto:</emph> si negotium aliquod ad mixtum congressum relegatum
fuerit, id porro etiam per insinuata mutuo significetur. </p>
<p>
<add>7</add>
<emph>Septimo:</emph> referens alterutrius dicasterii, ut primum scriptum
super substrata materia votum confecerit, illud illico una cum actis referenti in eadem
materia alterius dicasterii consiliario cum expressione diei erga
<milestone unit="page" n="2520"/>
reversales submittat. <add>8</add> Hic vero ut primum illud reviderit, aeque cum
expressione diei praesidi transmittat.</p>
<p>
<add>9</add>
<emph>Octavo:</emph> praeses, si res urgeat, statim atque acta revolverit,
sin, dum sufficientes pro una commissione materias habuerit, commissionem celebret, negotia
ordinate pertractari, protocollum vero, antequam subscribat, in sequenti sessione perlegi
curet. </p>
<p>
<add>10</add>
<emph>Nono:</emph> protocolla ad rationem illius, a quo negotium originem
non duxit, dicasterii describantur quidem, hoc suam super illo opinionem alteri dicasterio
more hactenus solito per insinuata, Suae vero Maiestati, si dissenserit, per repraesentationem
significet; protocollum tamen Suae Maiestati non nisi per illud, a quo negotium originem
habuit, dicasterium repraesentetur. <add>11</add> E converso </p>
<p>
<add>12</add>
<emph>Decimo:</emph> si dicasterium illud assenserit, penes huius
significationem, in effectum benignae normalis de 18a Iunii anni labentis emanatae
dispositionis, una de factis per se eatenus dispositionibus aliud edoceat.</p>
<milestone unit="page" n="2522"/>
</div>
</body>
</text>
<text type="prosa-tractatus">
<body>
<head>De organizatione Consilii.</head>
<div>
<head>§-o 1-o. Activitas Consilii sat diserte legibus definita est.</head>
<p>
<add>1</add> Organizatio unius dicasterii tribus ferme obiectis absolvitur, nimirum
<emph>primo</emph> ut limites eius activitatis definiantur, <emph>secundo</emph> ut interna
eius manipulatio coordinetur, <emph>tertio</emph> ut modus, quo <emph>ad extra</emph> agere
debeat, reguletur. <add>2</add> Primum relate ad Consilium Locumtenentiale leges patriae
iam praestiterunt dum illi et custodiam legum et earum effectuationis modum principi quidem
proponendum, subalternis vero iurisdictionibus praescribendum detulerunt. <add>3</add>
Itaque donec illud se his limitibus continet, nulla ulteriori hac in re indiget organizatione.
<add>4</add> Si eos praetergrediatur, salva est comitatibus vel ex ultimae Diaetae
articulo illud non modo officii sui admonendi, sed in subsequa etiam Diaeta conveniendi
facultas. <add>5</add> Itaque relate ad hoc obiectum nulla ulteriori organizatione opus
esse videtur.</p>
</div>
<div>
<head>§-o 2-o. Si tamen in organizationem internam defectus irrepant, de iis a comitatibus
potest admoneri.</head>
<p>
<add>1</add> Quoad<note place="foot">
<p>2,1 Quoad] Quo ad</p>
</note> alterum obiectum, seu internam manipulationem: in quantum haec ad mechanismum
dicasterialem refertur, eius organizatio ad executivam potius quam legislativam potestatem
pertinere videtur. <add>2</add> Huic enim graviora obiecta incumbunt quam ut individuali
illa departamentorum coordinatione, eorum adinvicem nexu, aut forma referadarum se possit
occupare. <add>3</add> Quod si tamen in intrinsecam etiam hanc organizationem defectus
aliquos irrepsisse comitatus observent, veluti si inadaequatas sibi dari inviationes, aut eas,
dum a comitatibus petuntur, nimis diu protrahari, vel vero si intimata post plures a dato
Consilii, e quo emanarunt, hebdomadas, aut plane menses expediri appareat, ius sit comitatibus
de his etiam defectibus Consilium placide admonendi, neque causam habeat Consilium propterea
comitates, tanquam debitam sibi reverentiam exuissent, redarguendi. <add>4</add>
Ceterum</p>
</div>
<div>
<head>§-o 3-o. Consiliariorum numerus pro singulo districtu diserte defigendus.</head>
<p>
<add>1</add> Ad internam etiam Consilii organizationem pertinet numerum interni gremii
definire; subalterni enim status numerum, quem pro ratione circumstantiarum iam augere, iam
minuere interest, determinare iterum ad
<milestone unit="page" n="2524"/>
executivam refertur potestatem. <add>2</add> Ac leges quidem nostrae non tantum numerum
consiliariorum in viginti duobus defixerunt, sed illud etiam provide sane constituerunt, ut hi
ex omnibus regni partibus deligantur. <add>3</add> Verum id quod aliis generaliter tantum
conceptis ordinationibus evenire solet, ut raro in realem effectum perducantur, id quoque huic
legi evenisse experimur. <add>4</add> Interest itaque ut lex haec iam ad specificum
reducatur, et singulo circulo Hungariae, uti et Regnis his, certus consiliariorum numerus ita
determinetur ut enascitura imposterum vacantia nonnisi ex individuis concernentis circuli aut
Regnis nostris suppleri possit. <add>5</add> Et quia plerumque fieri solet ut enata
vacantia antea repleatur quam vel eius fama ad nos aut alios remotiores comitatus Hungariae
pertingat, constituendum censetur ut Consilium aut enatam vacantiam concernenti districtui
statim notificare proportionatumque pro recursibus tempus constituere, aut omnes inter medio
etiam tempore recurrentes praenotare datoque pro iis, qui praeterea recurrere vellent,
competenti tempore candidatos proponere debeat.</p>
</div>
<div>
<head>§-o 4-o. Uti et officiorum subalternorum.</head>
<p>
<add>1</add> Et licet anteriores leges id de consiliariis tantum disponant ut ex
omnibus regni partibus deligi debeant, cum tamen eadem prorsus ratio etiam pro subalternis
officiis pugnet, cumve tanto plura pro consiliarii munere capacia individua singulus
districtus habiturus sit si iuventus sua etiam in subalternis officiis formata fuerit,
censemus totam prioris paragraphi dispositionem etiam ad subalterna officia extendendam
esse.</p>
</div>
<div>
<head>§-o 5-o. Praeses nomine Consilii nil ausit expedire quod in pleno non concluditur.</head>
<p>
<add>1</add> Iam relate ad tertium obiectum: Consilium <emph>ad extra</emph> operatur
dum aut principi repraesentat, aut apud subalternas iurisdictiones disponit. <add>2</add>
Ut certo constare possit quod, quidquid seu sursum seu deorsum expeditur, reipsa sit mens et
opinio maioritatis Consilii, leges ipsam subscriptionis formam satis praescripserunt: nimirum
ut expeditiones Consilii ad hoc, ut efficaces sint, et per praesidem et per directorem
cancellariae et per secretarium subscribi debeant. <add>3</add> Et tamen viguit aliquando
abusus ille ut multa, quae in dicasterio pertractata non fuerunt, nomine Consilii fuerint
expedita; quare ne abusus hic ullo unquam tempore revehi possit, diserta lege cavendum
videtur, ne praesidium sub onere reddendae in Diaetae rationis quidquam nomine Consilii
expedire ausit quod non in pleno eius consessu pertractatum et conclusum sit.</p>
<milestone unit="page" n="2526"/>
</div>
<div>
<head>§-o 6-o. Et quidem libera votorum pluralitate.</head>
<p>
<add>1</add> Denique ideo leges nostrae tam numerosum constituerunt dicasterium, ideo
pluralitatem votorum ad hoc, ut determinatio aliqua in factum Consilii transeat,
requisiverunt, ne quid unius aut paucorum arbitrio agi possit. <add>2</add> Iam vero nisi
in gravioribus praesertim obiectis vota singulorum exquirantur, nisi in his plena libertas
regnet, debent utique omnia ad unius aut paucorum tantum arbitrium recidere. <add>3</add>
Constituendum itaque censemus ut, quoties commembrum aliquod votizationem postulaverit, haec
continuo suscipi debeat, et licet pluralitas unam sententiam adoptet, in gravioribus tamen
negotiis consiliarii illi, qui de illa non convincuntur, vota sua separare non tantum possint,
sed et debeant.</p>
</div>
<milestone unit="page" n="2530"/>
<div>
<head>Brevis notitia quibus artibus libertatem Ungaricam domus Austriaca pessumdedit primumque
haereditariam, mox etiam despoticam imperii formam introduxit.</head>
<div>
<head>§ 1.</head>
<p>
<add>1</add> Primum id nos accipere oportet Ungaros, avidum natura libertatis populum,
etsi creatis regibus, non omnem tamen ex integro potestatem iis concesisse; retinuere sibi
non pauca de suprema potestate rerumque summam non apud principem solum sed una penes
optimates esse voluere. <add>2</add> Sic dispertita regem inter et optimates pacis
bellique potestas ut nec bellum inire nec foedus constituere illi sine his integrum foret;
sic leges ferendi, tributa et vectigalia augendi vel minuendi facultas ita principi est
attributa nihil ut in eo genere praeter optimatum consensum constituere possit.
<add>3</add> Quid, quod optimates ipsi ita parum regiae potestati sunt obnoxii ut nullo
in eos principi arbitrii iure relicto severitati legum, quae et ipsum principem pro modulo
suo ex aequo ligant, sint subiecti. <add>4</add> Accedit palatini (quem ipsum, ut et
conservatores coronae, quod non rex, sed ipsi eligant optimates, magnae libertatis locum
habet) par fere principi authoritas, Austriacis semper invisa; qui adeo supra ceteros est
elatus ut regem inter et regnum de lege mediator sit eiusque sit muneris civiles, si quos
oriri contingat, tumultus componere, cunctis, qui uspiam in Ungaria sint, exercitibus
praeesse, principis orphani tutorem agere, invigilare legibus, ac quemadmodum regnum in suis
libertatibus, sic regem in suis iuribus conservare. <add>5</add> Multa alia sunt quae
ostendant supremam potestatem in principe ex toto non residere, proprietateque coronae penes
regnum semper permanente solum eius usum principi esse. </p>
</div>
<div>
<head>§ 2.</head>
<p>
<add>1</add> Has tantas talesque Ungarorum libertates, ut primum solio irrepsit, domus
Austriaca, sine lege aliis regnis dominari assueta, non potuit aequo animo intueri coepitque
primum posteris suis, mox propriae dominandi libidini consulere. <add>2</add> Quod ut
melius appareat necessarium puto nosse quomodo Ungarico solio Austriaca domus primum se
intrusit, quod brevissime expedio. </p>
<milestone unit="page" n="2532"/>
</div>
<div>
<head>§ 3.</head>
<p>
<add>1</add> A funesta Mohachii clade, quo tanquam ferali ictu afflicta concidit
Ungaria, exigui illi, qui supererant, optimates, ut regno consulerent in campum Rákos pro
more congregati, insignem bello meritis virum Ioannem Zapolium, prius Transylvaniae ducem,
sibi in regem praefecere, quod vel ipsi devincti Austriacae domui authores infitiari non
praesumunt. <add>2</add> Stephanus Bathorius, potens in vulgus vir, caecus rabie ob
praelatum sibi Zapolium, ilico ad viduae reginae, quam Ferdinandi Primi imperatoris sororem
occisus nuper ad Mohachium Ludovicus rex funesto Ungariae matrimonio sibi coniunxerat, partes
transiit regnumque, cum pro se non potuisset, Ferdinando coepit procurare. <add>3</add>
Nec defuit sibi Ferdinandus, etsi gravi in imperio bello implicitus, et qui ante Mohachianam
cladem ob eius belli magnitudinem affini Ludovico opem ferre recusaverat, tunc regno a Turca
misere iam alioquin dilacerato, ut suae ambitioni deserviret, eo non obstante bello novam
belli facem misso valido in Ungariam exercitu inferre non dubitavit, cepitque ante omnia
Posonium et indictis per reginam (quod monstrum!) comitiis regem se fecit proclamari.
<add>4</add> Ita primum Ungarico solio domus Austriaca irrepsit, quo iure, quis non
videt? <add>5</add> Frustra illa ad foedera nescio quae Mathiam inter et Uladislaum, ac
Fridericum imperatorem inita recurrit quibus tributum sit illi, in casum quo ii sine liberis
decesissent, ius in Ungariam, quasi vero Mathias aut quispiam alter mortalium de corona sine
regno potuisset disponere, aut hereditarium iam tum fuisset Ungariae regnum. </p>
<p>
<add>6</add> Sed ut ulterius procedamus: postquam se regem eligi vi fecisset
Ferdinandus, eodem exercitu ulterius progressus, cum Turca Dravanas regni partes popularetur,
ipse egregius Turcicae feritatis aemulator Danubianas regni partes sic praeceps devastavit ut
brevissimo tempore Zapolium, cui exiguum virium superfuerat caeso ad Mohachium <note place="foot">
<p>3,6 Mohachium] Mohachichium</p>
</note> nobilitatis flore regno penitus eiceret. <add>7</add> Quid faciat regno per
nefas pulsus infelix princeps? <add>8</add> Postquam omnium Christianorum regum
nequiquam implorasset auxilia, praemissa Clementi pontifici excusatione Solimanni Turcarum
caesaris opem efflagitavit, nec incassum: quippe imperator ipse cum valido in Ungariam
traiecit exercitu et totum peregrini magis quam hostis instar brevi peragrans regnum ad ipsa
Viennae moenia victor exercitum admovit. <add>9</add> Perfidiam quidem istam atque
infidelitatem domus Austriaca proclamavit ast, cum ei rei causam ipsa praebuerit, nemini
iustius alii quam sibi ipsi potest imputare. <add>10</add> Ac Solimannus quidem commota
specie belli sacri a Ferdinando universa Christianitate Vienna repulsus fuit, redux tamen
miranda in barbaro
<milestone unit="page" n="2534"/>
magnanimitate reductum Budam Zapolium absque omni tributo regem Ungariae restituit.
<add>11</add> Non tulit id Ferdinandus nec ante ad pacem animum adiecit quam ingenti a
vizirio proelio fuisset profligatus. <add>12</add> Zapolius et ipse bello fessus,
cedens, quod oportuit, necessitati, acquievit uti superiores, quas tum etiam tenebat,
Ferdinandus Ungariae partes retineret, cetera sibi cederent dum in humanis esset; post fata
in Ferdinandum pariter devolverentur; quasi esset ipsi ius aliquod regnum electione post
mortem suam privandi. <add>13</add> Sed haec res ut ceciderit, postea videamus. </p>
<p>
<add>14</add> Interea Ferdinandus, vix exiguae Ungariae partis possesor, ostendit
tamen ilico animum quem fovebat, nec quievit donec hereditatem per fas et nefas declarari
procuraret (5:1547.) <note place="foot">
<p>3,14 5:1547] <emph>in margine</emph>
</p>
</note> irrito sane conatu, ut ipse per electionem filii sui facto proprio comprobavit.
<add>15</add> Primus iste quoad hereditatem fuit domus Austriacae conatus; quam autem
subvertendis legibus transferendaeque ab optimatibus in se omnis potestatis Ferdinandus
operam dederit, articuli 4:1554; 3, 4, 5:1559; 34. et 37:1563. satis testantur.
<add>16</add> Sub eo vetus illud domus Austriacae consilium originem habuit
<emph>supprimendi palatinatus</emph> , sub eo inducti contra leges patrias externi milites,
Ungaris nihilominus quam Turcae funesti, sub eo denique statim coeptum contemptui haberi
Ungaricum nomen, ut appareat Ungaricae libertatis excidium una cum domus Austriacae regimine
incepisse et, ex quo domus istius imperium in Ungaria cepit, regem et regnum in diversa
distractos, illum semper subversioni legum exitioque libertatis, hoc conservationi eius
studuisse. <add>17</add> Quae res tantis postea civilibus bellis causam dedit, non
<emph>religionis diversitas</emph> aut, ut Austriaci per contumeliam dictitant,
<emph>levitas Ungarorum</emph> . <add>18</add> Id enim notum omnibus est quanti
ingenuus sit amor libertatis et, si pro libertate tanto sanguine parta, tanto tempore
conservata contra saevos periuri tyranni conatus pugnare levitas est, leves se esse Ungari
ultro confitentur. <add>19</add> Quin potius confiteantur Austriaci se solos cum evocati
Turcae, tum tantorum belli malorum causas esse, qui, ut destructa Ungarorum libertate ad
libidinem possent dominari, toties eam gentem (quod facile praevidere poterant) in arma aut
imprudenter aut malitiose impellere contra ius iurandum contra humana divinaeque iura non
dubitarunt. </p>
</div>
<div>
<head>§ 4.</head>
<p>
<add>1</add> Sed ut regrediamur; mortuo Zapolio existimavit Ferdinandus se vigore
illius nescio cuius foederis in alia quoque regni parte successurum, ast Ungari
<milestone unit="page" n="2536"/>
utentes iure, quod ipsis Zapolii conventio auferre haud valebat, filium eius Sigismundum in
cunis adhuc vagientem in regem elegere. <add>2</add> Cuncta ilico Ferdinandus commovit
perduellionemque rursus inclamitans diciones Sigismundi populabundus invasit ut adeo impar
resistendo pusilli mater Isabella ad Solimannum iterum confugere sit coacta.
<add>3</add> Adfuit ille; at tum primo fugato Ferdinandi exercitu fraudem, quam animo
tegebat, pandidit defendendaeque Budae impotentiam praetendens ipsam pro se occupavit,
Isabellam Transylvania septemque superioris Ungariae comitatibus iussit esse contentam.
<add>4</add> Ita trium dominorum iugum ad semel infelix pertulit <note place="foot">
<p>4,4 <emph>post</emph> pertulit <emph>del.</emph> Transylvania</p>
</note> Ungaria. <add>5</add> Sed Ferdinandus nec tum quietus, quod armis non poterat,
fraude consequi nitebatur ut totam sub suam potestatem redigeret Ungariam. <add>6</add>
Itaque persuadet nescio quibus fraudibus Isabellam uti dicionibus suis concederet,
Sigismundus autem regis nomine abstineret, amplissimas eum in finem at vanas, pro more
Austriaco, pollicitationes adiungens. <add>7</add> Solimannus specie defendendae
Isabellae, re ipsa quod sua multum intererat per accessionem Transylvaniae potentiam domus
Austriacae in vicino adeo non adaugeri, misso exercitu, depulsis Austriacis, facili negotio
Isabellam et Sigismundum in suas restituit diciones, magnoque cum gaudio incolarum
Transylvaniae restituit. </p>
</div>
<div>
<head>§ 5.</head>
<p>
<add>1</add> Tum demum vidit Ferdinandus quam invita (ut dicitur) Minerva successionem
fecerit declarari, reliqua sibi vix exigua Ungariae parte eaque ob oppressiones, quas supra
docuimus, ita in eum animata ut nihil minus posset sperare quam permissuros post fata sua
Hungaros ut suus vi eius declarationis filius succedat. <add>2</add> Quid fecit?
Imitatus vestigia patrum suorum, qui per continuam filiorum electionem iam centum antea annis
domui Austriacae hereditatem in imperio sub vano electionis nomine stabiliverunt, ipse etiam
se vivo Maximilianum filium eligi procuravit, sane cum consueto regnum in cunctis suis
libertatibus conservandi iuramento; qua deinde arte omnes eius successores ad Leopoldi usque
tempora usi sunt; qui tandem ad evertendam penitus libertatem fato datus funestus Ungariae
rex et hereditatem et despoticum imperium iuxta stabilivit. </p>
</div>
<div>
<head>§ 6.</head>
<p>
<add>1</add> Interea attigerat iam aetatem viri Zapolius moxque sive praeteritarum
iniuriarum memor, sive ambitione occupandaeque totius Ungariae consilio,
<milestone unit="page" n="2538"/>
sive etiam quod Austriacis machinationibus ad id ultro compulsus fuerit, bellum
Maximiliano, qui Ferdinando successerat, indixit; quod vario eventu gestum talismodi demum
pax est consecuta ut Zapolius Ungaria regisque nomine abstineret, Transylvaniam septemque,
quos possidebat, superiores comitatus retineret, Maximilianus Turcae triginta milia
ducatorum, Zapolio suam praestaret sororem. <add>2</add> Negavit id postremum consueta
Austriacis perfidia Maximilianus; quod ut ulcisceretur, Zapolius ad <emph>Martem</emph>
<note place="foot">
<p>6,1 Martem <emph>divino pro </emph>Ma*tem,<emph> cum littera singula legi non
possit</emph>
</p>
</note> regum iudicem confugit. <add>3</add> Perduellionem exclamant his Austriaci et
ruptum foedus, consueti sua scelera in aliorum culpam conferre; at eos ipsos causam funesto
sane illi bello dedisse quis non videt? <add>4</add> Adfuit rursus cum tercentis
armatorum milibus pro Zapolio Solimmannus stetissetque caro Austriacis una muliercula ni plus
quam stupenda universo orbi Nicolai Zrinii virtute tam diu ad Szigethum fuisset detentus
donec fato suo secutam Zrinii mortem abunde compensavit. <add>5</add> Tum vero facile
fuit Maximiliano a Selymo, qui Solimanno successerat, homine minime bellicoso et alioquin vel
invito in Venetos tendenti pacem impetrare, qua relictis Zapolio, quas hactenus possederat,
dicionibus, cum tradendae sibi Maximiliani sorori insisteret, repente eum "seu fato" (ut
inquit Florus Polonicus) "seu veneno properata mors abstulit." <add>6</add> Quod mirum
minime fuisset ab iis qui nuper Martinusium antistitem et cardinalem, quod suis fraudibus,
quibus Isabellam e Transylvania eiecerunt, obstare voluisset, non curata purpurae sanctitate,
spreta religione, contempto humano divinoque iure gladio perimi curaverunt. </p>
</div>
<div>
<head>§ 7.</head>
<p>
<add>1</add> Sublato hunc in modum Zapolio Transylvanii ipsis acquiescentibus
Austriacis Ioannem Bathorium cum successione sibi in principem praefecere, cui Stephanus
filius successit, mox a Polonis renitente nequiquam Maximiliano electus; huic Christophorus,
isti Sigismundus, qui cum Rudolpho, Maximiliani filio, vivo adhuc patre ab Ungaris Austriaco
dolo pro successore electo ita egit ut nec pacem turbaverit et suum pro absoluto
<milestone unit="page" n="2540"/>
declarari fecerit principatum icto cum Rudolpho anno 1606. solenni foedere quo haec omnia
continentur eiusque insuper hereditas confirmatur. <add>2</add> Verum ne tum quidem
defuit Austriacus dolus; persuasere nescio quomodo Bathorium quoque ut Transylvania decedat,
aureos in Silesia montes ipsi pollicitantes; at enim delusum ut se vidit Bathorius, receptam
ilico armis Transylvaniam fratri tradidit cardinali, ipse in Poloniam sive taedio humanarum
vicissitudinum sive secretiori quadam de causa profectus. <add>3</add> Miscuere illico
armis omnia Austriaci ut recipere possent Transylvaniam sublatoque horrendo facinore
cardinali iam iam voti damnabantur cum inclinato rursus in Bathorium populari favore ingenti
cum applausu e Polonia receptus est. </p>
</div>
<div>
<head>§ 8.</head>
<p>
<add>1</add> Nec conquiescere Austriaca arma dum cedente tandem fatis Bathorio, quod
tam efflictim cupiverant, Transylvania potirentur. <add>2</add> Tum demum libere coepit
saevire Austriacus furor; cum nullum iam in vivos crudelitatis genus superesset, in mortuos
saevitum fuisse indubitata tradunt monumenta; nempe subiugata iam Transylvania Ungariam,
Austriam inter et illam mediam, nullum respuere posse servitutis iugum existimabant.
<add>3</add> Protrita omnia regni iura, violatae militari licentia nobilitatis
libertates (3:1598), inducta rursus externorum dominatio, clausae gentilibus dignitates,
palatini munus rursus suppressum, ut iam cuique liceat existimare an non in tanta legum ruina
lex Andreae periuro principi resistendi tribuens facultatem locum habere debuerit et
effectum. <add>4</add> In tanta tamen ruina patriae silebant adhuc leves (ut volunt
Austriaci) et nati ad perduellionem Ungari, satis non fuit tantis obrui malis; oportuit et de
remedio antea desperare. <add>5</add> Quod brevi Rudolphus palam fecit indictis comitiis
quo de gerendo adversus Turcas bello consuleretur. <add>6</add> Sed enim mederi antea
suis volebant malis Ungari, remedium tantarum calamitatum postulabant. <add>7</add> Hic
sive data occasione, sive incitati arte aulae Lutherani suam in regno sectam stabiliri,
ademptas restitui ecclesias postulabant. <add>8</add> Quo loco, quoniam mentio incidit
Lutheranorum, praeterire sine fraude non possumus qua Austriacorum arte aucta haec in Ungaria
haeresis tantis bellis praetextum, Austriacis autem facilem stabiliendae hereditatis
absolutaeque dominationis dederit modum. </p>
<milestone unit="page" n="2542"/>
<p>
<add>9</add> Ingens fuit, antequam domus Austriaca irrepsisset, legum in Lutheranos
severitas, (54:1523) vitae fortunarumque rei habebantur. <add>10</add> Recessit ab eo
rigore statim Ferdinandus, sive quod imperii Lutheranos, quibuscum ingens tum illi negotium
fuit, metueret, sive quod unice stabiliendae hereditati despoticoque imperio intentus
gauderet <note place="foot">
<p>8,10 gauderet] <emph>corr. auctor ex</emph> gaudebat</p>
</note> diversitate religionis gliscentem Ungarorum dissensionem eos ad antevertenda sua
consilia minus fortes reddere. <add>11</add> Eadem fuit cunctorum eius successorum in
Lutheranos indulgentia dum fere Catholicorum numerum exaequassent. <add>12</add> Tum
vero praeclaro hoc suo opere Austriaci, principes videlicet (ut iactitant) valde religiosi,
uti coeperunt semper religionis motivo, cum opus foret, Ungaros in diversa distrahentes.
<add>13> Erat quod a regno petendum haberet princeps? <14</add> Templa,
scholae, universitates Lutheranis promittebantur. <add>15</add> Fuit id semel obtentum?
<add>16</add> Iam nulla de iis mentio; ut esset catholicis quoque quod eos consoletur,
cuncta in horum favorem dicebantur. <add>17</add> Coeperat violatas libertates regnum
lamentari? <add>18</add> Instigati sunt Lutherani suas praetensiones ne omitterent,
catholici ne cederent; sic vigente privatim discordia minus publico poterat indulgeri
querelis. <add>19</add> Denique, exsuperantibus Ungarorum patientiam iniuriis, armis
Austriacorum tyrannidi obvium itum est? <add>20</add> Commota ilico universa Europa est,
indictum religioni bellum, pro fide catholica pugnari clamitabatur; quasi vero omnium, quae
unquam gessit Ungaria, bellorum civilium non fuerit causa principalis <emph>libertatum regni
violatio,</emph> quibus quod Lutherani quoque pars non exigua Ungarorum interfuerint,
illorum in regno stabilimentum ex accidenti interveniebat. <add>21</add> Atque his
artibus Austriacorum stabilita in regno pestis illa praeclarum suas intentiones aulae
exsequendi semper modum dedit. </p>
</div>
<div>
<head>§ 9.</head>
<p>
<add>1</add> Quod vel his, de quibus loqui coeperamus, comitiis palam factum est; nam
ut primum intuitu religionis in diversa abire Ungaros aula conspexit ne, quas memoravimus,
regni querelis indulgeri cogeretur, specioso, ne dissensiones in amplius gliscant, praetextu,
insigni ludibrio, comitia dissolvit. <add>2</add> Quid faciat sic ludificatum infelix
regnum dum non modo premi se omni calamitatum genere, sed et desperandum esse de remedio
videt? <add>3</add> Sane mirari nos minime decet si de iusta tandem defensione coepit
cogitare; dux tantum et author defuit cum Rudolphus, vel id indignatus quod Ungari mala sua
quaeri ausi fuissent, quoniam de universis se non poterat vindicare, in Lutheranos, partem
utpote infirmiorem, detonavit, quasi publicas ipsi consultationes
<milestone unit="page" n="2544"/>
turbassent, ultusque privatorum supplicio regni totius querelas est. <add>4</add> Tum
vero alienatis Lutheranorum quoque animis vix Bocskaius, quem privatae iniuriae caesari
infestum reddiderant, hostilem in eum animum ostendit, cum ilico ab eo adversus caesarem
universum regnum stetit coegereque armis, cum aequitate non potuissent, caesarem Ungari
exactius ut tandem eorum libertates observarentur, sufferretur extranea dominatio, palatinus
demum post annos quattuordecim eligeretur. <add>5</add> Hae sunt foederis illius, quod
anno 1606. ictum est, condiciones, ut appareat easdem et belli causas fuisse.
<add>6</add> Eo foedere libera permansit Bocskaio, quam sub iugum miserant Austriaci,
Transylvaniae possesio, Lutherani, ut suas etiam haberent partes, in regnum per legem recepti
sunt. </p>
</div>
<div>
<head>§ 10.</head>
<p>
<add>1</add> Ita avulsa ab Austriacis Transylvania Mathias, qui Rudolpho successit,
non satis habuit animi ut iam contra libertatem Ungarorum quidpiam attentaret, omnem tantum
cogitationem ad recuperandam Transylvaniam intenderat. <add>2</add> Igitur fovere illic
turbatores, ipse etiam turbas excitare, mox mediatoris instar se ingerere, verbo iis artibus
uti quibus facillimum pro omni eventu sibi faceret accessum. <add>3</add> Sed enim sors
secus tulit, nam, ut est continua rerum humanarum vicissitudo, non solum Mathiae artes optato
effectu caruere, sed et Betlenius, qui post non nullos Bocskaio in Transylvania successerat,
Ferdinandum secundum Mathiae successorem regno pariter exuit et corona. <add>4</add>
Bello huic artes potissimum illae, quibus Transylvaniam affectabant Ungari, causam dederunt,
accessit foedus Ungariam inter et Bohemiam 1606-to ictum, quo ad succurendum Bohemis contra
caesarem Betlenius ultro se obligatum existimavit. <add>5</add> Verum quaecunque causa
belli eius fuerit, eventus certe tam felix fuit ut totam simul cum corona Ferdinando Ungariam
eripuerit. <add>6</add> Mox tamen foedere mediante restituit ea lege ut sibi quoque,
quidquid olim ad Transylvaniam spectaverat, redderetur. <add>7</add> Ceterum confirmata
hic quoque Lutheranorum libertas quam et ipsam belli causam inter alias Betlenius
praetenderat. <add>8</add> Mortuo Betlenio Rakoczium Transylvani principem elegere.
<add>9</add> At Ferdinandus Tertius, qui priori successerat Betlenii foedera praetexens
<note place="foot">
<p>10,8 praetexens] <emph>corr. manus altera ex</emph> praetendens</p>
</note> a morte eius Transylvaniam, quae iam olim ad Ungariam spectaverat, ad se redire
debere praetendebat. <add>10</add> Igitur quo eam in provinciae formam redigeret, misit
validas adversus Rakoczium copias, quas tamen ille insigni virtute profligavit.
<add>11</add> Nec ultra Suevicis rebus distento caesari Transylvaniae vacare integrum
fuit. <add>12</add> Verum enimvero vix rebus contra Gallos Suevosque prospere compositis
ilico in oppressionem tantum
<milestone unit="page" n="2546"/>
Ungaricae libertatis intendit. <add>13</add> Ita regis felicitas funesta semper regni
libertati fuit. <add>14</add> Ad Rakoczium Ungari ilico confugere, qui rem melioribus
tentans proposuit primum aulae regni querelas remediumque postulavit. <add>15</add> At
illa distracto in alia Turca nihil sibi metuens a Transylvano surda aure cuncta accepit; cum
Rakoczius ab Ungaris etiam adiutus insignibus aliquot proeliis ad pacem reddendasque Ungaris
libertates feliciter compulit. <add>16</add> Ita percusso foedere nihil postea sive in
Transylvaniam, sive in Ungarorum libertatem ad Leopoldi usque tempora tentatum. </p>
</div>
<div>
<head>§ 11.</head>
<p>
<add>1</add> Is demum fatalis Ungariae rex cuncta simul perfecit: sub iugum tandem
Austriacum misit Transylvaniam, stabilivit hereditatem, despoticum prorsus imperium ex
integro induxit. <add>2</add> Primus eius conatus fuit cunctarum, quas in Ungaria
possidebat Rakoczius, urbium occupatio, nulla sane alia causa quam quod is a Suevis contra
Polonos, quos defendebat Leopoldus, stetisset. <add>3</add> Nulla hic foederis, quo
Ungaria Transylvaniam defendere obligabatur, nulla precum, quas Rakoczius interposuit, ratio
habita fuit. <add>4</add> Pluris erat caesari quocunque praetextu in Hungaria, <note place="foot">
<p>11,3 in Hungaria]<emph> in margine addita</emph>
</p>
</note> in qua supremis viribus tyrannidem occupare constituerat, se posse stabilire.
<add>5</add> Atque id ipsum etiam exteris ducibus et extraneo milite, cum contra regni
leges, tum adversus votum Ungarorum, qui pro intercedente foedere succurri potius Rakoczio
contra Polonum voluerunt, perfecit, ac in palatini authoritatem iam tum involavit.
<add>6</add> Ad occupandam deinde Transylvaniam animum adiecit quod alienatis ob
susceptam catholicam religionem a Rakoczio filio superioris Transylvanorum, quorum pars longe
maxima acatholica fuit, animis Kemenius, constitutus eius adhuc minorennis tutor, nefanda
perfidia pro se volens occupare Transylvaniam, eundem evocasset. <add>7</add> Verum
secuti meliora consilia Transylvani in Apafium communi voto consensere significavereque
Leopoldo nihil amplius sibi caesareo milite opus esse futurosque in armis contra omnes qui
eos turbare non dubitarent. <add>8</add> Turca quoque offensus hoc caesaris prioribus
adeo adverso foederibus facto bellum coepit meditari. <add>9</add> Caesar consultaturus
de eius gerendi ratione comitia indixit ac, quoniam ad opprimendam, ut meditabatur, Ungariam
multum interfuit extraneo Ungariam milite compleri, specioso auxilii praetextu id potissimum
ab Ungaris flagitavit, necessaria ut ii ad vitam suppeditarentur. <add>10</add> Ungari
probe gnari, quo isthaec aulae consilia spectarent, id acriter negavere, cumque secretos
quodpiam aulam inter et Turcas tractatus intercedere conspexissent, non potuerunt non
<milestone unit="page" n="2548"/>
queri caesarem iuramenti sui immemorem cum Turcis sine regno quaepiam pacisci.
<add>11> Quid faciat Austriacus dolus? <12</add> Invenere modum quo rursus
catholicos cum Lutheranis colliderent sicque comitia nulla re determinata dissolverent.
<add>13</add> Itaque inductae rursus, ut antea, extraneae copiae, nulla palatini aut
Ungarorum ratio habita, completa externo milite praesidia, Montecuculius supremus exercitus
ductor, ut ante, permansit. <add>14</add> Ac ille quidem insigni proelio Turcam ad
Sanctum Gothardum profligavit deditque ingentem toti Christianitati spem futurum ut Turcae
maxima quaeque acciperent detrimenta, cum caesar utilitatis tantum suae studiosus pacem ilico
adversus omnium opinionem fecit. <add>15</add> Nullam in eo foedere Ungari partem,
contra omnia regni iura, contra praestitum a caesare in coronatione sua iuramentum, habuere,
intellexere post pauculum adversus se, non pro se pacem illam factam esse; nam Turca per
universam ilico Ungariam tributum exigere coepit, cumque ad caesarem Ungari recurrissent,
dare tantum prohibebantur. <add>16</add> Petiere igitur liceret adminus sibi suum
Constantinopolim mittere ablegatum qui causam eius rei sciscitaretur. <add>17</add> Id
quoque negatum fuit. <add>18</add> Oportuit itaque aut privato quotidie cum Turca Marte
confligere aut se spoliari cunctisque fortunis exui ultro sinere, ut adeo funesta hac omnique
bello diriori pace sexaginta amplius Ungarorum et Turcarum milia periisse dicantur.
<add>19</add> Leopoldus vero laetus mutua adversariorum ruina (nam et Ungari inter
inimicos ab Austriacis semper habebantur) comitia insuper indixit quibus nihil nisi victualia
pro externo milite et aes pro aedificandis praesidiis, id est applicandum ab ipsis Ungaris
libertatis iugulo ferrum, petebatur. <add>20</add> At ii amplius etiam quam unquam alias
de libertate solliciti (quod iniecto per externum militem freno, negata palatini in locum
Veselenii electione, sublato, ut non pauci ferebant, Austriaca fraude, qui potissimum
timebatur, heroe Nicolao Zrinio, palam ferebatur aulam aperte se liberare velle ab omnibus
iis qui inducendo despotico imperio obstare potuissent), surdi ad illa, sinceram <note place="foot">
<p>11,20 sinceram] <emph>e</emph> bonam<emph> postea emendatum</emph>
</p>
</note> tantum pacem aut apertum bellum postulabant. <add>21</add> Ita caesar, tanquam
primum despotici imperii facinus patratus, illustriores eius diaetae viros quasi laesae
maiestatis reos, quod suapte servitutem subire noluissent, Posonium ad dicendam causam
citavit. <add>22</add> Voluit nempe facto comprobare quod ferebatur sufferendos e medio
omnes illos qui despotico imperio obstare potuissent. <add>23</add> Sed enim praetextus
ille ad perdendam omnem Ungaricae libertatis florem non suffecit, oportuit novum rebellionis
titulum comminisci ut tandem, quod tanto tempore indirecte machinabantur, Austriaci subversa
priori regiminis forma, prostratis cunctis legibus despoticum imperium inducerent. </p>
<milestone unit="page" n="2550"/>
</div>
<div>
<head>§ 12.</head>
<p>
<add>1</add> Et hic demum fatalis ille ictus est quo nullo sceleris genere ab aula
praetermisso prostrata tandem concidit Ungaria apparebitque ex eo potissimum, quod a
principio proposuimus, quibus artibus prostrata Ungarica libertate despoticum in Ungariam
imperium Austriaci induxerint. <add>2</add> Quod ut magis appareat, nosse oportet vivo
adhuc Veselenio palatino Zrinium, Nadasdium, Frangepanum, caeterosque maiores ordinis
proceres secreto tractasse ut, quoniam Leopoldus ex binis iam uxoribus nullam proles habens
defecturus in semine putabatur, eo mortuo divisis inter se comitatibus, communibus eos
regendo legibus novam reipublicae formam constituerent. <add>3</add> Ignotum id aulae ad
haec usque tempora fuit cum vix re cognita laeta datam sibi tandem perdendi eos, quorum
potentia timebatur, occasionem, ad capiendum Zrinium Csaktornyam ilico militem expedivit.
<add>4</add> Negavit ille se quidquam in caesarem perpetrasse missoque obside filio,
data fide se quoque venturum, iam veniam Viennae obtinuerat cum pressus nihilominus a
caesareo milite fuga sibi una cum Frangepanio consulere est coactus delatusque ad vicinum
comitem Kérium, violato hospitalitatis iure, detestanda perfidia, captivus simul cum altero
Viennam missus est; Rakoczius, Zrinio sanguine iunctus, anxius eius periculo ilico superiorem
Ungariam commovit cum caesar obstricta caesarea fide daturum se Zrinio libertatem promisit si
Rakoczium arma deponere procurasset. <add>5</add> Fecit id ille; at in vicem praemii pro
Austriaca fidelitate arctiorem custodiam tulit. <add>6</add> Data est Rakoczio venia ea
lege ut in omnes arces suas (quod unice spectabat tum aula) caesarea praesidia acciperet.
<add>7</add> Ungari, cum iam alias saepe, ut palatinum sufficeret, caesarem petiissent,
tum hoc tempore per legatos ilico caesarem obsecravere creando ut palatino iudicandisque
laesae maiestatis reis, quos de lege per comitia oportuerat iudicari (Vladislai decretum
1:53), comitia indiceret. <add>8</add> Ille pro responso innumerabilem tantum in
Ungariam militiam induxit citavitque non tanquam ad comitia vocaret, sed velut ad iudicium,
territam iam Zrinii Frangepanique carcere et tanto exercitu nobilitatem, impulitque tandem ut
in cunctas Ungariae urbes praesidia acciperent cum nunquam antea ullam Ungariae arcem
externum praesidium insedisset, acturus nempe apertis viribus si confictum perduellionis
crimen non substitisset. <add>9</add> Itum deinde ad privatorum arces e quibus haud
pauci iugo non asueti omnino restitere; quod ulteriorem rebellionis praetextum Austriacis
postea subministravit. <add>10</add> Veselenius e horum numero palatini illius filius
Tököliusque fuere; qui
<milestone unit="page" n="2552"/>
tamen omnes in mentem caesaris vi adacti sunt. <add>11</add> Multi ex his in
Transylvaniam in suprema necessitate se recepere; e quibus Tökölius, civilis, quod postea
secutum est, belli author, mortuo sub obsidione patre fuit. </p>
</div>
<div>
<head>§ 13.</head>
<p>
<add>1</add> In tantis calamitatibus Ungari, ne quid relinquerent intentati, cum
caesar comitia pervicaciter denegasset, diaetam ipsi creando palatino Cassoviam indixere,
quod regni lex (3:1608.) id ipsis indulgeret. <add>2</add> At caesar pro novo laesae
maiestatis crimine id accepit. <add>3</add> Missis itaque parte una legatis quo <note place="foot">
<p>13,3 quo] quae</p>
</note> suam diaetae illi significaret indignationem, iusso parte altera illuc proficisci
exercitu, subito ea comitia dissipavit; captus deinde Nadasdius truncatusque capite; quem ex
intervallo Zrinius Frangepanusque sunt consecuti; sane nullius ceterum criminis rei quam quod
supra memoravimus, et quod praesidia caesarea, id est ferrum in proprium iugulum, suapte
recipere in arces suas denegarint. <add>4</add> Nam ea, quae Austriaci praesertim
Nadasdio obiectabant, sublatam veneno coniugem, infectos caesareos fontes, paratum imperatori
venenum, pluraque eiusmodi puerilia, leviora sane sunt quod ut refutari mereantur.
<add>5</add> Zrinio dabantur potissimum crimini secreti cum Turca tractatus quasi vero
id ab ipso caesare indultum ei non fuisset quo Turcarum detegere posset intentiones.
<add>6</add> Quid plura? Secutus Tarquinii consilium Leopoldus altiora papaverum capita
demessuit ut voti facilius damnarentur. </p>
</div>
<div>
<head>§ 14.</head>
<p>
<add>1</add> Itaque vix sublatis iis rursus Posonium nobilitatem citavit ubi, etsi
pars admodum exigua adfuit, quod plerique, prospicientes quod futurum erat, in Transylvaniam
aufugerant meliora tempora praestolaturi, <note place="foot">
<p>14,1 praestolaturi] praestolatura</p>
</note> caesar tamen tanquam supremam operi manum adiecturus se tandem aperte declaravit ac
vi <emph>absolutae potestatis et supremi dominii</emph> , quod per compressam rebellionem se
in Ungariam acquisivisse iactitabat, certa pro intertenendo milite vectigalia mandavit
facturus (ut ipse in diplomate inquiebat) experientiam an, qui in eum tam graviter
deliquissent, suam hoc facto oboedientiam, qui autem in fide perstiterint, perseverantiam
sint contestaturi. <add>2</add> Ita demum mutata omnis in Ungaria regiminis forma,
sublata comitia, supressa dignitas palatini, inductus
<milestone unit="page" n="2554"/>
ad continendam, ut dictitabant Austriaci, in fide rebellem gentem Teutonicus ordo eorumque
magistro, quod palatinum concernit de lege, vice regis munus delatum.</p>
</div>
<div>
<head>§ 15.</head>
<p>
<add>1</add> Quo loco, quoniam factum illud tot sceleribus, periurio, crudelitate,
avaritia, dominandi libidine perpetratum per illam nescio quam rebellionem excusare solent
Austriaci, quaero ego ab iis an eam aliquorum tantum, an totius regni fuise rebellionem
putent? <add>2</add> Si aliquorum, non potuit ergo totum regnum contra datum iusiurandum
ita omni prorsus libertate spoliari, et alioquin illegitimum fuit illud contra leges regni
extra Ungariam celebratum iudicium, nec mirum quod viso eo exemplo nemo amplius aulae fidere
ausus sit Ungarorum. <add>3</add> Si vero regni totius eam fuisse rebellionem dicunt,
primum dici peto quo fundamento id asserere possunt; nam quod secreta illa rempublicam post
mortem caesaris constituendi consilia attinet, id primum rebellio dici non potest quod de
tempore, quo nullum amplius sive caesari, sive domui eius ius in Ungariam fuisset,
tractabatur; deinde in id pauci tantum e praecipuis proceribus consenserunt.
<add>4</add> Quod autem sive priorem illam, qua in caesaris victualia pro externo milite
exposcentis opinionem itum non est, sive posteriorem creando palatino per ipsos Ungaros
indictam diaetam <note place="foot">
<p>15,4 diaetam] <emph>in margine addidit auctor </emph>| concessum] <emph>ex
</emph>permissum<emph> corr. auctor</emph>
</p>
</note> pertinet, id lege concessum, naturalis etiam se defendendi ratio iis in
circumstantiis pertinebat. <add>5</add> Cedo enim universam in Leopoldum Ungariam
insurexisse; an non id ipsis tam lex Andreae quam naturalis ratio permittebat, non solum
crudeliter a Leopoldo omni Turcarum furori absque omni sive auxilii, sive remedii spe
expositis, sed et ab ipso eiusque praesertim militia multis modis oppressis?
<add>6</add> Lege itaque admisso ipsis facto non potuerunt tam enormis rebellionis
accusari ut propterea cunctos eos in servitutem redigere potuisset. </p>
</div>
<div>
<head>§ 16.</head>
<p>
<add>1</add> Sed avertamus tandem mentem a tam funesto obiecto videamusque quomodo
Ungari priorem reipublicae formam armis rursus recuperarint. <add>2</add> Ingens, quam
in Transylvaniam, ut Leopoldi tyrannidem evitaret, profugisse diximus, nobilitas secreto ab
Apafio eius regionis principe adiuta ilico iusta sane, si unquam alias, recuperandae
libertatis adversum Leopoldum arma sumpsit, quinquennioque integro absque omni externo
auxilio fortiter in
<milestone unit="page" n="2556"/>
armis perstitit, factura procul dubio maiores progressus ni inter duces Tökölium
Veseliniumque orta contentio ad arma usque prorupisset dum captus ac in Transylvaniam missus
Veselinius liberam reliquit Tökölio supremam authoritatem. <add>3</add> Leopoldus multum
metuens, ne tracto in Tökölii partes Turca regnum una totum deficeret, mitius ilico cum
Ungaris agere Lutheranosque praesertim promissis allicere coepit, interea nihil aliud secreto
meditans quam quomodo suscitata inter adversarios discordia supremam, quam se armis
acquisivisse declaraverat, potestatem posset sustinere. <note place="foot">
<p>16,3 supremam… posset] <emph>postea scripsit auctor pro</emph> supremam pote declaratam
et supremam potestatem armis acquisitam</p>
</note>
<add>4</add> Itaque ante omnia motum in Transylvania, cuius principem favere
Tökölio iam ipse quoque perspexerat, suscitavit significavitque suo apud Turcas legato causam
ut illic rebellium quoquo modo sustineret. <add>5</add> Quo tamen nihil aliud est
consecutus quam ut re patefacta Apafius Tököliusque, cum bello gerendo, tum pertrahendo in
suas partes Turcae diligentius incubuerint. <add>6</add> Capta igitur Leutschovia
flexusque tandem est in eorum partem Turca. <add>7</add> Quae res Leopoldum Turcae
resistere imparem, ut serio tandem cum Tökölio de pace ageret, coegit. <add>8</add>
Misit ille suos Posonium legatos petiitque ante omnia comitia convocari, pristinam imperii
formam regno restitui, expulso ordine Teutonico creari palatinum, externum militem e regno
educi, et demum Lutheranis indultam ipsis lege libertatem permitti; quantum se attineret, sua
sibi tantum bona restitui bona postulavit. <add>9</add> Nihil erat tum Leopoldo facilius
quam iustissimis Tökölii postulationibus assentiendo cuncta, quae funestum, quod consecutum
est, bellum attulit mala, evitare. <add>10</add> At ille nihil magis quam pristinum
reduci regimen (quod principale Ungarorum petitum fuit) abhorrens, cum aperte refutare non
posset, instigato, ut indicendis comitiis obsisteret, clero, quod futurum illi persuasisset
ut cuncta iis comitiis Lutheranis oporteat indulgeri, Tökölium sic ludificavit.
<add>11</add> Atque tum demum Tökölius arctum cum Turca foedus percussit, addens
nihilominus certam aeris summam, qua praestita integrum sibi foret, si cum Leopoldo
transigere potuisset, ab ea consociatione recedere. <add>12</add> Vix tandem Leopoldus,
cum nec Tökölium Turcae suspectum reddere, nec discordiis inter hostes seminatis proficere
potuisset, videns optatum habuisse eventum Tökölii consilium, nec solum Ungariae, sed et
aliis provinciis suis a Turca timens, cum non parum sua interesse videret Ungarorum
recuperare benevolentiam idque nisi restituto pristino regimine se obtinere non posse
perspiceret, comitia anno
<milestone unit="page" n="2558"/>
1681. indixit quibus restitutae rursus Ungaris cunctae libertates, expulso ordine Teutonico
creatus palatinus, miles exterus ob imminens a Turca ingens bellum permissus quidem in regno,
at constituta lex ut facta pace ilico excederet, obligatus etiam Leopoldus ne quidquam sine
Ungaris de pace tractaret cum Turca. <add>13</add> Si modo ad persolvendum, quod
Tökölius, si cum Leopoldo transegisset, obligaverat, aes consentire Leopoldus, ut comitia
admodum desiderabant, voluisset, desierat omne bellum sublata eius causa servataque fuissent
absque ingenti difficultate tanta Christianorum capita; cum Leopoldus vetus gubernium vi
extortum pessima fide restituens id acerrime denegavit, nolens nempe salvum esse eum a quo
postea, dum extortam rursus destruere pergeret libertatem, metuere debuisset. </p>
</div>
<div>
<head>§ 17.</head>
<p>
<add>1</add> Itaque Tökölius accepta in coniugem Rakoczii principis vidua partim quod
necessitas et pacta sua iam sic ferebant, partim quod nullis Leopoldi semper, cum sua
utilitas exigeret, perfidi promissis crederet, etsi ab Austriacis saepissime tentabatur
sepositis cunctis pacis consiliis stricto foedere cum Turca iunctus futurusque, at
tributarius, Ungariae, si eam occupasset, rex salvis omnibus Ungarorum libertatibus cum Turca
in Ungariam irrupit. <add>2</add> Ungari restituti veteris gubernii esca, quicunque
comitiis praesto fuerant, allecti perduellem appellantes Tökölium acriter pro Leopoldo
steterunt. <add>3</add> Ille vero periculo anxius universam iterum motum religioni
bellum praetendens in sui auxilium commovit Europam. <add>4</add> At enim nullum adhuc
eorum in Ungariam pervenerat cum Tökölius captis iam aliquot urbibus Cassoviam comitia
indixit data integra sincere consultandi libertate et eos etiam, qui caesari paruissent,
invitans. <add>5</add> Leopoldus, Austriacae nunquam immemor astutiae, non modo id suis
Ungaris non denegavit, verum suum etiam illuc misit legatum, nempe quo Tökölium quoquo modo
suspectum Turcae redderet. <add>6</add> Verum nequiquam; soluta quippe, ut in tanta
geniorum diversitate facile praevideri poterat, absque positiva aliqua determinatione
comitia, Tökölius suum cursum est prosecutus. <add>7</add> Ac quamquam Leopoldo iam
aucto auxiliis sexaginta amplius militum milia forent, tamen caesareo exercitu cum Turca
comittere non auso Turca Tököliusque <note place="foot">
<p>17,7 Tököliusque] Tekeliusque</p>
</note> ad Viennae usque moenia pervenere. <add>8</add> Tum demum conspirante in Tökölii
exitium universa Christianitate profligatus depulsusque Vienna Turca, simul universa ilico
Ungaria, si Tökölianos excipias, quibus tam formidabili potentiae resistere integrum non
fuit, pro caesare se declaravit. <add>9</add> Tum vero Tökölius lapsis in
<milestone unit="page" n="2560"/>
deteriora rebus suis redire cum caesare iterum <note place="foot">
<p>17,9 iterum] <emph>ab auctore postea additum</emph>
</p>
</note> in gratiam per Polonum, verum nequiquam, tentavit. <add>10</add> Data tamen
fautoribus et asseclis suis, si certo tempore ad caesarem rediissent, impunitas multos ab eo
avertit, Transylvania tantum scutum Ungaricae libertatis adversus caesarem hactenus fuit,
Budam, Albam Regalem, multasque alias urbes Turca possidebat; cum tandem captus religionis
hamo Apafius Transylvanus ac in foedus sanctum appellatum, quod Leopoldus, papa, Venetique
adversus Turcam pepigerant, traductus est ea lege, uti salva Transylvanis permaneret electio,
bellum communibus viribus gereretur, ac Apafius victualia, caesar aes militi suo in
Transylvania bellanti praestaret, Apafius tamen semper supremam in eos obtineret
authoritatem. <add>11</add> Quod quam incaute ab Apafio factum sit, postea apparebit.
<add>12> Interea cuncta ilico adversa Turcae fluxere. <13</add> Capta Buda
amplius saeculo a Turcis posessa, reportata saepe de eo victoria, verbo, universa quod vix
sperare ausa fuerat Christianitas, Ungaria exactus Turca. </p>
</div>
<div>
<head>§ 18.</head>
<p>
<add>1</add> Vix haec Leopoldo felicitas affulsit cum ilico pro more suo pessima
quaeque de Ungaria coepit cogitare; nempe in ea armorum felicitate putavit advenisse tandem
tempus quo vetus illud Austriacorum proiectum hereditariam reddendi Ungariam in finem
perduceret. <add>2</add> Quid faciat? Declarata nuper <emph>suprema potestas</emph>
peius successerat <note place="foot">
<p>18,2 <emph>post</emph> successerat <emph>verba duo aut tria delevit auctor,
fortasse</emph> quam ut redire</p>
</note> sibi quam ut redire sibi ad eam fideret Leopoldus. <add>3</add>
<emph>Ius
armorum</emph> praetendere invidiosius fuit quam ut putaret ea re se quidquam proficere
posse noto omnibus eo quod ad recuperanda omnia, quae Turca avulserat, iure iurando suo <note place="foot">
<p>18,3 suo] <emph>postea addidit auctor</emph> | <emph>post</emph> mendicatis <emph>delevit
auctor</emph> ad pelle</p>
</note> fuerit obligatus et alioquin non sine Ungarorum auxilio et sub mendicatis specie
religionis contra Turcas auxiliis Ungariam recuperarit. <add>4</add> Ad consuetam igitur
Austriacis omnibusque tyrannis communem artem recurrit, nempe tollendi e medio omnes illos
quos suo proposito adversaturos putavisset. <add>5</add> Novum itaque rursus rebellionis
titulum comminiscitur eamque a protestantibus initam fuisse conspirationem praetendit
quamquam pars longe maxima eorum, qui condemnati sunt, insignes catholici fuere.
<add>6</add> Delegat itaque Eperiesiense contra iura regni, contra ius iurandum ex meris
extraneis iisque flagitosissimis perditissimisque mortalium compositum iudicium sacrilegus
imperator. <add>7</add> Erigitur media in urbe obductum lugubri panno theatrum,
dilatantur carceres, triginta amplius adducuntur carnifices, miles toto regno veluti
venaturus eos, qui inducendae hereditati obsistere potuissent, emittitur discuritque, omnis
urbis carceres primoribus regni complentur. <add>8</add> Dici non
<milestone unit="page" n="2562"/>
potest quantam illic caedem patraverit Austriaca crudelitas; id sufficiat nosse nulla die,
usque dum voti damnaretur Leopoldus, vacatum esse, saepe autem etiam quadraginta uno die ab
imperitis legum crudelissimique imperatoris crudelioribus ministris caesos fuisse.
<add>9</add> Et adhuc neget aliquis ullum sceleris genus ab Austriacis in Ungariam
fuisse praetermissum quando ipsi iurati Austriae scriptores eam rebellionem non nisi in
privatis quorundam querelis, quod peius quam unquam antea ab Austriaco milite tum Ungari
tractarentur, aut in veteri cum Tökölio amicitia, quam data iam a Leopoldo impunitas, siquid
in eo homine fuisset fidei et humanitatis, abstergere <note place="foot">
<p>18,9 abstergere] abstere</p>
</note> debuisset, constitisse? <add>10</add> Quis enim unquam in tanto captorum numero
armatus deprehensus est, aut cui praeter innocentia ob morientem libertatem suspiria maior
infidelitatis proba est allata? <add>11</add> Protrita itaque legum sanctitas, confusa
humana divinaque iura, nulla in capiendo, nulla in examinando, nulla in danda tortura ratio
aut modus. <add>12</add> Prout quis illustrior aut opibus magis conspicuus, ita facilius
avaritiae crudelitatique Austriacae immolabatur. <add>13</add> Dii boni! quantis solum
<emph>VIVAT PETRUS</emph> capite stetit, quod initiales posterioris vocis litteras sic
aliqui interpretabantur: <emph>princeps, Emericus, Tököli, Regni Ungariae, salus</emph> ;
cuius significationis se conscios fuisse multi caesorum ad extremum vitae spiritum constanter
pernegarunt. <add>14</add> At viden Austriacam perfidiam: si quis minus (ut ipsi
dicebant) reus, re ipsa autem omnis culpae expers condemnabatur, familiares eius Viennam ad
petendam vitae gratiam relegabantur; interea vel antequam gratia advenisset, vel ea etiam
obtenta et ostensa, reus nihilominus caedebatur. <add>15</add> Nempe ostendit postea
supremus eius lanienae minister Caraffa mandatum caesaris quo iubebatur, quamcunque quis
<note place="foot">
<p>18,15 <emph>post</emph> quis <emph>del. auctor</emph> vitae</p>
</note> gratiam afferat, latam tamen sententiam exsecutioni mancipare. <add>16</add> His
artibus, ea crudelitate, his sceleribus exstirpata nobilitate Ungarica, laborante factionibus
Turcia, <note place="foot">
<p>18,16 Turcia] <emph>corr. auctor ex</emph> Transylvania</p>
</note> Transylvania per caesareos contra foedus, quod supra memoravimus, ita oppressa ut
Apafius princeps e metropoli in privatam se debuerit recipere posessionem, perfecturus
tandem, quod tam diu Austriaca ambiverat superbia, comitia Posonium convocat Leopoldus, non
tanquam esset id petiturus sed aperte iubens: "In procurando" (inquiens) verba diplomatis
sunt, "pristinae felicitatis aviti sui Regni Ungariae, fatu illud etiam salutare sibi
occurisse remedium ut Iosephum in futurum eorum hereditarium regem coronari faceret."
<add>17</add> Vix crederes in tanto discrimine dubitare adhuc Ungaros ausos fuisse;
occupata caesareo milite
<milestone unit="page" n="2564"/>
cuncta praesidia, oppressa Transylvania, Eperiesiensis laniena magis adhuc eo tempore
exercita. <add>18</add> Sed enim vehemens est amor libertatis; non dubitavere solum, sed
et aperte caesari renuntiavere se quidem Iosephum in regem eligere non recusare, at liberam
velle sibi remanere eligendi semper potestatem; ceterum petere se ut mox confecta pace omnis
externus miles praesidiis simul et Ungaria excedat. <add>19</add> Attonitus ea libertate
Ungarorum caesar vidit alia via quam metu sibi potius esse procedendum. <add>20</add>
Igitur promissa palatino Esterhazio principis dignitas, aliis alia pro modulo cuique suo
munera oblata; ingens avarissimo cuique aes praestitum. <add>21</add> Lutheranis
libertas summa, scholae universitates, ostentata, Draskovichius curiae iudex, cum flecti
nullatenus posset, scripta veneno epistola est peremptus. <add>22</add> Ita demum, at
pro masculo solum, in hereditatem Ungaria consensit, ea expressa lege ut, quamquam
hereditario regno, libertates tamen cunctae iis permanerent. <add>23</add> Consensit in
id pro more Austriaco fallax Leopoldus, solennem solum Andreae legem, qua dabatur, si in
libertates regni princeps involasset, armis etiam sine infidelitatis nota ei resistendi
Ungaris potestas, excepit. <add>24</add> Nimirum relicta questus libertate obediendi
necessitatem Regno imposuit et, cum omnia large aula promitteret, cuncta violandi sibi
reservavit facultatem. <add>25</add> Non poterat tam delicato caesaris petito quiquam
Ungarorum sine discrimine fortunarum <note place="foot">
<p>18,26 fortunarum] <emph>scr. auctor pro</emph> vitae</p>
</note> capitisque reluctari. <add>26</add> Itaque comitia quidem in id consensere,
Tökölius autem cum iis, qui sibi adhaerebant, acriter est protestatus libertatem tot saeculis
observatem pulsa Leopoldi tyrannide, maxima nobilitatis parte ea autem, quae remanserat, vi,
metu, minis, promissis coacta sufferri haud potuisse. <add>27</add> Quis enim credat
post data tot pervertendae libertatis ab Austriacis indicia Ungaros, ni coacti fuissent, in
id consensuros? </p>
</div>
<div>
<head>§ 19.</head>
<p>
<add>1</add> Utcunque sit, Leopoldus, qui non tam vano hereditatis nomini tantas
prodegerat astutias, quam ut tandem, quod peiuscule nuper illi successerat, inducta despotica
regiminis forma pro libidine posset dominari, ilico
<milestone unit="page" n="2566"/>
hereditariam regiminis formam cum despotica confudit. <add>2</add> Turbata effreni
militum licentia cuncta regni iura, habita contemptui nobilitas, palatinus pro mediatore
aulae servus effectus, impositum auctumque absque comitiis tributum (quod quantum nos
vocitamus). <add>3</add> Ingens nobilitatis numerus fisci potentia fortunis exutus est.
<add>4</add> Cuius rei id solum exemplum sufficiat quod Vayus Belae donationem
producens, ut subscriptionem eam regis fuisse scripturam probet, sit coactus.
<add>5</add> Quid alia memorem inductam rursus externorum dominationem, venditos ordini
Teutonico Iazyges et Cumanos, nobilitari alias praerogativa gaudentes, uti et Haidonicalia
oppida, oppressas liberas regiasque civitates, administratam pessime causantibus iustitiam,
oneratum gubernatoribus comisariisque regnum, verbo laxatum omne Austriacae superbiae frenum.
</p>
</div>
<div>
<head>§ 20.</head>
<p>
<add>1</add> Et adhuc vel levem eam umbram libertatis, quae post tanta facinora
remansit, Ungaris Austria invidit. <add>2</add> Itaque, quo vetus illud suum consilium
penitus in effectum deduceret, novam fraudem est commenta. <add>3</add> Cogit igitur
exiguum nobilitatis Viennae conventum contra datum regno ius iurandum sacrilegus imperator
nec iam occulte, ast palam, ut in leges, mores, instituta, regimen, verbo in cuncta Austriaca
Ungari ultro concederent, eos cohortatur. <note place="foot">
<p>20,3 eos cohortatur] <emph>corr. auctor ex</emph> est cohortatus</p>
</note>
<add>4</add> Minister eius consilii et instrumentum Kolonicsius primas sive
promissis, sive religionis praetextu captus fuit qui primo statim concessu caesaris mentem
adhortabundus exposuit. <add>5</add> Paternam (inquiebat ille) caesaris in Ungaros
clementiam vel inde potissimum elucere quod pro amore, quo in Ungariam fertur, istud quoque
regnum eodem quo Austriam aliasque hereditarias provincias regimine vellet gubernare.
<add>6</add> Moribus itaque et institutis Austriacis nos nos ultro conformare oportere;
innumera esse in vetere iuris patrii corpore inutilia, antiquata, erronea, igitur eo abiecto
in novas authoritate caesarea per destinatos idoneos Austriacos ferendas leges consensum
praeberi oportere. <add>7</add> Ingentem, quem habet regnum, nobilitatis numerum magis
oneri quam usui esse; quare minorem quidem nobilitatem in rusticitatem redigendam, maiorem ex
more Austriaco in barones comitesque elevandam fore. <add>8</add> Postremo debere
sublatis comitiis continuum stabiliri
<milestone unit="page" n="2568"/>
vectigal quod pro discretione sua caesar minuere possit vel augere. <add>9</add>
Perierat tum Ungaria tam turpem propria sponte subiens servitutem ni Szeczenii Coloczensis
archiepiscopi virtus obstitisset. <add>10</add> Is enim in palatinum Esterhazium, qui
eadem probabat, invectus praeclarum (inquiebat) eum esse regem inter et regnum mediatorem,
opportunum ad consultandum de tantis negotiis illum locum. <add>11</add> Et recordaretur
(subiciens) infamiam lege 3:1222, 1:1504. statutam esse contra eos quicunque de eiusmodi,
quae tunc subversabantur, negotiis extra diaetam tractare non dubitarent. <note place="foot">
<p>20,11 3… 1504.]<emph> in margine</emph> | <emph>post</emph> de <emph>del. auctor</emph>
rebus | tractare] <emph>pro</emph> consultare <emph>scr. auctor</emph>
</p>
</note>
<add>12</add> Nimirum iustum esse ut de nobilitate regnicolarum tanto maiorum
sanguine comparata pro sua palatinus libidine dispensaret. <add>13</add> C umque cuncti
etiam alii laeti eo duce in eius sententiam concessissent, eadem ferme postea Leopoldo
declaravit. <add>14</add> Ita unus vir ille immortali facinore libertatem Ungaricam
velut Atlas humero suo sustentavit, tanta aulae invidia ut non semel veneno mors eius sit
tentata. </p>
</div>
<div>
<head>§ 21.</head>
<p>
<add>1</add> Nihil amplius defuit Leopoldo quam ut Transylvaniam quoque penitus
subiugaret. <add>2</add> Data ei occasio est; nempe mortuo Apafio patre, etsi vivo adhuc
eo filius eius in principem sit electus, tamen, quod Turca pro Tökölio <note place="foot">
<p>21,2 Tökölio] Tekelio</p>
</note> armis agere incepisset, eo insigni Eugenii principis virtute profligato vi foederis
Carloviczensis, quod immediate secutum est, eam retinuit, quasi habuisset aliquod Turca
caesari, ut Transylvaniam retineret, ius permittendi. <add>3</add> Id quoque foedus
absque Ungarorum consensu ictum non postremum despotici imperii facinus fuit, praesertim cum
in aliis etiam condicionibus Leopoldo semper imperatore appellato nulla regis Ungariae mentio
facta sit quasi Imperii Romani provincia effecta fuisset Ungaria. </p>
</div>
<div>
<head>§ 22.</head>
<p>
<add>1</add> Et vix adhuc respiraverat eo foedere Leopoldus cum ilico scelerata
consilia in perniciem Ungariae acrius intendit. <add>2</add> Igitur contemni rursus
patriae clerus, nobilitas innumeris affligi insultibus, suis urbes privilegiis spoliari, vis
magna mortalium redigi in servitutem, agricolae in supremam
<milestone unit="page" n="2570"/>
adigi desperationem coeperunt, nimirum oportebat Ungariam in eum statum collocari nunquam
ut amplius resistere posset, sive Ungaricam (ut Austriaci dicunt) domari omnino oportebat
ferociam. <add>3</add> Quid faciat? Ad veterem armis cives exuendi tyrannorum artem
recurrit religiosus videlicet imperator iamque in certa inferioris Ungariae provincia arma
diligenter perquirebantur, cum eius consilii effectum nescio quae occulta causa ex insperato
suspendit. <note place="foot">
<p>22,3 <emph>post</emph> exuendi <emph>del. auctor</emph> artem | eius <emph>postea
additum</emph> | <emph>post</emph> causa <emph>del. auctor</emph> suspendit</p>
</note>
<add>4</add> Adhibita deinde eundem in finem magis speciosa remedia, impleta
specie securitatis procurandae externo milite omnia regni praesidia, quibus copiis velut
compedibus <note place="foot">
<p>22,4 in <emph>postea additum</emph> | compedibus <emph>pro uno aut duobus verbis deletis
scriptum</emph>
</p>
</note> universa Ungaria tenebatur. <add>5</add> Auctus in immensum specie impopulandi
regni coloniarum numerus quo exaequantibus nativos exteris habitatoribus dimidiam semper suis
obnoxiam consiliis regni partem Austria haberet. <add>6</add> Erecta innumera Ungarorum
lecto ferocissimo quoque regimina specie aperiendae Ungaris ad bellicos honores viae, re ipsa
ut quoties externum bellum opportunam Ungaris sese vindicandi praeberet occasionem, semper eo
praetextu, quidquid roboris virorum esset, e regno educeretur qui quam perniciosi, si in
regno remanserant, caesari esse potuissent, tam utiles, <note place="foot">
<p>22,6 <emph>post</emph> utiles <emph>del. auctor</emph> Austriae</p>
</note> ubi in extraneum educuntur inimicum, Austriae forent. <add>7</add> Ceterum
demoliri, quibus tuendis miles haud suffecturus putabatur, praesidia, ne idoneum Ungaris in
bellis civilibus praeberent receptum, ars etiam Austriacorum fuit. <add>8</add> Ac
quamquam extorta per ingentia vectigalia omni pecunia, belli nervo, sublatis, qui duces
seditionis esse poterant, illustrioribus proceribus nulla iam ab Ungaris vis metuenda
videbatur, tamen ut securior ea parte Hispanicum iam <note place="foot">
<p>22,8 iam <emph>postea additum</emph>
</p>
</note> meditans bellum Leopoldus foret, lenire ad speciem Ungarorum animos cogitabat.
<add>9</add> Lecti igitur e nativis ex Ungaris aliquot comissarii qui una cum praefectis
et gubernatoribus in cuncta, quae <note place="foot">
<p>22,9 cuncta, quae] <emph>pro</emph> ea quaeque <emph>postea scriptum</emph>
</p>
</note> regno proficua essent, intenderent et vigilarent. <add>10</add> Vanum remedii
genus, quasi privato quorundam favore communes toti regno iniuriae compensarentur. </p>
</div>
<div>
<head>§ 23.</head>
<p>
<add>1</add> Unus erat Rakoczius princeps quem, ne paternae maternaeque iniuriae
depressaque infra dignitatem sui status ab Austriacis eius fortuna utentem ea Ungarorum ab
Austriacis aversione in caesarem armaret, Leopoldus metuebat. <add>2</add> Fixum igitur
ei Rakoczium quoquo modo e medio tolli debere. <add>3</add> Quae res minus prospero
successu tentata Rakoczio cum innotuiset, ad capessenda
<milestone unit="page" n="2572"/>
conservandi sui restituendaeque libertatis Ungaricae remedia eum iustissime impulit. <note place="foot">
<p>23,3 innotuiset] <emph>pro</emph> impulisset <emph>scriptum</emph> | eum <emph>postea
additum </emph>| impulit <emph>pro </emph>coegit <emph>scriptum</emph>
</p>
</note>
<add>4</add> Quod antequam expedio, vitam eius brevissime perstringendam putavi.
</p>
</div>
<div>
<head>§ 24.</head>
<p>
<add>1</add> Rakoczius patre Georgio et matre Helena Zrini natus, postquam haec ad
vota Tökölii transivisset, omnem statim in prima aetate fortunae furorem est expertus dum
necessariam ad fortunae suae incrementum eius interitum vitricus reputaret. <note place="foot">
<p>24,1 Tökölii] <emph>corr. auctor e</emph> Tekelii | <emph>post</emph> vitricus
<emph>deletum</emph> liberaret</p>
</note>
<add>2</add> Vix eo periculo matris territudine defunctus postquam capto ab
Austriacis Monkacsio in manus eorum incidisset, nescio an maius aliquod subire potuisset
discrimen quam implacabilium inimicorum suorum arbitrio exponi. <note place="foot">
<p>24,2 matris territudine] <emph>in margine additum</emph> | ab] <emph>postea
additum</emph> | inimicorum] <emph>corr. auctor ex</emph> amicorum</p>
</note>
<add>3</add> Statim e matris sinu avulsus in tutelam Kolonicsii cardinalis
traditus est. <add>4</add> Peracta eius haud pro dignitate sua institutio omneque eo per
aulam medio Kolonicsii intendebat consilium ut in quandam intrudi posset religionem,
Aspremontius, qui absente eligendi pontificis causa cardinali sororem eius Iuliannam <note place="foot">
<p>24,4 Iuliannam <emph>pro</emph> e claustro edu <emph>scriptum</emph>
</p>
</note> hactenus in claustro occlusam magna dexteritate in coniugem a caesare impetravit, vix
tandem Rakoczium e collegii pulveribus Praga eduxit quamquam furente, dum rediisset,
cardinali. <add>5</add> Tentata deinde periculis peregrinationis eius vita; e qua cum
incolumis rediisset, destinabatur iam ab aula impar eius dignitati coniux cum ille specie
visendi exercitus in imperium profectus landgraviam Hassiae uxorem duxit ingenti caesaris
invidia, qui, quod sub sua tutela constitutus sine eius consensu ducere non potuisset
praetendens, vix reducem domestico carcere affecit. <add>6</add> Sed ille impetratam a
caesare veniam aetatis ostendens facile eam umbram delicti dissipavit. </p>
</div>
<div>
<head>§ 25.</head>
<p>
<add>1</add>
<note place="foot">
<p>25 § 25.] § 24.</p>
</note> Iamque attacta aetate viri ducebat quietam in bonis suis vitam cum eius subditi a
caesareo milite, qui omnes Rakoczii arces pridem repleverat, admodum pressi tumultuarunt.
<add>2> Ingentem ille in iis componendis navavit operam. <3</add> At
caesar vel ea occasione laetus, quem sedatorem tumultus
<milestone unit="page" n="2574"/>
condigno afficere praemio debebat, authorem insuper eius perturbationis pronunciavit,
coeperantque <note place="foot">
<p>25,3 <emph>post</emph> coeperantque <emph>del. auctor</emph> illi</p>
</note> iam casses illi eo praetextu tendi cum ille fideli amicorum suorum opera discriminis
admonitus vix magna arte praesentem iam captivitatem effugit. <add>4</add> Sed enim
opportuit tandem etiam in crudeles Austriacorum manus incidere principem infelicem; quae res
ut magis pateat, altius mihi repetenda videtur. <note place="foot">
<p>25,4 videtur] videntur</p>
</note>
</p>
</div>
<div>
<head>§ <add>26.</add>
</head>
<p>
<add>1</add>
<note place="foot">
<p>26 § 26] § <emph>sine paragraphi numero</emph>
</p>
</note> Longevalius centurio prope principis bona in hibernis constitutus morum elegantia
litterarumque cultura fato an caesaris arte in magnam principis familiaritatem irrepsit.
<add>2</add> Is, dum accepta venia in Galliam ad suos remearet penates, Linzii repente
captivus detinetur; fit rumor factiosas apud eum a Rakoczio ad Galliae regem scriptas
repertas esse litteras. <note place="foot">
<p>26,2 apud] <emph>postea additum</emph> | scriptas] <emph>in margine additum</emph> |
repertas esse] <emph>pro</emph> portare <emph>scr. auctor</emph>
</p>
</note>
<add>3</add> Mittitur <note place="foot">
<p>26,3 Mittitur] <emph>pro </emph>exmittitur<emph> scr. auctor</emph>
</p>
</note> ilico Eperiesinum Salarius generalis coniciendi in vincula Rakoczii causa; intempesta
nocte e coniugis sinu abducitur infelix princeps, Eperiestinum primum, inde Viennam, mox
Neostadium, fatalem Ungaris proceribus locum, raptatur. <add>4</add> Post durum sex
hebdomadarum carceris squalorem venit ad eum examinandum Buccelinus aulae cancellarius; negat
ille se ullius quam comitiorum Regni Ungariae iudicio subesse. <add>5</add> Altero die
producitur unicus testis simul et accusator Longevalius, impallescit horrore perfidiae ad
primum conspectum principis, perstat tamen in scelesta confessione, Szirmaiumque Vagum et
Okolicsanium, quos nunquam viderat, certo die, quo longissime alter ab altero distabant,
scelerata agitasse consilia confitetur. <add>6</add> Nulla hic patriae legum, nulla
iuris iurandi ratio a caesare habita. <add>7</add> Institutum rursus contra iura regni
delegatum ex extraneis conflatum iudicium illique iudicandus traditur Rakoczius, certissima
(ni sors secus tulisset) Austriaci odii victima. <add>8</add> Allata a Neostadiensi
consule accusationis capita, datumque triginta solum dierum ad respondendum spatium.
<add>9</add> Ille tamen constanter mori se malle quam indigno eorum, quibus non
competat, iudicio viliter se subicere. </p>
<milestone unit="page" n="2576"/>
</div>
<div>
<head>§ 27.</head>
<p>
<add>1</add> Itaque perierat procul dubio Rakoczius ni arcano divinae providentiae
consilio e suorum inimicorum manibus quantocius fuisset elapsus. <add>2</add> Miserat
occultam per fidum hominem spem Rakoczio uxor fore ut ad Angliae Prussiaeque regis preces
forte liberetur. <add>3</add> Nuntius, cum secus ad principem penetrare se haud posse
perspiceret, <note place="foot">
<p>27,3 <emph>post</emph> posse <emph>del. auctor</emph> concerneret</p>
</note> rem totam Leymanio centurioni, cui principis commissa fuit custodia, sincere
exposuit. <add>4</add> Ab eo tempore, sive sortem principis <note place="foot">
<p>27,4 <emph>post</emph> principis <emph>del. auctor</emph> miser</p>
</note> supremo discrimini nimium iam proximam misertus centurio, sive ingentes spes animo
volvens libertatem eius coepit meditari. <add>5</add> Igitur opportuno tempore misso
accendendae candelae causa, qui prae foribus principis excubabat, vigile, eum in suum, quod
prope aderat, cubiculum recepit indutumque Montecuculianorum militum vestibus urbe emissum
paratis in certis domibus equis, etsi suo fato, pristinae restituit libertati. <note place="foot">
<p>27,5 accendendae] accedendae | <emph>post</emph> vestibus <emph>del. auctor</emph> para |
<emph>post</emph> equis <emph>del. auctor</emph> pristinae r</p>
</note>
</p>
</div>
<div>
<head>§ 28.</head>
<p>
<add>1</add> Elapso Rakoczio, in quem unum furor Austriacus tendebat, dimissi statim -
quis credat? - praeter Szirmaium Okolicsaniumque, <note place="foot">
<p>28,1 <emph>post</emph> Okolicsaniumque <emph>del. auctor</emph> complices</p>
</note> qui praetendebantur complices, in unum Rakoczium vel absentem saevitum est.
<add>2</add> Destinatur delegatum rursus contra patriae leges <note place="foot">
<p>28,2 <emph>post</emph> leges <emph>del. auctor</emph> iudicium</p>
</note> cognoscendae eius causae iudicium cumque nemo esset qui vel verbum pro eo effaretur,
tamen tanquam rite convictus perduellionis, horrendi criminis, reus pronuntiatur.
<add>3</add> Nimirum vixisset ille tam securus medius inter caesaris praesidia aut ad
primam datae a sorore capti Longevalii famam, si quid in re ipsa fuisset, quod illi factu
facillimum erat, fugam non occupasset. <add>4</add> Aut, si reum sincera fide orbi
ostendere voluit Austria Rakoczium, cur, quas apud Longevalium repertas praetendit, litteras
non publicavit; cur patrium iudicium, cui se semper Rakoczius submiserat, refugit; denique
cur, quidquid de Rakoczio agebat, id tantis mysteriis summoque arcano involvit? </p>
<milestone unit="page" n="2578"/>
</div>
<div>
<head>§ 29.</head>
<p>
<add>1</add> Sed quidquid de eo sit, Rakoczius iam liber Bercsenium, qui feliciori non
nihil fato Austriacorum casses evaserat, in Poloniam secutus est. <add>2</add>
Affulserat in principio Bercsenio regis optimatumque in eo regno favor; at mox a quodam
ministro proditus, <note place="foot">
<p>29,2 in principio <emph>postea additum </emph>| <emph>post </emph>proditus <emph>del.
auctor </emph>ni Ungarica fortitudine satellites evasisset</p>
</note> dabatur iam caesaris legato in poenam, cum ille insigni virtute, caeso uno,
satellites evasit in monasteriumque se tacitus recepit. <add>3</add> Rakoczius postquam
Varsoviam appulisset, ignotis illi, ut in peregrina urbe, omnibus rebus Gallum se professus
de sacerdote eius linguae ilico est sciscitatus deductusque ad unum, postquam se de Gallici
legati confessario curasset fieri certiorem, accedens eum, ut cum legato ipso colloqui
posset, impetravit. <add>4</add> Legatus diffisus principi caute per Bercsenium,
adhucdum in monasterio latitantem, veritatem exploravit introducto Rakoczio Bercsenioque ex
occulto spectante; qui <note place="foot">
<p>29,4 <emph>post</emph>
<emph>qui del. auctor</emph> dum</p>
</note> postquam verum agnovit Rakoczium, prosiliens profusis lacrimis nescias amicitiam an
sortem utriusque testaretur. </p>
</div>
<div>
<head>§ 30.</head>
<p>
<add>1</add> Rakoczius postquam in Polonia, contra ac putaverat, per aliquod temporis
<note place="foot">
<p>30,1 per… temporis] <emph>in margine scripsit, at hic</emph>
<emph>inserendum significavit auctor</emph>
</p>
</note> latitasset, tandem in Ungariam transmisit. <add>2</add> Quis credat ad solum
principis nomen intra octo menses totam sub signa eius confluxisse Ungariam?
<add>3</add> Tanta erat Ungarorum ab Austriaco iugo aversio, tanta ob calamitatem
principis miseratio. <add>4</add> Leopoldus, quod omnes Austriaci principes in re simili
solent factitare ut procerum, quos honoribus, beneficiis, blanditiisque devinxerunt, medio
placarent nobilitatem, <note place="foot">
<p>30,4 principes] principi |<emph> post</emph> nobilitatem <emph>del. auctor</emph> hic</p>
</note> nunc quoque ad eam artem recurrit. <add>5</add> Iubet statim palatinum de belli
causis se informare quasi eae ex manifesto principis, quod statim publicavit, alioquin illi
non patuissent. <add>6</add> Id bellum Galli artibus suscitatum passim <note place="foot">
<p>30,6 <emph>post</emph> passim <emph>del. auctor</emph> creditur</p>
</note> quidem existimatur; at revera Gallia successibus Leopoldi territa infra spem etiam
Rakoczii frigida fuit. <add>7</add> Nec debet ullum Rakoczius Gallo auxilium nisi unum
illud 30 000 librarum subsidium quod et ipsum marchio Bonacus, tum in Polonia legatus, inscio
rege et sub privata fide dedit. <add>8</add> Sed ad palatinum ut redeamus.
<add>9</add> Respuerunt ilico Ungari eius mediationem qui se iam aulae servum effecerat.
<add>10</add> Itaque
<milestone unit="page" n="2580"/>
quod Secsenium Colocensem episcopum <note place="foot">
<p>30,10 Colocensem episcopum <emph>in margine add. auctor</emph>
</p>
</note> gentilibus carum videret Leopoldus, sane non genio aut confidentia, sed quod sua
utilitas sic exigebat, elegit oravitque eum ut ille tumultum quoquo modo componeret.
<add>11</add> Ille cum Bercsenio Karolioque primum congressus id tantum effecit ut
posset Leopoldo certo <note place="foot">
<p>30,11 <emph>post</emph> congressus <emph>del. auctor</emph> illi quidem | certo]
<emph>addidit auctor</emph>
</p>
</note> perscribere bello quidem illi violatas libertates omnino ansam dedisse, ceterum iis
ut mederetur, non caesari, sed principi, in cuius verba iam tota iuraverat Ungaria, incumbere
comitia convocare. <add>12</add> At Ungaros ne eo quidem <note place="foot">
<p>30,12 ne… quidem] <emph>scr. auctor pro</emph> non <emph>quod post eo steterat</emph>
</p>
</note> contentos securitatem fiendorum tractatuum fideiussione externi alicuius principis
velle procurare. <add>13</add> Caesar ius convocandorum comitiorum sibi competere,
mediationem autem filii sui regis Romanorum cuiuscunque externi principis fideiussioni
Ungaros, si saperent, anteferre debere, ceterum primum ad pacem gradum indutias armorumque
suspensionem esse reposuit. <add>14</add> Itaque ut ulterius negotium Szecsenius
promoveret <note place="foot">
<p>30,14 <emph>post</emph> promoveret <emph>del. auctor</emph> praecepit</p>
</note> et cum ipso tandem Rakoczio colloqueretur praecepit. <add>15</add> Palatinus
<note place="foot">
<p>30,15 Palatinus] <emph>ex</emph> Palatinusque <emph>corr. auctor</emph>
</p>
</note> quoque suos eum in congressum serviliter in adulationem aulae instructos misit
deputatos qui non potuerunt non iniquo animo ab Ungaris accipi. <add>16</add> Rakoczius
Gyongyosini cum archiepiscopo congressus diaetam quidem, cum metu factionum, quas aula posset
suscitare, tum odio protestantium, quos illic triumphare prorsus necessum esset, in praesens
locum non habere declaravit. <add>17</add> Armistitium, quod pessima fide ab Austriacis
peteretur, caesareo milite tum maxime populationibus indulgente admitti non posse.
<add>18</add> Ceterum ante omnia nullitatem sententiae in se velut laesae maiestatis
criminis reum latae, ut et inductae per minas vim promissae in postremis comitiis hereditatis
inefficaciam agnosci debere. <add>19</add> Dum haec aguntur <note place="foot">
<p>30,19 aguntur] agerenter | concitavit] <emph>pro</emph> fecit <emph>scr. auctor</emph> |
ob] <emph>pro </emph>ad<emph> scr. auctor</emph>
</p>
</note> Okolicsanius religione Lutheranus, qui e carcere dimissus nescio quo hamo captus in
aulae partes prorsus iam fuerat pertractus, tantam inter suae sectae homines concitavit
factionem ut fere aperte a principe deficerent incusso iis ob diversitatem religionis
principis Gallique in Lutheranos odium metu; Rakoczius tamen data spe quoquo modo eos
placavit. <add>20</add> At caesar de Rakoczii mente per Szecsenium <note place="foot">
<p>30,20 Szecsenium] Secsenium</p>
</note> certior factus impudentes quidem eas condiciones iudicavit; ut tamen rem ad felicius
tempus protrahendo Ungaros ludificaret, oblata Angliae Hollandorumque, confoederatorum
videlicet suorum, mediatione exmissisque eorum in Ungariam legatis negotiationem continuavit.
<add>21</add> Nunquam sincera fide pacem voluit Leopoldus sed, quod sive fraudibus suis
tantas se
<milestone unit="page" n="2582"/>
suscitaturum fideret dissensiones ut tandem a suis ipse <note place="foot">
<p>30,21 <emph>post</emph> fraudibus suis <emph>del. auctor</emph> fideret putans | a… ipse
<emph>pro</emph> ipse quoque <emph>scr. auctor</emph>
</p>
</note> Rakoczius penitus deseretur, sive quod feliciorem contra Gallum armo ad progressum
exspectaret, sive etiam ut eo intervallo maiores sibi vires pararet tepescente in dies, qui
repentinus in re simili esse solet, Ungarorum fervore vana pacis imagine eos sic ludificavit.
<add>22</add> Cuius argumento vel id esse potest quod, prout maiori aut minori successu
in imperio pugnabatur, ita duriores semper aut mitiores Ungari condiciones accipiebant.
<add>23</add> Quid quod, cum armistitium, sane necessarium ad pacem gradum, quem se
tantopere cupere simulabat, postquam impetrasset, primus ipse violavit, ne eorum <note place="foot">
<p>30,23 eorum] <emph>pro</emph> iis <emph>scr. auctor</emph>
</p>
</note> quidem bonis, qui sibi adhaeserant, parcens. <add>24</add> Sed enim haec inscio
caesare Heisterius exercitus imperator propria animi acerbitate patravit? <add>25</add>
Quis credat futurum satis audaciae subdito ad id patrandum si caesari sat fuisset animi ad
puniendum, aut quis sibi posset persuadere Heisterium, postquam ipsius archiepiscopi
capitulum et ecclesiam barbare et immaniter devastasset, minari adhuc ausurum (ni secretos
alios ordines accepisset) archiepiscopo petiturum se a caesare, cuius vices in ea
negotiatione gerebat, satisfacionem dicenti. </p>
</div>
<div>
<head>§ 31.</head>
<p>
<add>1</add> At caesar, quamquam mutata insigniter pro se per victoriam Hochstetensem
de Gallo reportatam rerum facie, tamen, quod nondum aperta vi posset proterere confoederatos
<note place="foot">
<p>31,1 <emph>post</emph> insigniter <emph>del. auctor</emph> in suum favorem |
confoederatos] <emph>corr. auctor ex</emph> confoederation</p>
</note> vana illa pacis imagine qua per archiepiscopum, qua per Angliae Hollandorumque
legatos semper sub ambiguo tentatae ludificare ultro quoque perrexit. <add>2</add>
Itaque conventum de solenni Schemniczii congressu, quo cum caesaris Rakoczii potentiarumque
mediatricum commisarii convenissent, caesariani minutiis ambiguisque responsis datum eum in
finem indutiarum tempus protrahendo, quibus tamen egregie interea abutebatur Heisterius,
occupata per eam occasionem ingenti terrarum plaga, rumpere tandem Rakoczium <note place="foot">
<p>31,2 terrarum] <emph>in margine additum</emph> | Rakoczium] Rakoczii</p>
</note> omnem fallacis eius foederis tractatum coegerunt. </p>
<milestone unit="page" n="2584"/>
</div>
<div>
<head>§ 32.</head>
<p>
<add>1</add> Sub idem tempus Leopoldus e humanis excessit dato, ut fertur, Iosepho
consilio pacem ut cum Ungaris quoquo modo faceret; quae res egregiam tentandi Ungarorum
animum aulae futurum sub novo regno mutationem neque ulli adhuc Iosephum peccasse spargenti
occasionem dedit; Ungari tamen in fide Rakoczii ultro quoque perstitere, imo habito in Secsen
memorabili congressum <note place="foot">
<p>32,1 <emph>post</emph> dato <emph>del. auctor</emph> fert | <emph>post</emph> fertur
<emph>del. auctor</emph> consilio | spargenti] <emph>sic; fortasse melius</emph> spargendi
| congressu] <emph>e</emph> congressum <emph>corr. auctor</emph>
</p>
</note> mutuo iure iurando novo foedere sese coniunxere. </p>
</div>
<div>
<head>§ 33.</head>
<p>
<add>1</add> Ea Ungarorum constantia effecit ut caesar solenniorem etiam reliquis
congressum <note place="foot">
<p>33,1 <emph>post</emph> congressum <emph>del. auctor</emph> Tyrnaviae</p>
</note> posceret quo utrimque constituto Tyrnavia pro eo habendo designata est.
<add>2</add> Sed enim difficile erat animos in diversa distractos suisque opinionibus
pervicaciter inhaerentes coalescere. <add>3</add> Ungari, prout bellandi causam laesam
libertatem habuere, sic eam restitutam pacis fructum esse voluere. <add>4</add> Iosephus
aliis bellis distractus et pacem cupiebat, nec a despotico recedere regimine volebat.
<add>5</add> Principio eius congressus post multa inania de plenipotentiis, de titulis
certamina Ungari quasi pro basi tractatus praemissum voluere per declaratam domus Austriacae
succesionem hereditariam regni proprietatem haud intelligi, quasi ex eo, quod hereditarium
dicatur Ungariae regnum, iam instar aliarum hereditariarum provinciarum appropriatum domui
Austriacae foret illaque non tam illi praeesset quam id velut patrimonium suum possideret,
proindeque quod lex Andreae sublata sit, princeps iam nulla lege, tanquam quae a subditis in
eum ferri non possit, teneretur. <add>6</add> Aliam enim esse hereditariam successionem
et aliam hereditariam proprietatem, sive hereditariatum alium esse successivi regiminis,
alium proprietariae dominationis. <add>7</add> Nec ad evitandum id posterius sufficere
quod Ungaria suis regenda legibus promittatur, cum Bohemia quoque et Austria distinctis ad
invicem propriisque legibus gubernerentur, cum tamen hereditariae proprietatis (in qua
potissimum fundatur illud: sic volo, sic iubeo) vis eadem sit utrobique. <add>8</add>
Quod Austriaci ad Ungariam quoque extendere huiusque regimen cum illorum confundere admodum
consueverunt. <note place="foot">
<p>33,8 <emph>post</emph> consueverunt <emph>deleta nonnulla:</emph> Quod tamen stare non
posse uel inde apparet</p>
</note>
<add>9</add> Sic quia impositi sunt hereditariis provinciis duodecim milliones,
Ungaria autem tertiam earum partem constitueret, ideo quattuor eam milliones solvere debere
inferebant; quod de milite quoque cum proportione practicabant, cum tamen
<milestone unit="page" n="2586"/>
dispar sit quoad hoc Ungariae aliarumque hereditariarum <note place="foot">
<p>33,9 hereditariarum] hereditarium</p>
</note> provinciarum ratio cum ibi rex ex proprio arbitrio simpliciter ordinare et soleat et
possit, hic vero de vectigalibus (si modo leges datumque ius iurandum observare velit) nihil
nisi ex regni mente constituere possit. <add>10</add> Caesar in eam Ungarorum
declarationem vix, aegre, demum tamen concessit, superatae deinde ingenti labore armistitii
condiciones sunt. </p>
</div>
<div>
<head>§ 34.</head>
<p>
<add>1</add> Ast ubi ad pacis tandem condiciones deventum est, tum demum apparuit
animos tam contrariis rebus intentos bona fide coalescere non <note place="foot">
<p>34,1 non] <emph>postea additum</emph>
</p>
</note> posse. <add>2</add> Quippe Ungari vetus regimen avitamque libertatem in cunctis
suis condicionibus respiciebant, caesar e contra, quidquid hereditariae despoticaeque suae
derogaret, <note place="foot">
<p>34,2 derogaret] <emph>e</emph> derogabat <emph>corr. auctor</emph>
</p>
</note> respuebat. <add>3</add> Itaque negata externa fideiussio sive exterarum
potentiarum mediatio, interna autem, quam in observatione legum ponebant, verbis tantum, ut
semper alias, promissa; Transylvanis electio non restituta; ut extorti violenter de
successione, de Andreae lege articuli in libera diaeta aliqua ratificentur, prorsus non
admissum; negata externi militis e praesidiis eductio, id est relicti regno compedes;
confirmata, at ambiguissimis verbis, palatini, iudicis curiae, banique dignitas; pari
verborum involutione liberum religionis exercitium admissum; generalis capitanei,
thesaurariique dignitas specie remittendi ad aliam diaetam negotii prorsus denegata.
<add>4</add> Negata coronae Muranium translatio; ius armorum remissum quidem, at
pessima, ut apparuit ex eventu, fide. <add>5</add> De non conferendis extraneis
dignitatibus, de restituendis damnificatorum bonis, de monetae cupreae compensatione, de
cancellariae authoritate, de Iazygum, Cumanorum, et liberarum civitatum privilegiis ita
responsum ut apparet odiosa ad diaetam relegatione tacitam involvi negationem. </p>
</div>
<div>
<head>§ 35.</head>
<p>
<add>1</add> Talia caesar Ungaris responsa dedit nec id quidem antea illis manifestans
quam indutiae ad finem decurrere incoepissent, nimirum nec locus iis respondendi et occasio
praeberetur, adiectis minis evertendi regni ni iis prompte assensissent. <add>2</add>
Itaque oportebat sumptum malo omine bellum vel invitum Rakoczium continuare; cuius non potuit
non infelix exitus esse. <add>3</add> Dudum praeclusa Ungaris militarium honorum via
robur eorum
<milestone unit="page" n="2588"/>
exstinxerat ars Austriaca gentemque in vinum et otium degenerare coegerat nulla iuventutis
educatio aut tradendae iis disciplinae militaris cura; quem suum errorem gentis deinde
barbariem appellabant. <add>4</add> Quo factum ut, quidquid Ungarici militis Rakoczius
habuit (nam externorum aliunde habuit fere nihil), quamquam iustissima causa sumpta arma in
praedam magis quam in <note place="foot">
<p>35,4 <emph>post</emph> quam in <emph>del. auctor</emph> libertatem</p>
</note> patriae felicitatem exercerent. <add>5</add> Armorum ad haec aerisque ingens
penuria; inexperta ipsius principis et vagis turbidissimisque Bercsenii consiliis et levibus
gentis impetibus obnoxia aetas; Karolii, Forgacsii, Oesterhazii, Csakii in Bercsenium,
tanquam ea praecellentia indignum, invidia et ex eo in principem contemptus; arcanus
catholicorum a Rakoczio, tanquam is solam causam haereticorum eo bello sustineret, horror;
rusticorum sub nomine Rakocziani militis in nobilitatem, ecclesias, et clerum facinora, quod
etsi invito principe, magnam tamen illi invidiam conflavit; Pannicus post amissam
inconsultissime Tyrnaviensem Poudmericzensemque pugnam exercitus terror; Rascianorum innatum
contra Ungaros odium, adeoque insignes in Rakoczianos conatus; pontificis post accomodatas
cum caesare suas differentias sub excommunicatione facta clero prohibitio ut partes principis
deserent; ipsa belli <emph>causa</emph> proxima perduellionis infamiae atque ex eo precaria
tamen principis in militem authoritas, exorsa pestis, ipsum quoque malefaustum principis
sidus; <note place="foot">
<p>35,5 <emph>post</emph> Oesterhazii <emph>del. auctor</emph> aliorum | <emph>post</emph>
tamen <emph>del. auctor</emph> eorum | ipsa… sidus] <emph>in margine postea litteris
minutis adscriptum</emph> | causa] caa</p>
</note> denique, quod instar omnium est, Austriacorum armorum contra Gallos Bavarosque
felicitas haud parem pro iustitia causae illi bello exitum fecere. <add>6</add> Palfius
filiae suae apud Iosephum gratia supremum imperium adeptus eam pacem seu, ut vocamus,
armistiam confecit, cui rei gerendae cum Rakoczius comitia in Huszt praefixisset, Karolius
nefaria traditione eo inscio in Kassa transegit. <add>7</add> Quae res Rakoczium ad
finem usque vitae errare et sub extraneo caelo vivere coegit, nobis autem reliquit tamen eam
umbram libertatis qua nunc utimur, ut servi aperte non dicamur. </p>
<p>Finis.</p>
</div>
</div>
</body>
</text>
<milestone unit="page" n="2592"/>
<text type="prosa-tractatus">
<body>
<head>Breves aliquot dissertationes</head>
<div>
<head>Quod magnates partem potentiae, si rex absolutum habeat, sperent, et ideo etiam in
Ungaria despotico imperio faveant.</head>
<p>
<add>1</add> Si vetera cuiuscumque nationis evolvantur momenta, liquido comperietur ab
optimatibus, praesertim vero aulicis, sive quod <emph>ministros</emph> vocant, reges, si forte
legibus constrictam aut in aliquo cum maioribus populi communicatam potestatem habeant, ad
arripiendum absolutum imperium semper incitatos fuisse; id adeo verum est ut clarissimum eius
vel in hierarchia ecclesiastica appareat exemplum. <add>2</add> Nam cum Christus, licet
Petrum quidem aliis praefecerit, potestatem tamen cum ceteris apostolis communicaverit, cumque
ea de causa veteris aevi pontifices, queis prisca simplicitas et expers ambitionis animus, in
arduissimis quibusque rebus non nisi consulto concilio quidquam statuere consuevissent, modo
pontifices, cardinalium probabiliter impulsu, qui splendore concilii obscurari forsan putant
authoritatem suam, aut certo plurima ea etiam, quae concilium concernerent, gaudent manibus
suis expediri, adeo ab omni concilio sunt alieni ut memoriam eius, si possent, e mentibus
hominum evellere velle videantur. <add>3</add> Hinc perpetuum illud: <emph>episcopos in
partem sollicitudinis esse vocatos, non in plenitudinem potestatis.</emph>
<add>4</add>
Hinc qui concilium supra papam esse vel hiscere ausit, reus status appellatur; adeo quoque
Ecclesiae princip <emph>ib</emph> us placet nullis constricta limitibus authoritas, ipsique
Ecclesiae proceres principem suum ad eam arripiendam gaudent, <note place="foot">
<p>4 principibus] principus <emph>MS</emph> | ad… gaudent <emph>sic</emph>
</p>
</note> gnari quo plus is potuerit, eo maiorem futuram suam quoque (utpote medio quorum
potestatem princeps exercet) authoritatem. </p>
<p>
<add>5</add> Sed ut ad profana revertamur, praeteritis infinitis aliis, quis nescit
nuper in Gallia Richelii Mazariniique, in quos omnem fere suam potestatem principes sui
transtulerant, ambitione artibusque omnem parlamenti sive seniorum populi, exaequatam fere
quondam cum regibus, potestatem prostratam, principemque ad despoticam illam, quam hodiedum
retinet, potentiam evectum esse; scivere nempe ambitiosa illa ingenia sibi subici illos
optimates et in se regem, si absolutam potentiam consequatur, esse ab iis adorandum.
<add>6</add> Et hac de causa nuperrime apud nos quoque Leopoldum caesarem ministri sui,
ut effractis, quos lex et vetus consuetudo regiae potestati posuerat cancellis conculcatisque,
quas iure etiam iurando, dum inauguraretur, confirmaverat, nobilium privilegiis ad despoticam
illam
<milestone unit="page" n="2594"/>
authoritatem quoquo modo emergeret, ita sunt adhortati ut pro tenui hoc ambitionis fumo
totum Hungariae Regnum a barbaris occupari, se regia sede sua expelli, ipsamque metropolim
arcta obsidione cingi videre maluerit.</p>
<p>
<add>7</add> Immo quid de ministris loquor, ipsi patriae optimates eo aevo caesaribus
in illud despotici imperii fastigium connitentibus favisse et hoc modo ipsi quasi contra se
libertatesque suas patriamque suam pugnasse comperiuntur. <add>8</add> Cuius quidem
praeposteri atque, ut apparet, naturae ipsi repugnantis conatus causa videtur non solum
adulandi rebusque suis prospiciendi studium, verum etiam potissimum ea, quam supra diximus,
ratio, nimirum quia non aulici solum sive ministri, sed ipsi etiam in maioribus patriae
dignitatibus constituti optimates maiori cum authoritate sperant se munera sua exercere,
magisque imbecillioribus insultare, hocque modo altius supra ceteros se erigere posse si rex
despotico imperio potiatur; ubi enim rex ipse legibus constrictus est, eo magis inferiores
etiam magistratus non nisi concessam legibus iurisdictionem possunt exercere, neque pro
ambitione sua supra ceteros se attollere; contra, ubi rex absoluta pollet potestate, quisque
magistratus eam exercere potest iurisdictionem, quam favor ipsi regis tribuit et, licet nullo
etiam speciali regis favore gaudeat, hoc modo tamen minus ceteris videtur exaequatus quod non
libertate populi, sed arbitrio regis impediantur <note place="foot">
<p>8 erigere] erigire <emph>MS </emph>| videtur… impediantur… possint <emph>sic</emph>
</p>
</note> quominus pro libertate sua possint imperare. </p>
<p>
<add>9</add> Denique quo maior est regis potentia, eo submissior populi subditorumque
in eum veneratio, ministrorum autem cultus a proportione venerationis, quae in regem habetur,
crescit. <add>10</add> Rex enim in ministris suis colitur et, quo amplius rex colitur, eo
magis non ministri solum, sed et omnes eius magistratus aestimantur; quo fit ut in liberis
rebus publicis populus exiguam erga magistratus habeat venerationem. <add>11</add> Unde
etiam in monarchiis mixtis optimates non renuunt maiorem regi cultum praestare, modo ipsi
quoque a vulgo et populo magis adorentur.</p>
<milestone unit="page" n="2596"/>
</div>
<div>
<head>Quod conveniens sit principem secundum legem dominari.</head>
<p>
<add>1</add> Praeclara sunt Iunii Bruti de regia in populum potestate verba: <emph>quod
perinde ridiculi fuerint reges, qui legi obsequi turpe dixerint, ac geometra foret qui regula
gnome ceterisque organis, quae a peritissimis quibusque ad agri dimensionem adhiberi solent,
uti absurdum et indecorum putaret.</emph>
<add>2</add> Et certe quemadmodum pictoriam
aut saltatoriam professo, utut magna alias vir sit authoritate, se regulis eius alligare
suasque secundum eas actiones instituere necessum est, ita principem, qui artem imperandi
assumpsit, legibus, quae verae imperandi regulae sunt, constringi oportet. </p>
<p>
<add>3</add> Esse enim quampiam gubernandi artem liquido constat, eo autem ipso eam
certis regulis contineri necessum est, quas quidem non in arbitrio principis, incerto,
instabili, vitioque obnoxio, sed in legibus fixis, perpetuis, et aequissime latis constituere
prorsus iustum est. <add>4</add> Dicere enim artis gubernandi regulas principem ex
proprio cerebro desumere debere perinde videtur ac si diceretur pictorem pingendi regulas e
proprio sibi iudicio posse formare; nec stabilibus sibique constantibus artis principiis
teneri. <add>5</add> Solent tyrani, quorum nutus pro lege despoticaque in populum
dominatio est, ubi quempiam insigni alicui magistratui admoverint, quam vocant
<emph>instructionem</emph> , seu potiora capita secundum quam magistratum suum exerceant,
illi tradere, quod nihil esse aliud quam regulas, secundum quas populum iuxta iurisdictionem
magistratui suo competentem gubernet, apparet; ita et populus iam tum, cum principem sibi
initio constituit, immo etiam postea, dum novus semper princeps inauguratur, leges veluti
tabulas, quibus omnes gubernandi regulae continentur, illi in manus tradit ut secundum eas et
non aliter imperium suum administret; quas quidem ille, si modo ratio illi imperii constat,
ultro observabit. </p>
<p>
<add>6</add> Hic enim recte locum habet illud, quod Alexandro Magno cytharam discere
incipienti cumque ingentem initio difficultatem experiretur, ut se faciliora doceret, petenti
magister respondisse perhibetur: <emph>ista omnibus perinde esse difficilia</emph> . </p>
<p>
<add>7</add> Itaque quemadmodum inferior magistratus, ut artem pro iurisdictione sua
gubernandi rite exerceat, secundum eas leges quibus astrictus est, suus magistratus veluti
regulas debet praeesse, ita princeps, qui aeque magistratum, etsi supremum, gerit, ad hoc ut
recte atque ordine praesit, artem gubernandi suam legibus, quae ad se referuntur, debet
conformari.</p>
<milestone unit="page" n="2598"/>
</div>
<div>
<head>Quod inanis vulgi persuasio sit se ea prohibitione, quam index librorum prohibitorum
continet, sub piaculo atrocis sceleris teneri.</head>
<p>
<add>1</add> Adeo posterioribus his temporibus apud congregationem cardinalium, quae de
indice nuncupatur, optimos quosque libros prohibendi mos invaluit ut, qui religiosior non
nihil hac in re esse velit, ei de solida quapiam scientia consequenda prorsus sit desperandum.
<add>2</add> Id eane arte a politicis Curiae Romanae fiat ut praecluso hoc modo ad
solidiora studia aditu orbis Christianus in ignorantiae simplicitate contineatur, et sic
sacerdotum imperium facilius patiatur, nescio; id scio primis saeculis, quo zelus ut
reliquorum Christianorum, ita cleri magis calluit, id minime fuisse factitatum; neque enim
eotum libri sive ethnicorum sive ethnica continentes prohibebantur, sed si fidem catholicam
directe carpebant, refutabantur, secus doctrinae causa passim legi permittebantur; et hoc
consilio Augustinus in Civitate Dei, Lactantius in Institutionibus et infiniti alii comminus
cum ethnicis fidem nostram vellicantibus congressi sunt; eos tamen, quos refutarunt, neque
ipsi neque eotum sedentes cum clavum pontifices sub anathemate legi prohibuerunt, nimirum quia
solidius iacta putarunt esse fidei nostra fundamenta, quam ut solo eo contineri debere
existimarent, ne quid, quod ei non congruit, vel legatur quidem.</p>
<p>
<add>3</add> Equidem obedientem me matris Ecclesiae filium et nunc profiteri et semper
vel capitis mei iactura profitebor; esseque matri Ecclesiae potestatem quaepiam sub poena
etiam aeternae damnationis prohibendi ultro agnosco, neque tamen adeo debilem de salute mea in
Dei misericordia fiduciam habeo ut propterea, quod congregatis illis aliquot cardinalibus
librum quempiam, qui secus in rem meam multum facit, eo quod fors concilium supra Papam esse
asserat aut non Roma vel in statu ecclesiastico, sed inter heterodoxos impressus sit, vel bina
aut terna verba contra Iesovitas contineat in indicem librorum prohibitorum referre visum est,
de me, si eum fortasse legere libeat, actum esse iamque vinculis anathematis irretitum putem.</p>
<p>
<add>4</add> Primum enim nulla exstat ullius concilii, quod solum totam matrem
Ecclesiam repraesentat, sanctio quae misellis animis, tot alioquin periculis expositis, hanc
novam intendisset labendi occasionem quo facilius in barathrum gehennae praecipitentur.
<add>5</add> Deinde (praescindendo ab eo an Papa in re tam periculosa non consulto
concilio tot milia animarum periculo aeternae damnationis exponere potuerit) cum non ideo quis
actum aeterna damnatione dignum commisisse dicatur quia Papa eum anathemate mulctavit, sed
ideo Papa actum aliquem anathemate debeat mulctare quia institutis fidei nostrae dissonus
(cuius contrarium supra ostensum est)
<milestone unit="page" n="2600"/>
adeoque poena aeternae damnationis dignus est; sed praescindendo, inquam, ab eo, tenent
melioris notae authores bullam <emph>Caenae</emph> , qua primum ea librorum prohibitio
introducta est, apud nos minime esse acceptatam, propterea quod quoad nos, qui in medio
haereticorum vivimus, adeoque illorum libris etiam <note place="foot">
<p>5 <emph>post</emph> libris etiam <emph>del. in MSto </emph>saepe</p>
</note> passim uti debemus, rationabilitate destituatur cum hoc modo nimirum multae animae
periculo damnationis exponeretur; ob quam causam ne id quidem apud nos locum habet quod
catholico cum haeretica nuptias contrahere non sit permissum. <add>6</add> Denique res
non substitit in illa bulla <emph>Caenae</emph> , sed subinde exsurrexit illa congregatio
velut dicasterium revidendis libris ordinatum, quale omnia etiam alia bene ordinata regna
habere solent, idque tantam librorum farraginem in illum indicem infarsit ut appareat eo ipso
nihil libro illo prohiberi quia tam multa prohibentur. </p>
<p>
<add>7</add> Hic ego quaero primum unde acceperit potestatem dicasterium illud adeo in
animas nostras grassandi ut tanta nobis anathema incurrendi retia ponere potuerit; peream enim
si ullum melioris notae politicum, aut iuris publici authorem, quin etiam sinceriorem
historicum in manus capere possim, quin simul indici ille inscriptum esse deprehendam.</p>
<p>
<add>8</add> Dicunt illi quidem propterea cuique pro dispensatione recurrere integrum
esse, quae iustis de causis numquam soleat denegari, sed hic ego non video primum cur debeam
iurisdictionem peregrini tribunalis in me prorogare meque supervacuis laboribus implicare;
deinde illa dispensationis necessitas magnas post se consequentias trahit. <add>9</add>
Transit pars melior aetatis donec vel in cognitionem meliorum librorum deveniam, mox illos in
indice illo esse comperio, tum pro dispensatione recurrendum est, interea formantur mille
circa condicionem, circa aetatem difficultates. <add>10</add> Denique tum primum
dispensationem illum obtineo cum iam me disciplinis uberius instructum ac ad negotia agenda
iam penitus comparatum esse oporteret. <add>11</add> Ita duo maxima dominandi adminicula
eodem tempore Roma consequitur ut et tarde aut plane numquam eo eruditionis quis provehatur,
ut aperire oculos aestimatisque rerum momentis ex innata quasi illa erga pontifices servitute
emancipari possit,
<milestone unit="page" n="2602"/>
et simul totus orbis ingentem iurisdictionem Romae agnoscere debeat, videlicet a cuius
privato magistratu facultas petenda est ut quis sapere possit. <add>12</add> Nec volo
invidiosius hac in materia versari. <add>13</add> Rem totam brevissime exponam.</p>
<p>
<add>14</add> Principio nascentis Ecclesiae, cum fides nostra sine arte, sine fuco
sustineretur, quemadmodum in saecularibus quoque imperiis, dum indoles hominum <note place="foot">
<p>14 hominum] hominem <emph>MS</emph>
</p>
</note> innocua artificiique expers esset, nulla prohibitionis librorum mentio fuit; erant
tamen natura sua prohibiti omnes qui fidem sacrosanctam directe subruere nituntur, item qui de
obscaenis diabolicisque artibus ex professo agunt, propterea quod omnis Christianus, sicut in
omni alia re, ita in legendo quoque proximam (ut theologi loqui amant) peccati occasionem sub
piaculo lethalis criminis fugere teneatur, iuxta illud: <emph>qui amat periculum peribit in
illo.</emph>
<add>15</add> Mox collegit maioris ordinis causa hos in indicem concilium
Tridentinum aliosque insuper nonnullos pro authoritate sua, nimirum quia potuit, adiecit.
<add>16</add> Tandem cum invalescente hominum astutia, ratio illa status invaluisset,
coepere profani quoque principes ad continendos in officio subditos suos eo stratagemate uti
ut prohiberent in statibus suis vendi <note place="foot">
<p>16 vendi <emph>sic</emph>
</p>
</note> omnes eos libros qui sive ad concitandos populi animos, sive ad dandam malam de
gubernio opinionem conducerent. </p>
<p>
<add>17</add> Igitur pontifices quoque, cum iam fidem ipsam arte politica (quae
temporum nostrorum corruptella est) regere coepissent, rationem status fidei in eo collocarunt
ut omnes, qui non ad convellenda solum fidei principia faciunt, velut alioquin ex natura sua
prohibiti, sed etiam qui ad dandam sive de pontificibus, sive de clero malam opinionem
tendunt, aut etiam defectus in re ipsa evidentes in hierarchia ecclesiastica in lucem produnt,
per totum orbem Christianum prohiberent, proptereaque tribunal illud, quod <emph>de
indice</emph> appellant, erexerunt; in eo solum incauti quod suam, quatenus sunt principes
temporales, rationem cum fidei ratione status connexuerint; dicat enim solum aliquis
donationem a Constantino factam surrepticiam esse, dicat hunc aut illum Papam etiam quoad
saecularia suum principatum male et iniuste administrasse, statim anathemizabitur,
proscribetur, diris omnibus devovebitur. </p>
<p>
<add>18</add> Recte id quidem quoad eos, quibus ut saeculares principes praesunt, ast
ut praetexto velo fidei toti orbi Christiano dominentur, quis id ferat? <add>19</add> Ego
certe non solum exiguam quoad hoc privati illius tribunalis rationem habeo, sed et id
firmissime statuo nullum peius ad praevertenda
<milestone unit="page" n="2604"/>
(quod intendebant) animarum pericula consilium inveniri potuisse, quam immensam illam
indicis librorum prohibitorum molem; qui enim sive fomenta depravatae passioni suae quaerere,
sive arma sibi contra Catholicam Ecclesiam parare, sive cum diabolo foedus pangere vult,
librum solum illum adit, et ecce habet paratum cunctorum in omni hoc genere instrumentorum
cathalogum quem secus multo felicius ignorasset; adeo (ut recte Iustinus habet) <emph>saepe
plus proficit</emph>
<note place="foot">
<p>19 adit] addit <emph>MS</emph> | proficit] profici <emph>MS</emph>
</p>
</note>
<emph> vitiorum ignoratio, quam sapientiae documenta;</emph> verum sit istud sane ut volet,
ego eos qui sive convellendis fidei principiis, sive depravandis moribus per se inserviunt
sponte mea et hactenus fugi et semper imposterum enim fugiam; quos autem praeter eiusmodi
concilium Tridentinum damnavit, salva cum profundissima submissione concilii authoritate,
quoniam quoad hoc nec bulla <emph>Caenae,</emph> nec praedicta concilii institutio apud nos
(uti nec poterat) est acceptata tolero, quae denique congregatio illa <emph>del indice</emph>
nescio qua authoritate condemnavit, legere scrupulo prorsus non duco. </p>
</div>
</body>
</text>
<milestone unit="page" n="2608"/>
<text type="prosa-oratio">
<front>
<docTitle>
<titlePart>Sermo Illustrissimi Domini Nicolai Skerlecz de Lomnicza,</titlePart>
<titlePart>S. C. R. Et A. M. E. C. L. R. Consiliarii, I. Ordinis S. Stephani Regis Apostolici Equitis Et
Comitatus Zagrabiensis Supremi Comitis, Occasione Installationis Suae Dictus. </titlePart>
</docTitle>
<docImprint> Die 29. Septembris 1782. Viennae.</docImprint>
</front>
<body>
<div>
<p>
<add>1.1</add> Nullum liberali animo seu iucundius, seu paratum magis officium obtingere
potest, quam accepta beneficia condigna gratitudine prosequi. <add>2</add> Cum tamen
beneficium ipsum partim a persona illud conferentis, partim ab ipsa rei natura, summum
magnitudinis gradum attingere possit, persaepe evenire solet ut vires eius, qui beneficio
eiusmodi ornatus est, prorsus excedat eum, quem animo fovet, gratitudinis sensum seu aptis
verbis exprimere, seu convenienti oratione explicare.</p>
<p>
<add>2.1</add> Hoc ego me loco in praesens collatum, Inclyti Domini Status et Ordines,
fateri debeo dum de clementia Augusti moderationem nobilissimi huius comitatus capesso.
<add>2</add> Si enim feliciter nobis regnantis Augustissimi, a quo munere hoc auctus,
ornatus sum, recordatio subeat, Maiestatis eius fulgor mentis meae aciem ita perstringit ut
omnem non modo facundiam, sed verba ipsa, quibus non tam gratitudinem, quam plenam virium
facultatumque mearum in servitium eius devotionem exprimere possim, eripi mihi sentiam.
<add>3</add> Si ad ipsam collatae mihi gratiae magnitudinem advertam, tanta mihi ex illa
video incumbere gratitudinis argumenta ut iis non dico explicandis, sed ne recensendis quidem
aut tempus, aut oratio sufficiat.</p>
<p>
<add>3.1</add> Quod me Augustissimus munere hoc, quod inter praecipuos sacrae Regni
Hungariae Coronae honores numeratur, exornaverit; quod eum mihi comitatum benigne concrediderit
qui situs et amoenitate, et opportunitate, populationis numero, ipsa nobilitatis frequentia,
defixa in gremio sui sacrorum profanorumque negotiorum sede praecipuum inter patriae huius
comitatus locum obtinet; quod denique me illi potissimum
<milestone unit="page" n="2610"/>
comitatui praefecerit in quo primam mihi lucem aspicere contigit, in quo fortunae meae,
liberi, propinqui, necessarii, omnia verbo, quae dulcis ingenuo animo patria solatia continet,
exsistunt — sunt haec quidem conspicua, quae devotam meam gratitudinem exigunt, argumenta; pro
mei tamen animi indole, ego illud semper praecipuum reputavi: quod me Clementissimus Dominus eo
loco collocare dignatus sit ubi et promovendi altissimi eius servitii, et subveniendi miseris,
sed et grata omnium ordinum viris obsequia praestandi amplior mihi et uberior occasio
praebeatur. </p>
<p>
<add>4.1</add> Octavus quidem supra vigesimum iam defluxit annus quo publicis admotus
negotiis pro variorum, quae percurri, munerum ratione et virium mearum tenuitate studia,
labores, conatusque meos in promovendum altissimum servitium, in procurandum publicum patriae
huius bonum laetus semper impendi; quo praecipuum curarum vigiliarumque fructum in ipsa
serviendi occasione collocavi. <add>2</add> Triennium prope evolvitur quod in partem
laborum communis patriae, ipsius iam etiam Hungariae vocatus sim. <add>3</add> Sed haec,
quae pro exilitate virium mearum impendi, servitia, si illa cum relati modo praemii magnitudine
contendam, adeo tenuia sunt, ut nil nisi meram Augusti clementiam tota hac in re suspicere
debeam, colere, et venerari.</p>
<p>
<add>5.1</add> Quam proinde tibi, Clementissime Domine, gratitudinem rependam; quibus
verbis eum, quo meus in te animus exaestuat, gratitudinis sensum valeam contestari; quod ego
summi beneficii loco iure debeo reputare, id in minorum apud te gratiarum censum venire solet.
<add>2</add> Te supremum Numen eo fastigii collocavit ut impotens gratitudo mea ad te vix
valeat pervenire. <add>3</add> Tibi intentus in procurandam non tuorum modo subditorum,
sed ipsius usque adeo humani generis felicitatem animus pulcherrimam in ipsa beneficii
largitione mercedem retribuit. <add>4</add> Mihi nil aliud reliqui est quam ut conceptis
verbis non fidem, quam pro avito gentis meae studio Tibi Augustaeque domui tuae inde ab ineunte
aetate iam sacravi, non alacrem in exsequendis alioquin in commune bonum directis iussis tuis
promptitudinem, quam hactenus etiam pro modulo virium mearum continuo praestiti, sed eam, quam
supremae vires meae adhuc recipere possunt, laborum, conatuum, studiorumque in promovendo
altissimo tuo servitio intensionem voveam, et promittam.</p>
<milestone unit="page" n="2612"/>
<p>
<add>6.1</add> Urget hic me propria quaedam animo meo et insuperabilis vis ut, licet
modestiam eius offendere merito verear, tenuem tamen gratitudinem meam hoc loco erga eum etiam
virum profitear in cuius perspicaci mente et candido pectore praecipuam curarum Hungariae
partem Augustus deposuit; quem amica patriae fata sublimi illo subsellio collocarunt, et cuius
patrocinio me non modo munus hoc, sed et restitutam muneri pristinam dignitatem potissimum
debere nunquam intermoritura gratitudine agnosco. <add>2</add> Sospitem hunc nobis,
longaevum, felicem servent boni superi hunc virum: columen patriae, refugium miserorum,
proborum omnium civium solatium.</p>
<p>
<add>7.1</add> Quo iam gratitudinis officio te prosequar, Excellentissime et
Illustrissime Domine Installator et Commissarie Regie, qui te ministrum conferendae mihi
caesareo-regiae huius gratiae praebere voluisti. <add>2</add> Complura ego tuae in me
benevolentiae argumenta ab eo inde, quo rempublicam capessivisti, tempore grata memoria
revolvo. <add>3</add> Subit etiam saepius mentem meam ea iucunda recordatio quod tu
consimile, dum et in gubernatorem Littoralis Hungarici et in supremum comitem inaugurareris,
praestandi officium honorificam mihi praebueris occasionem. <add>4</add> Verum ego illud
inter utrumque discrimen gratus agnosco quod et dum ego Te inaugurarem, et dum hanc Tu erga me
obis provinciam, non ego Tibi, sed semper Tu mihi novam procuraveris honoris accessionem.
<add>5</add> Novo me tibi gratitudinis titulo per id etiam obstrinxisti, Excellentissime
et Illustrissime Domine Installator et Commissarie Regie, quod hac potissimum occassione ad
vindicandam pristinam muneris huius dignitatem studia operamque tuam, quam optatus etiam
eventus coronavit, conferre volueris. <add>6</add> Cum proinde te virtus tua et Augustorum
benignitas iam eo loco collocaverit ut eam, quam vellem, efficacem Tibi gratiam rependere haud
possim, accipe eam, quam candido corde et ingenuis verbis praestare possum, gratitudinis
testificationem. <add>7</add> Nunquam de mente mea excidet collati in me hodierna die
beneficii recordatio. <add>8</add> Devinctum Tibi iam dudum animum meum novum hoc
benevolentiae argumentum tanto arctius adstringet.</p>
<milestone unit="page" n="2614"/>
<p>
<add>8.1</add> Accipe etiam debitum gratitudinis meae testimonium, Excellentissime et
Illustrissime Domine Comes Bane! <add>2</add> Tuo et perennis memoriae fratris tui
patrocinio primos honoris gradus sum consecutus. <add>3</add> Tuis auspiciis maximam
publicorum munerum partem decurri. <add>4</add> Tuo me praesidio ipsum hoc, quod nunc
capesso, munus denuo obnoxium efficit. <add>5</add> Sicut festivum hunc mihi diem
praesentia tua ornare dignatus es, ita ut me in ipso muneris exercitio sustinere, fovere,
protegere velis, etiam atque etiam Te exoro.</p>
<p>
<add>9.1</add> Accipe denique, Inclyta Universitas, sincera devincti Tibi animi mei
sensa. <add>2</add> Sentio ego quale humeris meis onus suscipiam dum operosi huius muneris
exercitium aggredior. <add>3</add> Scio magistratus non dominandi gratia, sed eorum,
quibus praesunt, commodis subserviendi causa esse constitutos. <add>4</add> Nec me latet
obligationem hanc ab ea proportione, qua munus elevatius est, potiori iure eidem incumbere, in
illo vero, qui aliis praeficitur, magistratu omnes inferiorum etiam munerum obligationes
concentrari. <add>5</add> Haec ego si reputem, si Vestram, Inclyti Domini Status et
Ordines, frequentiam, dignitatem, amplitudinem spectem, si obiectorum, quae in muneris huius
administratione occurrunt, varietatem, gravitatem, difficultatem considerem, si contra
distractarum per alterius, quod una gero, muneris officia virium mearum tenuitatem aestimem,
percellit profecto animum meum oneris, quod suscipio, magnitudo. <add>6</add> Verum
relevat me, quam in sapientia vestra, in boni publici coniunctique cum eodem altissimi servitii
studio semper locavi, fiducia. <add>7</add> Si vos amicam mihi iungitis operam, si
sinceros conatus meos studiis consiliisque vestris sustinetis, nihil tam molestum quod non
superari, nihil tam implicatum quod non expediri, nihil denique tam arduum puto quod non ad
optatum finem perduci possit.</p>
<p>
<add>10.1</add> Quidni autem iungatis, quando Vestra potissimum res agitur, quando recte
intellecta singulorum privatorum felicitas cum bono publico intimo et indissolubili nexu est
coniuncta, quando ab hac laborum studiorumque consociatione posterorum successorumque vestrorum
prosperae aut adversae res dependent? <add>2</add> Nutat profecto, Inclyti Domini Status
et Ordines, omnis respublica ubi praecipui cives curam negotiorum deposuerunt, ubi domesticarum
tantum rerum cura animos occupavit, ubi relictus sibi magistratus omne rerum arbitrium tenet.</p>
<milestone unit="page" n="2616"/>
<p>
<add>3> Hic minister tantum et executor est Vestrae voluntatis. <4</add>
Vobis ille suarum actionum rationem debet. <add>5</add> Ad Vos rerum arbitrium, ad illum
obsequii gloria pertinet. <add>6</add> Ego me ipsum nil amplius quam centrum vinculi
illius, quo suo universitas magistratui nectitur, reputo.</p>
<p>
<add>11.1</add> Quod itaque unum a Vobis summis precibus contendo, illud est ut causam
publicam cordi Vobis sumere, congressus publicos praesentia vestra condecorare, et magistratum
vestrum gravibus vestris consiliis adiuvare velitis. <add>2</add> Mearum erit partium
causas, quae Vos a frequentandis publicis congressibus impedire possint, removere.
<add>3</add> Vos, puro boni publici studio animati, convenite quaeso frequentes quoties de
causa publica disceptatur; reddite eam, quae comitiis comitatuum de systemate legum nostrarum
debetur, dignitatem; perspicacia, aequanimitate, gravitate vestra sustinete magistratum
vestrum, me, causam publicam.</p>
<p>
<add>12.1</add> Studium operamque meam ut Vobis offeram, supervacaneum puto.
<add>2</add> Video ego tantum statuum et ordinum Inclyti huius Comitatus dignitatem,
tantam amplitudinem, ut plus ego mihi a plerisque quam illi a me praesidii sibi possint
polliceri. <add>3</add> Quod si tamen quempiam vestrum sustinendi, ornandi, augendi
occassionem mihi fortuna offerat, nihil mihi magis volupe futurum credite quam commodis
rationibusque singuli Vestrum, quoad per virium mearum imbecillitatem licebit, subservire. </p>
<p>
<add>13.1</add> Superest ut Te quoque paucis compellem, Inclyte Magistratus!
<add>2</add> Tu mihi ab hodierno die intimo, ast grato simul vinculo iungeris.
<add>3</add> Sicut communia amodo nobis sunt officia, ita reportandus exinde calculus ad
nos aequo iure pertinebit. <add>4</add> Mihi semitam, qua incedas, indicare, Tibi hanc
naviter terere, non laboribus fatigari, non deterreri difficultatibus convenit.
<add>5</add> Semitam hanc quoniam legibus regni et benignis ordinationibus luculenter
descriptam habes, quoniam eam longiori tempore iam trivisti, nihil reliqui est quam ut in iis,
quae duobus his fontibus necdum forte definita sunt, aut si quae seu in legibus, seu in
benignis ordinationibus ad casus specificos applicandis difficultas exsurgat, in his tuam erga
me confidentiam exposcam. </p>
<p>
<add>14.1</add> Erunt fortasse aliqua quae seu in manipulationis forma, seu in ipsa rei
substantia mutari, aut fors etiam emendari oporteat. <add>2</add> Verum cum ego hac in re
omni nil nisi negotiorum accelerationem procurandumque Tibi ipsi alleviamen sim spectaturus,
hanc Tibi inire viam tanto pronius exsistet. <add>3</add> Ita efficies ut, cum omne tuum
officium ad explendas altissimas ordinationes, ad promptam intemeratamque iustitiae
administrationem, ad pupillorum et viduarum curam, ad miserae
<milestone unit="page" n="2618"/>
contribuentis plebis conservationem, ad provehendam denique publicam comitatus huius
felicitatem potissimum referatur, Tu curas has expleas diligenter, Inclyta vero Universitas
amet opus manuum suarum, Te suspiciat, Te colat, Te in ipsis consiliis ducem sequatur.</p>
<p>
<add>15.1</add> Superest tantum ut teneram mentem meam et erga Te, Inclyta Universitas,
et erga Te, Inclyte Magistratus, pro impensis in exornandam hanc festivitatem studiis et
fatigiis, praesertim vero pro eo, quem Suae Excellentiae Domino Installatori et Commissario
Regio exhibuistis, honore palam contester meque hoc etiam nomine totum Vobis amplius adhuc
devoveam.</p>
</div>
</body>
</text>
<milestone unit="page" n="2622"/>
<text type="prosa-epistula">
<front>
<docTitle>
<titlePart>Nicolai Skerlecz ad Georgium Martinum Kovachich epistula</titlePart>
</docTitle>
<docDate>
<placeName>Jakovlye</placeName>
<date>13. Augusti 1794.</date>
</docDate>
</front>
<body>
<div>
<opener>
<salute>Spectabilis et Clarissime Vir!</salute>
</opener>
<p>
<add>1.1> Tuas de 11. praeteriti accepi. <2</add> Gratulor quod
manuscriptum incolume tibi redditum sit. <add>3</add> De iis, quae censura e notis meis
aut delevit, aut mutavit, nihil laboro. <add>4</add> Video tamen exinde quantum libertas
preli coarctetur; omnia enim illa et vera et innocua sunt.</p>
<p>
<add>2.1</add> Quod pactum Sigismundi cum Alberto exmittas, rem mihi gratam admodum
praestitisti. <add>2</add> Quod ingressum ad regestum Sigismundi retineas, iure tuo
uteris; ego enim tantum suadendi, non vero exigendi potestatem habeo. <add>3</add> Interea
patere ut, postquam opus iam prodierit (nunc enim nolo morari eius impressionem), ea, quae in
postremis meis tantum indicavi, nimirum quod illic et te repetas, et tibi non constes,
prolixiori oratione ostendam. <add>4</add> Mittam ego tibi tantum has reflexiones, neque
cupio ut unquam publici iuris fiant; spero tamen te ipsum exinde agniturum esse quod vera sint
quae suasi.</p>
<p>
<add>3.1</add> Ceterum vidi ego quod tu de forma nobilitandi ex instituto citato loco
non egeris. <add>2</add> Assertio tamen tua, quod Ludovicea, quam profers, donatio
praebeat primum de aliquo per donationem nobilitato argumentum, falsa est. <add>3</add> De
quo ut convincaris adnecto dissertationem de variis nobilitandi formis quae inde ab incunabulis
Regni viguerunt. <add>4</add> Quare expressionem adminus illam modificare debes.
<add>5</add> Si tempus adhuc est, et tu illam dignam existimas, cuperem ut illam non ad
historiam legislationis, ut intendisti (eo enim nullo titulo pertinere potest), relegas, sed
supplementis secundae periodi inferas. <add>6</add> Puto enim quod dissertatio haec
plurimum conferre possit, et ad edocendos initiantes de eo, qualem usum diplomatum facere,
quomodo<note place="foot">
<p>3,6 quomodo] quomo</p>
</note> illa combinare et per nota iam iuris principia explicare debeant, et "ad configendos,"
ut ait Cicero, "cornicum" (id est
<milestone unit="page" n="2624"/>
Loyolistarum) "oculos"; videbunt enim exinde quod ad explicanda vetera seu politica, seu
iuridica systemata non sufficiat diplomata congerere, sed quod oporteat in solidis et iuris
patris, et statisticae principiis bene versatum esse.</p>
<p>
<add>4.1</add> Quod si iam serotinum est eam supplementis inserere, retine illam pro
privato tuo usu; cum enim plures iam habeam eiusmodi dissertationes, forte easdem una procudi
faciam si magnum meum opus, cui continuo incumbo, terminare non potuero.</p>
<p>
<add>5.1</add> Utcunque sit, lege quaeso illam attente et tuum de illa iudicium ingenue
significa; omnes enim reliquae ad eandem normam elaboratae sunt. <add>2</add> Si quid
proinde in huius forma mutandum mihi indicaveris, idem in aliis etiam praestabo.</p>
<p>
<add>6.1</add> Ceterum videbis tu exinde quod multa, qua adhuc inexplorata, in medio
relinquam. <add>2</add> Idem me in notis ad submissa mihi decreta praestitisse indubie
observaveris. <add>3</add> Cum tu tantam possideas<note place="foot">
<p>6,3 <emph>Post </emph>possideas<emph> unum verbum deletum,</emph> collectiam, <emph>ut
videtur.</emph>
</p>
</note> diplomatum collectionem et forte hominem etiam habere possis, qui id laboris suscipiat,
quaeso te cura omnia talia, quae ego seu in hac dissertatione, seu in notis dubia adhuc esse
professus sum, excerpi et tum si non totam litterariam tuam penum, adminus diplomata tua
excuti, an non horum subsidio aliqua ex iis tuto determinari possint. <add>4</add> Eodem
labore possent fortasse aliqua ex iis, quae defectu subsidiorum male asserui, corrigi; id enim
ego libenter patiar cum non ignorem quod unum diploma tantum pro tempore sui dati securitatem
praestet. <add>5</add> Alia seu praecedentia, seu subseque diplomata in epocha suae
emanationis aliud institutum viguisse ostendere possint. <add>6</add> Forte tuus
Hainoczius labori huic humeros supponet. <add>7</add> Nunc aggredior congregationes
comitatuum. <add>8> De his tu sensum meum non recte intellexisti. <9</add>
Nunquam ego sustinui quod in secunda periodo nullae fuerint comitatuum congregationes in quibus
politici aliquid tractaretur; habeo enim plura fortasse quam tu hanc in rem data, quae e
tabularibus, quos qua praeses excussi, processibus congessi. <add>10</add> Id tantum aio
comitatus in secunda periodo necdum eam, quam modo habent, formam accepisse. <add>11</add>
Moderna enim forma <emph>in minuto</emph> eadem est cum
<milestone unit="page" n="2626"/>
diaeta; quam quod comitatuum congregationes non habuerint, luculenter ut spero, demonstrabo.
<add>12</add> Quia tamen tu in epistola tua obiter tantum indicas quod multa diplomata
habeas quae ostendunt <corr resp="#NJ">congregationes comitatuum</corr>, in quibus multa politica tractata sunt, absque
ullius iudicis ordinarii interventu celebratas fuisse, quaeso te maiorem in modum ut horum mihi
copiam facias. <add>13</add> Non egeo ego his diplomatibus per extensum, quod multas
fortasse phileras impleret, sed tantum dato et substantiali ad rem faciente clausula, uti id e
dissertatione, quam accludo, ipse facile observabis. <add>14</add> Hoc autem modo res vix
unam aliamve phileram efficiet. <add>15</add> Quare denuo te vehementer exoro ut id mihi
submittere velis; cuperem enim hoc quoque argumentum, quoad protractorum hactenus diplomatum
fide licet, exhaurire.</p>
<p>
<add>7.1> De iuramento regum ad decretum Andreae Secundi. <2</add> Antea
quaestio illa pertractari debet, an reges primae et secundae periodi vel inaugurale sacramentum
dixerint. <add>3</add> Nosti enim quod vel hoc in quaestionem revocent illi qui limites
regiae potestatis ultra modum proferre conantur. <add>4</add> De prima epocha id plane
controvertunt quod usus coronationis viguerit. <add>5</add> Et sane si epistolas aliquot
pontificum haberemus, qui de coronatione aliquot regum loquuntur, nullum hanc in rem haberemus
pragmaticum argumentum. <add>6</add> Anonymi enim et Thurocziani <emph>Annales</emph>
historicum tantum testimonium praebent. <add>7</add> De inaugurali iuramento ego unicum
habeo datum quod Andreas Secundus illud nuncupaverit. <add>8</add> In secunda periodo
habeo tantum de Carolo Primo, de Alberto, de Uladislao Polono, de Mathia Primo et Uladislao
Secundo. <add>9</add> Ipse Mathias non in comitiis, sed, cum Budam ingrederetur, iuravit.
<add>10</add> De his ipsis, si Verboczii testimonium demas, nullum adest pragmaticum
argumentum quo ostendi possit eos ad decretum Andreae Secundi iuraverit,<note place="foot">
<p>7,10 <emph>Post</emph> argumentum<emph> deleta verba</emph> quod ad De | iuraverit]
<emph>sic</emph>
</p>
</note> praesertim cum ipse Ferdinandus Primus, cuius formulam iuramenti corpus iuris exhibet,
ad illud non iuraverit. <add>11</add> Spinosa proinde est haec quaestio, quis regum primus
ad illud iuraverit. <add>12</add> Quare excute quaeso tuam penum et, si quid hanc in rem
deprehenderis, mihi communica. <add>13</add> Si is, quem supra petii, labor suscipiatur,
poterat id una peragi.</p>
<milestone unit="page" n="2628"/>
<p>
<add>8.1</add> Nihilo minus momentosa est quaestio: quis primus regum inaugurale pactum
ediderit? <add>2</add> Conditiones, sub quibus Uladislaus Secundus regnum adiit, habent
aliquam eius speciem, sed non formam. <add>3</add> Primum, quod in <emph>Corpore
Iuris</emph> exstat, inaugurale diploma est Ferdinandi Secundi. <add>4</add> Ego complures
causas habeo coniciendi quod usus hic sub Mathia Secundo inceperit. <add>5</add> Si tu
industriam tuam intendas, forte eadem felicitate deteges unum aliudve antiquius inaugurale
diploma, qua responsum Ferdinandi Primi ad Novipolense articulos eruisti.</p>
<p>
<add>9.1</add> In Secretiori Archivo Regio non est quod multum spei reponas.
<add>2</add> Versatus fuit in illo non professor aliquis Zagrabiensis, sed Petrovich,
antea iuris publici in universitate doctor, tunc iam asessor Tabulae Districtualis<note place="foot">
<p>9,2 <emph>Post</emph> Districtualis<emph> delevi repetitum</emph> Assesor</p>
</note> integris sex hebdomadis quotidie bis, nempe per regias horas. <add>3</add> Nosti
quod Kollar in opere de iure patronatus, si bene memini — scribo enim ruri ubi non est mihi ad
manum mea bibliotheca — ediderit indiculum respicientium Hungariam diplomatum quae in illo
archivo conservantur, praeter ea quae iam ille publici iuris fecit. <add>4</add> Mihi
Kollarii fides semper suspecta fuit. <add>5</add> Quare instruxi Petrovichium: primo,
edita per Kollar diplomata cum originalibus conferat et videat an ille ea sincere protulerit;
secundo, ut omnia, quae in indiculo illo designantur, excutiat et, quae ad rem facient, sibi
describat; tertio, ut si quae praeter haec adessent, quae seu ad ius publicum, seu statisticam
conferre possunt, horum etiam usum faciat. <add>6</add> Archivarius Schmidt Petrovichio
statim elenchos liberaliter obtulit et, quidquid ex iis postulabat, eidem consignavit.
<add>7</add> Et tamen peracto labore nil aliud retulit quam quod Libellus, quem Grossinger
sub titulo <emph>Iuris Publici</emph> edidit, ibidem exstet in manuscripto, sub nomine
Grammatici a Saxo, de quattuor nobilium praerogativis. <add>8</add> Interea forte
Petrovich re ipsa aliqua detexit, sed noluit mecum communicare. <add>9</add> Forte non
adtulit ad id requisitam perspicaciam. <add>10</add> Et ideo cuperem ipse ut tu eo
penetrare possis. <add>11</add> Si penetraveris, quaeso te reflecte ad memorata superius
tria puncta.</p>
<p>
<add>10.1</add> Quod varia argumenta variis elaboranda committas, probo vehementer;
semper enim eius sententiae fui quod nunquam simus habituri
<milestone unit="page" n="2630"/>
systematicam seu statisticam, seu etiam historiam politicam, donec summa iuris publici et
statisticae capita per peculiares eiusmodi dissertationes, qualis ea est quam nunc tibi
submitto, solide discutiantur. <add>2</add> Cave tamen ne dissertationes hae verbose
potius quam solide pertractentur, neve scholasticam, quam iis Loiolistae dare solebant, formam
accipiant. <add>3</add> Super omnia autem cura diligenter ut status quaestionis
determinate et non vage proponatur. <add>4</add> Inde enim omnia iurgia scholasticorum.
<add>5</add> Puto me legisse quondam tibi quid responderim Praio dum de haereditario
successionis iure domus Arpadianae sententiam meam exquireret. <add>6</add> Nimirum
ostendi illi quod omnes, quae de hoc obiecto enatae sunt quaestiones, unice e male posito statu
quaestionis profluxerunt. <add>7</add> Reduxi deinde totum disputationis obiectum ad tres
quaestiones et de singula opinionem meam viginti circiter lineis conclusi. <add>8</add>
Narravit deinde mihi ille, cui Praius confessus est, quod maius lumen e paucis his lineis
acceperit quam ex omnibus illis quae hanc in rem seu Kemeny seu Kollar seu Eusebius Verinus
prolixe admodum scripserunt. <add>9</add> Quare cum tu Czirakio idem argumentum
indeterminate proposueris, tuto affirmare ausim nihil inde quam confusum chaos proditurum.
<add>10> E contra argumentum, quod Koppio tradisti, placet. <11</add>
Cupivissem tantum ut id etiam eidem commisisses: quaenam olim fuerint bona reginalia, qui
proventus; cum reginae fuerint semper extraneae, si post fata regis e regno discesserunt, an
bona retinuerint? <add>12</add> Quaestiones enim has eodem ferme labore expedire potest,
et prodibit opus longe utilius quam illiud quod Schier de reginis Hungariae conscripsit.
<add>13</add> Quare si non est serotinum, urge illud ut has quoque quaestiones exhauriat.
<add>14</add> Forte non abs re esset si meam dissertationem eidem communicares, ut videat
formam quomodo statistica eiusmodi obiecta pragmatice tractari debeant; nimirum non describendo
totum diploma, cuius perlectio intercipit lectori praecedentes idaeas, sed substantialem tantum
clausulam et huius substantialia tantum verba inserendo; illud enim tantum ad <emph>mechanicos
collectores,</emph> istud ad <emph>authorem</emph> , qui <emph>e</emph> et <emph>de</emph>
diplomatibus ratiocinatur, pertinet.</p>
<p>
<add>11.1</add> Quale tibi planum proposueris de subsidiis ad historiam legislationis,
non video. <add>2</add> Metuo tamen vehementer ne iterum plurima heterogenea eo coacerves
cum meas dissertationes eo destinaveris, quae tamen nihil aliud sunt quam materialia partim pro
statistica, partim pro
<milestone unit="page" n="2632"/>
politica Hungariae historia. <add>3</add> Quare gratum mihi omnino erit si illud praevie
mecum communicare volueris. <add>4</add> Si tu <emph>Vestigiis</emph> tantum ea, quae
stricte comitialia sunt, inseruisses, reliqua separatim sub titulo <emph>Subsidia ad
statisticam,</emph>
<note place="foot">
<p>11,4 sunt] <emph>add. auctor</emph> | statisticam ] staticam</p>
</note>
<emph> ius publicum et privatum, nec non politicam Hungariae historiam</emph> edidisses,
absolvisses eodem labore duo opera, lectoribus longe magis consuluisses, et maius ad
posteritatem nomen transmisisses. <add>5</add> Nunc ausim ominari quod separationem hanc
aliquis authorum post fata tua suscipiet, sicque non quidem nomen, sed opus tuum sepeliet.</p>
<p>
<add>12.1</add> Pro subsidiis ad iurisprudentiam Hungariae multa ego tibi potero
communicare, modo et hoc planum videam. <add>2</add> Quare gratum mihi erit si huius
quoque participem me feceris. <add>3</add> Forte ipse systematicam de hoc obiecto
dissertationem concinabo tibique submittam; quam tu postea pro arbitrio distendere poteris.
<add>4</add> Quamquam, ut ingenue fateor, ego in utroque hoc obiecto simul sumpto vix
video materiam pro uno opere, nisi illud iterum per multa heterogenea infles. <add>5</add>
Quare possent fortasse eodem opere subsidia et ad historiam legislationis et ad iurisprudentiam
Hungariae absolvi. <add>6</add> Nolim tamen per id tibi arbitrium praecipere.</p>
<p>
<add>13.1</add> Quod ais te <emph>Corpus Iuris</emph> eversurum, nimium tibi polliceris.
<add>2</add> Non nosti tu satis indolem hominum administrationi publicae praepositorum.
<add>3</add> Quamcunque clare iis naevus aliquis remonstretur, quia id ipsi non
observarunt, malunt eum quoque modo tueri quam privato eam gloriam concedere quod eius opera
administratio publica adeo insignem acceperit reformationem. <add>4</add> In particulari
hoc casu, quascunque tu contrarietates ostendas, uno hoc argumento <emph>Corpus Iuris</emph>
salvabunt quod omnia haec per subsequum imperantis et statuum consensum iam sanata sint.
<add>5</add> Interea perge tu, quo coepisti, calle; sat erit tibi ad nominis gloriam quod
tu primus omnia haec detexeris.</p>
<p>
<add>14.1</add> Cum scribas optare te ut de constitutione Hungariae aliquid elucubrem,
video ignotum tibi esse quod ego laborem hunc iam perfecerim sub diaeta 1790-mi.
<add>2</add> Si illum pro privata tua notitia legere vis, interpella Mandichium ut tibi
communicet lucubrationem meam sub titulo <emph>Genuina constitutionis Hungaricae
principia</emph> . <add>3</add> Verum absit ut illud vel tuam
<milestone unit="page" n="2634"/>
collectionem ingrediatur vel unquam me vivo prodeat, id quod tu, utprimum opus perlegeris,
ipse facile existimabis. <add>4</add> Cupio tamen ut illud legas; dabit enim tibi lumen
pro faciendis in tuo de subsidiis ad historiam legislationis opere etiam innocuis
reflexionibus.</p>
<p>
<add>15.1</add> Meministi in litteris tuis quod typhographia universitatis aliquas
quisquilias edere velit, inter quas tua supplementa eminebunt. <add>2</add> Quid per id
dicere volueris, non assequor. <add>3</add> Si quid tamen editum fuerit, mone Milossium ut
pro me emat et mihi submittat. <add>4</add> Nam id ille facturum mihi iam recepit.
<add>5</add> Universim si quid de rebus Hungaricis prodierit quod mihi arrisurum esse
putaveris, quaeso praesta id ipsum.</p>
<p>
<add>16.1</add> Cum Schönvisner sit renuntiatus bibliothecarius, video potentem esse
adhuc, Loyolitarum factionem quae et tuis patronis, et Lakichio, qui Cuculatum protegebat,
praevaluerit. <add>2</add> Cupivissem sane ut tu ad hunc postum cum competente charactere
et stipendio eluctatus fuisses. <add>3</add> Nunc cum secus fuerit in fatis, probo
constantiam tuam qua iniurias fortunae adeo viriliter sustines. <add>4</add> Conferet,
crede mihi, id ipsum ad celebrandum tanto magis a posteritate nomen tuum.</p>
<p>
<add>17.1</add> Habes ad prolixam epistolam tuam adhuc prolixius responsum, nimirum quia
mihi magis vacat. <add>2</add> Postquam dissertationem meam perlegeris, rescribe mihi
quaeso per otium. <add>3</add> Neque ego copiosam adeo epistolam postulo; si tibi non
vacat, responde tantum breviter ad ea capita, ubi diserte postulavi, et vale.</p>
<closer>
<dateline>
<placeName>Jakovlye</placeName>
<date>13. Aug. 1794.</date>
</dateline>
<signed>Tuus Skerlecz, manu propria</signed>
</closer>
<postscript>
<p>
<add>18.1</add> Paragrapho 44-to vacuum reliqui spatium pro inserendo paginae numero ad
quem veniet illa Ludovici Primi donatio quam tu producis, et quae dissertationi huic ansam
dedit.</p>
<p>
<add>19.1</add> Si forte illam inserueris tuis supplementis, adverte quaeso ut post
paragraphum 13-tium scribatur paragraphus 20-mus, post 15-tum vero paragraphus 17-mus, denique
post 39-num scribatur paragraphus 42. <add>2</add> Hos enim scriptor meus per errorem
transposuit qui totum ordinem perturbavit. <add>3</add> Non vacabat vero mihi denuo
purizari curare.</p>
</postscript>
</div>
</body>
</text>
</group>
</text>
</TEI>
Skrlec Lomnicki, Nikola (1729-1799) [1782]: Operum omnium tomus II, versio electronica, Verborum 46753, ed. Neven Jovanovic [genus: prosa oratio - epistula; prosa oratio - oratio; prosa oratio - tractatus] [numerus verborum] [skrl-2.xml].
|
