Kitonic, Ivan (1561-1619) [1619]: Directio Methodica processus iudiciarii iuris consuetudinarii Inclyti Regni Hungariae, versio electronica, 154 versus, verborum 69145; 12 epigrammata, 12 capita, ed. Neven Jovanovic [genus: prosa oratio - tractatus] [numerus verborum] [kiton-i-dir-meth.xml].
Si vis in lexico quaerere, verbum elige et clavem 'd' in claviatura preme.
<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
<TEI xmlns="http://www.tei-c.org/ns/1.0">
<teiHeader>
<fileDesc xml:id="kiton-i-dir-meth">
<titleStmt>
<title>Directio Methodica processus iudiciarii iuris consuetudinarii Inclyti Regni Hungariae, versio electronica</title>
<author key="kiton01">
<name xml:lang="hr">Kitonić, Ivan</name>
<date>1561-1619</date>
</author>
<editor>Neven Jovanović</editor>
<respStmt>
<resp>Hanc editionem electronicam curavit</resp>
<name>
<ref type="viaf" target="6913774">Neven Jovanović</ref>
</name>
</respStmt>
</titleStmt>
<editionStmt>
<p>
Digitalizat modernoga znanstvenog izdanja (2004).
</p>
</editionStmt>
<extent ana="D">Mg:D 154 versus, verborum 69145; 12 epigrammata, 12 capita</extent>
<publicationStmt>
<p>Elektronska verzija: Digitalizacija hrvatskih latinista, znanstveni projekt na
Filozofskom fakultetu Sveučilišta u Zagrebu, Hrvatska. <date>Kolovoz
2008</date>.</p>
</publicationStmt>
<sourceDesc>
<bibl type="repo" ana="digital">Digitalna verzija: CroALa</bibl>
<bibl>Kitonić, Ivan. Directio methodica processus iudiciarii iuris consuetudinarij, inclyti regni Hungariae = Metodična uputa u sudbeni postupak po običajnom pravu slavnog Ugarskog Kraljevstva. Zagreb: Pravni Fakultet, 2004.</bibl>
</sourceDesc>
</fileDesc>
<profileDesc>
<abstract>
<p/>
</abstract>
<settingDesc>
<p/>
</settingDesc>
<particDesc>
<p/>
</particDesc>
<langUsage>
<language ident="lat" xml:lang="hrv">latinski</language>
</langUsage>
<creation>
<date notAfter="1619-05-25" period="16xx_1_third">prije 25. 5. 1619.</date>
</creation>
<textClass>
<keywords scheme="typus">
<term>prosa</term>
<term>poesis - paratextus poetici</term>
</keywords>
<keywords scheme="aetas">
<term>Litterae recentiores (1600-1850)</term>
<term>Saeculum 17 (1601-1700)</term>
<term>1601-1650</term>
</keywords>
<keywords scheme="genre">
<term>prosa oratio - tractatus</term>
</keywords>
</textClass>
</profileDesc>
<revisionDesc>
<change>
<name>
<ref type="viaf" target="6913774">Neven Jovanović</ref>
</name>
<name>Luka Špoljarić</name>
<date>2012-04-30</date>
Novo, unificirano zaglavlje.
</change>
<change>
<date>2009-06-02</date>
<name>
<ref type="viaf" target="6913774">Neven Jovanović</ref>
</name> Prilagodio zaglavlje za CroALa. Razdvojio front i back.
Granice stranica kao milestone. Treba još ukloniti suvišne p elemente, razmisliti
što s citatima zakona, provjeriti sve. </change>
<change>
<name>
<ref type="viaf" target="6913774">Neven Jovanović</ref>
</name>
<date>2008-08-24T12:43:51</date>
</change>
</revisionDesc>
</teiHeader>
<text type="ius">
<front>
<titlePage>
<titlePart>Directio Methodica</titlePart>
<titlePart>PROCESSUS IUDICIARII IURIS CONSUETUDINARII,</titlePart>
<titlePart>Inclyti Regni Hungariae</titlePart>
<byline>Per M. IOANNEM KITONICH DE KOZTANICZA, ART. Liber. et Philosophiae
Magistrum, Causarum Regalium Directorem, et Sacrae Regni Hungariae Coronae
Fiscalem.</byline>
<docImprint>EDITIO PRIMA. Tyrnaviae, <date>Anno Domini, M. DC. XIX.</date> EDITIO
SECUNDA. Viennae Austriae, <date>Anno Domini M. DC. XXXIV.</date>
</docImprint>
</titlePage>
<milestone unit="page" n="I"/>
<div type="prosa-dedicatio">
<opener>ILLUSTRISSIMO ET REVERENDISSIMO DOMINO, DOMINO PETRO PAZMANY Miseratione
Divina Almae Ecclesiae Metropolitanae Strigonensis Archi-Episcopo, Locique;
eiusdem Comiti perpetuo, Primati Hungariae, Legato Nato, Sacratissimae Regiae
Maiestatis Summo Secretario, Cancellario, et intimo Consilio. ITEM
<emph>ILLUSTRISSIMO AC SPECTABILI</emph>
<emph>Comiti, et Domino, Domino </emph>Sigismundo Forgach <emph>de Ghymes,
Comiti Regni Hungariae </emph>Palatino, <emph>Iudici Cumanorum,
Sacratissimae Regiae Maiestatis intimo Consiliario, et per Hungariam
Locumtenenti: nec non Comitatuum Nograd, Saros, et de Zabolch Comiti.</emph>
DOMINIS, DOM. PATRONIS ET MOECENATIBUS suis Colendissimis, <salute>Salutem,
vitam, et felicitatem precatur, suaque paratissima officia defert.</salute>
</opener>
<p>Magna multorum est, praecipue vero Ungarorum apud Ungaros, tam aetate quam
doctrina, quin et dignitate provectorum hominum, et quidem frequens illa
querimonia, Rempublicam hanc nostram, eiusque tanquam politici corporis, viva
membra, cives patrios intelligo, singularem in iis rebus difficultatem experiri,
in quibus utilissima, imo plane necessaria esset, dicendi, agendique facilitas;
hoc est, <milestone unit="page" n="II"/> leges nostras, quibus non tantum ut
nexibus compacta est, sed et quadam quasi eucrasia, et symmetria in se ipsa
temperata, sibi, et suis inter se partibus conveniens, vivisque spiritibus toto
corpore diffusis, animata vivit, viretque Respublica; et si tripartito, ut
vocant, ac decreto generali, tomis videlicet, codicibusque duobus contineantur,
quorum illud partes atque titulos; istud vero diversorum huius Regni comitiorum
generales articulos habeat, in eo tamen esse quam difficillimas, quod earundem
legum, in eorum qui litigant usum transferendarum, methodum ac praxi, ab aliquo
unquam conscriptam, neque legerimus, neque audiverimus; sed omnis ila
prosequendi iuris, ac iudicii regula (quam non actores tantum et rei, in
faciendis accusationibus ac defensionibus, sed et iudices, in ferendis
deliberationibus ac sententiis sequuntur) longa observatione, ac consuetudine
circumscripta, in eorum tantum animis consistat, qui longis iuris dicendi,
litiumque, exercitiis, aetatem suam plerique, ad senium usque produxerunt. Hinc
factum est, ut votum illud solenne, et antiquum regnicolarum omnium, inter
articulos referretur, et Regi Vladislao oblatum, ab eodemque confirmatum, ac
postea praelo subiectum a maioribus nostris, ad nos transmissum, et a nobis ad
posteros nostros transmittendum extet decreto 3. eiusdem articulo 6. quo id
magnis, paribusque desideriis, postulatum est a Rege, ut consuetudines illae,
quas Regni Hungariae iudices pro legibus, et pro observatis iudiciorum
processibus allegabant, constitutis ad id a Rege, et Regno maioribus
iurisperitis, propositisque in pretium tam praeclarae operae ac laboris,
profusis impensis conscriberentur, quibus Regis et regnicolarum calculo
approbatis, discutiendarum omnium causarum, ferendarumque deliberationum, ac
sententiarum fluxus, velut alveo quodam, continerentur. Ad quid enim scribuntur
leges, si eas ad rem nostram accommodandi, applicandique normam non habeamus?
Quae si literis consignetur, quis non videt quantum lucri adferat, et operae, et
temporis, illis dico omnibus, qui publicae utilitatis ac iustitiae amore,
addiscendique iuris patrii desiderio <milestone unit="page" n="III"/>
<emph>tenentur, et flagrant? Si vero perpetuo in mentibus tantum eorum quasi
delitescat, qui longo illam et tempore et labore partam, nunquam semel
universam sed aliquid tantum aliquando ex illa proferunt audientibus; quis
vicissim neget, multum morae quin et remorae iniiciendum illis, qui hunc
iudiciorum computum, pleno voto sunt decursuri. Expertum me plane ingentem
hanc difficultatem, profiteor; non in ingressu tantum, sed et in processu
studii istius civilis ac iuridici, atque ideo toto eo tempore, annis
videlicet plus minus triginta, quibus illi operam atque industriam meam
addixi, illum principali curae meae scopum posui, ut non tantum leges, sed
et legum usum, qui diuturna consuetudine, et observationibus, veluti
canalibus quibusdam hauritur, et ipse aliquando caperem, et postea
transfunderem in alios, eius rei et capaces, et cupidos: neutrum, quo mihi
magis prodessem, quam aliis, illis singulariter, qui quasi prae foribus
tribunalium avida expectatione praestolantur introitum, et ab ingressu ad
interiora penetraturi, gratam habent directionem; his enim mea haec desudat
industria, non illis, qui iure dicendo ad multam iam et aetatem, et
doctrinam, et experientiam pervenerunt. Hac ego mente, hoc fine cogitationum
mearum, cum non tantum iurisperitorum, qui aliis docendis apti essent,
aliorum post alios morte, sed et temporum iniuriis, praecipue bellorum,
quibus ab immanissimo communique Christianorum, et vicino hoste, Regnum hoc,
veteri odio frequenter affligitur, interruptis iudicia administrandi
commoditatibus, et inter arma, alto legum silentio seriem, ac iudiciorum
filum intersecante, et evertente tribunalia, facile in oblivionem veniant,
si non conscripti extent tenores, in foro procedendi, magnis certe diurnis
ac nocturnis conatibus, ad eos me labores defixi, quibus in rem meam, et
quorum iam memini, omni qua possem diligentia conscriberem, quicquid ubique,
sed praecipue tribus iudiciis, (ut vocant) Octavalibus, quibus celebrandis
reducta iam per Augustos Rudolphum et Matthiam, universali pace, qui omnium
in iure peritissimi habebantur, convenerant, attenta <milestone unit="page" n="IV"/> animadversione, observavi; sive illud ad literas iuridicas,
(stylum vulgo nominant) sive ad eas consuetudines, quae nulla lege scripta,
nullo praedictarum literarum tenore comprehenduntur, sed tantum a maioribus
nostris, per exercitia, per memoriam, et per manus traditas accepimus,
pertineret. Sed et illa, quae ex Decretis, et Tripartito huc contuli, sub
notis propriorum locorum, ex quibus deducta sunt, etsi sparsim in illis
reperiantur, quia tamen, et partium inter se convenientium, sibique mutuo
deservientium combinatione, cum reliquo huius libri corpore coaluerunt,
spero non fore ingrata, sicut neque illam, verborum atque terminorum
explicationem eorum item, quae ambigua esse possent, distinctionem, quam
etsi non ad limam, neque ad rigorem philosophicarum in definiendis
distinguendisque rebus observationem, examinaverim; instituti tamen operis
explicationi, et legentium captui, sufficientem esse existimavi. Scimus
causam esse omnis iudicii materiam, quae et ab iis, qui litigant, agitatur;
et a iudicibus sumitur in deliberationem; realis illa sit, an personalis,
octavas et illas an ad breves, vel generales, an ad universalia Regni
comitia, pertinens, vel sit extraordinaria, an privilegiata absolute, et pro
quibuscunque personis, vel pro aliquibus tantum, quo ordine inchoanda, et
quibus diebus prosequenda; pro diversitate item iudicum, ut vocantur,
Ordinariorum, qui plures sunt, cui quae causa competat discutienda, haec et
alia de iure, de lege, de moribus, de consuetudine, de iustitia, de fisco,
et de pauperibus, quorum magna in <corr>iudiciis</corr> ratio habenda est, omnia qua potui
dicendi brevitate et facilitate sum complexus; ea consilii mei ratione, a
Canonico, et Iure Caesareo quaedam mutuatus, quod cum ex illo utroque iuris
nostri municipalis originem habeamus, magnam illa huic lucem, quin etiam in
iis rebus, quae in hoc iure nostro desiderantur, supplementum sint allatura;
subservient etiam legum Hungaricarum studiosis, et in foro spirituali apud
domesticos, et tam in illo, quam in civili etiam apud exteras nationes.
Totum autem hunc librum, in duodecim capita, <milestone unit="page" n="V"/>
ea vicissim in certas quaestiones distribui, neque illum qui in foro
spirituali, neque illum qui in comitatibus iudiciorum processus haberi
solet, negligendo, quo in omnibus Tyrones, quorum gratia haec scribuntur, si
non perfectam, quam mihi promittere non ausim, saltem aliqualem, quam facere
conatus sum, viam habeant, in iudiciis procedendi. Cui adiunxi centuriam
certarum contrarietatum, et dubietatum, ex Decreto Tripartito desumptarum,
et resolutarum, propter materiae convenientiam. Unde nemini arrogans, nemini
temerarius videri debeo, quod ego, qui et ingenio, et literaria huius
generis exercitatione, multis me et inferiorem esse, et multa illis debere
profiteor, et defero, quam libentissime; haec iurium nostrorum rudimenta,
tenui delineata et adumbrata tantum penicillo, communia illis facere
voluerim, qui in foro nondum versati, a limine tantum ingressuri et progredi
cupiunt, et ex istis progrediendi capient primordia. Verumenimvero cum
certum id apud me, atque indubitatum habeam, hac opella mea, in lucem
prodeunte, diversorum me iudiciorum aleam subiturum; eorum scilicet hominum,
qui sibimet, et suo ingenio, vel genio potius adblandientes, sua semper
fovent et collaudant, aliena carpunt et vituperant, ut ipsorum censura salva
et superstite, aliorum labores intereant, et a prima luce, quam viderunt,
statim in profundissimas tenebras, et in obscurissimam oblivionis noctem
demergantur; eius mihi patrocinii securitas quaerenda fuit, cuius auspiciis,
veluti tutelari umbone protegerer, et obiecta invidentium, aestiva magni
nominis, et favoris umbra, tutus essem et ego, et hoc quicquid est laboris
literarii. Hac spe, hoc desiderio, librum hunc vobis inscripsi, et nomina
illi vestra praescripsi, viri illustrissimi, ut ab illis et defensionem
habeat, et ornamentum; illam, quo minus ab adversariis impugnari; hoc quo
magis placere possit, ab ipsa fronte legentibus. Neque haec irrito meo voto,
est enim vobis et authoritas prona et prompta ad defendendum, et splendor,
tam nativus, quam qui in vos ab Austriaco Augustoque Sole, merito vestro
effusus est, ad irrradiandum perennante fulgore.</emph>
</p>
<milestone unit="page" n="VI"/>
<p>
<emph>Tibi quidem, Archi-praesul amplissime, cuius si genus, et proavos,
antiquissimamque prosapiam retexerim, facile omnibus testatam redderem
illustris ac generosi sanguinis tui claritatem. Vidi egomet originales
literas </emph>Caroli <emph>Regis Hungariae, anno 1319. datas, quibus
Magistro Stephano, filio Comitis Gregorii de genere Pázmány, ob impensa
maiorum ac sua obsequia, nominatim vero, quod rex ipse hastiludio cum
Stephano Pázmány concurrens, tres illi dentes fortuito excusserit, tres
pagos Posa, Somogi, Som, regia liberalitate donavit, qui hodie quoque a
familia Pázmányána possidentur. Vidi </emph>Mathiae <emph>primi Regis
fortissimi literas anni 1465. quibus Abavo tuo Andreae, ac fratribus illius,
ob egregia illorum erga Regem et Coronam merita, accedente etiam
intercessione Ioannis Archi-Episcopi Strigoniensis bona omnia familiae
Pazmanianae, in quorum possessione progenitores ipsorum, ab antiquo
perstiterant, titulo novae donationis contulit, atque confirmavit. Matrem,
ex qua Te Nicolaus Pater suscepit, Margaretham Massai habuisti; Illustri
illa Massai familia ortam, cui Marchiones Massae ex Italia in Pannoniam
migrantes, originem dederunt. Avia, Petri Pázmány viri magni coniunx,
Catharina Csaki fuit, germana soror Nicolai Csaki, filia Gabrielis,
antiquissimae nempe ac clarissimae familiae surculus, ex qua ante annos
quadringentos, non unum fuisse constat Transylvaniae Vaivodam. Avi tui mater
Ioannis Pázmánni coniunx, Catharina Artandi fuit, Blasii illius ac Pauli
Artandi soror, quos per summam crudelitatem, Aloysius Grittus, Budae occidi
iussit, ea solum de causa, quod domui Austriacae, ac Regi </emph>Ferdinandi
<emph>potius, quam Ioanni Zapoliano, adhaesissent. Haec, atque alia gentis
tuae decora, non vano a me rumore hausta, sed ex vetustis, ac originalibus
tabulariis eruta recensere, ac oratione exaggerare, quin et ad eum usque,
fortasse Pázmánnum, qui Sancto</emph> Stephano <emph>Primo Regi nostro, rem
Christianam in Hungaria fundanti, e Germania auxilio accurrit, generis tui
originem transcribere possem. Sed cum genus, <milestone unit="page" n="VII"/> et proavos, et quae non fecimus ipsi, vix ea nostra putem, ea lubens
praetereo. Ego in te, quae ita tua sunt, ut partim in animo tuo, ex optima
semente tecum adoleverint, et in hanc aetatis, virtutumque tuarum
maturitatem pervenerunt, partim meritis tuis ita exigentibus, omnem vitam
tuam exornarunt, admiror magis, quam assequor laudatione. Sicut enim
pueritiam tuam ad reliquam aetatem, ita culturam tenellae mentis, ad hanc
sapientiae tuae messem, cuius abundantia fortunati iam fruimur, sive gradum
habuisti, sive foelix initium, cui magis, ac magis excolendae, ex patrio te
solo emigrantem Austria excepit, et sicut temporum, ita solidiorum
disciplinarum assessione provexit; hinc divitem illam et virtutum, et
maximorum virorum Societatis </emph>Iesu <emph>Religionem, et tui
percupidam, et bene praesagam praeclarorum eventuum, tanquam omnium bonorum,
quae in hac vita primos obtinent thesauros ingressus, ita illis, ante
coaequales tuos opulentatus es, ut Italiam, Germaniam, Hungariam, nec vicina
tantum nobis regna, sed alias, remotioresque nationes, in tui admirationem
excitaveris. Romae certe, eam nominis tui memoriam, atque famam adhuc
iuvenis reliquisti, sive alios oppugnares literarii exercitii causa, sive
temetipsum defenderes disputando, quam non nisi rari, atque doctissimi viri,
consequuntur. Postea vero Graecensem in Styria magni nominis Academiam,
philosophicis atque theologicis, et quidem diuturnis praelectionibus tuis,
tanto fructu cumulasti, ut multos a te optimo magistro, non degeneres
discipulos, tuo quasi ex sinu, tua certe ex disciplina emiseris, qui
vicissim alibi, diversis scilicet in regnis atque provinciis, vel
doctissimos magistros agerent, in eadem quae te aluit societate, vel alio
vitae instituto, praemultis aliis prodessent Reipublicae Christianae.
Auditum hoc a multis, et a magnis saepe viris, etsi neminem hominum in hac
vita, ex omni parte beatum esse, intelligamus; tibi tamen fere nihil eorum
deesse, quae vel ad ingenii subtilitatem, vel ad soliditatem iudicii, vel ad
sermonis cultum atque elegantiam, vel ad longum rerum <milestone unit="page" n="VIII"/> usum atque unicam sapientiae matrem experientiam pertinerent.
Quot te, et quam praeclarae tua opera, alia latina, patrii idiomatis alia,
quae iam in manibus et ore etiam exterorum hominum, summa cum laude
versantur, non tantum utilissimum, sed et admirandum reddiderunt Hungariae:
quae sive libros tuos legat, sive te concionantem, consulentem, aut
consultantem audiat, attonitis in te, tuaque doctrina, atque summorum
experimentorum facillima lucidissimaque ratione, explicatrice eloquentia,
cogitationibus defigitur, et sicut longi temporis inopiam, quo tibi similem
non habuit, tui iam copia compensatam gaudet, ita te ad ultimam usque
posteritatem, in libris tuis, factorumque tuorum memoria victurum, non falsa
sperat, et iacturam vitae tuae mortalis, cuius debitum ut admodum sero
solvatur, primo voto desiderat, aliquando tamen solvendum abs te timet, hac
immortalitatis tuae continuatione reponit. Haec Imperatori </emph>Matthiae
<emph>sicut Maiestate, ita aeterna memoria Augusto, dignam plane tanti
principis sapientia causam dederunt, ut te nihil eiusmodi cogitantem, et cum
significatum tibi fuisset, eousque reluctantem, donec a </emph>Supremo
<emph>totius Christiani orbis </emph>Pastore, Paulo <emph>huius nominis
</emph>Quinto <emph>Pontifice maximo, cui et iam pridem sacrosancte devoveras,
et debitam deserebas religiosam obedientiam, obsequi iubereris, in locum
magni illius, et in animis atque laudibus hominum nunquam intermorituri
</emph>Francisci Forgach Cardinalis <emph>in sedem Archi-Episcopalem
Metropolitanae Ecclesiae Strigoniensis collocaret; quod etsi priusquam
faceret, non prius tamen quam te in Archi-Episcopum designaret, (dignum
augustis annalibus monumentum) emissa certatim vota Magnatum Hungariae,
quibus idem ab Imperatore demisse petebatur, accepit; ut nesciatur, optimone
Imperatori citius, an optimis et dignitate primis patriae nostrae civibus,
eam Deus mentem iniecerit, ut te conspirantibus votis, in Archi-Episcopum
Strigoniensem deligerent?</emph>
</p>
<p>
<emph> Tibi vero </emph>Comes Palatine, <emph>ex omni parte clarissime, cuius
magni sanguinis nobilitas, exactos iam quadringentos annos, quin et
<milestone unit="page" n="IX"/> plures praeteritorum temporum series
atque cursus antevertit; et quemadmodum vetera non desunt generis tui
quaedam velut trophaea, aeternaturis chartis inscripta, a quibus et retracta
saecula monumenta acceperunt, ad locupletandam praeclarissimorum facinorum
exemplis posterorum memoriam, et Principes Hungarici nominis familiae sui
ordinis ac (ut sic loquar) catalogi, magnam lucem habent atque ornamentum,
ita recentibus, tuis tuorumque et virtutibus, quibus intermini honores
debentur, et honoribus, quibus virtutes nullius exterioris ornatus
indigentes, suapte natura cultae atque pellucentes, bonorum omnium iusta
aestimatione atque censura quodammodo vestiuntur, plena est familia tua, et
ex illa velut ex foecundissima, perpetuaque scaturiente limpidissimi
exundantisque fluminis origine, atque divite vena, virtutum atque honorum
imitationibus plena est Hungaria; illa quidem quia ex illa et in illa natus
es, parens tua; quia vero in illam tuendam atque amplificandam natus es,
alumna tua. Nostri temporis sunt, tuae gentis sunt, et patriae nostrae, tua
quidem communione sanguinis, nostra vero imitationis utilitate, et tua, et
nostra lumina, Simon, et Franciscus Forgach, ille quidem pater tuus, et eius
quem iam honoris causa nominavi, Francisci; Pater inquam tuus, et plurium a
Patria virtute non degenerum, sed ante alios, duorum maximorum in Hungaria
filiorum, quorum post regiam Maiestatem, in utroque statu, ecclesiastico
scilicet atque politico, suprema spectata est authoritas; tua quidem
Palatinalis, Francisci vero fratris tui, natu tantum te minoris,
Cardinalitia atque Archi-Episcopalis. Pater dico tuus, toga, sagoque tantus,
qui et pacis consiliis, et primis militiae praefecturis claruerit, supremus
Vyvarum, generalis vero partes Hungariae Cis-danubianas Capitaneus,
foelicissime gubernaverit, et plenus tam annis, quam meritis, diem suum, non
sui memoriam clauserit. Franciscus frater tuus, eum se, toto vitae suae
tempore, ac tenore praestitit, ut in illo tantarum dignitatum splendor, cum
summa humilitate decertaverit, nec facile censeri potuerit, an authoritati
illius, vel sanctitati <milestone unit="page" n="X"/> magis, honor ac
veneratio ab omnibus deferretur? Certe vitae illius admirandam sanctimoniam,
ob quam illum certissimo in caelos transcriptum speramus, sanctissima mors
est consecuta. Tu vero Stephano Bathoreo Polonorum Regi potentissimo et
sapientissimo, ne etiam Regii diadematis fulgor, splendori familiae tuae
deesset, sicut sanguine iunctus, ita obsequiis gratissimus extitisti,
eidemque adolescentiae tuae indolem, succrescentium cum aetate virtutum et
honorum, atque gloriae, qua iam circumradias, praesagium, et quasi gustum
praestitisti. Magnorum saepe exercituum ductor, superiores partes Hungariae,
Generalis Capitaneus, conversis in te omnium oculis, amoribus, atque
laudationibus, pluribus annis gubernasti; magnam et frequentem fortunae
varietatem, animi tui magnitudine, prudentia, et aequanimitate, superasti;
Curiae Regiae Iudex, quae tertia est a Rege, inter Civiles dignitates, tanti
tui Magistratus atque officii, quasi animam, iustitiam habuisti; a qua licet
nunquam vel lato ungue deflexeris, cum illa tamen lenitatis atque
mansuetudinis nomen, et famam, et laudem, simul consecutus es. Res mira,
superioribus Regni Comitiis, quantis omnium votis, quam unanimi consensu
quam paribus suffragiis, sicut ab Augustis, Caesare Matthia, et Rege
Ferdinando eligendus, libentissime proponebaris, sparsa prius toto Regno,
universali omnium voce, eum te futurum, qui iam flores, ab universis
Hungariae statibus, in Palatinum es electus; quo te in honore atque
dignitate, utinam longissime sospitem, ac foelicem habeamus. Certe et iam
post tuum in coelos, ut ex tuis praeclarissimis actionibus sperare licet,
abitum, tui memoriam et famam, etiam suprema posteritas superstitem habebit,
atque sempiternam.</emph>
</p>
<p> Vobis inquam, hac velut acerra lucubrationum mearum litavi, Principes; vobis et
meritis, et dignitate, et parata ad defensam benignitate coniunctissimis,
duplicem hanc operam meam, et eam, quam Directionem Methodicam, et eam quam
Centuriam nominavi, unico volumine coniunxi, et coniunctas Archi-Episcopali,
Palatinalique, lauro <milestone unit="page" n="XI"/> subieci; ut ab illis, quae
coelo verticibus assurgentes, late circumiectis, perpetuaque concordia complexis
inter se ramis, ambiunt Hungariam; et tutelarem umbram capiant, adversus obvia
quaeque, torrentes, calores, atque aestus invidentium aemulorum, et multis
laboribus fatiscens aetatis meae imbecillitas foveatur. Etsi enim mihi ab initio
inchoati huius operis, nulla unquam cuiquam nocendi vel cupiditas, vel cogitatio
subrepserit; quin potius ad eas me difficultates animo reflectens, quibus in
pertractandis, olim forensibus negotiis, eiusque generis exercitationum tenore
observando, mecum ipse nec parum, neque parvo tempore conflictabar, et quod tunc
mihi ab aliis adiumenti nomine praestitum voluissem id tantummodo nunc praestare
velim illis, qui ab ipso statim studii istius contentiosi limine, in eadem, quae
me remorabar impedimenta, sunt incursuri. Nihilominus tamen, cum saepe multa
aliter, accipiant multi, ac dicantur, vel scribantur ab authoribus, et vires
humanas, longo intervallo superet facultas omnibus satisfaciendi, si quid ex rei
vel occasione, vel necessitate adferatur, omittendum, si quid iustis ex
rationibus omissum est, adferendum et nullo modo subticendum, alia multum
nocere, alia parum prodesse, quaedam clarius, vel alio dicendi genere, quaedam
pressius et alio ordine dicenda fuisse, et sexcenta alia, contra authores, et
contra libros, et censeantur et exprobrentur; hanc ego aestimationum
diversitatem, quae si rectae sint, conatum meum non improbabunt, si obliquae
atque corruptae, ipsae sunt improbandae, non ut evitarem, quis enim posset
prohibere tantam libertatem? Neque ut declinarem, ita enim sunt curiosae neque
tam ad intelligendum, quam ad aliquid semper et ubique censendum sagaces, ut
ille tantum in illas non impingat, qui nihil agat, nihil dicat, nihil scribat.
Sed ut esset, unde scrupulum caperent, si quem unquam capiunt iactatores isti
aculeatorum iudiciorum, duo Patriae nostrae secundum Regiam Maiestatem capita
volui esse libri istius, id est, ab eorum nominibus, quibus illum devotum esse
volui, sum auspicatus; ut prius in illa sive casuri incurrant, sive <milestone unit="page" n="XII"/> reiiciendi impingant, vel pro ea, quam illis debent
reverentia pronitatem ad carpendum, a prima statim operis istius lectione
coërceant. Accipietis itaque Magni, non mei tantum, sed et magnorum Patroni,
laborem hunc meum, a conatu certe meo magnum, longum a tempore, tantum vero ex
suo valore, quantum esse calculo vestro, cui ex toto subiectus est, volueritis:
et spero ea voluntate atque vultu accipietis, quibus in omnes estis
benignissimi: neque despero vobis gratum fore, si sapientissimis cogitationibus
vestris, laboris istius originem, ad animum meum, qui et in alios rectus est, et
in vos omni veneratione obsequentissimus, retuleritis, et patrocinium, quod
bonis omnibus, non tantum paratum habetis, sed et obvium, neque mihi; neque huic
meo partui denegabitis:</p>
<closer>
<salute>Vivite diu, bonis omnibus affluentes, in communem Patriae nostrae
florem, ac foelicitatem: ita voveo et precor.</salute>
<signed>Illustrissimarum Celsarum Vestrarum. Servitor addictissimus JOANNES
KITHONICH de Koztanicza.</signed>
</closer>
<milestone unit="page" n="XXI"/>
</div>
<div type="prosa-prooemium">
<head>AD TYRONES</head>
<p>Memoriae proditum legimus. Cum Servius Sulpitius, Quintum Mutium, de Iure
interrogasset; respondisse, turpe esse patricio, et Nobili viro, Ius in quo
versatur ignorare. Qua reprehensione Sulpitius motus, adeo Iuri operam dedit, ut
merito inter Iurisconsultos, palmam assecutus fuerit. Ioannes Franciscus de
Pavinis, in praefatione Extravagan. D. Ioannis Papae XXII.</p>
<p> Apud Persas autem pueros Ius a Magistris, sicut alibi Grammaticam, didicisse;
refert Osorius libro 7. de Institutis Regis. </p>
<p> Quidni igitur apud nostrates, quibus omnia in quotidiano Iuris strepitu posita
sunt; ilud addiscere debeant?</p>
<p> Ex eoque Quintilianus quoque recte monet, dum inquit: ante omnia futurus Orator,
cui in maxima celebritate, et in media Republica vivendum est: assuescat iam a
puero non reformidare homines, neque illa solitaria et veluti umbratili vita
pallescere, <corr>teste</corr> Valla libro. 4. Elegant. capite 96.</p>
<milestone unit="page" n="XXII"/>
</div>
<div type="prosa-tabula">
<head>Haec / <emph>Quam luci publicae et utilitati Damus. / </emph>EST ILLA /
<emph>QUAE</emph>
</head>
<p>IN SACRAE CAESAREAE ET REGIAE MAIESTATIS Regia Tabula, ac coram Illustrissimo
quondam Domino, Domino Comite Georgio Thurzo de Bethlen-falva Regni Hungariae
Palatino et Locumtenente Regio, et cetera in Octavis tam Posoniensibus Anno M.
DC. X. et M. DC. XII. quam Eperiesiensibus Anno M. DC. XI. Nec non in Iudiciis
Extra-ordinariis, diversis vicibus, in praenotatis annis celebratis observari
potuit. Ex variis quoque signaturis, et Antiquis observationibus comportata, et
in hunc qui sequitur modum digesta.</p>
<p>Cui</p>
<p>ACCEDIT</p>
<p>Geminus Processus Iudiciarius.</p>
<p>Alter Capite Undecimo, qui sedibus Iudiciariis Comitatuum,</p>
<p>Alter Capite Duodecimo, qui in Foro Spirituali observari solent.</p>
<milestone unit="page" n="01"/>
</div>
</front>
<body>
<head>DIRECTIO METHODICA. IN PROCESSUM IUDICIARIUM, IURIS CONSUETUDINARII, Inclyti Regni
Hungariae, et partium eidem subiectarum.</head>
<div type="prosa-caput">
<head>CAPUT PRIMUM. / De Causa, seu Actione.</head>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO PRIMA. / Quid est Causa, seu Actio: unde dicitur: et quotuplex? </head>
<p>Relicta philosophis speciali, et magis propria causarum tractatione;
omissisque duobus illis causarum generibus, quae olim apud Romanos rerum
dominos, adeoque Ciceronem ipsum, oratoriae facultatis, et Latinae
eloquentiae facile principem ac parentem, summo in flore fuere; altero
demonstrativo, quo ob res bene gestas laudari solebant; et altero
deliberativo, quo de rebus atque actionibus futuris, inter prudentes </p>
<milestone unit="page" n="02"/>
<p>consultatio fiebat: solum tertium illud genus iudiciale, quod in
disceptatione forensi consistit, et causam in genere consideratam, quatenus
scilicet pro lite et controversia, in foro contentioso sumitur, pro materia
huius instituti nostri accipimus. Quam tamen, si in singulas diducere velis
species; causa materialis, erit omnis ille actus, quo quis alterum in
persona, rebus, aut bonis offendit. Et hic dupliciter sumitur: proprie
videlicet, dum vere et reipsa talis offensio fit; ut in omnibus violentiis
generaliter sumptis. Et improprie, dum quis talem actum quidem non exercet,
sed solummodo id, quod alterius est, ipsi denegat, et detinet. Unde
huiusmodi iniuriam faciendo, in ipsum quasi agere videtur: ut fit in
debitis, mutuis, depositis, commodatis, et bonorum divisionibus, ac
successionibus apud ipsum detentis; vel dum etiam verbo tantum laedit: a
principaliori tamen et frequentiori significatu, actus nomine nuncupantur.
Efficiens, erunt partes ipsae; in causam attracta, quae contra ius alterius,
aliquid facit; Actorea, quae ius suum iure et iustitia mediante acquirit;
Formalis, erit lex ipsa, vel scripto aliquo comprehensa, vel antiqua iam
consuetudine recepta, iuxta quam talis acquisitio fit; et ad quam, tanquam
terminum ad quem, omnis lis terminari debet: <ref>infra quaest. 9.</ref>
<emph> </emph>Unde et iudex, qui talem litem, huiusmodi lege terminat, magis
ad hanc causam formalem, quam ad efficientem spectat: quandoquidem ex
sententia Ciceronis, <emph>3. de legibus</emph>, magistratus, vel quod idem
est, iudex, dicitur esse lex ipsa loquens. Finalis, erit ipse finis, propter
quem omnis huiusmodi suscipitur actio; nimirum ut unicuique quod suum est
reddatur, neminem laedamus, sed cum omnibus iuste et quiete vivamus. Atque
sic modo praemisso sumpta causa, est omne id, sive omnis illa res, propter
quam, vel quod, alter alterum, in litem attrahit: sive sit ius
possessionarium, vel bona immobilia, sive quaelibet res mobilis, aut factum,
vel denique quodlibet dictum. Vel, est
<milestone unit="page" n="03"/>
narratio rei patratae, aut ipsius querelae, contra alium susceptae, delineata
expositio. </p>
<p>Quam licet nonnulli a casu, quo venit, dici velint: melius tamen dici videtur
a causando, quod scilicet causet aliquid, id est, arguat, vel ostendat, ex
quo quis movetur ad litigandum, et petendum iudicium. Sicque erit prima
materia, seu origo totius litis ac controversiae: quae dum proponitur,
dicitur actio; dum discutitur, iudicium; et cum definitur, iustitia, quae
est lex ipsa.</p>
<p>Communiter autem statuitur duplex: propinqua, quae est ratio immediata rei;
ut dum quis dat operam rei illicitae, per quam talis effectus necessario
sequitur, et haec semper imputatur ei. Remota, quae et occasio dicitur; ut
dum quis dat operam rei licitae, adhibita diligentia: et nihilominus tamen
aliud aliquid evenit, ad quod non semper obligatur. Quam distinctionem alii
sic ponunt: causam per se, et per accidens. Per se quidem, quae ex
intentione, hoc est, ut usus iam obtinuit, ex deliberato animo, et
praeconcepta malitia agentis proficiscitur: <bibl>2. tit. 82. </bibl> et
semper eius reus agitur, <bibl>Art. 63. anni 1563.</bibl> Per accidens autem,
quae praeter intentionem, sive, ut dici solet, casu fortuito et contingenti
accidit: ut si quis sagittet feram, et tangat hominem. Ad quam, licet de
toto interesse non obligatur: ad aliquid tamen adstringitur, idque praevia
bona cautela, quia occasionem dedit ad talem effectum, seu eventum rei. Unde
si tali casu fortuito nobilis occidat nobilem, homagium nobilis exsolvit. Si
autem nobilis rusticum, tantum rustici homagium deponit, passim. Sic et in
actibus potentiariis nobilis rustici verberati, vel vulnerati homagium
exsolvit. <bibl>3. Tit. 31. De quibus vide plura, 2. tit. 82</bibl> . Indeque
dici solet; causo, causas, neutri, id est, iudico, seu iudicium facio, quod
ad iudices refertur: et causor causaris, deponentis, quod partium est: dum
rei, seu actionis, cur ita gesta et facta sit, altera causam, hoc est,
rationem petit, et altera item</p>
<milestone unit="page" n="04"/>
<p>reddit. Ideoque apte iudices nostri, de ipsis, in processu iudiciario,
scribere consueverunt; coram nobis causantibus, <abbr>etc.</abbr>
<emph>Styl.</emph>
Verum quia huiusmodi causa, etiam de consuetudine nostra, multipliciter
sumitur: idcirco non abs re ratus sum, sequentibus quaestionibus multiplicem
eius distinctionem praemittere, quo omni ex parte melius intelligatur.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SECUNDA. / Primo itaque, quotuplex potest esse Causa ex parte
Materiae, seu rei? </head>
<p>Multiplex. Primo, Regalis; et haec tam rerum mobilium quarumlibet, quam
immobilium, sive bonorum ac iurium possessionariorum. Secundo, Personalis.
Et haec, vel Notoria, ut in certis casibus, <bibl>1. Tit. 14.</bibl> in qua
et caput, et bona amittuntur. vel Capitalis, ut quinque casuum, bonorum
occupatio, domorum nobilitarium invasio, vulneratio, detentio, et
interemptio nobilium, <bibl>2. tit. 42. </bibl> in qua, et caput, et bona
(redemptibiliter tamen) amittuntur. Vel Emendae Capitis, ubi et caput, et
bona redimuntur, <bibl>2. tit. 43.</bibl> Vel Criminalis, ut homicidiorum,
incendiorum, adulteriorum, furtorum, sacrilegiorum, incestus, et aliorum
maleficiorum passim; in qua solum caput amittitur, <bibl>1. tit. 15.</bibl>
Vel Pure Birsagialis, ut violationis Sedis Iudiciariae, <emph>2. tit. 69.
</emph>indebitae actionis, obligaminis, et aliarum simplicium convictionum
passim. Vel Mixtim Birsagialis et Regalis, ut calumniae, ubi et res
amittitur, et homagium solvitur, <bibl>2. tit. 70. </bibl> Vel emendae
linguae, ubi causa quidem condescendit, iterum si actor uelit resuscitanda:
sed poena emendae linguae deponitur, <bibl>2. tit. 72. </bibl> Et poena
periurii, qua et bona, et honor amittuntur: <bibl>2. tit. 30 . </bibl> Item,
Poena Infamiae, propter non observationem mandatorum, in qua homagium, sive
ducenti floreni deponuntur,</p>
<milestone unit="page" n="05"/>
<p>et perpetuo officio privantur, infamiaque notantur, <emph>Art. 78. anni
1563</emph>. Nec non poena Facti Honoris, ubi solum honore privatur
convictus, <emph>fol. 738. et sequentibus, maioris Decreti.</emph>
<emph>De quibus omnibus latius infra <abbr>cap</abbr>. 9. vide</emph>.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO TERTIA. / Secundo, quotuplex potest esse Causa ex parte
Terminorum, quibus levari solet?</head>
<p>Similiter multiplex: Octavalis, generalium Iudiciorum in duobus locis
celebrari solitorum: Posonii , pro octavo die, festi Beati Lucae
Evangelistae , a Comitatu Liptoviensi usque; ad Dravum : et Eperiensi, pro
octavo die festi Beati Georgii Mart: a dicto comitatu Liptoviensi, qui et
ipse ad Eperies vadit: <bibl>art. 25. anni 1566. </bibl> (licet de facto
Posonium retrahatur, ut ex enumeratione Comitatuum, pro Octava partium
superiorum, Posonii celebrari statuta, positorum apparet, <emph>art. 24.
anni 1567. </emph>) usque ad limites Transylvaniae.<emph> </emph>Quanquam et Tyrnaviae celebrari Decreta, legatur, <emph>art. 39.
anni 1569. Et art. 4. anni 1582. </emph>Et durant per dies Quadraginta
profestos, sive exceptis diebus festis:<emph> art. 24. anni 1563. Item, art.
4. anni 1572. </emph>Item Octavalis Brevium Iudiciorum, quae Brevis
Brevium dicitur, cum propter terminum, tum propter processum etiam
breviorem: generaliter quidem et continue celebranda Posonii, <emph>art. 20.
anni 1553. Et art. 2. anni 1555. </emph>Licet <emph>art. 70. anni 1609.
</emph>restricta habeatur iam solum pro partibus Cis et Ultra Danubianis,
pro Dominica invocavit. Olim autem diversis duravit temporibus, videlicet
per dies viginti: <bibl>3. Vlad. Art. 2. </bibl> per dies <emph>32. art. 26.
anni 1553. Et art. 16. anni 1554.</emph> Ab Epiphania Domini usque ad
Quadragesimam, <bibl>art. 25. anni 1563. </bibl> Et pro Dominica reminiscere,
<bibl>art. 14. anni 1536. Ac art. 23. anni 1537. </bibl> Estque propria
Domini Locumtenentis Regii: <emph>Enchir. fol. 13. </emph>Partes vero
superiores, cum commode Posonium </p>
<milestone unit="page" n="06"/>
<p>accedere non possint, supplicarunt Suae Maiestati, si Dominus Palatinus,
Protonotarium, aliumve Iudicem loco sui Cassoviam miserit, pro huiusmodi
quoque iudiciis continuis, eo, vel ad alium locum earum partium, qui
commodior videbitur, proficisci paratae erunt, <emph>dicto art. 2.
praenotati anni 1555. </emph>Et forte iam pridem, <emph>art. 33. anni
1543. </emph>ut Dominus Andreas Báthori, cum sibi adiungendis, Causas
Comitatuum Superiorum revidisset: quod tamen non legitur usitatum. Sed si
utrobique; celebrabuntur, tunc Iudiciales etiam in iis, ut et in maioribus
ad certos Comitatus restringi debebunt. Sin vero solum Posonii, prout etiam
de communiore iam consuetudine, et usitatiori stylo, fieri deberet: tunc
simpliciter sonare debebunt, absque ulla Comitatuum restrictione, hoc modo
dicendo: ad quem videlicet terminum, universae Causae Regnicolarum Breves
Brevium, pariter et Transmissionales, nec non Dotis, et Rerum
Paraphernalium, ac aliae nonnullae, ex novis Constitutionibus publicis,
authoritate locumtenentiae adiudicari solitae, per praefatum Dominum
Imperatorem et Regem nostrum, generaliter fuerunt prorogatae. Ubi Nota, quod
Causae Tutelarum, non observationis mandatorum, personalis ammonitionis,
divisionis bonorum inter fratres carnales, aut patrueles, in quibus Repulsio
subsecuta fuerit: item Dotum, ac paraphernorum, nec non Appellationum, ex
recepta iam consuetudine, in omnibus terminis, ad instar Causarum
Appellatarum, extra seriem levantur, et adiudicantur: <emph>4. Vlad. art.
16.</emph> In Sclavonia autem, bis Octava celebratur, pro octavis diebus
festorum Sancti Iacobi Apostoli, et Epiphaniarum Domini, in Civitate
Zagrabiensi Montis Graecensis dictae Octavae, ab octavo die, praenotatorum
festorum, quo inchoati solent, si Iuridicus fuerit.</p>
<p> Hic superpondii loco adiiciendum putavi: a multis dubitari, et quaeri
solere; cur clausula illa, (tam ante cladem Mohachiensem, quam vero post
obitum Serenissimi quondam Ludovici Regis, <abbr>etc.</abbr>) iudicialibus istarum
Octavarum</p>
<milestone unit="page" n="07"/>
<p>inseri solita sit; idcirco ad id breviter sic respondendum duxi: posteaquam
enim facta praedicta clade Mohachiensi, Regnum Rege orbatum, partim a Ioanne
Rege assumptum, partim autem Divo quondam Ferdinando Imperatori et Regi
delatum, in diversas partes distrahi coeperat; atque tam hinc, quam illinc,
variae violentiae, bonorum occupationes, et reliqua violentiarum genera
patrata fuerant; ad tollenda ea, regnicolae <emph>ab anno Domini 1527. usque
ad annum 1552. </emph>suspensis ordinariis Octavalibus Iudiciis,
specialibus tantum, privilegiatis, et brevioribus Constitutionibus per annos
25. usi fuerunt: et etiamnum in omni tumultu, et mutatione Regni consuetum
est facere. Ac tandem ad pacatiora devenientes tempora, <emph>praenotato
anno 1552. art. 24. Et sequenti anno 1563. art. similiter 24.
</emph>statuerunt: ut deinceps huiusmodi etiam intermissae causae, tam
scilicet ante, quam post dictam cladem Mohachiensem, motae, vel movendae,
mixtim et indifferenter levarentur. Et ut sub id tempus transacti quindecim
quoque anni, et sex menses, ad praescriptionem non computarentur, <emph>art.
22. Novizoliensi, anni 1542</emph>. Et sic nihil mirum, si praetacta
clausula adhuc iudicialibus inferatur, nisi forte praescriptae veteres
causae, ante praenotatam cladem Mohachiensem motae, iam finitae essent,
ideoque omitti deberet; ne iam ab annis 66. inani et non necessaria
huiusmodi positione, iudiciales superfluerent, et taedium parerent. Alii
vero, quos historica magis, quam iuridica delectant, putant id fieri ob
memoriam tantum tam funestae cladis; ut etiam inter dicunda Iura,
ulciscendae illatae sibi iniuriae memores fierent. </p>
<p> Diaetalis, quae solum in terminis Generalis Regni Diaetae discutitur: et
haec ab omnibus partibus Regni, et etiam eidem subiectis Regnis, ad eum
locum, in quo Diaeta celebratur, adferri solet. </p>
<p> Extraordinaria est, quae per admonitionem mota coram Illustrissimo Domino
Comite Palatino, veluti speciali </p>
<milestone unit="page" n="08"/>
<p>et competenti Iudice, inter Suam Maiestatem Regiam Fiscumque suum Regium, ac
dominos regnicolas vertitur: <bibl>1. Vlad. art. 33. </bibl> Dicta, quod
extra omnem ordinem, in quibuslibet terminis, quorumlibet praemissorum
Iudiciorum, et generalis etiam Diaetae Regni, discuti soleat. Et haec
indifferenter, per praenarratos iam tres terminos Iuridicos currit, licet
interdum extra illos etiam ventilari consueverit, potissimum autem ubi
publica constitutione, ita conclusum fuerit: <emph>veluti art. 35. anni
1601. </emph>Estque propria Fisci Suae Maiestatis Regii, super
acquisitione bonorum, deficientium in semine, dominorum duntaxat magnatum,
(et non nobilium.) Vel prosecutione casuum notoriorum, aut alias causarum
articularium, si quam huiusmodi, Regnum aliquando contra aliquem
constituerit. Ubi Nota: quod quaelibet causa, virtute alicuius contractus
inchoata, eo praecise modo brevi, et ordine, processuque terminari debet,
quo causa praetextu bonorum, per defectum seminis, quorumcunque decedentium,
ad collationem Regiae Maiestatis derivatorum, finiri determinarique et
concludi solet. <bibl>2. tit. 71. </bibl> Ex quo elicitur, quod causae
defectus seminis, etiam contra nobiles, uno hoc, eodemque brevi processu,
quo et contra dominos magnates, olim acquisitae, et adiudicatae fuerunt;
quod pronomen illum (quorumcunque) communiter et indifferenter significat.
Licet nunc iam, a tempore cuiusdam Elisabethae Kolos , solum Iudicio
ordinario, in causam attrahi soleant: quae ex ordine Nobilium existens, in
causa defectus seminis, Nobilis quondam Ioannis Kolos fratris sui, contra
Fiscum Suae Maiestatis Regium, a Iudicio Extraordinario, non tam absoluta,
quam exclusa potius, uti iam dictum est, esse perhibetur: <emph>Anno Domini
1567. feria secunda proxima, post </emph>
<emph>festum Beatae Luciae Virginis et Martyris,</emph> Posonii, sub termino
Generalium Iudiciorum Regni. In quo licet elaboratum sit per Fiscum, ut
iterum in pristinum cursum restituta fuisset: nihil tamen effectum est:
<bibl>ut patet art. 47. anni 1618. </bibl>
</p>
<milestone unit="page" n="09"/>
<p>Peremptoria , sive Summaria, quae communiter ad supplicationes partium
Principi porrectas, ex commissione eiusdem, per delegatum aliquem Iudicem,
solum pro illo termino, et loco, quibus praeassumitur, diiudicatur. Unde
perpetuo in illo statu, quo determinantur, permanet; nec datur eidem
ulterior processus. Ideo dicta a perimendo, quod omnia Iuridica remedia, per
eam perimuntur, et mortificantur. Et huius generis sunt omnes causae, super
comissionibus fundatae. Sic et Peremptoria Citatio, ratione temerariae
bonorum occupatorum detentionis, vel productionis Iurium, quibus bona ipsa,
sive per notam infidelitatis, sive per defectum seminis, sive alio
quocunque; titulo, ad se praetenderent pertinere, absque ulterioris
prorogationis confidentia, in ipsa prima instantia, coram suo Iudice, ad
decimum quintum diem, fieri debet: ac quicquid Iudex ipse superinde
decreverit, et pronunciaverit, id citra omnem dilationem, debitae etiam
executioni demandet; contradictione, et inhibitione quorumcunque non
obstante: <bibl>art. 10. anni 1536. </bibl>
</p>
<p> Compromissoria, quae fit ex partium compromisso, sub aliquo vinculo, et vel
nullis, vel certis quibusdam Iuridicis remediis admissis: et haec prouti
obligatio sonat, ita etiam finem sortiri solet. Diciturque; vulgo,
Convocatorum per partes pari numero Iudicum Arbitrorum, et proborum virorum
<ref>Styl. De qua vide infra, Quaest. 4. <abbr>cap</abbr>. 8. num. 5. </ref> Ad hanc
pertinet Obligatoria, ex spontanea obligatione: <emph>6. Matt. art.
17.</emph>
</p>
<p> Articularis, quae ex publico dominorum regnicolarum articulo, seu
Constitutione, propter magnam aliquam rationem, suum processum et
determinationem accipit; et solet semper ad causam extraordinariam referri.
Quales multae erant sub Pacificatione Viennensi constitutae, <emph>ut videre
est ibidem ad Articulum duodecimum.</emph>
</p>
<p> Item, causa Facti Honoris, quae sola ex omnibus Iuris nostri causis,
specialem Processum, eumque singulari</p>
<milestone unit="page" n="10"/>
<p>diligentia (mirum dictu) a maioribus nostris declaratum, et conscriptum
habet, <emph>fol. 738. Maioris Decreti.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO QUARTA. / Quid Fiscus; et quae sunt propria Causarum Fiscalium,
sive Extraordinariarum dicti Fisci Regii? </head>
<p>Quoniam de Fisco incidit mentio, et multi in eo haesitant, an hoc nomen
certam aliquam personam significet, vel quid aliud: ideo non inconveniens
fuerit, paucis declarare, quidnam rei sit, et unde hoc nomen traductum,
atque a quibus primum usurpatum extiterit. Fiscus igitur, olim apud Romanos
dicebatur proprie pecunia Principis. Constituto enim Principe, Lege Regia,
ad ipsius decorem et maiestatem servandam, a Senatu, populoque Romano,
decreta fuit quaedam publica pecunia, quae Fiscus dicebatur, a fiscis, id
est sportulis, quibus utpote maior summa pecuniae recondebatur: <emph>ut
Ciceronis 1. actione in Verrem: Reperiebam </emph>(inquit) <emph>fiscos
complures, cum pecunia Siciliensi. Et Asconius Pedianus, in 2. Verrina.
</emph>Similiter et <emph>Ausonius, teste Andr. Gail. lib. 1. obs. 20.
</emph>Indeque Fiscus, propria duntaxat Principis, et non alterius pecunia
erat, quam usu capere nemini licebat, longo tempore. Aerarium autem publicae
pecuniae, Conservatorium potius dicitur. Sic apud nos quoque iam, retento
hoc Romanorum veteri nomine, Fiscus proprie dicuntur omnia illa bona, sive
iura possessionaria, quaecunque per defectum seminis, vero ac legitimo
haerede carentia et destituta, <bibl>1.tit. 10. </bibl> (quae ob id Caduca
haereditas, sive ut civiles loquuntur, Caducitas, dici solent) vel etiam
aliter qualitercunque per Notam infidelitatis, a quocunque de iure regni,
<bibl>1. tit. 14. Et 1. Matth. art. </bibl>
<emph>1. Item, 2. Vlad. art. 4. et in margine eiusdem, ac aliis passim
locis,</emph> ad Sacram Regni Coronam, et Iurisdictionem legitimi Regis
devolvuntur, (licet in aliquibus casibus, etiam</p>
<milestone unit="page" n="11"/>
<p>res mobiles Fisco cedant) Et non persona aliqua, nisi forte improprie iam
Curator dicti Fisci, eius nomine vocitari solitus sit. Vel etiam
denominative ab eo, Fiscalis Sacrae Regni Coronae nuncupetur, aut cum pro
persona quoque Principis Domini Nostri Clementissimi intelligitur: <emph>2.
tit. 39. </emph>Vel etiam pro Cameris capitur: ut cum dicitur, Iudices
salaria sua, e Fisco, id est, Cameris habere. Atque ideo, quando talia bona,
pro ipso occupantur, vel etiam iure mediante ipsi adiudicantur, et
applicantur, Confiscari dicuntur: Causaeque, quibus interdum acquiruntur,
Fiscales appellari consueverunt, quarum propria haec sex sunt: Primo, quod
absque ulla serie possunt in quibuslibet terminis, tam Diaetalibus, quam
Generalium et Brevium Iudiciorum, et extra illos etiam levari et discuti,
singulo tertio quoque die. Secundo, admittuntur in eis inhibitio et
repulsio: licet de Iure Regni, <bibl>2. tit. 71. </bibl> brevi ordine et
processu terminari deberent, uti iam proxime dictum est in Causa
extraordinaria. Tertio, admittuntur quoque duae prohibitae, una sine onere,
et alia cum onere; prouti deliberatum est super hoc Posonii, <emph>anno
1612. </emph>in causa Fisci, contra familiam Chorom. et statutum,
<bibl>art. 65. anno 1618. </bibl> Quarto, ad producendas petitas
literas,seu privilegia, non admittitur prorogatio, ex eo, quod iam prius
petita fuerint produci per I. et alioquin sat temporis habuit, ad
disquirenda illa; prout super hoc deliberatum extat, contra Generosam et
Magnificam Dominam Comitissam Annam Mariam Ungnad, Consortem Illustrissimi
Domini Comitis Thomae Erdodi, <abbr>etc.</abbr> in causa arcis Szamobor, <emph>Feria
secunda post Sanctae Luciae, 1519. Posonii</emph>. Et civiles quoque
docent, Fiscum a reo instrumenta petere posse, non solum ad evitandam
ulteriorem prorogationem, sed ad fundandam ipsam contra eum actionem, idque
dicunt singulariter in Fisco actore receptum esse: <emph>Andreas Gail. lib.
1. obser. 21. </emph>Unde non abs re apud nos quoque universae literae,
et literalia instrumenta, a possessoribus huiusmodi bonorum defectus</p>
<milestone unit="page" n="12"/>
<p>seminis alicuius, per Magistrum Pronotarium peti solent, licet ex abusu
quodam (qui tamen admitti non deberet) non consueverint per eosdem produci:
<bibl>Styl. </bibl> Quinto, Appellatio quoque non admittitur, quia cum
Dominus Palatinus specialis illarum sit Iudex, alium Superiorem non habent,
ad quem transmitterentur. Sexto, quia Fiscus est privilegiatus, ideo nullas
literas producere, vel quippiam contra aliquem probare tenentur: <emph>2.
tit. 39. </emph>nisi forte sponte id praeassumpserit. Cui sic volenti,
nulla fit iniuria. Et si aliquando iuramentum praestare deberet, id Director
Causarum, in persona Suae Maiestatis deponere tenebitur: <emph>ibidem.
</emph>Licet, Iure Quad. <bibl>1. tit. 10. </bibl> non Director Causarum, sed
Principalis Officialis, qui controversis bonis praesidet, nomine Principis
iurare deberet. Ubi nota, quod licet in his quoque, uti et in caeteris
causis ordinariis, onera iuridica provenire soleant: nihilominus tamen
Fiscus Suae Maiestatis Regius, propter liberalitatis suae, ac acquirendae
iustitiae excellentiam, nihil ex huiusmodi oneribus, ad portionem suam
tollit: sed omnia prae manibus iudiciariis relinquit, excepto solum pretio
literarum sententionalium, quod absque ulla illiberalitatis nota, levare
potest; quia antea ipsum iudici, ex proprio aere exsolverat. </p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO QUINTA / Tertio, quotuplex potest esse Causa ex parte Ordinis?</head>
<p>Itidem multiplex: alia privilegiata, pro pauperibus quae Feriis sextis, et
diebus Sabbatinis adiudicatur, <bibl>art. 51. anno 1563.</bibl> Ea autem non
existente, sumuntur aliae ordinariae. Ubi id notandum venit, quod licet
citatus articulus, in genere dicat discutiendas huiusmodi causas,
praescriptis duobus diebus: nihilominus tamen, prout multi volunt, et</p>
<milestone unit="page" n="13"/>
<p>usu etiam receptum esse videtur, una et eadem huiusmodi, causa pauperum,
etiam non existentibus similibus sibi, utroque dicto die, adiudicari non
solet; quod causae, ad minus tertio die, et non altero statim, levari
solitae sint. Ac ideo, loco istarum, aliae ordinariae levantur: semper tamen
cum hac cautionis clausula (non existentibus scilicet causis pauperum) quia
sine ea, facile condescendere possent, quasi non suis diebus levatae
exstitissent: <bibl>Styl. </bibl> Altera privilegiata pro Fisco, quae et
extraordinaria iam dicta est, <emph>in praecedenti tertia Quaest.
</emph>quae antea a prandio semper levari consueverat: nunc autem singulis
septimanis, toto die Martis, et a prandio die Veneris, discutitur. Tertii
ordinis, sunt Ordinariae. Et primo Extra-seriales, veluti omnes Criminales,
et quae nomine Magistratus, pro publico bono, ac tranquillo statu, moventur.
Tum, Causae divisionum inter fratres condivisionales, si ammonitio fiat per
Protonotarium, <bibl>1. tit. 45. </bibl> Causae tutelares, transgressio
mandatorum, et non observatio eorum: <emph>art. 78. anni 1563.
</emph>Personalis admonitio: <bibl>2. tit. 20. </bibl> Causae Dotum, et Rerum
Paraphernalium, <bibl>4. Vlad. art. 16. Et art. 2. anni 1555. </bibl> Causae
ratione bonorum ex Regia donatione, causae in facto honoris, recuperatio
bonorum statutorum, occupationes factae sub diaeta, vel tunc alia quaecunque
illata damna: <bibl>art. 30. anni 1567. </bibl> Causae evictionum, novi
iudicii, simulati concambii in fraudem fratrum, causae ratione bonorum, in
quibus statutio praecessit, sed propter loci distantiam, contradictio non
fuit facta: <bibl>art. 46. anni 1563. </bibl> Et alia his similia. Seriales
sunt, quarum numerus non potest comprehendi, sed per praemissarum
negationem, facile cognosci poterunt. Et potissimum huiusmodi sunt omnium
iniuriarum, damnorum, et simplicium violentiarum, sive minoris potentiae.
Aliae item extraordinariae, quae alternatim inter has et illas levantur. </p>
<milestone unit="page" n="14"/>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SEXTA. / Quale Privilegium solent habere Pauperes, in
prosecutione dictarum Causarum suarum?</head>
<p>Pauperes, viduae, et orphani, dum causas aliquas habuerint contra aliquos,
aut alii contra ipsos; tunc requirant super paupertate sua, Vicecomites, et
Iudices Nobilium eius Comitatus, in quo degunt: qui ad requisitionem
eorundem, debent dare ipsis Literas Testimoniales, super praefata paupertate
eorundem, sub fide et fidelitate Regiae Maiestati debita, authentice
confectas, quas postmodum ipsi pauperes, dum eorum causae servandae fuerint;
in documentum paupertatis suae producant, tam in Curia Regia, quam etiam in
Sedibus Comitatuum: in quibus primo sedis die tantum discutiuntur:
<bibl>art. 51. et 52. anni 1563. </bibl> Et si aliquando, ob vetustatem
testimonii, exceptum fuerit contra eos, quod scilicet a tanto tempore,
ditescere potuerint, cum poena indebitae exceptionis: petant exmitti ad
partes, pro recognoscenda praetensa ditatione; vel adhuc asserenda
paupertate, ac ex reportata recognitionis serie, Iudicium recipere debeant.
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SEPTIMA. / Verum isti Pauperes, Viduae et Orphani, quales
personae esse debent?</head>
<p>Miserabiles scilicet, quas naturaliter miseramur, propter sortium iniuriam.
Quarum compassionem et condolentiam, cum Ius Canonicum magis nobis ob oculos
ponat, ideo videndum ex eo, quales et quot species, huiusmodi personarum
miserabilium, secundum id esse dicantur: et primo quidem, <emph>secundum
Innocentium</emph>, Coeci, et alii perpetuo morbo </p>
<milestone unit="page" n="15"/>
<p>laborantes. Secundo, <emph>secundum Hostiensem</emph>, pauperes simpliciter,
pupilli, qui et orphani dicuntur, ac viduae; <emph>prouti et citatus
articulus iam iuris nostri continet. </emph>Tertio, <emph>secundum
alios</emph>, etiam senes decrepiti, et religiosi, nec non diuturna quoque
captivitate apud hostes fatigati. Horum autem, et praesertim saecularium,
tres recensentur species, <emph>secundum Panormitanum, teste Sylvestro, par.
2. vocabulo miserabiles: </emph>quidam enim non sunt miserabiles, nec
actu, nec habitu, quia non habent qualitatem, propter quam natura moveatur
ad miserandum eis; ut quia sunt masculi, et viduae potentes, ac divites.
Quidam vero sunt miserabiles actu simul et habitu; ut viduae, et pupilli
pauperes, vel diuturno morbo fatigati. Quidam vero sunt miserabiles, habitu
tantum, et non actu; ut viduae et pupilli divites. Verumenimvero, de more et
consuetudine nostra, omnes ii pro pauperibus reputantur, quibus praecipue
bona fortunae, hoc est, Iura possessionaria, et res mobiles, aliaeve id
genus facultates, minus sunt sufficientes, ad prosecutionem causarum
eorundem; licet corporales quoque et mentales affectiones, interdum huc
concurrere soleant: ut quia forte sunt senes, valetudinarii, mente capti,
furiosi, <abbr>etc.</abbr> quae omnia in ipsis considerata, magis movent nos, ad
miserandum eis. </p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO OCTAVA. / Quarto, quotuplex potest esse Causa, ex parte Fori, seu
Iudicum?</head>
<p>Duplex: alia specialis. Et haec iterum quadruplex: Palatinalis, ut omnes
causae fiscales, et extraordinariae: <bibl>art. 18. anni 1574. </bibl> Item
transmissiones, ex Regno Dalmatiae: <emph>12. Officio Palatinatus, fol. 170.
</emph>Locumtenentiae, ut omnes causae brevium iudiciorum, <emph>in
Enchiridio, fol. 13. pag. 2. comprehensae: </emph>quinque casuum,
potentiae, interceptiones, et occupationes</p>
<milestone unit="page" n="16"/>
<p>castrorum, transmissiones omnium Regni Comitatuum: <emph>art. 25. anni 1563.
</emph>causae dotis, paraphernorum, et tutelares: <emph>art. 2. anni 1555.
Et art. 18. anni 1574. </emph>Item, defectus seminis, ex speciali
Constitutione Regni, <bibl>art. 21. anni 1566. </bibl> Nec non viduarum:
<bibl>art. 28. anni 1552. </bibl> Et Iudicis Curiae, uti ordinarie iam
omnes causae defectus seminis, et omnes transmissiones, ex Regno Sclavoniae,
<bibl>citato iam art. 18. anni 1574. Et 4. Vlad. art. 6. </bibl> Imo
huiusmodi revidendis transmissionibus, gratia quatuor dierum extra terminum
iudiciorum superaddita habetur: <bibl>5. Vlad. art. 30. </bibl> Causam vero
facti honoris, praesens Iudex Curiae, alias Locumtenens, vel cui Rex
demandat, adiudicat: <emph>fol. 738. Maioris Decreti</emph>. Et alia
communis ac indifferens, quales sunt aliae omnes, ad quemlibet iudicem, seu
magistrum, protonotarium pertinentes. <emph>Vide infra, quaest. 13. <abbr>cap</abbr>.
10.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO NONA. / Quid Ius, Lex, Mos, Consuetudo, Exemplum, quaeve Forma
Iudiciaria dicitur: ac quomodo quoque Processus Iudiciarius intelligitur?</head>
<p>Quandoquidem omnis causa, sive lis, ad ius, legem, morem, ac consuetudinem,
tanquam formam quandam iudiciariam referatur, et terminetur; operae precium
fuerit paucis declarare, quid sint singula.</p>
<p> Et primo quidem, De iure dicendum videtur: quod si a iustitia, ut nonnulli
volunt, deducatur, pro eoque sumatur, quod est rectum et iustum; erit,
<emph>ut Tullius definit</emph>, ars, sive scientia boni et aequi. Si
vero a iussum, supino verbi iubeo, ablata (sum) syllaba per apocopen; erit
id, quod vel natura, vel civitas, aut populus, vel gens iubet. Communiterque
dicetur collectio legitimorum praeceptorum, quae nos arctant, ad observandum
bonum et aequum. Atque huius iuris, tria potissimum officia numerari solent:
nimirum, honeste </p>
<milestone unit="page" n="17"/>
<p>vivere, alterum non laedere, et suum unicuique tribuere: <emph>in praefatione
3. Decreti Vlad. </emph>
</p>
<p> Secundo: Lex in primis triplex est; Naturalis, Humana, et Divina. Quarum
duae priores, dirigunt hominem in ordine ad finem naturalem. Postrema autem,
in ordine ad finem supernaturalem. Deinde Humana, est duplex: Saecularis,
quae vulgo Civilis dicitur, et spectat ad Ius Gentium, et Civile maxime;
statuiturque a potestate saeculari, ut Imperatore, Rege, vel alio Principe,
aut Republica, seu Magistratu. Et Ecclesiastica, quae ab Ecclesiastica
potestate decernitur, ut Papa; Concilio, Episcopo, vel alio Praelato; et
dicitur Canonica, id est Regulativa, demum Divina etiam est duplex, Vetus,
et Nova: illa, a Deo per Moysen Israëlitico populo; haec vero per Christum,
omnibus hominibus ad salutem est revelata, et promulgata: ut per eam ad
finem supernaturalem homines dirigerentur. Atque haec quidem, omnes ex aequo
ad observationem sui obligat: illa non item. Quia Christus Dominus Servator
noster, liberavit nos a iugo illius, quoad scilicet praecepta mystica, quae
sunt Sacramentalia, vel Caeremonialia: et non Moralia: <emph>Marantha, par.
3. de orig. Iudicii, num. 47. ut patet Actorum 5. et Gal. 4. 5.
</emph>Et quia Nova haec Lex, super ratione naturali, sicuti et Leges
Civiles ab Ethnicis, ante natum Christum 300. annis, <emph>ut idem Marantha
ibidem, num. 28. </emph>conditae, fundata est: ideo magis his, tanquam
propius naturae convenientibus, quam veteri illa utimur. Quanquam nonnulli
superiori saeculo; (uti Carolostadius) Leges Civiles omnino reiecerint, et
ad leges Mosaicas observandas, iterum populum Christianum reducere nixi
fuerint; prouti et nunc quoque autor quidam Decreti Tripartiti Latini simul
ac Hungarici, adiunctis ad calcem illius, praedictis Veteribus Legibus sive
Mosaicis, non obscure satagere videtur. Quae omnia admonitionis ergo tantum
praemittere volui, ut quilibet tanto facilius inter praedictas leges
discrimen et differentiam scire possit. Prout tamen legis usus</p>
<milestone unit="page" n="18"/>
<p>apud nos iam inolevit; lex est publica regni constitutio; ex unanimi tam
populi constituentis, quam legitimi principis confirmantis consensu facta,
et aeque ab omnibus, ad bene et iuste vivendum observanda, <emph>2. tit. 5.
</emph>scripto comprehensa. Dicta a legendo, quod modo praemisso, ex
multorum consensu lecta sit. Plures eius descriptiones, vide <emph>
<abbr>Cap</abbr>. 6. </emph>
<emph>Prologi</emph>. Ex quibus praemissis colligitur, ius longe latius
patere, quam legem: quod ius, sit nomen generale, tam scilicet legibus, quam
moribus, hoc est, iure scripto, et non scripto constans: lex autem species
iuris, et tantum iure scripto comprehensa.</p>
<p> Tertio, mores sunt actiones humanae, hoc est, actiones hominum liberae,
praesertim consuetae et saepius iteratae. Vel, mos est longa consuetudo, a
moribus tantum tracta. Et vice versa. Consuetudo est ius quoddam moribus
institutum, quod pro lege suscipitur, cum deficit lex. Nec differt, an
scripto, an ratione consistat, quando et legem ratio commendat. Ubi nota
primo, ex praemissa consuetudinis definitione, ipsam tunc militare debere,
quando nos lex deficit. Ideoque bene VVerböczi, <emph>part. 2. tit. 6.
</emph>Consuetudinem in iudiciis observandam (quae nihil aliud est, quam
forma quaedam iudiciaria, ad quam, tanquam terminum ad quem, iudicia
terminari debent, uti supra <emph>quaest</emph>.<emph> 1. in Causa
Formali</emph>, dictum est) docet, ex tribus fundamentis ortam esse: nempe,
ex publicis decretis, sive constitutionibus regni, hoc est generalibus
legibus; et ex principum privilegiis, id est, privatis cuiuslibet legibus;
ac demum ex iudicum ordinariorum sententiis, saepius ac saepius eodem modo
iteratis et repetitis, ac quasi pro legibus iam usurpatis. Quae omnia, cum
stabilia et perpetuae veritatis esse debent, quamdiu in iudiciis haberi
possunt, tamdiu alia consuetudo admitti non debet, (nisi ipsis per talem
consuetudinem iam derogatum fuerit,) quia sic, et generales leges, et
privilegia, ac iudiciariae sententiae (ad quas, et quae, ut praemissum est,
omnis </p>
<milestone unit="page" n="19"/>
<p>lis terminari debet) innumeris ferme literis, et literalibus instrumentis, ac
publicarum regni constitutionum ingentibus voluminibus comprehensae, frustra
erunt: suborienturque infinita propemodum absurda et incommoda: neque ullus
omnino, quantus quantus in clypeum assurgat, et quam ingenti turbine hastam
torqueat, omnesque; dies vigiles, et noctes insomnes traducat huiusmodi toto
coelo errantes consuetudines percipere, ac iura et iudicia secundum eas
addiscere poterit. Quamvis dictus VVerböczi, <emph>in dicto Prologo sui
Tripartiti, <abbr>cap</abbr>. 10. </emph>tantum indulserit consuetudini, ut paene
quamlibet legem, per eam, non gravate subvertendam existimaverit. Quod non
miror, siquidem ibi aliena potius pertractaverit, quam propria suo instituto
accommodaverit et praefixerit, ut facile quilibet advertere potest. Secundo:
exemplum quoque prope affine esse consuetudini, cum scilicet nos deficiunt
lex, et consuetudo, modo praemisso declaratae. Tunc etiam exemplo eorum, qui
vel semel in iudicando maxime idonei visi sunt, uti solemus. Nec quicquam in
tali casu peccamus. Siquidem melior est semper entis alicuius, quam
simpliciter nullius conditio: et securius vel rudiore calle inceditur, quam
omnino nullo: ut et Matthias Stephani, <emph>in Oeconom: Iuris
Canonici</emph>, dicit: satius esse alterius prudentia, in arduis
deliberationibus uti, quam in ore habere, promptam quidem, sed
inconsideratam et inconsultam in reddendo iure, vel sententia dicenda,
responsionem.</p>
<p> Quarto, processus iudiciarius, quem, <emph>in eadem 2. part. tit. 6.
</emph>dicit, ex Galliis inductum esse; intelligitur solum de iuridicis
terminis, per quos, tanquam certos quosdam gradus, usque ad decisionem litis
proceditur, ut sunt: legitima citatio, solita parium petitio, exceptiones de
iure admittendae: et iuridica remedia; veluti, inhibitio, repulsio,
appellatio, novum iudicium; et caetera his similia. Qui processus, vel ideo
maxime Hungaris convenit, quod, quemadmodum et ipsi semper militares fuere,
et illum a praedicta</p>
<milestone unit="page" n="20"/>
<p>gente, perpetuae militiae addicta, accepere: ita quoque magna ex parte,
militarem esse voluere, ut scilicet, non minus in iudicio, quam bello,
militaris disciplinae studiosi fierent. <emph>Vide de Repulsione, tit. 73.
et 74. part. 2. </emph>Et hic tandem cessaverunt duo illa gentilia
iudicia, candentis ferri, et ferventis aquae; quibus gens Hungara, contra id
quod dicitur, Noli tentare Dominum Deum tuum; <emph>ab anno 696. </emph>quo
Sancto Stephano Rex natus est, <emph>usque ad annum 1309. </emph>quo Carolus
Rex coronatus est, <emph>per annos 340. </emph>usa est. Ut apparet ex
antiquo quodam libro, intitulato, <emph>Ritus explorandae Veritatis, in
dirimendis Controversiis</emph>; in Sacrario summi Templi Varadinensis
reperto, et recuso Colosvarini, <emph>anno 1550. </emph>Iam autem prae
manibus Generosorum Dominorum Francisci Loranth de Inke, et alterius
Francisci Nagy-Mihály de Petrócz, Sacrae Caesariae et Regiae Maiestatis,
inclytae Camerae Hungaricae Consiliariorum habito. Ex quo, qui volet,
diversa barbara nomina Hungarorum, plus quam satis cognoscere poterit,
certis Iudiciariis exemplis, <emph>ab anno 1214. usque ad annum 1235.
</emph>quod facit, <emph>unum et viginti annos</emph>, circa aetatem
potissimum Andreae secundi Regis, comprehensa. <emph>Vide infra, Quaest.
15.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA. / Ius quotuplex est: et unde dicitur?</head>
<p>Ius, aliud est Ius Naturae; aliud Humanum (quod et Gentium, et Civile
dicitur) et aliud Divinum. </p>
<p> Ius Naturae, est commune omnium nationum, eo quod ubique instinctu naturae,
et non aliqua constitutione ab homine facta, habetur: ut maris et foeminae
coniunctio, liberorum procreatio, educatio, successio, communis omnium
possessio, una omnium libertas, nullus dominus, nullus servus, nullus
captivus. Item, acquisitio eorum, quae coelo, terra, et mari capiuntur. Nec
non depositae rei, vel commodatae</p>
<milestone unit="page" n="21"/>
<p>pecuniae restitutio, violentiae per vim repulsio. Siquidem hoc, aut si quid
huic simile est, nunquam iniustum, sed naturale aequumque habetur. Quanquam
Valla, <emph>lib. 4. Elegan. <abbr>cap</abbr>. 48. </emph>dicat, ridiculum esse, Ius
Naturale dicere, quia hoc Natura, omnia animalia docuit. Unde et Cicero,
<emph>in lib. Offic. </emph>de Iure naturali silentium egit: licet
<emph>in 2. de Inventione</emph>, idem statuerit, quatenus scilicet in
homines tantummodo cadit.</p>
<p> Ius Gentium dicitur, quod ratione publici boni, ad communem usum introductum
est: ut rerum separationes, dominiorum divisiones, sedium occupationes,
domorum aedificationes, munitiones, bella, captivitates, servitutes,
mancipia, postliminia, foedera, paces, induciae, legatorum non violandorum
religio, connubia inter alienigenas prohibita. Similiter, venditiones,
emptiones, conductiones, et alii quivis similes mutui contractus. Sic
dictum, quia eo fere omnes gentes utuntur. Estque contrarium dicto Iuri
Naturali. </p>
<p> Ius Civile est, quod quisque populus, vel quaequae civitas, sibi proprium,
divina humanaque causa constituit; hoc est, propter honestatem et iustitiam,
quarum illa homines in hac vita decoros reddit, haec vero in futura etiam
beatos efficit. Dictum quidem Civile a principio, quod Romani rerum domini,
Civitatem Romanam potius incolentes, quam colonias, sive provincias sibi
subiectas, ibi illud constituebant; ac exinde etiam in dictas provincias,
sive colonias derivabant, et deducebant: ob idque absolute positum, proprie,
et per excellentiam, solum pro Romanorum Iure accipi consuevit. Verum
posteaquam tandem ad alias quoque civitates, provincias, regna et imperia
illud deduci, et per alios quoque populos augmentari et ampliari coeptum
est; communiter iam Civile, vel etiam cum quadam appositione harum
vocularum: Imperiale, Provinciale, ac huius, vel illius Regni, aut Civitatis
Ius, dici solitum est; ex eo vel maxime, quod ex civilioribus, rationique;
et honesto, atque iusto, et publicae utilitati consentaneis </p>
<milestone unit="page" n="22"/>
<p>moribus, placitisque cuiuslibet huiusmodi populi deducitur, ac pro lege
statuitur. Quia vero saepe occurrunt ista verba; Ipso iure, Ipso facto, vel
De facto, vel Eo facto: ideo non inutile fuerit ea declarare, quid
significent. Omnia igitur ista, idem significant, et sunt usitatissima
Axiomata, sive Maximae Iuris, denotantes generales quasdam propositiones,
veluti in Syllogismo Maiores esse solent, de statuto aliquo Iure, vel Lege;
ut verbi gratia: quicunque transgressus fuerit edictum Principis tale,
taliter puniatur: vel, qui voluntarium homicidium perpetraverit, capite
plectatur: aut, qui furatur, suspendatur. Et in hac propositione, non
requiritur ullum ministerium Iudicis constituentis ipsam. Quia iam talis
Lex, Ius, Edictum <abbr>etc.</abbr> factum et constitutum est: sed necessarium est, hanc
generalem Legem, alicui per subsumptionem minoris propositionis, declarative
per Iudicis sententiam ex probationibus applicare: ut, verbi gratia; quia
Ioannes, vel Petrus, homicidium commisit, vel furatus est, ergo praescripta
poena puniatur; <emph>VVurms. lib. 1. tit. 1. de Verbor. signif. obser. 3.
</emph>Aliquando etiam in casibus notoriis, neque tali declaratione opus
est: sed de plano et de simplici, executio fieri debet; ut apud nos in
violatione Sedis Iudiciariae fieri solet. </p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO UNDECIMA. / Quomodo differunt haec tria Iura?</head>
<p>Si haec tria Iuris Genera bene considerentur, videntur inter se differre
iuxta tres gradus comparationis, verbi gratia, ordine retrogrado procedendo.</p>
<p> Ius Civile, erit generale, sive commune, illis tantum hominum
communitatibus, quae singulis Civitatibus, Provinciis, Regnis, et Imperiis
continentur, et unam eandemque; communem Iuris consuetudinem et societatem
inter se habent, atque servant.</p>
<milestone unit="page" n="23"/>
<p>Ius Gentium, erit universalius et communius, toti nempe simul humano generi
tantum deserviens. Nam etsi inter bruta animantia, alia aliis maiora,
robustiora, et ferociora sint, ob idque caeteris minoribus, et
imbecillioribus metuenda: id tamen potius singulorum specie, sive naturae
vi, quam aliqua ordinatione, inter ipsa evenire solet. Et ideo inter illa,
nulla huiusmodi praelationis, vel subiectionis vicissitudo, proprie dici
potest. Sed etsi aliquando (ut in Fabulis, sive apologis AEsopi, aliorumque
fit) loqui, et inter se ordinem aliquem politicum habere ac servare
dicantur; id totum fictitie tantum, et similitudinarie ab hominum politia
fingi, dicique consuevit, et non proprie, ac re ipsa. Et quidem in apibus,
mira est huiusmodi Naturae vis, et harmonia: inter quas, certus omnino ordo,
et modus, principatusque praerogativa, in omnibus earundem actionibus
observari perspicitur: ut patet ex Georgicis Virgilianis, <emph>lib.
4.</emph> sic et in formicis, industria victus comparandi mirifica cernitur.</p>
<p> Ius vero Naturae, erit universalissimum et communissimum, non solum
hominibus, sed etiam brutis animantibus. Siquidem sicuti inter homines,
naturae instinctu, viri apti nati sunt mulieribus coniungi, liberosque
procreare: ita et inter bruta animalia, mares foeminis coniunguntur ad
procreandos secundum suam quaeque speciem foetus. Plantae itaque, ut sunt
herbae, et arbores, cum non sint sensitivae, neque de loco ad locum
progressivae, neque vero aliis ita sui communicativae: non ad hoc Ius
naturae sensitivae, sed ad vim sibi naturalem et innatam vegetativam,
germinativamque, ex sese sibi simile germinandi, referuntur: ut dum aliae
ipsis similes producuntur, ex earum, vel seminibus, ut herbae; vel
radicibus, aut surculis alienis insitis truncis, ut arbores; vel etiam
segmentis terrae infixis, ut vites. Quanquam et ex his nonnullae, mas et
foemina dicantur: ut palma, et mandragora, sed improprie tantum, et non
simul congrediendo</p>
<milestone unit="page" n="24"/>
<p>germinarent, sed ut celerius sibi adiacentes maturescerent. De quibus
Plinius, et alii naturales historici consulantur.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DUODECIMA. / Ad quod praemissorum trium Iurium, Ius nostrum
spectare videtur?</head>
<p>Quanquam ratione occupationis, dum scilicet primi Hungari, sive<hi rend="sup">
<ref type="nota" xml:id="rd0e888" target="nd0e888" n="1"/>
</hi> aborigines eorum, in primisque Atila, <emph>ab anno Christi 401.
</emph>regnans <emph>per annos 44 </emph>ac post mortem ipsius, septem
Capitanei, Arpad, Szabólch, Kund, Lehel, VVerbőlch, Gyula, et Urs, <emph>per
annos 556. </emph>hoc Regnum armis sibi occuparunt; finesque eius et
terminos, contra alias gentes, et nationes vicinas posuerunt, <emph>Bonf.
lib. 9. decad. 1. </emph>ad Ius Gentium spectet: tamen cum postea
pacatiore animi moderatione gubernari, atque ad ea, quae ipsis ad bene
iusteque vivendum magis necessaria erant, inclinari et ferri coepissent; ac
vel maxime, post receptam Christi Servatoris nostri fidem. A tempore Sancti
Stephani Regis, <emph>ab anno Christianae Salutis 983. </emph>honestas
quasvis inter se observassent consuetudines: leges quoque, seu ius quoddam
positivum, et municipale, sibi duntaxat proprium statuerunt, <emph>ut patet
per Decreta Regum discurrendo: </emph>et primo quidem, magis
institutiones quasdam initiales Religionis Christianae, Stephanus,
Ladislaus, et Colomannus. Tum demum leges civiles, Andreas II. Sigismundus,
Ludovicus I. et II., Matthias I. et II. nec non VVladislaus, Ferdinandus,
Maximilianus, et Rudolphus, suis quisque temporibus, et subditorum moribus
accommodavit; quae praecipue ad praedictum postremum Ius Civile referendae
esse videntur: tum ratione originis, quia ex eo magna ex parte ortum habent,
<bibl>2. tit. 6. </bibl> Tum ratione Constitutionis. Quia quemadmodum
illud per Imperatoriam Maiestatem </p>
<milestone unit="page" n="25"/>
<p>constituitur; ita haec quoque per Regiam principaliter ratificantur et
confirmantur, <bibl>2. tit. 3. </bibl> Tum etiam ratione similitudinis, quia
persimiles esse videntur Iuri Feudali Imperiali. Quandoquidem ut hoc, sic et
illae, sunt ius quoddam statutarium: <emph>Prolog. <abbr>cap</abbr>. 8. et 11. </emph>Ex
quo elici videtur, cum iam huiusmodi ius ex nulla praeexistente
consuetudine, sed solum ex communi populi placito fiat, statuaturque: potius
Statutarium nuncupari deberet, quam Consuetudinarium: ut et Statuta quoque
ac Constitutiones, communiter iam Decreta Regni vocitari soleant: <emph>2.
tit. 3. ad finem. </emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA TERTIA. / Quod est Ius Divinum: undeque constat, ac
dicitur?</head>
<p>Ius Divinum est, quod a Deo in Veteri Testamento, per Moysen Israëlitico
populo; et in Novo, per Christum, omnibus hominibus ad salutem, revelatum et
promulgatum est. Quod vero tam ex hoc, necessaria sequela; quam ex Iure
Civili, bona ratione, ad decidendas causas deducitur, a potestate
Ecclesiastica, ut Papa, Concilio, aliisve Praelatis Ecclesiasticis; dicitur
Ius Canonicum, a Canone, hoc est, regula, quasi Regulativum, quod mores et
vitam hominum, ad salutem animae regularet. Contineturque tribus proprie
voluminibus: decretalium scilicet, Domini Gregorii Papae IX. Sexti, Domini
Bonifacii Papae VIII. Et Clementinarum, Domini Clementis Papae V. Simulque
extravagantium viginti, Domini Ioannis Papae XXII. ac communium. Quibus
annumeratur etiam Decretum Gratiani, monachi cuiusdam, et non Papae, ex
dictis Sanctorum Patrum compilatum. Sicque omnia simul sumpta, constituunt
Corpus Iuris Canonici: quod novissime autoritate Domini Gregorii Papae XIII.
diligenter revisum et expurgatum, apud omnes Christi fideles, ita sartum et
tectum manere debet.</p>
<milestone unit="page" n="26"/>
<p> Licet Legistae, considerantes in dicto Gratiani Decreto, quatuor
autoritates: primam, ex praenotatis dictis Sanctorum Patrum; secundam,
ipsius Gratiani autoris; tertiam, cuiusdam Paleae, discipuli eiusdem; et
quartam, Iurisperitorum, et Imperatorum Secularium, doceant solum ex prima
autoritate illud authenticum dici, et Leges Civiles per ipsum eo insertas,
manere tantum Leges Civiles; et non reputari pro Canonibus; <emph>teste
Marantha, parte 3. de origine Iudicii</emph>. Atque ita communiter
sumptum, magis natura, quam moribus, maxime autem fide supernaturali
constat. Dictum <emph>Divinum</emph>, quod vel immediate spectet ad Deum,
vel etiam observatores sui, divinos, hoc est, beatos efficiat. De quo haec
dixisse, hoc loco sufficiat, plura a theologis, et cannonistis petantur.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA QUARTA. / Quid sit Iustitia: et quotuplex?</head>
<p>Cum omnia haec propter Iustitiam, tanquam ultimum Iudiciorum finem suscepta
sint; atque etiam praemissum Ius, ab ea deductum esse, docuerimus: videndum
est, quid ipsa quoque Iustitia sit?</p>
<p> Et primo quidem: veteres illi gentiles, vana quadam religionis superstitione
ducti, dicebant Iustitiam, Araei, non quidem unius illius ex Titanibus, qui
arma contra Deos sumpserunt, sed alterius cuiusdam Principis, hominis utpote
iustissimi, filiam fuisse; quam a patre, vel potius ab astris, Astraeam
nominarunt: eo quod, postquam homines in terris aliena concupiscere, rapere,
et sese mutua caede et sanguine polluere, omnia denique fraude et dolo inter
mortales misceri coepissent, ipsa propter tantae rei indignitatem, ad astra,
hoc est, ad caelos evolasse fertur; ideoque pro Dea habita est, <emph>ut
Ovidius 1. Metam: cecinit:</emph>
</p>
<p>Ultima caelestum terras Astraea reliquit.</p>
<milestone unit="page" n="27"/>
<p> Verum omissa huiusmodi gentilitatis fictione (quanquam non omnino
repudianda, si res bene consideretur:) de Iustitia hic agimus, prout est
virtus moralis, eaque duplex: vel Naturalis, quae est constans et perpetua
voluntas, ius suum unicuique tribuens: non quidem quantum ad actum, sive
effectum ipsum, siquidem id non semper fieri potest; sed quantum ad
affectum, qui semper paratus est, ad praestandum debitum effectum, si fieri
potest. Vel Legalis, quae et lex ipsa dicitur, ac saepe pro arbitrio populi
mutatur, sine qua nec gentes, nec regna diu permanere possunt.</p>
<p> Secundo: iustum quoque aliquid dupliciter fieri intelligitur; uno modo, ex
ipsa natura rei, quod iam dictum est Ius Naturale. Et alio modo, ex quodam
statuto inter homines, quod similiter praemissum est, Ius esse Positivum.</p>
<p> Tertio: differt autem Iustitia, a Iure, et Iurisprudentia, in tribus: I.
Quia Iustitia, est virtus moralis: Ius, eius executivum: et Iurisprudentia,
scientia illius Iuris. II. Iustitia, inter virtutes est summum bonum: Ius,
medium: et Iurisprudentia, infimum. <num value="3">III</num>. Iustitia, tribuit unicuique quod
suum est: Ius vero, coadiuvat: Iurisprudentia autem, docet, qualiter illud
fiat. Et cum omnium aliarum virtutum species, ad ipsam, propter excellentiam
illius, referantur; omnes aliae virtutes, nomine ipsius comprehenduntur et
continentur. <emph>Quemadmodum et apud Hesiodum habetur:</emph>
</p>
<p>Iustitia in sese virtutes continet omnes.</p>
<p> De qua placet celebre illud dictum, ultimi illius ex antiquissima
Bathoreorum familia, Comitis Stephani de Nyirbáthor dicti, haereditarii olim
Domini in Eched, et alias Iudicis Curiae Regiae, subiungere: quo dictitabat,
se, dum adhuc scholas visitasset, bene scivisse, quid sit Iustitia: sed iam
omnino nescire, et an ad caelum, ut antiquitas dicebat, </p>
<milestone unit="page" n="28"/>
<p>evolaverit; vel ubinam locorum exularet, ignorare. Adeo enim prudentissimus,
et aequi observantissimus Heros ille, vel amissam omnino, vel pravitate
hominum in tantum iam remissam illam esse, querebatur. <emph>De quibus
omnibus, uberius vide Prologum Tripartiti, Gratianum, et Iustinianum, in
principio Operum suorum.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA QUINTA. / Quae autem ex Antiquis Iudiciis, vel omnino
sublata, vel vero inusitata tantum facta sunt?</head>
<p>Primo: haec quatuor omnino sublata sunt: Iudicium generale, sive Palatinale:
<bibl>6. Matth. art. 1. Et 1. Vlad. art. 35. </bibl> Iudicium Duelli,
sive Monomachiae: <bibl>6. Matth. art. 18. Et 1. Vlad. art. 37. et 2. </bibl>
<emph>quaest. 5. <abbr>cap</abbr>. 22. </emph>Iudicium Proclamatae Congregationis;
<bibl>6. Matth. art. 2. Et </bibl>
<emph>?? </emph>
<bibl>Vlad. art. 36. </bibl> Et Iudicium Trinae Forensis proclamationis:
<bibl>6. Matth. art. 17. Et 2. Vlad. art. 7. </bibl>
</p>
<p> Secundo: haec duo non sunt quidem sublata, sed tamen neque usitata iam
habentur: videlicet, Iudicium Candentis ferri, et Iudicium Ferventis aquae.
Et neque quidem permittuntur amplius fieri, coram tribus testibus, ut antea:
<emph>lib. 1. Sancti Ladislai <abbr>cap</abbr>. 28. </emph>sed solum in sede Episcop:
et Maioribus Praeposituris, ut Posonien: et Nitrien. <emph>Colom. lib. 1.
<abbr>cap</abbr>. 22. </emph>Imo Iure Canonum, omnino prohibentur: <emph>2. quaest.
5. <abbr>cap</abbr>. 20. </emph>Unde Carolus Rex, circa annum Domini 1309.
syncerioris Religionis Christianae cultor, huiusmodi Gentilitiae
superstitionis observationem eliminare volens, Novum Iuris processum, quem
nunc observamus, ex Galiis, in Regnum induxit, <emph>uti iam Quaest. 9.
dictum est. </emph>
</p>
<p> Ne tamen horum Iudiciorum omnino ignari videamur, processus eorum talis
fuisse colligitur: quod partes summarie agebant contra se, coram Iudicibus,
Comitibus videlicet, Iudice Curiae, qui tunc Curialis dicebatur, vel
alicuius</p>
<milestone unit="page" n="29"/>
<p>Comitatus, et Pristaldo, olim Executore Iudicis; ita postea mittebantur ad
Examen Ferri candentis, ad aliquod Capitulum, et potissimum Varadinense, ut
ibidem portato candenti ferro, vel illaesi iustificarentur, vel combusti
damnarentur; aut aliter, id reformidantes, inter se convenirent. Et mirum
sane, quod plurimi incombusti, id est, illaesi a tali ferro, iustificati et
absoluti sunt; ut patet ex quodam Libro, de quo vide supra, <emph>Quaest. 9.
ad finem. </emph>Sed haec de praemissis, veluti de Praeludiis quibusdam,
satis: iam ad institutum Processum propius accedamus.</p>
<milestone unit="page" n="30"/>
</div>
</div>
<div type="prosa-caput">
<head>CAPUT SECUNDUM. / De Citatione, seu Evocatione.</head>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO PRIMA. / Quid est Citatio, seu Evocatio?</head>
<p>Est legitima rei per Actorem, vigore Literarum Evocatoriarum alicuius Iudicis
ordinarii, ad aliquod Capitulum, vel Conventum datarum, medio testimonii
eiusdem Capituli, vel Conventus, in cuius processu Reus existit, (vel etiam
Magistri Protonotarii, potissimum in Causis Fiscalibus) ad defensionem
Causae, per Actorem sibi intentatae, in praesentiam competentis sui Iudicis,
cum assignatione legitimi termini, et ordinarii loci, vocatio. Quae
circumstantiae, tribus hisce, Persona, Loco, et Tempore comprehenduntur,
<bibl>2. tit. 26. </bibl> Ex quibus si una defuerit, Citatio
condescendere debebit. Iure Civili vero, Tempus et Locus omittuntur; sed
solum Personae, Actoris, Rei, et Iudicis, cum actione, seu re, quae petitur,
ac Ius, secundum quod petitio fit, in libellis contineri reperiuntur, iuxta
hoc distichon: <emph>Matth. Stephani, lib. 4. <abbr>cap</abbr>. 6.</emph>
</p>
<p>Quis, quid, coram quo, quo Iure petatur, et a quo,</p>
<p>Recte compositus, quisque libellus habet.</p>
<p> Ubi Nota, Primo: Quod modo solum per testimonium Capituli, vel Conventus,
ordinarie fit Citatio: <bibl>1. Matth. art. 1. </bibl>
</p>
<milestone unit="page" n="31"/>
<p>Licet antea etiam per Regium, et Palatinalem homines fiebat: <emph>2. tit.
19. </emph>Qui nunc quoque in Personali citatione procedere solent, de
Curia Regia Scribae, seu Iurati Notarii: quales solent esse apud Dominum
Personalem, et Magistros Protonotarios (ac non privati Dominorum Superiorum
Iudicum Secretarii,) <emph>2. tit. 20. De quibus infra, <abbr>cap</abbr>. 6. quaest. 2.
</emph>In Regno Sclavoniae etiam, per testimonia Capituli, et homines
Banales, pro Quintodecimo die, decreta: <bibl>art. 13. anni 1538. </bibl> Et
talis Citatio, ante terminum, ad minus Decimo quinto die, fieri debet,
<emph>citato loco Matthiae</emph>. In Brevibus, etiam Octavo die,
<bibl>3. Vlad. art. 2. </bibl> Sic etiam, si in Literis Introductoriis,
seu Recaptivatoriis, aut Reambulatoriis, vel Admonitoriis, terminus aliquis
Octavalis, ad quem Evocatio (ex ratione in iisdem Literis expressa) fieri
debeat, denotatus fuerit: tunc ad Octavum usque diem illius festivitatis,
cuius Octavae inseruntur, Executio cum illis peragi poterit. Ante festum
tamen, et non post festum illud: <bibl>1. tit. 33. </bibl> Neque vero illae
Causae, quae sub iisdem Iudiciis inchoantur, sub eodem termino levantur:
<bibl>art. 51. anni 1550.</bibl>
</p>
<p> Secundo: inter Citationem, et Evocationem, hoc interesse; quod Citatio,
veniat a verbo frequentativo Cito: quod item si veniat a Cio, significat
voco: sin a Cieo, denotat moveo. Atque sic Citatio complectetur utrumque,
vocationem scilicet Rei, et motionem causae; latiusque patet, quam Evocatio,
cum aeque ad causas Comitatuum, atque Curiae se extendat. Evocatio vero
dicitur, quasi ab extravocando, quod per eam, Causarum motiones, extra
Comitatus, solum ad Curiam Regiam fieri soleant: <emph>3. tit. 26. et
27.</emph> Unde et Decreta quoque Regni, quae ad dictam Curiam Regiam
imprimis diriguntur, frequentius de Evocatione, quam de Citatione sonare
videntur. Et Stylus etiam potius Literas Evocatorias, quam Citatorias
continet.</p>
<p> Tertio: quod nemo nisi legitime citatus fuerit, cuiquam respondere, et
iudicio stare debet: <bibl>Andrea II. art. 2. </bibl>
</p>
<milestone unit="page" n="32"/>
<p>
<emph>1. Vlad. art. 11. et 12. 1. Tit. 9 Constitutione Viennensi, anni 1616.
ad undecimum. Et Const. Poson. Anni 1608. similiter ad undecimum. Item,
art. 34. anni 1613. </emph>Et maxime extra Regnum; <emph>art. 41. anni
1536. </emph>etiamsi Iudices Regni ordinarios Maiestas Regia secum
haberet: <emph>Ibidem.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SECUNDA. / Quotuplex esse solet Citatio?</head>
<p>Multiplex, sicuti et Causarum genera: aliae Simplices, aliae Peremptoriales,
aliae Insinuationales, aliae Admonitoriae, aliae Introductoriae, et
Reambulatoriae, et reliquae: <bibl>2. tit. 18. </bibl> Quae distinctiones,
sunt specificae tantum: ideo oportet alias genericas, quarum unus et idem in
genere processus fieri debet, subnectere.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO TERTIA. / Quotuplex igitur solet esse in genere Evocatio?</head>
<p>Quadruplex: Insinuationalis, Simplex, Utralis, et Personalis.</p>
<p> Prima igitur Insinuatio, seu Evocatio cum Insinuatione, cuius licet expressa
Definitio nullibi in scripto Iure reperiri potest: prout tamen ex signis
quibusdam, et levibus eiusdem descriptionibus, variis in locis colligitur,
est Evocatio illarum causarum, quae brevi termino terminari solent; ut sunt,
omnes Actus potentiarii, etiam in facto Iurium possessionariorum, nondum
tamen Praescriptionis terminos egressi. Item, Damnorum illationes, aliave
nocumenta et iniuriae, <bibl>1. Vlad. art. 54. </bibl> nec non aliae Causae.
Quae licet per simplicem Evocationem moventur: eo tamen praecise brevi
termino, quo Causae per Insinuationem intentatae, levari, </p>
<milestone unit="page" n="33"/>
<p>discutique, et terminari debent; ut sunt, Iurium Impignoratitiorum, Iurium
Quartalitiorum, Dotum, et Rerum paraphernalium, Debitorum, Obligaminum,
Divisionum inter Fratres indivisos fiendarum, et Novorum Iudiciorum per
quemcunque impetrandorum: <bibl>2. tit. 18. </bibl> Quae omnes praemissae
Evocationes, in primis Octavis, post factam Evocationem celebrandis,
finaliter terminari debent. Nisi in aliquibus, ac potissimum in facto
Potentiario, Iurium possessionariorum, Iurium, ac Literalium instrumentorum
productio requiratur, quae omnino in secundis Octavis, sed non amplius fieri
debet: <bibl>6. Matth. art. 6. et 19. Item 1. Vlad. art. 54. </bibl> Dicta ab
Insinuando, quod est, quasi in sinum ponere. Unde verisimile est, olim hanc
Citationem ita fieri solitam fuisse, quod per ipsam praescriptus abbreviatus
cursus, sive processus Iuris, cum specifica declaratione fieri debebat,
dirigendo ipsum ad certam aliquam publicam Regni Constitutionem, <emph>ut
videre est in Stylo, super Insinuatione de Actibus potentiariis</emph>;
quod et modo quoque observatur. </p>
<p> Ubi Nota, I. Quod haec Evocatio cum Insinuatione, loco Trinae Forensis
Proclamationis decreta sit, (praeter modum de Obligationibus, <emph>citato
6. Matth. art. 17. </emph>declaratum) <emph>1. Vlad. art. 38. Et 2.
eiusdem art. 2.</emph>
</p>
<p> II. Quod Insinuatio, aliter etiam sumitur; pro eo videlicet, quod est quid
reductivum in memoriam eorum, quae antea acta sunt: ut dum in vetustioribus
causis, nondum tamen praescriptis, priusquam illae resuscitentur, necessario
quasi praemitti debeat, quo In-causam-attractis melius in memoriam
recurrant: <bibl>art. 16. anni 1574. </bibl> Et interdum ut ex demortuis
prioribus partibus, in superstites sucessores condescensio causae fiat
maturius: <emph>Stylus.</emph>
</p>
<p>
<num value="3">III</num>. Quod in huiusmodi causis, ex continentia praescriptorum Articulorum,
seu publicarum Regni Constitutionum, in Curia Regia, Inhibitio, et Repulsio
(nisi sola Iurium, et Literalium instrumentorum productio, ad secundas
tantum</p>
<milestone unit="page" n="34"/>
<p>Octavas) admitti non deberent, potissimum autem in divisione, in qua et
Contradictio, <bibl>1. tit. 45. </bibl> et Inhibitio communiter iam virtute
Literarum praeceptoriarum divisionalium praecluditur; Repulsio autem, in
partibus admittitur: de facto tamen, ex quodam abusu, Inhibitio admitti
solet; sicque in longum processum, contra annotata Iura Regni, abire
coguntur. Unde frustra omnino erunt istae Evocationum distinctiones;
<bibl>2. tit. 18. </bibl> si omnium processus uniformiter currere debeat.
Ex quo, et Decreto Ladislai Posthumi, <bibl>art. 9. </bibl> iubetur: quod
Insinuationes in suis vigoribus remaneant. Et Novella Constitutione,
<bibl>anni 1618. art. 69. </bibl> in eodem dominio bonorum simul
existentium Inhibitio non admittitur.</p>
<p> Nec obstat Titulus <emph>77. part. 2. (qui est Articulus 51. ex 1. Decreto
Vlad. desumptus)</emph> in quo universaliter in omnibus causis videtur
admitti Inhibitio: quia ille intelligitur solum de longis causis, in quibus
processus subsequi solent, ex eoque Inhibitio et Repulsio admittuntur in
eis, <bibl>ut patet 4. Vlad. art. 15. </bibl> et non de istis Brevibus, sive
per Insinuationem motis, quae ut iam patuit citatis locis, restrictae sunt,
et ab huiusmodi Iuridicis remediis exclusae, quia alias, et contra naturam
suam, et contra dicta Iura Regni, unico termino Octavali non terminarentur.
Ex quo, non alia de causa Maiores nostri, Inhibitionem etiam in Literis
Divisionalibus praecluserunt: Repulsionem autem in partibus statim fieri
admiserunt, quam ut postea in Curia Regia, locus ipsis non daretur;
<emph>prout et Quadrip. 2. tit. 14. continet. De quibus vide etiam
infra, Quaest. 2. <abbr>cap</abbr>. 5.</emph>
</p>
<p> Secunda Evocatio, est Simplex, earum Causarum, quae quatuor terminis
Octavalibus finiri debent; neque eosdem ulla literarum productio, etiam cum
onere in iisdem praeassumenda, excedere debet: <emph>1. Vlad. art. 54. Et 6.
Matth. art. 19. </emph>(licet iam modi illi, per quatuor terminos
procedendi, in hoc posteriori loco comprehensi; non sint in usu.) Cuiusmodi
Causae sunt, quae per admonitionem, vel aliam</p>
<milestone unit="page" n="35"/>
<p>praeter dictam iam simplicem Evocationem, aut Statutionem, et Recaptivationem
bonorum, vel etiam Metalem reambulationem inchoantur: <emph>2. tit.18. Et 6.
Matth. art. 4. et 19. Item, 1. Vlad. art. 54. </emph>Et haec appellantur
Longus litis processus: <bibl>2. tit. 71. </bibl> Dicta Simplex ex eo, quod
simpliciter absque; ulla huiusmodi processus declaratione fiat, solum in
genere, secundum leges Regni. Quanquam Quadrip. <emph>3. tit. 106.
</emph>has quoque velit, post unam duntaxat Evocationem, in primo statim
Iudiciorum termino, a Iudice ordinario suscipi: ut scilicet Reus statim
respondeat, et causa brevi termino finiatur, debitaeque Executioni,
demandetur; ne Actor tam longo litis processu, toto vitae suae curriculo,
iusto Iure suo, cum summa divinae humanaeque Iustitiae offensione, destitui
cogatur.</p>
<p> Tertia Evocatio, est Utralis: ut si quis ad praeassumptam cautionem
expeditoriam, in defensionem alicuius causae, vel ad Literas, vel literalia
instrumenta, apud quempiam forsan habita, aut occultata, qualicunque
Evocatione fuerit vocatus. Talis Evocatio, semper unico termino (ubi
videlicet principalis causa levata fuerit) decidi et finiri consuevit:
<bibl>2. tit. 18. </bibl> Dicta Utralis, ex eo, quod utramcunque
praemissarum duarum Citationum, seu Evocationum sequi velis, licitum sit
tibi, cum idem plane Brevis Iuris processus in ea observari debeat.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO QUARTA / Quid est Quarta Citatio Personalis?</head>
<p>Est Rei, per Iudicem ordinarium, ad instantiam Actoris, per ipsum laesi, vel
verbali dehonestatione infamiam inducente, vel verberatione, aut
vulneratione, (vel etiam alterius alicuius sui morte) in et sub terminis
Octavalibus, tam Generalium, quam Brevium Iudiciorum, aut etiam </p>
<milestone unit="page" n="36"/>
<p>Diaetalibus Regni, medio solius dicti Scribae, vel Notarii Curiae Regiae,
absque ullis literis Evocatoriis, in praesentiam sui, personaliter ad
tertium statim diem vocatio. Dicta <emph>Personalis</emph>, quia Reus, sola
sua in persona, et non per alium citari debet. </p>
<p> Ubi Nota, I. Huiusmodi personalem Citationem fieri solere, etiam in causis
Bonorum Impignoratorum, in quibus per Actorem personaliter, vel medio
Procuratoris sui, simul et literae Impignoratitiae, cum summa Inscriptionis,
sub praedictis terminis, et loco Diaetali, vel Octavali, in conspectu
Iudicum ordinariorum statim producuntur. II. Personalem prohibitionem
quoque, ratione indebitae, et potentiariae detentionis Iurium
possessionariorum, sic fieri posse; ubi tam prohibens, quam prohibitus
personaliter, et non per Procuratores, coram Iudicibus ordinariis, simul
constituti fuerint: <bibl>2. tit. 20. </bibl>
<num value="3">III</num>. Quod haec personalis
Citatio, etiam ad terminum Iudiciorum extraordinariorum extendi et dilatari
potest, propter similem Salvum conductum, in eo quoque necessario
observandum: licet textus Decreti; illum includere non videatur. Quia
fortassis tunc, in tanto usu et consuetudine non fuit, prouti iam coeptus
est haberi, propter frequentiam talium Causarum. Nam inconveniens omnino
esset, si haec praerogativa ipsi adimeretur; cum in omni Iudicio conveniat,
pacem et tranquillitatem, honestatemque; quibus homines inter se, quasi
mutua quadam liga colligantur, illibate servare.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO QUINTA. / Sed cum Violatio Salvi conductus, referatur ad istam
Personalem Citationem; quae sunt propria illius?</head>
<p>Haec nimirum tria: Primo; ipsum intelligi debere, de solis Personis eorum, et
rebus pertinentibus ad illos,</p>
<milestone unit="page" n="37"/>
<p>qui vel per literas Regales ad Diaetam Regni, vel per publicatam ad Iudicia
Octavalia generalia, et brevia, vel etiam Extraordinaria, uti praemissum
est, immediate vocati, vel aliter interessati in Diaeta, vel Octavis iam
constituti, in personis et rebus penes eos habitis, impediti fuerint:
<bibl>2. tit. 20. Et 6. Vlad. art. 12. </bibl> non autem de aliis, vel
bonis ipsorum.</p>
<p> Secundo: licet textus Decreti Tripartiti, <emph>citato loco 2. tit. 20.
</emph>communiter et indifferenter contineat, hanc Citationem, propter
verbalem dehonestationem, vel facti violentiam, fieri debere: nihilominus
tamen, proprie in Violatione <emph>Salvi conductus</emph>, solummodo facti
violentia, et non dicti dehonestatio, passim iam intelligi consuevit. Prouti
super hoc, <emph>anno 1610. Posonii</emph>, in causa Gasparis Palugyai;
contra Magnificum Dominum Sigismundum Balassa deliberatum est; ubi idem
Dominus Balassa, a Salvi conductus violatione, per verbalem dehonestationem
commissa, contra praetactum Gasparem Palugyai, absolutus fuit. Et ratio
huius est, quod indignum esse videtur, propter huiusmodi verbalem offensam,
capitis et bonorum poenam statuere. Cum neque in facto honoris, neque in
violatione Sedis Iudiciariae, id observari soleat.</p>
<p> Tertio: sive Citatio fiat statim, sub praedictis terminis, per Scribam
Curiae Regiae; sive postea elapso ipso, per testimonium Capituli, aut
Conventus alicuius; vel etiam per Magistrum Protonotarium: semper tamen
extra omnem seriem huiusmodi causae levantur, sicuti et aliae quae sub
Diaetis patrantur: <bibl>iuxta art. 39. anni 1567. </bibl> Et quidem inter
Appellationum revisiones, ex antiqua iam consuetudine, discuti solent; licet
de veteri lege, sub iisdem terminis statim iudicium in iis fieri valebat:
<bibl>6. Vlad. art. 12.</bibl>
</p>
<milestone unit="page" n="38"/>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SEXTA. / An Inhibitio, et Repulsio, in huiusmodi Causis
personalis Citationis, admitti debeant?</head>
<p>Non levis dissensio est inter multos: aliis negantibus, ideo, quod per istam
Citationem, tales causae privilegientur: ut et In-causam-attracti
personaliter citentur, et tertio statim die respondere cogantur. Imo ibidem
statim in iis, olim iudicium fieri solebat: <emph>6. Vlad. art. 12.
</emph>nedum ut ulterius longioribus cautelis Inhibitionis, et Repulsionis
tempus extrahant, et ad quatuor terminos, vel etiam plures causam prorogent.
Aliis vero Affirmantibus, illas omnino admitti debere: prouti et vidi de
facto, in causis Iurium Impignoratitiorum familiae Berényi, contra
Magnificum quondam Dominum Thomam Vizkeleti; et Dominae Evae Rajki, Gasparis
Petendi consortis, ratione possessionis Kőlked, contra Dominos Comites a
Zrinio, admissas fuisse. Quod potius est praevaricari Leges, et vitiare
easdem ac corrumpere, quam Decreta corrigere, et observare. Quandoquidem
huiusmodi Bona et Iura Impignoratitia, etiam per Evocationem ad Octavas,
statim in primis Octavis, hoc est, in unico termino Octavali, adiudicari
debeant: <bibl>6. Matth. art. 25. Et Vlad. art. 65. Et 1. tit. 60. </bibl> Et
Novella iam Constitutione, strictior processus superinde constitutus sit;
<bibl>art. 62. anni 1618. </bibl> Alioquin vero et Proprietarii, duplici
afficientur iniuria, magna scilicet interea privatione fructuum, ac longa
temporis expectatione; quod bona conscientia refugere deberet: <emph>1. tit.
80. </emph>Et nemo sane unquam, praeteritis hoc modo apertis Iuribus
Regni ex paucorum hominum ingenio, Leges ipsas addiscere poterit. Ergo neque
Inhibitio, neque Repulsio in iis (tanto minus autem in hac personali
Citatione) ut prior tenet opinio, admitti deberet. Quod idem in aliis quoque
observari debet, cum ratione huius personalis Citationis, </p>
<milestone unit="page" n="39"/>
<p>omnes huiusmodi causae, sibi similes et conformes sint. Atque ita literae
Adiudicatoriae sententionales, statim in eadem una Octava, Inhibitione,
Contradictione, et Repulsione non obstantibus, extradari deberent, nisi ad
secundas Octavas, productio Literarum differretur, ad quam Prorogatio dari
debet.</p>
<p> Ubi id etiam Notandum venit: quod si Reus, seu admonitus in huiusmodi causis
Iurium Impignoratitiorum, specifice responderit, se habere literas
Donationales, vel alias, super iis; et non dixerit in genere, Bonum Ius se
habere: tunc non datur illi terminus ad producendum, sed statim Donationem
ipsam producere debebit, ac iuxta eam Iudicium recipere. Ita iudicatum est
<emph>Posonii, anno 1612. </emph>in causa Dominae Barbarae VVas,
consortis Egregii Andreae Hetei, contra Generosum Nicolaum Orle de
Karva.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SEPTIMA. / Sed quis est Processus Quinque Casuum?</head>
<p>Varius sane, et incertus semper fuisse colligitur. Antiquitus enim, tam
Quinque casus, qui Maioris potentiae esse dicuntur, quam aliae universae
causae, Minoris potentiae nuncupatae, in terminis celebrationis Octavarum,
vel Brevium Iudiciorum, terminari consueverant. Quia tamen Nobiles minores,
per Magnates et potentes molestabantur: idcirco tempore VVladislai Regis,
<emph>Anno Domini 1498. </emph>statutum erat, ut summarie, et extra
omnes terminos Octavarum, et Brevium Iudiciorum, per Regem examinarentur,
sive discuterentur, ubicunque Sua Maiestas constituta fuisset; depositis
querelis contra quoscunque per literas Praeceptorias Regiae Maiestatis,
mediantibus literis Exhibitoriis ad Capitulum, vel Conventum, sonantibus ad
certum terminum in eisdem literis, iuxta locorum distantiam praefigendum,
personaliter</p>
<milestone unit="page" n="40"/>
<p>ubicunque reperiri potuissent; aut de domibus habitationum suarum, ad
comparendum coram Sua Maiestate, sine ulteriori procrastinatione. Qui si
personaliter venissent, et se expurgare potuissent; bene quidem: alioquin si
non venissent, vel si venissent, et se expurgare non potuissent; observato
semper Iuris ordine, in sententia capitali, ac amissione cunctorum Iurium
suorum possessionariorum, rerumque et bonorum quorumlibet, condemnati
extitissent: <emph>3. Vlad. art. 8. Et 6. Matth. art. 15. Ac Alberti Regis,
art. 30. simile quid decretum habetur. </emph>Postea vero iterum ad
Iudicia Brevia, sive Locumtenentiae solum reducti sunt. <emph>Art. 25. anni
1563. uti iam et Quaestione 7. <abbr>cap</abbr>. 1. dictum est. </emph>
</p>
<p> Nunc autem vicissim praeteritis, et dicto Statuto VVladislai, et praenotata
Constitutione <emph>anni praescripti 1563. </emph>uniformiter, tam in
terminis Maiorum, quam etiam Minorum Octavarum, uti et antiquitus solebant,
levantur; cum hac subsumptionis clausula: <emph>Quia autem huiusmodi novi
Actus potentiarii, per quoscunque patrati, iuxta contenta Articulorum,
novarum Constitutionum publicarum (anni 1527. art. 5.) in Curia regia,
per nos caeterosque Iudices regni ordinarios pro Decimo quinto die, diei
Evocationis exhinc fiendae computando, discuti debeant et adiudicari,
<abbr>etc.</abbr> Styl. </emph>Et non ad 32. diem, <emph>uti Tripartitum habet, 1.
tit. 33. </emph>Neque ita sine intermissione, <emph>sicut citatus art.
5. anni 1527. continet. </emph>Ac quanquam omnes Actus potentiarii in
genere, Citatione per Insinuationem facta moveantur, uti iam annotatum est,
<emph>in Quaest.: 3. proxime praecedente; et per expressum continetur,
tit. 71. part. 2. circa medium: </emph>nihilominus tamen, cum isti
quoque Quinque casus, communem recipiant inquisitionem, <emph>iuxta 1. Vlad.
art. 56. </emph>ad plures etiam terminos, quam ad unum eosdem extendi
necesse est. Quod idem est, ac si productio Literarum, fieret in secundis
Octavis. <emph>De quo vide infra quoque, Quaest. 5. <abbr>cap</abbr>. 9. Et Quaest. 17.
<abbr>cap</abbr>. 4. </emph>Et an in iis Procurator revocari possit; <emph>vide
infra, Quaest. 25. <abbr>cap</abbr>. 8. ad finem. </emph>
</p>
<milestone unit="page" n="41"/>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO OCTAVA. / Quae necessario requiruntur in Citatione, ratione
Actuum potentiariorum?</head>
<p>Primo, hae clausulae; <emph>assumptis secum, </emph>quae personalem
assumentis interessentiam: <emph>Missis et destinatis</emph>, quae
mittentis, in casibus contingentibus, domi praesentiam; in deliberatis,
etiam absentiam denotant. <emph>Iussio </emph>autem et <emph>Commissio
</emph>ad absentem quoque refertur. Secundo, hae voculae (<emph>In et
ad</emph>) quibus assumentis, aut missi et destinati, nec non etiam ex
commissione patrantis accessus, invasio, et in loco praeexistentia
significatur. Quibus in actione omissis, actio ipsa condescendi solet:
<bibl>2. tit. 82.</bibl>
</p>
<p> Ubi Nota: I. Quod Foeminae in Actibus potentiariis evocari soleant, casu,
quo violentiae, quarum ratione evocandae sint, in bonis ipsas
concernentibus, patratae sunt, et cum Tutricum officio suorum liberorum
perfunguntur: alias non, sed pro eis Mariti evocantur: <emph>4. Vlad. art.
14. </emph>In aliis autem communiter evocantur. II. Quod Evocationes cum
clausula; de consensu et voluntate emanatae, abrogatae sunt: quodque uxores,
matres, filiae, et sorores Nobilium non soleant evocari: <emph>6. Matth.
art. 13. Et 1. Vlad. art. 58. </emph>nisi simul aequale ius habuerint.
<num value="3">III</num>. Officiales, ratione Actuum potentiariorum, evocantur de officiis, ex
quibus tales actus patrarunt: etsi convincantur, satisfactio quoque exinde
fieri debet, tam adversario, quam Iudici, ex parte eorum. Ipsi autem per
Dominos suos, quorum non accessit commissio ad illos patrandos) detineri
possunt, usque ad satisfactionem: <bibl>2. tit. 48. </bibl> Et Domini seipsos
iuramento expurgabunt, si commissio praetendetur contra illos; et super
damnis satisfacientes ex propriis, ab Officialibus exigent recompensam:
<bibl>1. Vlad. art. 24. </bibl> uti infra quoque dicetur, <emph>Quaest.
27. <abbr>cap</abbr>. 9.</emph>
</p>
<milestone unit="page" n="42"/>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO NONA. / Actor aliquem citaturus, quid facere debet Primo?</head>
<p>Debet intra se diiudicare, illa res, seu causa, propter quam alterum vult
citare, ex praemissa quarta Causarum distinctione, <emph>Quaest. 8. <abbr>cap</abbr>. 1.
</emph>ad quemnam Iudicem pertineat. Quo percepto, vadat ad eundem Iudicem,
vel Magistrum suum Protonotarium, et exponat illi totum causae meritum,
faciatque sibi dari superinde literas Citatorias, sive Evocatorias, ad
Capitulum, vel Conventum, in cuius processu talis citandus existit, et medio
testimonii eiusdem Capituli, vel Conventus, curet ipsum citari: ac deinde
reportata Citationis serie, extrahat exinde literas Relatorias, quas usque
ad terminum eorum Iudiciorum, ad quae citatus fuerit, apud se conservet
diligenter. </p>
<p> Ubi Nota: quod Copia literarum Evocatoriarum, sine literis Praeceptoriis, ex
Capitulis, et Conventibus dari debet: <bibl>art. 58. anni 1550. </bibl> Licet
iam istud taliter solent interpretari: quod Simplicium Evocatoriarum paria,
etiam post terminum evocationi praefixum, hoc est, diem Decimum quintum,
usque ad annualem revolutionem; sine Praeceptoriis quidem: ast post annuam
transactionem, vel ubi Actor, praesertim in Inhibitione, Originalia nondum
extraxerit: non nisi virtute Praeceptoriarum, extradari solent, <emph>ut et
stylus continet.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA. / Quomodo, et unde Citatio seu Evocatio fieri debet?</head>
<p>In genere, Personaliter: si citandus personaliter reperiri poterit: alioquin,
de domo habitationis, seu loco solitae</p>
<milestone unit="page" n="43"/>
<p>suae residentiae. Specialiter autem, nolens assumere pecuniam, et remittere
pignus, vel levare dotem, quartam, paraphernum, non personaliter, nec de sua
Curia (alioquin Actor, in homagio contra Evocatum convincetur) sed de Iure
possessionario, aut pignoratitiis, si habet; sin minus, etiam de Curia,
citatur, <bibl>2. tit. 24.</bibl>
</p>
<p> Ubi Nota, quod aliquando (ut iam non raro usu venit) quando testimonium,
neque citandi, neque vero suorum quorumpiam praesentiam habere potest; et
neque in locum residentiae, huiusmodi citandi intromittitur: tunc signata
porta, sive Ianua eiusdem, Cruce, aut alio quopiam notabili signo ibidem
facto, et idem referente dicto testimonio in literis Relatoriis; huiusmodi
Citationi locus dari solet, quia non per citantem, sed per citandum, ac
suos, factum est, quo minus per homines facta fuerit. </p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO UNDECIMA. / Ex quibus causis Citatio, vel Relatio eiusdem
condescendere potest?</head>
<p>Si debito modo non fuerit facta, non denotando scilicet Locum citati,
quemadmodum iam dictum est proxime, aut tempus, vel Personam, quando
videlicet, ubi, et per quem citatus extiterit. Ubi Nota: quod haec Citatio,
sive Evocatio, solum per illos fieri solita est, qui sunt Nostri, et
pertinent ad nos, aut qui sunt sub iurisdictione nostra, uti est familia
nostra, servitores, servitrices, coloni, et inquillini, aliique nobis
conviventes, per quos scilicet nobis talis Citatio innotescere, vel ad
notitiam nostram devenire potest. Alioqui per alienos, et nihil ad nos
pertinentes, modo praemisso, etiamsi fuerint, consanguinei, facta; nihil
valebit. Locus etiam ad id aptus esse debet: quia in Templo, vel alio sacro
loco, orationi sacro, aut concioni vacando, fieri non </p>
<milestone unit="page" n="44"/>
<p>admittitur. Veluti dum Eperiesini, in Ecclesia, quaedam Nobilis Foemina
citata fuerat; postea facta exceptione, Citatio condescensa est. Quia sacra
loca potius pro confugio, et asylo, propter sui religionem haberi solent: ut
videre est in Decreti Sancti Ladislai, <emph>lib. 3. <abbr>cap</abbr>. 4. et 5.
</emph>Item Colomanum, <emph>lib. 1. <abbr>cap</abbr>. 84. </emph>ubi etsi punitur,
leviori tamen poena, quam alias foris. Licet Civiles, et Decius, <emph>in
suo Syntagmate </emph>admittant Citationem fieri posse etiam in
Ecclesia: quod est contra Domini sententiam, qui nummularios, et alios
negociatores, e templo eiecit: <emph>Lucae 19. et Matth. 21. </emph>Sanctus
quoque Augustinus, <emph>in Regula</emph>, dicit: <emph>In oratorio, nemo
aliquid aliud agat, nisi ad quod factum est, unde et nomen
accepit.</emph> De tempore vero, vide infra, <emph>Quaest. 12. <abbr>cap</abbr>. 4.
</emph>
</p>
<milestone unit="page" n="45"/>
</div>
</div>
<div type="prosa-caput">
<head>CAPUT TERTIUM. / De Proclamatione.</head>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO PRIMA. / Quid facere debebit Actor, adveniente termino Octavali?</head>
<p>Debet per eundam Magistrum Protonotarium, per quem et Citatorias fieri
curaverat; ad easdem Citatorias, et Relatorias earundem, vel alias etiam
quaslibet literas, quibus causae processus ultimus, seu status continetur,
Iudiciales conscribi, ac ex ipsis, ita Reum proclamari facere, ut ipsae
Iudiciales omnibus ostendantur: <bibl>4. Vlad. art. 5. </bibl> Dixi,
<emph>Per eundem</emph>, non tam ratione personae, quae interim mutari
potest, quam ratione officii, quod perpetuum et immortale esse solet. Et si
Genealogia ultimorum motorum, ad priores deducenda, aut Condescensio causae
ex prioribus motoribus, in ultimos fieri debebit; diligenter eae annotari
debebunt in literis Iudicialibus, ne postea condescendant; <emph>ut infra,
Quaest. 5. huius, videre licebit.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SECUNDA.</head>
<p>Quid sentiendum de Signaturis Iuridicis, quae non sunt Literis comprehensae;
et an ab iis quae(!) Novus processus, sive Iudiciales inchoari possint?</p>
<milestone unit="page" n="46"/>
<p>Multi eas quidem vanidas, et nullius amplius usus esse, dicunt: plurimi tamen
distinguentes ipsas, in simplices Depulsorias Actoris, hoc est, Exceptivas,
et Dilatorias: ac deinde in Reales ad meritum actionis Responsionales,
affirmative, vel negative, aut saltem qualificative factas; ex eoque in
sententiam, vel ad celebrandam communem Inquisitionem, vel iuramentalem
despositionem, aut transmittendam Appellationem, et alias similes deductas,
sed literis (casu quodam fortassis interveniente) comprehendi neglectas;
omissis illis prioribus, has posteriores non putant reiiciendas: sed cum ab
illis, declarando scilicet ultimam earum sententiam, seu deliberationem, in
quam deductae fuerant; tum vero ab immediato earundem processu, seu causae
statu, admittunt Iudiciales fieri posse. Prouti id in causa quadam Civitatis
Cassoviensis, contra Nobiles quosdam de Szilvás-Vjfalu, in Octavis
Eperiesiensibus, <emph>anno 1611. </emph>tam in Tabula Suae Maiestatis
Regia, quam etiam coram Illustri Domino Comite Palatino admissum est: ubi
causa in parte, ratione scilicet commissi homicidii, appellata in
praesentiam quondam Domini Locumtenentis; in parte autem, ratione non
admissae Statutionis, sed factae bonorum statuendorum occupationis, ad
communem exmissa fuerat: et tamen nullae Literae authenticae superinde
extiterant confectae, plus minus a viginti annis. Neque vero
(<emph>inquiunt</emph>) conveniret, toties illas repetere, vel allegatione
ipsarum tempus protrahere, aut quod semel iudicatum est, in dubium iterum
vocare, et fidem priori Iudici detrahere, cum per expressum, et nota sit
manus illius, et tenor ac series illarum incorrupta, et per alterum neminem
variata. </p>
<p> In quibus, hoc singulariter Notandum venit: quod tempore Petitionis parium
per Reum, Procurator ipsius (A) solemni cum protestatione, praemittere
debeat, se huiusmodi Signaturas, pro repetitis habere velle, et sibi super
iis Literas authenticas dari debere necessario, petere. </p>
<milestone unit="page" n="47"/>
<p>An vero ab istis Exceptionibus appellare liceat vide infra, <emph>Quaest. 6.
<abbr>cap</abbr>. 8.</emph> Verumenimvero, consultius foret, semper huiusmodi
Signaturas, in solita forma literarum, ab Iudice excipere, cum de facili
evanescere, ac pro nihilo haberi neque vero pro rato testimonio in
processibus causarum, acceptari consueverint. Quin potius, etsi in iis
aliquando responsio ad meritum causae spectans facta fuerit: nihilominus
tamen, ipsa modo praemisso praeterita, ad primordia regressus fieri, atque
causa condescendere solet. Ut factum est in causa Szamoboriana Magnificae
quondam Dom: Comitissae Annae Mariae, Consortis Illustrissimi Domini Comitis
Thomae Erdödi, contra Fiscum, <emph>Anno 1591. </emph>Et alioquin in
Iudicialibus etiam, de perpetua iam consuetudine, semper Literarum, et
nunquam Signaturarum fit mentio: ut dum dicitur; <emph>Qui iuxta
continentiam quarundam Literarum <abbr>etc.</abbr>
</emph> Ergo ordinarie huiusmodi
signaturae, semper in literarum forma, potius extrahendae sunt.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO TERTIA.</head>
<p>Semperne ab ultimo motore vel Actore, Condescensio causae in Iudicialibus, in
praesentem Actorem fieri debet?</p>
<p>Regulariter quidem, et de communiori recepta consuetudine, ita fieri debere,
modernorum Iuristarum opinio tenet. Verumenimvero, si etiam aliquando a
primo Causae motore deducatur, per declarationem intermediorum motorum: id
nihil nocebit, vel iuvabit, quantum ad Iuris processum; sed tantum, quantum
ad quandam historicam narrationem, quae vel decoris gratia, vel indicandae
Genealogiae illius familiae ergo, repeti videtur, ad Similitudinem literarum
Fassionalium, et Procuratoriarum, in quibus longa series genealogiae
saepenumero denotari solet. At intermissis </p>
<milestone unit="page" n="48"/>
<p>ultimo, vel etiam intermediantibus Actoribus, huiusmodi Condescensio causae,
nihil valet, et Iudiciales etiam ob id condescendere solent. Ita iudicatum
est in Tabula Suae Maiestatis Regia, in Octavis Eperiesiensibus in causa
Dominae Clarae Banfi, contra Stephanum Homonnai, <emph>Anno Domini,
1611.</emph>
</p>
<p> Ubi id etiam Notandum est: primo; quod Causae condescensio ex uno in alterum
in Iudicialibus, si antea facta fuit in proximiorem personam, et non
transivit in processum (eo quod medio tempore ex hac decesserit vita, vel
alias non erit interessata) potest fieri a primo motore causae, in alio
termino. Secundo: quod huiusmodi Condescensio causae, vel per obitum ac
decessum priorum motorum, via legitimae successionis, ad haeredes; vel per
adeptionem bonorum, via emptionis, aut aliter, qualitercunque obtentionis,
etiam ad alienos fieri assolet.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO QUARTA.</head>
<p>Quae sunt Iudiciales Literae, edissere?</p>
<p>Sunt illae, ex quibus per Magistrum Protonotarium, coram quo causa verti
debet, Reus Actori in causa per easdem resuscitanda, in Iudicio, (a quo et
denominantur Iudiciales) responsurus proclamatur. In quibus vera deductio
Genealogiae, ex eoque condescensio causae, ab ultimo motore, in praesentem
Actorem, atque etiam ultimus processus causae, per Literas superinde editas,
denotari debet. </p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO QUINTA.</head>
<p>Possuntne, et quando, condescendere Literae Iudiciales?</p>
<p>Possunt maxime, propter tres praecipue causas: primam; si uti praetactum
immediate est, deductio Genealogiae</p>
<milestone unit="page" n="49"/>
<p>motorum causae ab ultimo in praesentem, rite facta non fuerit. Secundam: si
similiter Processus causae ultimus, bene non sit specificatus, neque ob id
novus suum principium bene sumpserit. Tertiam: si Condescensio eiusdem
casuae, ubi potissimum per adeptionem bonorum fieri contingit, bene denotata
non extiterit. </p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SEXTA.</head>
<p>Quid proprium est harum Literarum Iudicialium?</p>
<p>Hoc nimirum, quod in omnibus Causis, et earundem processibus; in quibuscunque
insertae fuerint, tempore disputationis, ante omnia alia obiecta, et etiam
quorumlibet onerum depositionem, contra easdem excipere, allegare, et
disputare licet. Quia alias prius deposito onere, vel de aliis disputando,
arguetur Reus, in eas iam dudum consensisse; nec dabitur ipsi, ad id
ulterior regressus.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SEPTIMA.</head>
<p>Quid est Proclamatio: et quomodo fit?</p>
<p>Est legitima Rei, tempore cuiuslibet termini Octavalis, a Primo die
incipiendo, usque ad Vigesimum nonum, per Iudicis ordinarii Magistrum
Protonotarium, coram quo causa vertitur, foris in atrio Domus Iudiciariae, a
prandio hora secunda palam et publice, primo Quatuor, postea Tribus semper
continuis Iuridicis diebus, ad comparendum, clara voce, facta vocatio. Ubi
Nota: quod post Vigesimum nonum diem Proclamatio cessat quia alias (nisi per
Undecim ultimos dies) sententiae, per Nonvenientiam, extradari non possent,
sed in fumum abire deberent.</p>
<milestone unit="page" n="50"/>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO OCTAVA.</head>
<p>Quotuplex est Proclamatio?</p>
<p>Triplex. Prima: Forensis; ut proxime dictum est, nemine omnino, vel
comparente, vel respondente. Secunda: quae tempore Proclamationis, ad
recipienda Paria, ob non comparitionem Rei, de, et prae foribus Sedis
Iudiciariae pronunciatur; et haec dicitur Proclamatio primae extradatae.
Tertia: quae fit post Parium quidem in Iudicio receptionem, comparente Reo,
vel personaliter. Vel per Procuratorem saltem: sed postea ad respondendum
sese absentante, similiter de, et prae foribus Sedis Iudiciariae; et haec
dicitur Proclamatio secundae extradatae. Vel, ut alii dicunt. Prima, simplex
proclamata. Secunda, Ad non par, extradata. Tertia, Post par, ad nullam
responsionem, Adiudicata. </p>
<p> Ubi Nota: I. Quod sententia Primae Proclamationis, datur extra Sedem, per
Magistrum Protonotarium, facta eiusdem proclamatione, foris in atrio Domus
Iudiciariae: Duarum posteriorum, datur de Sede, ubi et proclamatur, ut iam
dictum est. II. Quod huiusmodi Extradata sententiarum, potissimum in causis
arduis, et quae finalem rerum decisionem contingunt, per plures Magistros
Protonotarios subscribi, ac etiam per fenestram clara et intelligibili voce
proclamari debent: <emph>6. Matth. art. 20. Item, 1. Vlad. art. 69. Et 4.
eiusdem, art. 12. De quo vide infra, <abbr>Cap</abbr>. 9. quaest. 2.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO NONA.</head>
<p>Quomodo notatur Reus, si tempore Proclamationis non comparuerit?</p>
<p>Semper hac voce (Nemo) addito illi Adverbio numerali, <emph>Primo, Secundo,
</emph>vel <emph>Iterum, Tertio, et Quarto</emph>, in primis </p>
<milestone unit="page" n="51"/>
<p>Quatuor diebus. In aliis autem sequentibus, semper Tribus tantum diebus.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA.</head>
<p>Sed in hac Proclamatione Forensi, quomodo fit Prohibitio, si Reus non
comparuerit?</p>
<p>Primis tribus diebus, eodem tamen semper die, fit sine onere: Quarto autem,
cum onere, Trium scilicet florenorum. At aliis sequentibus diebus, semper
duobus, ac duobus, sine onere: Tertio autem, cum onere. Ubi Nota: quod
literae Sententionales, per non-venientiam Rei emanatae, ante Decem dies non
debent extradari: <bibl>Art. 39. anni 1545. </bibl> ut scilicet interea
temporis, absentes advenire, et sententias cum consueto onere prohibere
valeant. </p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO UNDECIMA.</head>
<p>An, et cum quibus Oneribus, omnes tres inhibeantur postea pluribus diebus,
vel in processu?</p>
<p>Duae Priores, eodem die, sine onere: alioquin intra Decem dies, cum consueto
onere, et persolutione pretii Literarum, interim forsan conscriptarum,
Sententionalium (quia, ut vulgus Iuristarum iam loquitur, <emph>Pernoctarunt
apud Magistrum Protonotarium</emph>) sine Inhibitoriis destrui possunt.
Post Decem dies autem, Literatorie, hoc est, vigore literarum
Inhibitoriarum, per testimonium Capituli, vel Conventus, in cuius processu
scilicet Actor extiterit, vel saltem inventus fuerit, inhiberi consueverunt.
In quibus, licet Reus sententiam conscriptam ad se, recipit: nihilominus
tamen ad primordia regrediendo, Paria Praesentium, et Iudicialium accipit.
Tertia autem, praemissis modis, neque destrui, </p>
<milestone unit="page" n="52"/>
<p>neque ulla ratione inhiberi potest, sed vadit ad Executionem; cui Repulsionis
velamine obviari solet: tum, quia de antiqua consuetudine, id iam tertia
vice amplius facere non admittitur: tum, quia in Petitione parium comparuit;
et ideo comparenti sub eodem termino, Inhibitione uti non permittitur.
<ref>
<abbr>cap</abbr>. 5. Quaest. 1.</ref>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DUODECIMA.</head>
<p>Quomodo Onera Sententiarum prohibitarum, virtute Inhibitoriarum, per
Capitulum, vel Conventum; vel resuscitatarum, et statim prohibitarum,
tempore Publicatae deponi consueverunt?</p>
<p>Harum quidem Resuscitatarum, et Prohibitarum, statim tempore Publicatae,
debent deponi, absque ulla temporis procrastinatione. Prohibitarum vero,
virtute dictarum Inhibitoriarum, respondente Reo Prima Levata, per
(<emph>Deponit hodie</emph>) Secunda autem, subiungente etiam (<emph>Per
totum</emph>) tandem eadem secunda Levata, et eodem die, debebit totum
onus deponi, absque ulterioris prorogationis confidentia. Ita iudicatum est,
in causa Andreae Vjfalusi, ratione occupatae cuiusdam sylvae illius in
Comitatu Nitriensi, contra Dominum Episcopum Nitriensem, in Tabula Suae
Maiestatis Regia, <emph>Posonii, Anno 1612. </emph>Licet tamen opinione
multorum, ex eo, quod Inhibens, in literis suis Inhibitoriis, promptum se
offerat, et paratum ultro ad tale onus deponendum; statim illud deponere
deberet, vel eo magis quidem, quod in Inhibitione Novum Iudicium habeatur,
et illud in primis Octavis, ante alias omnes causas levari debeat: <emph>1.
Vlad. art. 52.</emph>
</p>
<p> Ubi Nota: quod Onus harum sententiarum, facit florenos Duodecim: quod idem,
Pretium etiam literarum dici consuevit. Prohibitionis autem onus, a singula
persona, quotquot convictae fuerint, singulos Tres florenos constituit. </p>
<milestone unit="page" n="53"/>
</div>
</div>
<div type="prosa-caput">
<head>CAPUT QUARTUM. / De Parium Petitione, et Exceptionibus, ac ex his Causarum
Condescensione, vel Remoratione, aut etiam Destructione.</head>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO PRIMA. / Quid est Parium Petitio?</head>
<p>Est Copiarum actionis, seu ut vulgus Iuristarum loquitur, Praesentium et
Iudicialium, ac reliquarum omnium, si quae in Iudicio contradictorio
producerentur, per Reum ad pleniorem causae, contra se per Actorem
propositae, notitiam, cautelam, et futuram defensionem, de Iure, et
consuetudine Regni, semel tantum admissa legitima postulatio, et concessio;
<bibl>art. 56. anni 1550.</bibl>
</p>
<p> Ubi Nota: I. Quod Paria actionis, semel tantum dari solent <emph>citato
proxime Articulo.</emph> II. Quod per (!)vocabulum
(<emph>Praesentium</emph>) intelliguntur semper illae Literae, quibus
ultimus causae status continetur: ut sunt, Evocatoriae, Inhibitionales,
Prohibitionales, Repulsionales, Novi Iudicii, Relatoriae super reportata
communi Inquisitione, Iuramentali depositione; et Contradictione
statutionis, et aliae similes, ex quibus Iudiciales conficiuntur; et semper
hac clausula. Iudicialibus inferi consueta (<emph>Qui, vel quae iuxta
continentias, <abbr>etc.</abbr>
</emph>) denotari debent.</p>
<milestone unit="page" n="54"/>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SECUNDA. / Omniumne productorum in Sede, Paria petuntur?</head>
<p>Non omnium saepenumero, sed tantum dictarum Praesentium et Iudicialium:
aliorum autem, si necesse foret, in hospitio apud Magistrum Protonotarium
videntur. Unde cautus esse debet Reus, ut sic petat Paria, et inspiciat
productas, quod amplius non sit sibi integrum, eadem vel petere, vel
inspicere.</p>
<p> Ubi Nota: Quod si unus ex Coincausam attractis mortuus fuerit, vel aliter
liti cesserit, ac ob id in ea quoque parte causa in alium superstitem
condescensa extiterit; solum quidem, si voluerit, Par super condescensione
petere poterit, sed reliqui processus paria, ei non dabuntur, quia iam simul
eadem, cum demortuo, vel aliter liti cedente Coincausam attracto,
extraxisset; et ideo bis, de Iure Regni dari, neque possunt, neque debent:
<emph>citato Articulo 56. anni 1550. </emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO TERTIA. / Anne etiam Privilegiorum dari soleant Paria?</head>
<p>Minime: nisi fortassis in aliqua parte, qua tanquam vicinum, vel commetaneum,
aut etiam fratrem condivisionalem contingere dignoscuntur. Et similiter
neque Paria Parium dantur passim: ut si quis Transmissionem ex Paribus
revideri facere vellet, et pars appellans, Paria parium illius peteret; tunc
non darentur sibi, nisi fortassis collateraliter tantum, ne fraus et dolus
illi potius, quam alteri ius et iustitia patrocinari videretur: <emph>2.
tit. 83. </emph>Et horum Privilegiorum legitima emanatio, maxime
examinanda erit, </p>
<milestone unit="page" n="55"/>
<p>applicando ea Constitutionibus Regni, super eo, quorum Regum literae, seu
Privilegia, servari soleant; <emph>Iuxta Titulum 14. et 17. par. 2.
Tripartiti.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO QUARTA. / Quid in Parium petitione Actor facere debeat: et quid
Reus e contra?</head>
<p>Hoc nimirum, ut quibuscunque Literis, et literalibus instrumentis causalibus,
in asserenda sua Actione, contra Reum uti voluerit, in toto processu; omnium
Paribus, etiam Procuratoriarum, vel Plenipotentialium, aut Revisionalium,
ipsum admonere debet: ne postea in processu, petitione eorundem, terminum
frustra praetermittere cogatur, aut etiam ab Actione repellatur.</p>
<p> Reus vero, ut saltem effugere possit, non petit Paria talium omnium
Literarum, nisi omnes producantur per Actorem, et admoneatur per eundem, ad
recipienda illa. In quibus omnibus, unum hoc, primo statim intuitu
considerandum est, an tales Literae, legitime emanatae fuisse dignoscentur,
discurrendo per omnes necessarias qualitates ipsarum; <emph>uti proxime
dictum est 2. tit. 14. et 17. </emph>Postea ad alias Exceptiones, contra
easdem descendendum erit, <emph>ut paulo post sequitur.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO QUINTA. / Quot modis Paria soleant peti, et extradari?</head>
<p>Duobus: iudicialiter videlicet, et collateraliter. Iudicialiter: dum Iudex
danda decernit, cum futuro termino, sine ulla praesenti responsione.
Collateraliter autem: dum quidem statuit danda, sed ut simul ac penes illa
tamen, et tanquam ad latus ipsorum, statim et de </p>
<milestone unit="page" n="56"/>
<p>praesenti respondere quoque debeat. Utraque vero authentice sub Sigillo
eiusdem Iudicis extradantur passim.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SEXTA. / Poteritne aliquando ex receptis Paribus Condescensio
eorum fieri?</head>
<p>Poterit, si quando conformiter Originalibus non fuerint descripta, et facta
collatione ipsorum in Iudicio contradictorio, coram Iudice, tanta disparitas
apparuerit; potissimum si neque Iudex, negligentia suorum Scribarum, factum
excusaverit; qui tamen statim repetitis illis ad se, talem errorem
corrigere, vel defectum supplere consuevit. Quod et licet eidem facere, si
ex inadvertentia factum praetenditur: <bibl>art. 24. anni 1566. </bibl> Imo
vero etiam in Literis Relatoriis, sive Rescriptionalibus, de Captulis, seu
Conventibus extradatis, commissi errores, reformari possunt, ac solent, ubi
Pars per huiusmodi errorem se gravari posse cognoscens, in figura Iudicii,
antequam tales Literae ad examen Iudicum Regni ordinariorum pervenerint,
huiusmodi reformationem, per dictum Capitulum, vel Conventum fiendam,
petierit <emph>Stylus.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SEPTIMA. / Quid tandem receptis Paribus Reus facere debebit?</head>
<p>Debebit iam incipere se defendere. Ac Primo quidem, per aliquam Exceptionem,
ex aliquo defectu, loci, temporis, et personae, in ipsis repertam. Tum
extrinsecus adveniente inconveniente simili incompetentiae; vel omnino,
depellendo a se Actorem per Condescensionem causae; vel</p>
<milestone unit="page" n="57"/>
<p>quousque licebit prorogando tempus, aut tandem Causam destruendo, et ad
meritum ipsius respondendo.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO OCTAVA. / Quid est; et quotuplex Exceptio.</head>
<p>Est per Reum elicita, ex defectu alicuius necessariae ad Causam
Circumstantiae, potissimum autem loci; temporis, et personae; ac priusquam
ad meritum causae respondeat, contra Actorem in defensionem sui, facta
obiectio. Et communiter Duplex dici solet: alia Simplex tantum; propter quam
Causa condescendit solum. Et alia Peremptoria: quae Causam perimit, hoc est,
ita destruit et subvertit, ut amplius resuscitari nequeat. Vel etiam
Triplex: Condescensionis, Prorogationis, et Destructionis causae: ut videre
licebit in sequentibus. </p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO NONA. / Quae ergo potissimum in Literis Evocatoriis, et earundem
Relatoriis consideranda erunt: quomodove contra illas Excipiendum.</head>
<p>Haec Quinque: Primum; Actionis expositio, ibi: <emph>Qualiter circa, <abbr>etc.</abbr>
</emph>Secundum: Actionis conclusio, in qua declaratur, quo Iure, et quo
modo, Actor contra Reum, procedere velit; quod sub diversis Formulis fieri
solet. Unde Reus forsan excipere poterit, se neque tali Iure, neque
praetenso modo Iuri stare illi debere. Tertium: Citationis commissio, ibi:
<emph>Pro eo, <abbr>etc.</abbr>
</emph>Quartum: Certificatio ad comparendum, ibi:
<emph>Certificando nihilominus, <abbr>etc.</abbr>
</emph>Quintum: Citationis Relatio,
ibi: <emph>Quomodo ipse, <abbr>etc.</abbr>
</emph>
</p>
<p> In quibus (!) omnibus, in primis ordine retrogrado </p>
<milestone unit="page" n="58"/>
<p>procedendum erit; incipiendo ab ultimo, ad proximius semper progrediendo quia
respondendo statim ad Actionem, videbitur in reliqua omnia consensisse, nec
dabitur ei ad illa regressus. Deinde saepius iam dicta Requisita, hoc est,
Temporis, Loci, et Personarum circumstantiae, sive solennitates, per quas
Citatio facta est, in praedictis omnibus punctis, diligenter considerandae
sunt, an scilicet tales fuerint, quales fieri debeant. Tandem, haec ipsa
puncta quoque videnda, an expresse in iis habeantur, vel vero omissum sit
aliquod. Postremo, licebit etiam illa inter se invicem conferre, an scilicet
sibi congruant, et sint conformia, vel a se dissentiant, ita ut in Actione
aliud dicatur, in commissione aliud committatur, vel nihil; et in Citationis
Relatione aliud referatur, propter quam difformitatem, sive disparitatem,
vel Citatio et eius Relatio, vel Commissio, vel autem Actio condescendi
debebit: vel si quid aliud reperire licebit, quod ad Condescensionem Causae
facere videbitur.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA. / Quid est Condescensio Causae?</head>
<p>Est simplex solummodo in priorem statum Regressio, nihil plane alterutri
partium adiudicando, vel abiudicando. Licet viderim in quadam Causa
contrarium; quae ob huiusmodi absurdum fundamentum, in hodiernum usque diem,
finem sortiri non potest. Quod nulla ratione est admittendum. Quia Dato uno
absurdo, illico mille sequi necesse est. Et potest iterum per Novam
Citationem, causa per Actorem resuscitari: cum hac tamen Cautela, ut Literas
superinde Testimoniales extrahat, ne binaria Citatione, in eadem causa;
calumniose procedere arguatur passim.</p>
<milestone unit="page" n="59"/>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO UNDECIMA. / Estne eadem, Depositio causae, cum praedicta
Condescensione?</head>
<p>Non. Quia Condescensio, est per Iudiciariam deliberationem, ex aliqua
obiectione in processu per Reum facta, Causae annihilatio, absque ullo onere
plane: <bibl>2. tit. 82. et 83. ad finem.</bibl> Depositio autem, est
spontanea Actoris, ex animadverso aliquo errore, Causae cessio; cum solito
onere Sex florenorum in duabus Iudiciariis, et tertia adversae (prae manibus
Iudiciariis relinquenda) partibus, ne propterea poenam indebitae Actionis
subeat: <emph>Ibidem</emph>. Et debet fieri in prima instantia, antequam
uberior Processus, vel Attestatio, aut Literarum de more Iudicii aliqua
comprobatio, sive Productio fiat: <bibl>art. 23. anni 1574. </bibl> quae
potius observari debet, quam illa; quae <bibl>2. tit. 83. </bibl> post multum
processum, communis attestationis reportationem, literarum et literalium
instrumentorum productionem, solummodo ante pronuntiationem definitivae
sententiae describitur. Quia iam usus et consuetudo litigantium, magis in
posteriorem hanc generali Decreto constitutam, inclinavit.</p>
<p> Ubi Nota: I. Quod Literae Evocatoriae soleant deponi, Sex Marcis levis
ponderis, totidem Florenos auri facientibus, in Curia: ast in Comitatu,
Tribus tantum florenis: <emph>Stylus</emph>. II. Quod huiusmodi Depositio
causae, post receptum prius aliquod onus, seu Birsagium, non venientiae
videlicet, vel Repulsionis, aut Revocationis procuratoriae responsionis in
eadem causa, postea fieri nequit, etiam ante latam et pronuntiatam
sententiam: <bibl>2. tit. 83. </bibl> Ideo satius praecavendum ab huiusmodi
Onerum levatione. Sed etsi aliquando occurrerint, apud manus Iudiciarias
relinqui debent; et potius Procurator tantam recompensam a principali
expectet, quam ut ei damnum inferat. Super quo vide infra etiam,
<emph>Quaest. </emph>
</p>
<milestone unit="page" n="60"/>
<p>
<emph>22. <abbr>cap</abbr>.5. </emph>
<num value="3">III</num>. Potest fieri tam intra, quam extra Iudicium,
servatis modo servandis, hoc est, facta promissione super deponendo onere,
tempore Iudiciis: <emph>Stylus</emph>.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DUODECIMA. / Ex quibus causis fieri solet praedicta Condescensio?</head>
<p>Ex Duabus praecipue: Prima; si Tempus, Locus, et Persona in tali causa non
fuerint bene specificata, vel prorsus omissa <emph>2. tit. 26.
</emph>Secunda: ex Incompetentia Iudicis, Loci seu fori, et Termini, atque
etiam Actoris, passim. His addi potest dies Festus, qui et Decretalis
dicitur: <emph>Lib. 1. S. Ladislai Regis, <abbr>cap</abbr>. 38.</emph>
</p>
<p> Ubi Nota: I. Quod si Citatio tantum fuerit facta, tali die Decretali; non
condescendit, ast si Deliberatio, sive Adiudicatio celebrata extiterit;
talis omnino condescendere solet. Quia Festis diebus, Iudicia fieri et
celebrari, tam Iure Canonum, <emph>Dist. 2. de Consecrat. <abbr>cap</abbr>. 1. et
sequentibus. Item, 15. quaest. 4. per totum: </emph>quam etiam Decretis
Regni, prohibentur; uti patuit ex proxime citato loco. II. Quod hoc Decretum
S. Ladislai, de aliis pluribus Festis etiam intelligi debet. Quae etsi in eo
non enumerentur, eo quod, vel posterius ab Ecclesia statuta sunt, vel vero
tunc pro talibus Decretalibus diebus, non fuerunt observata: tamen cum
postea usus. Non celebrationis Iudiciorum, in ea quoque derivatus sit, non
incommode per continuum et realem usum huc referri possunt: <emph>2. tit. 2.
</emph>Talia autem Festa sunt: Circumcisionis Domini, Conversionis S. Pauli,
S. Matthiae Apostoli, S. Gregorii Papae, Annunciationis Beatae Mariae
Virginis, Corporis Christi, Visitationis B. Mariae, S. Margarethae Virginis
et Mart. Divisionis Apostolorum, S. Mariae Magdalenae, S. Annae,
Decolationis (!) S. Ioannis Baptistae, S. Elisabethae Viduae, S. Catharinae </p>
<milestone unit="page" n="61"/>
<p>Virginis et Mart. Conceptionis B. Mariae, et huius S. Ladislai Regis; ac
denique tota Maior hebdomada, ex singulari devotione.</p>
<p> Sic olim apud Romanos Fasti dies erant, quibus sine piaculo, Praetoribus
licebat Tria verba fari, scilicet, <emph>Do, Dico, Addico</emph>; quando
debitorem tradebant creditori ut in eum, et vitae, et necis haberet
potestatem, cum solvendo non esset. Sed aliter iam apud nos: <emph>3. tit.
38. Et infra, quaest. 27. <abbr>cap</abbr>. 9. </emph>Et Nefasti, quibus non licebat.
De quibus Ovidius, <emph>1. Fast. </emph>
</p>
<p>Ille Nefastus erit, per quem Tria verba silentur:</p>
<p>Fastus erit, per quem lege licebit agi.</p>
<p> Verum hoc piaculum Praetoris, M. Terentius Varro, <emph>lib. 5. De lingua
Latina</emph>, distinguit, dum ait: si imprudens id verbum emisit, et
fecit manumittendo, piaculari hostia piatur; si prudens dixit, Quintus
Mutius (<emph>inquit</emph>) ambigebat eum expiari ut impium non posse:
quanto magis, iam qui contra conscientiam praevaricatur legem, id facere
deberet? Unde et Caius Flavius Scriba AEdilis Curulis, ante natum Christum,
<emph>Anno 303. </emph>huiusmodi Fastos dies, circa forum in Albo
proposuerat, ut quando Lege agi posset, sciretur: <emph>Livius</emph>. Quod
iam apud nos, non est necessarium, quia tales Festi dies, qui et Decretales
iam dicti sunt, ex annuo Calendario, et proxime citato Decreto Ladislai
sciri possunt.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA TERTIA. / Quid est huiusmodi Incompetentia?</head>
<p>Est privatio, seu carentia legitimae Iurisdictionis, et autoritatis: propter
quam, vel Actor, ab actione; vel Iudex, ab adiudicatione; vel vero Tempus,
et Locus, in quibus </p>
<milestone unit="page" n="62"/>
<p>fieri debere quid praetendebitur, a prosecutione ipsius, amoventur.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA QUARTA. / Quomodo differunt istae Causae Incompetentiae, a
Causis Condescensionis?</head>
<p>Ita videlicet: quod Illae, sunt magis extra essentiam, et integritatem
actionis, ab extrinseco occurrentes: hae vero, de essentia et integritate
ipsius, atque etiam Legibus Regni admissae: <bibl>2. tit. 26. </bibl> Licet
communiter iam confundantur, et pro eodem sumantur, ratione Trium harum
Circumstantiarum, Loci, Temporis, et Personae. </p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA QUINTA. / Quae Incompetentia ex his videtur primo
proponenda?</head>
<p>In primis Iudicis, seu contra Iudicem urgenda. Quia si in aliis ab eo
iudicium et deliberationem acceperis videberis in eum consensisse, nec
poteris ipsum postea facile ab officio amovere: <emph>ut et Maranth. ait
par. 6. de Appell. num. 26. </emph>In quibus omnibus, semper ante omnia,
solemnem Protestationem praemittere debes, ne non protestando, in omnes de
plano et de simplici consensisse videaris; sed ut liceat tibi de omnibus,
suo loco, et tempore, singillatim disputare et excipere, si necesse foret.
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA SEXTA. / Potestne aliquando aliqua Depositio; vel variatio
aliquorum verborum fieri per Actorem in Actione, vel Iudicialibus suis?</head>
<milestone unit="page" n="63"/>
<p>Potest, ast non simpliciter, sed remanente perfecto orationis sensu, idque
cum onere. Et Paria quoque petenti Reo, Iudicialiter conceduntur. Verum, ubi
simplex tantum alicuius in causam attracti fit Exmissio ex Actione, vel
Iudicialibus: ea simpliciter sine onere, et paribus concedi solet.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA SEPTIMA. / Quibus vero Tempus Causae remorari vel
prorogari poterit?</head>
<p>Hisce: Partium non admonitione, ut iam praemissum est, <emph>Quaest. 4.
</emph>Annuali prorogatione Dominorum Praelatorum: <emph>2. tit. 50.
</emph>Similiter Pupillorum, ad legitimam usque aetatem, in causis, tempore
pupillaris aetatis eorum, motis: <bibl>1. tit. 129. </bibl> Nec non viduarum,
passim, iam durante annuo luctus earundem tempore. Absentia eorum, quibus
publica Regni Constitutione, legitima Prorogatio admissa est: nimirum, qui
extra fines, et oras Regni, in castris, et in servitiis, vel in legationibus
Regiis, vel Regni fuerint; vel in bello, debito tempore, cum caeteris
proficiscentes, occupabuntur. Ex quibus tamen, si qui indebite huiusmodi
Prorogationibus usi fuerint, in Emenda linguae eo facto convincentur:
<emph>2. Matth. art. 6. Et 1. Vlad. art. 71. ubi vide in margine plures
locos. </emph>
</p>
<p> Similiter etiam aliis Casibus: veluti Aquarum vehementi inundatione,
aegritudine valida, infirmante equo, et alium emere non valente,
interceptione, spoliatione, vulneratione, aut necatione per adversarios et
latrones facta. Dummodo excusatio ipsa, probabili documento fulciatur:
<ref>2. tit. 59. Et infra, quaest. 4. <abbr>cap</abbr>. 10. </ref> Nec non
Captivitate interdum alicuius domestica. Quia captivi pro mortuis
reputantur. De Captivitate autem hostili, vide infra, <emph>quaest. 22.
</emph>Item tempore</p>
<milestone unit="page" n="64"/>
<p>Diaetae, Iudicia, neque in Curia, neque in Sedibus Spiritualibus, neque vero
in Comitatibus celebrantur: <bibl>6. Ulad. art. 12. </bibl> Et tempore
Messis, atque Vindemiae cessant: <bibl>art. 20. anni 1553.</bibl>
</p>
<p>Item, grassante quoque Bello, Iura silere solent: <emph>art. 10. Ladislai
posthumi; Et art. 78. anni 1596. Item, art. 46. anni 1599. ubique.
</emph>Quod olim per verbum (Dormio) exprimebatur: ut dum tempore Scipionis
Iunioris Africani, <emph>ante redditam mundo salutem, anno 146.
</emph>dicebatur; <emph>Dormiant hodie leges: </emph>eo quod prosequendis
bellis potius, quam tractandis legibus, ductu illius Romani incumbebant. Sic
et Iuvenalis, <emph>circa annum Domini 98.</emph> post mortem Iulii
Caesaris, <emph>Anno 141. </emph>exclamat in Legem Iuliam, per quam
Adulteria puniri debebant: <emph>Ubi nunc Lex Iulia, dormis?</emph>
</p>
<p>Postea Aetate, et Serie. Aetate quidem: quod omnes Causae, ex vi publicarum
Constitutionum Regni, juxta suas aetates, hoc est, antiquitatem, a prima die
Citationis sumendam, levari debent: <emph>art. 51. anni 1550. Et 4. Ulad.
art. 3. </emph>et non novae, vel recens motae, priores et antiquiores
praecedere. Serie autem; ut Causae vel unius generis, inter Causas alterius
generis confuse; vel etiam unius ejusdemque generis anticipative aliae ante
alias non leventur, sed omnes in sua propria serie et ordine, nullo
discrimine Iudicum, vel aliorum quorumvis habito: ac primo quidem majores,
postea minores; hoc est primo loco Causae, factum Bonorum concernentes,
(licet aliqui istum usum non admittant.) Secundo, Quinque Casuum. Et Tertio,
aliorum Actuum potentiariorum, leventur. Atque sic melior est nostra hodie,
in hujusmodi Causarum levatione, observatio, quam olim apud Veteres erat,
qui sortibus ex urna ductis, Causas cognoscebant, <emph>ut Budaeus in
Pandectis </emph>docet. Unde et illud Virgilianum, <emph>Aeneid.
6.</emph>
</p>
<p>Nec vero hae sine sorte datae, sine vindice sedes.</p>
<milestone unit="page" n="65"/>
<p> Propter quas Cautelas, Causa non condescendit, sed solum reiicitur, in suam
aetatem et seriem; citato loco. Unde audita statim Proclamatione in Sede, ad
respondendum nimirum; hae duae posteriores, ante alias, obiiciendae erunt. </p>
<p> Ubi Notandum: Quod dictae legitimae Prorogationes, dantur solummodo in
Causis, ratione Iurium Possessionariorum, et productionis Literarum, ac
literalium instrumentorum; non autem ratione Actuum Potentiariorum, in
quibus productio Literarum subsequi non debet: <bibl>2. tit. 50. </bibl> Imo
vero Actus Potentiarii. Olim summarie revidebantur; et saepe etiam in
castris discutiebantur, stante bello: <emph>art. 20. anni 1548. et aliis
passim. </emph>Item, Semel tantum dantur: <emph>6. Vlad. art. 9. Vide
supra Quaest. 6. <abbr>cap</abbr>. 2. </emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA OCTAVA. / Quibus rebus prorsus destrui solet, amplius
nunquam resuscitanda Actio: et quid Praescriptio?</head>
<p>Duabus hisce: Praescriptione nimirum, et Calumnia; quae communiter iam
vocantur Exceptiones Peremptoriae, a perimendo dictae, quia Causam in qua
incurrunt, perimere, hoc est, prorsus destruere solent. Unde ab aliquibus,
Praescriptio, dicitur Exceptio, proveniens ex lapsu temporis lege definiti,
qua infestatio Actoris submovetur.</p>
<p> Iuxta autem Tripartitum nostrum; Praescriptio est temporalis termini, de
Iure statuti, ad Iuridicam tum retentionem, tum reacquisitionem Bonorum,
completio: <bibl>1. tit. 78. </bibl> hoc est Praescriptio est talis terminus
temporis, de Iure statutus, quo durante, licet bona aliqua, et retinere, et
reacquirere. Quia possidens aliqua Bona tamdiu quiete et pacifice,
praescribit in illis, id est, plenum ius ea retinendi acquirit sibi; et
alter, qui forsan aliquid Iuris in iis se habere</p>
<milestone unit="page" n="66"/>
<p>sperabat, per taciturnitatem prorsus illud amittit. Atque sic, dum aliquis
putat se in alterius Bonis, ratione quorum impetitur ab illo,
praescripsisse, allegare solet Praescriptionem: quae si incurrisse
probabitur, Allegans absolvitur, ab ulteriori impetitione Actoris. Sin autem
non constabit de incursu Praescriptionis, Allegans statim cadit causa, et
Actor triumphat: <bibl>Ibidem. Et 2. tit. 12. </bibl> quia sola hac ratione
volens se firmare in iis, et non stante, aliam non habet qua se fulciat.
Itaque caute debebit Praescriptionem allegare: quia ipsam allegando,
actionem Actoris confitetur, sed per illam dat rationem, cur Actio stare non
possit.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA NONA. / In quibus rebus currit Praescriptio?</head>
<p>In omnibus quidem Bonis, seu iuribus possessionariis venditis, occupatis, et
quomodolibet alienatis; Regalibus, Centum; Ecclesiarum, Quadraginta;
Nobilium, Triginta duorum; Civium, olim Duodecim annorum, nunc vero, modo
quodam abusivo, Unius anni et unius diei curriculis, completur: <emph>3.
tit. 25. </emph>Item, et in Actibus quoque Potentiariis, post Triginta
duos annos incurrit: <bibl>1. tit. 78.</bibl>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA. / Potestne aliquo remedio Praescriptio praecaveri?</head>
<p>Potest, vel Litis motione, vel etiam absque illa, per literas Prohibitorias
et Protestatorias, coram aliquibus personis authenticis, vel in locis
credibilibus rite et legitime factas, ac postea in Iudicio Contradictorio,
cum opus fuerit, productas. Siquidem et Litis motio, Triginta duorum annorum
spacium complectitur; et si interim prosecuta non </p>
<milestone unit="page" n="67"/>
<p>fuerit, expletis illis (beneficio praetactae Prohibitionis) ex novo suscitari
debet: <bibl>1. tit. 79. </bibl> Et non simpliciter (uti textus innuere
videtur) quia sic nunquam Praescriptio incurreret. Quod esset contra naturam
illius et Iura Regni, quae maximam vim Praescriptioni tribuunt; neque unquam
finis litis esset, quod absurdum foret.</p>
<p> Civitatenses autem, ne Praescriptionem admittant, a die ipsius Prohibitionis
inclusive computando, rursum quolibet anno, infra alterius anni curriculum,
et diem praedictum prohibitionem facere debent: <emph>citato tit. 15. part.
3. </emph>Sic Ius quoque Ecclesiae, et Ius etiam Regium, tam in Bonis,
quam in Causarum similiter motionibus, ratione eorundem institutis, vel
instituendis, terminos suos sequuntur.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA PRIMA. / An currat Praescriptio, in Bonis
Impignoratitiis, ac inter Fratres, vel in Metis quoque rectificandis, aut
etiam in Iuribus Dotaliciis, et Quartaliciis?</head>
<p>Quanquam VVerböczi, <bibl>1. tit. 81. et 82. </bibl> distinguens
Praescriptionem, secundum diversas personas, dicat ipsam, quo ad Dantem vel
Impignorantem, non esse admittendam in Bonis Impignoratitiis. Quia is sic
pacificatur; dum et quandocunque ea redimere poterit: <emph>Stylus</emph>
(sicut nec in Motionibus Causarum, eorundem Bonorum Impignoratitiorum,
admissa est per Tabulam Regiam, Posonii, <emph>Anno 1610.</emph>) ex eo,
quod sicut propriae rerum passiones, sua naturalia principia sequi debent:
ita quoque Motiones Causarum, ipsa Bona, super quibus moventur, imitari
habent. Ast quoad Recipientem, admittit eam currere posse. Quia omnes
(inquit) Literae Impignoratitiae, quae tempus Praescriptionis
transcenderunt, inefficaces, nulliusque firmitatis sunt censendae, atque;
committendae.</p>
<milestone unit="page" n="68"/>
<p>Verumenimvero, cum Dans, et Recipiens, sint correlativa, correlativorum autem
eadem ratio sit, secundum Dialecticos: verius existimandum puto, contra
neutrum admittendam esse. Quia sicut in talibus Bonis repetendis, ex parte
Dantis non praescribitur: ita et Recipiens eadem, etiam post binariam, vel
ternariam Praescriptionem, etsi Ius quoque Regium in iis impetratum
habuerit, eidem remittere debeat; non videtur, in quo praescribi possit
amplius contra ipsum. Nisi forte, vel in Pecunia, quam amittere, et Bona
danti gratis remittere deberet; vel in Literis Impignoratitiis prioribus,
quandoquidem iam inefficaces esse censentur, et aliae necessario petendae
videntur, ad continuandam ulteriorem Bonorum possessionem. Quod tamen
neutrum adhuc usitatum esse apparet. Ergo, sicuti contra Dantem, ita et
contra Recipientem, videtur non esse admittenda Praescriptio, qualitercunque
distinxerit, et senserit Dominus VVerböczi. Me supra allata ratio magis
movet, quam praescriptum illius. Cum nec usus, nec ullum exemplum,
praenotatam ipsius distinctionem manifestaverit; et roboraverit unquam. </p>
<p> Similiter, nec inter Fratres Condivisionales intervenit, dum scilicet
commune Ius adhuc in iisdem Bonis, et iuribus Possessionariis aviticis
habent: <bibl>1. tit. 46. et 78. </bibl> Sorores tamen, sive Foeminei sexus
homines; ubi in pacifico dominio, aliquorum Bonorum, Ius Foemineum non
concernentium, per Triginta duos annos fuerint: praescribunt contra Fratres
masculini sexus, quia hac in parte, pro alienis et extraneis reputantur. Ubi
autem extra possessionem Bonorum fuerint; Ius suum, portionem scilicet
congruentem, aut Quartalitium, in terminis Octavalibus, a Fratribus eorum
masculini sexus, iuridice requirere possunt: <emph>art. 36. anni
1545.</emph>
</p>
<p> Neque in Rectificandis Metis locum habet: <emph>1. tit. 78. et 85.
</emph>quantum videlicet ad particulas, seu quantitates quasdam aliquarum
Terrarum, Sylvarum, Promontorium, et Pratorum, </p>
<milestone unit="page" n="69"/>
<p>paulatim a suo membro corporali, videlicet Possessione, quovis modo
abstractas et occupatas. Quia tales Particulae seu quantitates, vigore
Literarum Metalium, rite tamen emanatarum; per Actorem, iuramento mediante,
allegatione cuiusvis Praescriptionis non obstante, recuperari possunt. Et
nec tale iuramentum (A) potest reiicere in (I) quod haec sit hoc in casu
specialis lex, neque illud prius fuerit ipsi, per (I) submissum, ex quo
reiectio necessario sequi posset. Prouti et in Causa Illustr: Domini Comitis
Erdödi, contra Venerabile Capitulum Zagrabiense deliberatum est, <emph>Anno
1610. Posonii</emph>. At Corporales, seu Integrae Possessiones, sub
inclusionibus, quarumcunque Literarum Metalium, annihilari et occupari non
possunt, quia tempore Condescensionis, non fuit reclamatum per eum, ad quem
talis Terra, vel Meta pertinebat. Et ideo, pro iis quoque certa particularis
meta, ex omnibus limitari debebit, virtute incursae iam Praescriptionis:
<bibl>1. tit. 85. </bibl>
</p>
<p> Similiter, nec in Dotalitiorum, ac Quartalitiorum persolutione Praescriptio
admittitur: <bibl>1. tit. 78. </bibl> Imo Dotalitium, etiam de Bonis pignori
obligatis exsolvitur: <bibl>1. tit. 103. </bibl> Ratio huius est; quia sicut
inter Fratres, unitas propagationis sanguinis, excludit Praescriptionem: ita
quoque unio Coniugalis vinculi, inter maritum et uxorem, <emph>1. tit. 48.
</emph>arcet ipsam. Et si Uxor ipsa demortua extiterit: nihilominus tamen
liberi; si quos post se reliquerit, vel parentes, aut propinquiores ipsius,
huiusmodi Iura acquirere poterunt: <emph>1. tit. 93. et 100.
</emph>Adulterae tamen, non Dotalitium, sed res Paraphernales solummodo,
recuperandi potestatem habebunt liberi, vel fratri: <emph>1. tit. 105.
</emph>Quia Iure natura Parentes liberis, et e contra Liberi Parentibus
acquirunt: <bibl>1. tit. 53. </bibl> Tum etiam, quod sanguis stirpis eiusdem,
semper sese mutuo respicit, et ad se invicem recurrit, de communi Gentium
Iure.</p>
<milestone unit="page" n="70"/>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA SECUNDA. / Quibus temporibus Praescriptio currere non
soleat?</head>
<p>Hisce: nempe, cum quis in Turcarum, Sarracenorum, Tartarorum, aut aliorum
infidelium captivitatem incideret, tum postea ex ea elapsus, vel etiam
aliter, ad propria veniens, poterit illa, nulla obstante Praescriptione,
Iuridico processu acquirere; quod, Secundum Civiles, Iure Postliminii dici
solet, quo cum qui ab hostibus captus erat, et in fines nostros postea
pervenit, postliminio reversum esse, recte dicimus: <emph>lib. 1. Instit.
tit. 12. </emph>Sic et in bonis Ecclesiasticis, de Iure Canonum, non
erit obiicienda Praescriptio temporis, ubi necessitas interest hostilitatis:
<emph>16. quaest. 3. <abbr>cap</abbr>. 13. Et lib. 2. Decret. Tit. 26. <abbr>cap</abbr>.
10.</emph>
</p>
<p> Est autem Postliminium, Ius amissae rei, iterum ab extraneo recuperandae, et
in statum pristinum restaurandae; actione, uti iidem Civiles vocant,
Rescissoria tantum; quod idem est, atque apud nos, Praescriptione non
obstante. Siquidem Ius huiusmodi illegitimi possessoris, adveniente
Proprietario haerede, rescinditur et cassatur, ac si necdum in talibus Bonis
praescripsisset. Vel, ut alii dicunt: Postliminium, est integra recuperatio
pristini status, in quo quis fuit, ante captivitatem perinde ac si medio
tempore, in hostium potestate non fuisset. Sic et Filius, ex pietate Patrem
in exilium secutus, pristino Iuri restituetur, nulla impediente
praescriptione: <bibl>1. tit. 79.</bibl>
</p>
<p> Ubi Nota: Quod licet incidentes in captivitatem hostilem, hoc non
Praescriptionis beneficio gaudeant, dum infra revisionem ipsorum, omnia in
statu eodem priori permanebunt; et post reditum eorundem in cunctis Causis,
et earundem Articulis et Processibus statum priorem sortientur: <emph>1.
tit. 56. </emph>Prorogationis tamen cautela uti non videntur, quia</p>
<milestone unit="page" n="71"/>
<p>incertum inde habent reditum. Imo vero, tam huiusmodi captivi in hostili,
quam etiam in domestica captivitate constituti, apud nos iam communiter pro
mortuis reputantur. Et neque quidem satis constat, unde nostri hanc
opinionem desumpserint: nisi forte ex eo, quod Nobiles, hoc est, in Libero
statu existentes, nisi legitime citati et ordine Iudiciario convicti; in
personis, rebus, et bonis eorum, ad nullius clamorem; preces vel instantiam,
impediri debent; <emph>7. tit. 9. Et 1. Vlad. art. 11. Et 12. aliisque
passim in locis. </emph>Vel etiam, ex Contrariorum consequentia; ut
sicut ipsi propria libertate spoliati, et in aliena potestate constituti.
Contra neminem agere possint: ita vicissim, neque aliis contra eosdem
procedere permittitur; ex eoque nullae actiones in eos cadere, vel contra
eos fieri interim possunt: sed illis, Iure Postliminii; his autem fictitio
quodam Iure suspensivo, et pendenti, donec vel eliberentur, vel Iuris ordine
convincantur, ex benignitate naturae succurri solet, quae ex se aliis
compati et indulgere consuevit; iuxta illud Terentianum, <emph>in Heautont.
Act. 1. Scena 1. </emph>Omnes homines sumus, et nihil humani a nobis
alienum esse, putare debemus. Et Virgilius, <emph>AEneid. 1.</emph>
</p>
<p>Non ignara mali, miseris succurrere disco.</p>
<p> Turcae quoque hodie, hoc in casu captivos solaturi, his affari solent
dictis: Hodie tibi, cras mihi. Adeo multum vicissitudini humanae tribuentes,
ut aequam omnino ex ea sibi sortem, etiam antequam evenerit, ultro assumant.
Apud Legistas vero, in omnibus partibus Iuris, is solum, qui non est
reversus ab hostibus, quasi tunc decessisse videtur, cum captus est: teste
Tolossanno, <emph>lib. 11. de Repub. <abbr>cap</abbr>. 15. </emph>
</p>
<milestone unit="page" n="72"/>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA TERTIA. / Ex praemissis igitur, virtute dictae legitimae
Praescriptionis, quid elici videtur, ad possidenda aliqua Bona, iuste?</head>
<p>Duo haec: Iustus Titulus, et Bona Fides. De quibus, quia nihil certi in Iure
nostro reperire est; ideo aliunde Definitionem ipsorum mutuantes, declarare
debemus, quid sint.</p>
<p> Est igitur Iustus Titulus index, per quem indicatur, aliqua possidendi
legitima causa, sufficiens scilicet ad tale Dominium vel acquirendum, vel
retinendum, in re naturali, vel civili. Dictus a Tuendo: quod factum Autoris
tueatur. Cui additur Adiectivum (<emph>Iustus</emph>) quo indicatur,
possessorem talia Bona iuste, et cum veritate Iuris possidere. Et tales sunt
omnes modi; quibus rerum Dominia, vel Iure Gentium, vel vero Civili
acquiruntur; quos nos iam, Leges et Iura Regni appellamus: <emph>supra,
quaest. 10. <abbr>cap</abbr>. 1.</emph>
</p>
<p> Bona Fides vero, est syncera illaesaeque conscientia, unum quemque certo
excusans de ignorantia rei alienae, quam vel tradit alii, vel accipit ab
alio, aut aliter qualitercunque de praemisso iam Iure possidet; prouti et
Antiqui Iuris Regula dici solet: Bona Fides, tantundem possidendi praestat,
quantum veritas, quoties Lex impedimento non est. Unde tunc iuste dicuntur
aliqua Bona ab aliquo possideri, quando iusto titulo, et bona fide sic
praemissis, possidentur: et quando non, tunc mala fide, et nullo iusto
titulo possideri dicentur. Indeque huiusmodi possidentes, Malae Fidei
possessores, nuncupari consueverunt: <bibl>2. tit. 71.</bibl>
</p>
<p> Ex quibus colligitur; I. Ut aliqua Iusta Possessio alicuius rei esse
dicatur, Sex requiri: 1. Ut sit actu possessio rei. 2. Ut sit continuata,
neque interrupta. 3. Ut sit iustus eius titulus. 4. Ut sit bona fides
possessoris. 5. Ut non sit vitiosa, </p>
<milestone unit="page" n="73"/>
<p>veluti res furtivae. 6. Ne sit a Legibus alienari prohibita. II. Quod
quanquam Iura nostra, Bonorum praescriptionem admittant, ut videre est
sequenti statim Quaest. <emph>Praescriptione 17.</emph> Nihilominus tamen
(<bibl>ut colligitur ex 2. tit. 71.</bibl> ) priusquam eam aliquis malae
fidei possessor in talibus Bonis compleat, requirenti Actori, tam de damnis,
quam etiam proventibus talium Bonorum, dicta mala fide possessorum, interea
temporis perceptis, satisfacere debet, et tenetur. <num value="3">III</num>. Malae fidei
possessorem, Iure Civili quidem praescribere non solere; at Iure nostro,
omnino: <emph>uti iam dictum est de bonis. </emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA QUARTA. / Recense breviter et summarie, Quot species
Praescriptionis, seu certi temporis Iudiciarii, enumerari possunt?</head>
<p>Cum multa in certo tempore, vel a Lege Statuto, vel ab antiqua iam
Consuetudine observato, fieri, vel non fieri dicantur; non abs re fuerit,
hic aliquot Exempla istius temporis seu Praescriptionis annotare, ut quaeque
a quolibet statim cognosci, et intelligi possint. Sunt igitur huius Temporis
seu Praescriptionis, quae magis et quasi quotidie occurunt, Una et viginti
species. Quarum.</p>
<p> Prima, est Unius diei; quo revocamus Procuratoris responsionem, eodem die
sine onere: <emph>Quaest. 22. <abbr>cap</abbr>. 8. </emph>vel prohibemus Proclamationes
Iudicialium, prima, secunda, et etiam tertia die, primis quatuor diebus
absque onere: <emph>Quaest. 10. <abbr>cap</abbr>. 3. </emph>
</p>
<p> Secunda, est Trium dierum; quando post quatuor primos dies Proclamationis,
tertio postea semper die, cum onere easdem Proclamationes Prohibemus:
<ref>dicta Quaest. 10. <abbr>cap</abbr>. 3.</ref>
</p>
<p> Tertia, est Octo dierum; quando vigore Literarum Prohibitionalium, octavo
die ante terminum prohibemus quempiam </p>
<milestone unit="page" n="74"/>
<p>a Iuramentali depositione, vel communi Inquisitione: <emph>Quaest. 14. <abbr>cap</abbr>.
5. </emph>vel quando Iudicia suspenduntur, per Maiorem Hebdomadam.</p>
<p> Quarta, est Decem dierum; intra quos Literae Sententionales, per
Nonvenientiam extradari non debent: quin imo, intra eosdem semper absque
Literis Inhibitoriis, prohiberi possunt cum onere, <emph>art. 39. anni 1545.
Et Quaest. 10. <abbr>cap</abbr>. 3.</emph>
</p>
<p> Quinta, est dierum Quindecim; ut dum quispiam legitime citatur, decimo
quinto die prius, ante terminum Iudiciorum, vel quando testes ex aliena
Provincia, Civitate, Comitatu, vel alio loco, coguntur ibi stare intra hos
dies, ubi producti sunt: quibus tandem elapsis, libere dimitti, et discedere
possunt. Quod communiter inter Negotiatores observari consuevit. </p>
<p> Sexta, est Quadraginta dierum, ut maiorum Octavarum semper; minores autem
paucioribus celebrantur diebus: <emph>De quibus vide Quaest. 3. <abbr>cap</abbr>.
1.</emph>
</p>
<p> Septima, est Quinquaginta dierum; ut dum alibi, ex antiqua loci
consuetudine, Iudicia suspenduntur a Dominica invocavit, usque ad Dominicam
in Albis: <ref>15. quaest. 4. </ref> Vel quando quispiam datus alicui in
Tutorem, vel Curatorem, tale onus subire noluerit; poterit intra hos dies
recusare, alias exactis ipsis non exauditur, Iure Civili.</p>
<p> Octava, est Sexaginta dierum: ut Literarum Citatoriarum, Admonitoriarum,
Compulsoriarum ad faciendam attestationem, Introductoriarum, Statutoriarum,
Reambulatoriarum, et Recaptivatoriarum, cum clausula (<emph>Dicitur nobis,
<abbr>etc.</abbr>
</emph>) confectarum. Quae Sexaginta diebus vires obtinebunt, postea
viribus destitutae habebuntur: <bibl>1. tit. 33. </bibl> sed de novo resumi
debent, necessario. Ad quam, referri solet Accusatio mariti, contra uxorem
adulteram: computando eam a die commissi adulterii, si id ad notitiam mariti
delatum fuerit. Qui si uxori tale adulterium, ad primam maculam
condonaverit, et ipsi se deinceps commiscuerit; in </p>
<milestone unit="page" n="75"/>
<p>posterum ipsam, praetextu illius accusare valebit nunquam. <emph>1. tit. 105.
</emph>quin potius simul cum illa puniri debebit, si id et deinceps ipso sic
sciente et connivente frequentare non intermiserit; ne inde publicum
scandalum, alios quoque ad malam vitam inducens, suboriri possit. Quod si
vero Adulterium nocte fiet: nox, et Iustus dolor, permittunt marito (servata
tamen inculpata thori tutela, <bibl>3. tit. 22.</bibl> ) adulterum impune
occidere, quo ad Forum fori. Licet in Foro conscientiae, Deo de se rationem
reddere debeat: <emph>lib. 1. S. Ladislai <abbr>cap</abbr>. 13.</emph>
</p>
<p> Nona, est Unius anni, de Donationibus Regiis, super Bonis et Iuribus
possessionariis: <bibl>1. tit. 32. </bibl> eorundemque legitima Statutione,
cum clausula (<emph>Cum nos attentis, et consideratis, <abbr>etc.</abbr>
</emph>) intra
anni revolutionem fienda: <bibl>1. tit. 33. </bibl> Item, super Literis
Adiudicatoriis, sive Iudicum sententiis: quae si per legitimam Executionem
intra anni spatium ad effectum non perducuntur, tunc simpliciter viribus
exuuntur. Atque sic tam Donatio, denuo a Principe reobtineri, <emph>2. tit.
11. </emph>quam sententia, sive literae Adiudicatoriae, in Iudicio
contradictorio, per eundem Iudicem, iterum resuscitari debebunt, sine
Citatione, aut alio quovis processu, sed solum facta declaratione, sive
publicatione resuscitandae Sententiae. Verum, si antiquior fuerit, per
Praeceptorias, potissimum coram Iudicibus Pedaneis, melius resuscitari
debebit. Et si per Non venit tantum fuit extradata: comparente iam Reo, et
Paria eius petente, non ad Executionem exmittitur, sed in processum
reiicitur. Item, super Violenta Bonorum occupatione, si violentus occupator,
intra anni revolutionem, ex illis pari potentia eiectus non fuerit, etiam
cum notabili incommodo, <bibl>3. tit. 22. </bibl> tunc elapso anno, Iure
mediante, conveniri debebit: <bibl>1. tit. 68. </bibl> Item, Domini novi
Praelati, habent annuam Prorogationem in causis Praelaturae suae: <emph>2.
tit. 50. <abbr>etc.</abbr>
</emph>Et Viduae, ne lite ab aliquo, intra annuum luctus
tempus earundem impetantur, de recepta iam consuetudine. Ac ne intra id
quoque ad secunda vota se transferant, de </p>
<milestone unit="page" n="76"/>
<p>honesto tantum; si tamen id ipsum servare, quam nova appetere connubia,
maluerint. Similiter et Haeres, legata, ac fidei commissa, intra hoc idem
annuum tempus, distribuere et exsolvere tenebitur, eritque obstrictus.</p>
<p> Decima, est Unius anni et Unius diei, quae inter Cives Liberarum Civitatum,
abusivo quodam iam et villanorum more currit: <bibl>3. tit. 15.</bibl>
</p>
<p> Undecima, est Septem annorum: cuius onus olim apud Gentiles, uxores
captivorum ad hostes, in quasi viduitate reditum maritorum abinde
expectantes, de laudabili coniugalis continentiae consuetudine, portabant.
Sed iam, Proh dolor! vix Septimum diem expectare possunt, nedum Penelopes
telam per decem annos retexere velint: ideo primo statim occurrenti proco
maritantur. Atque sic si forte fortuna miseri mariti aliquando ex tali
captivitate redeunt, magno cum foenore secundi, interdum etiam tertii
coniugii, illas reperiunt: et nihilominus tamen, neque taliter etiam ad eos,
prima vota resumpturae, redire volunt; adeo iam coniugalis fides remissa
est, et sanctae continentiae vinculum atque meritum labefactari et dissolvi
coepit. Cum tamen neque propter longam absentiam, vel huiusmodi captivitatem
maritorum, aliis nubere; neque eosdem redeuntes aspernari, et refugere, sed
omnino ad eosdem redire, et relictis secundis, vel etiam tertiis, prioribus
cohabitare deberent, iuxta Canonicas sanctiones, <emph>34. quaest. 1. et
2.</emph>
</p>
<p> Duodecima, est annorum Duodecim: hoc est legitimae aetatis Pupillorum quibus
elapsis, incipiunt ipsi per se lites movere, Procuratores constituere, et
iuramenta interea temporis sibi per Iudicem delata, deponere: <emph>1. tit.
111.</emph>
</p>
<p> Decima tertia est annorum quatuordecim: quando puellae de debitis, iuribus
impignoraticiis, auroque et argento, ac aliis rebus mobilibus respondere
tenentur, <emph>ibidem.</emph>
</p>
<p> Decima quarta, est annorum Sedecim: quando Masculi, super dictis Debitis, et
titulo Pignoris; Puellae vero super</p>
<milestone unit="page" n="77"/>
<p>Iuribus Quartaliciis, Dotibus, ac cunctis aliis earum Iuribus, etiam
possessionaria datione ipsas concernentibus, libere tamen et non coacte,
fassiones facere possunt: <emph>Ibidem.</emph>
</p>
<p> Decima quinta, est annorum Octodecim: quando Masculi de auro et argento,
caeterisque rebus eorum mobilibus, similiter fassiones facere possunt:<emph>
Ibidem.</emph>
</p>
<p> Decima sexta, est annorum Viginti quatuor: quando Masculi fiunt perfectae
aetatis, et iidem universa bona, et quaelibet iura ipsorum possessionaria,
vendendi, permutandi, et quocunque titulo voluerint alienandi, plenariam
habent potestatis facultatem: <emph>Ibidem</emph>.</p>
<p> Decima septima, est annorum Triginta duorum: <bibl>1. tit. 78. </bibl> quibus
in genere omnes Nobiles, id est, tam Domini Praelati, Barones, et Magnates;
quam etiam universi alii Regni Nobiles maiores, et minores, inter se
invicem, et Fiscus quoque Regius, contra Saeculares duntaxat, in quibuslibet
Bonis et Iuribus possessionariis, venditis, occupatis, ac aliter
qualiatercunque alienatis, praescribunt, hoc est, Ius plenum sibi in iis
acquirunt; uti hoc loco de Praescriptione agimus. Et haec Praescriptio non
solum ad substantiam praenotatorum Bonorum, seu Iurium possessionariorum
sese extendit, sed etiam ad Processus Causarum super iisdem, vel iam
motarum, vel etiam eo usque movendarum; quandocunque scilicet quispiam,
intra praedictos hoc Triginta duos annos, ratione eorum alicui litem
intentare, et contra ipsum causam movere voluerit, semper id ei de Iure et
Lege Regni facere licebit. </p>
<p> Decima octava, est annorum Quadraginta: quibus, in Bonis et Iuribus
possessionariis Ecclesiasticis, quarumcunque Ecclesiarum, utpote
ArchiEpiscopatuum, Episcopatuum, Prioratuum, Capitulorum, Conventuum,
Praepositurarum, Abbatiarum, Monasteriorum, Claustrorum, aliorumque locorum
et Beneficiorum sacrorum, per Dominos duntaxat Barones, Magnates, Proceres,
et Nobiles, Praelatosque inter </p>
<milestone unit="page" n="78"/>
<p>se se invicem (non autem per Fiscum Suae Maiestatis Regium) praescribitur:
<bibl>1. tit. 78. </bibl> Dixi; non autem per Fiscum Suae Maiestatis
Regium. Quia Sua Maiestas, tanquam summus et Clementissimus Ecclesiarum
Patronus ac collator, <emph>1. tit. 11. et Ludovici II. art. 15. anni 1518.
</emph>nedum in Bonis ipsarum praescribere, sed nec diu quidem illa pro se
retinere; multo minus vero alteri dando, ab Ecclesiis eorundem abalienare
potest: <bibl>1. tit. 10. </bibl> Sed etsi illa interdum aliquamdiu pro se
retinuerit: nihilominus tamen statim eadem de uno ad alterum, semper viris
Ecclesiasticis conferre solet, iuxta piam antiquorum Regum ordinationem:
<bibl>1. tit. 11. </bibl> Unde etiam, ubi huiusmodi Ecclesiae vacaverint,
peti solent a Regnicolis, Bene meritis personis, per Suam Maiestatem
conferri: <emph>ut art. 17. 18. et 19. anno 1550. Et art. 31. anni 1567. ac
aliis passim pluribus in locis videre est.</emph>
</p>
<p> Decima nona, est annorum Sexaginta; intra et citra quos, bene; sed non ultra
aut extra humanum seu vivum testimonium consistere potest: <emph>1. tit. 74.
et 82.</emph>
</p>
<p> Vigesima, est annorum Septuaginta, vel ultra Sexaginta annos: quibus, vocati
ad publicos Honores, Officia, et Dignitates, nec non etiam Tutelarum, et
Curationem corporales administrationes, propter senium et declinatis iam
aetatis imbecillitatem, ab iis excusantur: <emph>1. tit. 122.
</emph>consilio tamen, prudentia, sapientia, ac rerum, et temporum magistra
experientia, quae senum propria sunt ornamenta, et animi bona, iunioribus,
externa et corporalia officia gerentibus, adesse debent; ut non minus per
eos, iuxta Ciceronis olim dictum, quam per iuvenes, bella geri, et alia
negotia administrari, videri possint. <emph>De quo vide etiam, <abbr>cap</abbr>. 7. lib.
1. S. Stephani Regis.</emph>
</p>
<p> Vigesima prima, est annorum Centum: quibus Ius Regium, in Bonis et Iuribus
possessionariis, quorumlibet Malae fidei possessorum, durat, non obstante
quavis praescriptione: <bibl>1. tit. 78. 23. ac 24. </bibl> Quod idem est,
Ius Fisci Regii, et Iurisdictio </p>
<milestone unit="page" n="79"/>
<p>Sacrae Regni Coronae. Post decursum autem praescriptorum Centum annorum,
quilibet talis Malae fidei possessor, in praenotatis huiusmodi Bonis, seu
Iuribus possessionariis, mala fide, ut praemissum est, tamdiu possessis,
praescribit, et Ius plenum sibi ac proprium acquirit. Atque haec de his
dicta modo sufficiant: plura quotidiana observatione, quilibet per se
observare poterit.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA QUINTA. / Quomodo Causa destruitur per Calumniam?</head>
<p>Sic videlicet; si quis allegaverit, et statim in continenti literali
documento probaverit, Actorem unam et eandem rem, duplici colore, seu via
acquirere, aut se iam superinde absolutum esse. Vel, si dixerit, Causam
semel ordine Iuris definitam, iterum per Actorem, absque gratia Principis,
et Novi Iudicii resuscitatam: <bibl>2. tit. 70. </bibl> De qua vide plura.
<emph>
<abbr>cap</abbr>. 9. de Sententiis, in proprio loco.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA SEXTA. / Licebitne aliquando post Allegationem
Praescriptionis, vel Calumniae, ad praedictam iam Condescensionem Causae
regredi?</head>
<p>Nunquam plane. Quia qui Praescriptionem, vel Calumniam allegavit, is directe
iam ad rem respondit. Atque ideo nisi probaverit illas intervenisse; de
plano, et de simplici, causa cadere consuevit, cum hae sint vere reales
responsiones, cur scilicet In causam-attractus talia Bona possidet, et Actor
acquirere non possit. Ubi valde caute respondendum erit, et post alias omnes
Exceptiones, hae allegandae sunt.</p>
<milestone unit="page" n="80"/>
<p>Quia autem, saepe occurrunt hae voculae, <emph>Cautela, Cautio, Caute,
Cautus, Cavere, et Cautum esse</emph>; ideo operae pretium existimavi,
declarare paucis, quidnam significent.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA SEPTIMA. / Quid Cautela, Cautio, Caute, Cautus, Cavere,
et Cautum esse significant?</head>
<p>Cautela, seu Cautio, veniunt a verbo Caveo, vel cavo; quod idem significat,
ac provideo, prospicio, consulo, et diligentiam adhibeo. Inde Cautela, seu
Cautio, significat quandam providentiam, qua avertimus et vitamus aliquid,
ne nobis accidat. Et haec fit, Partim in Literis; dum eas, vel ita arcte et
provide describimus, ut nihil damni nobis ex iis elici queat; vel etiam
Replicativis, sive Expositoriis clausulis, quas Superabundantes Cautelas
dicimus, ampliamus et declaramus, ut id, quod effectum iri volumus,
expressius intelligatur; unde quoque dici solet, <emph>Abundans Cautela non
nocet: </emph>Partim in Dictis, sive Verbis; ut dum Procuratores cavent
sibi, ne vel ipsi tale quippiam dicant, cuius ipsos poenitere possit; vel
etiam adversario admittant, quod ipsis, et principalibus eorum nocivum
foret. Ideoque in principio statim protestando, varie excipere soliti sunt.
Ex quo tandem huiusmodi Cautelae, seu Cautiones iam apud illos, pro
Exceptionibus haberi consueverunt.</p>
<p> Cautum esse, vel Cavere, multipliciter sumi videtur. Nunc enim idem
significat, quod provisum et prospectum esse. Nunc pro eo, quod est, vel
statutum vel prohibitum esse: ut dum dicimus; <emph>Cautum est lege, ne
Nobiles Iuri sistantur; 1. tit. 9. sed citentur</emph>; id est, statutum
et prohibitum est. Nunc demum pro eo, quod securum esse: ut dum alicui
pignore, vel fideiussione consultum facimus, dicimus; <emph>Caveo tibi
capite</emph>, pro eo, quod est capitis periculo, me tibi obligo. Sic,</p>
<milestone unit="page" n="81"/>
<p>Cavere, vel Cautum esse; fide, honore, humanitate, et aliis id genus
obligationibus, communiter iam dici assolet. Caute vero, et Cautus idem
significant, quod provide, et providus.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA OCTAVA. / Quomodo debebit Reus has Cautelas praedicti
triplicis ordinis, Condescensionis scilicet, Prorogationis, et Destructionis
Causarum disponere, et sese illis accomodare?</head>
<p>Sic videlicet, quod non omnes simul ac semel depromere, et veluti eiaculari
debebit; sed prioribus levatis, saltem nonnullas, easque leviores et minoris
momenti, quales iam dictae sunt Depulsoriae et Dilatoriae, ac saltem pro
unaquaque Levata unam, cum prioris repetitione allegare, ut semper ex iis,
pro aliis etiam Levatis et Iuridicis remediis, potissimum autem reales,
Praescriptionis, Calumniae vel aliarum fortissimarum et invincibilium
rationum responsiones, post factam Repulsionem, quando reddendae Repulsionis
rationem dare, vel aliter etiam ad meritum Causae, respondere cogetur,
reservet; quibus omnino adnitatur Actorem depellere, et sese ab impetitione
ipsius absolvere.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA NONA. / Suntne interdum aliquae Exceptiones Procuratorum
per Iudices resecandae?</head>
<p>Sunt maxime; ne dum frivolae illae, inanes, et impertinentes, quae non ex
praemissis Lege et Consuetudine Regni, admissis fontibus, sed aliunde, ad
subterfugiendum tantum, et protrahendum tempus, ex putridis quibusdam
lacunis </p>
<milestone unit="page" n="82"/>
<p>hauriuntur: verum etiam praedeclaratae; inepte, et non suo loco, ac tempore
allatae; non tam ex conscientia Iudicum, quam ordinaria Lege, et antiqua iam
Consuetudine Regni ita exposcente, amputandae: <emph>art. 49. anni 1563. Et
2. tit. 83. ad finem </emph>Garrulitas etiam, et inanis verborum
profluentia, saepius priora per posteriora repetendo, vel in uno diutius
immorando, non minus quam illa suprema cum nausea semper repetita crambe,
fastidienda et repudianda; quae potius veritati tenebras offundit, et
simplicitati laqueos tendit, quam iustitiae lucem praefert. </p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO TRICESIMA. / Veruntamen, quas, et quot vices, contra se invicem
allegando et respondendo, Partes insumere debent: et quae sint illae?</head>
<p>Quanquam nonnulli ex Procuratoribus nostris interdum, nisi per Iudices
desistere cogerentur, frivolis plane et inutilibus Exceptionibus, ac
Replicationibus, totos consumere solerent dies: nihilominus tamen, de bene
observanda procedendi via, prouti et Statuto Imperialis Camerae ordinatum
esse, <emph>anno 1548. </emph>legimus, non nisi Quatuor Vices observare
deberent: Prima est, Actio, quam Actor urget. Secunda: Exceptio quam Reus in
contrarium allegat; et forsan etiam, nisi Actor ipsam resolveret, Actionem
illius per eam perimeret. Tertia: est Replicatio Actoris, qua huiusmodi
Exceptionem Rei solvit, et Actionem suam confirmat. Quarta: est Duplicatio
Rei, qua iterum priorem suam Exceptionem duplicata Responsione fulcit. </p>
<p> Atque hic omnino consistere deberent, Iudicium super praemissis recepturi:
quia sat est, unicuique bis, et cum quadam reduplicatione idipsum dicere.
Nisi forte propter maiorem Causae, auribus Iudicum inculcationem, ad summum</p>
<milestone unit="page" n="83"/>
<p>tamen adhuc, tam Actor triplicatione, quam Reus quoque quadruplicatione uti,
permittantur. Quibus admissis, et Causae meritum declarari, et attentio
Iudicum satis superque praeparari poterit. Nec videntur amplius, ulteriores
ipsis concedendae vices: quia sic inutilibus, et non necessariis
iterationibus, in longum protrahetur disputatio. Quanquam olim Pompeius
Magnus, tertium Consul solus Romae creatus, <emph>ante natum Servatorem
nostrum anno 51. </emph>inter alias Leges, hoc etiam sanxit: ut ad
dicendum, Accusator duas horas, Reus vero tres haberet; quod argumento est,
Iudicem magis in clementiam, (quoad Iustitia patitur) propendere debere. Et
nostri quoque Iudices, in Criminalibus, Reo Procuratore destituto,
Procuratorem dare consueverunt: ne scilicet absque legitimo patrono et
defensore, ab iis Iudicatus et condemnatus esse queratur. Siquidem et de
antiqui Iuris Regula, favorabiliores Rei potius, quam Actores habentur.</p>
<p> Atque haec de Exceptionibus satis dicta sufficiant, nunc iam ad Iuridica
Remedia accedendum est, quibus sese In-causam attractus sanare volet. </p>
<milestone unit="page" n="84"/>
</div>
</div>
<div type="prosa-caput">
<head>CAPUT QUINTUM. / De Inhibitione, Prohibitis, Prohibitione, et Repulsione.</head>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO PRIMA. / Sed quid si aliquando Reus, etiam data opera, sese
absentaverit, et interim Sententia contra ipsum, per Non venientiam
extradabitur?</head>
<p>Inhibitione ipsi utendum est: praesertim, si nec per se, nec per alium, in
iisdem Iudiciis antea adhuc comparuit, aut visus est; neque quisquam, eius
nomine egerit, aut Literas Procuratorias eiusdem in Iudicio produxerit:
<bibl>6. Vlad. art. 14. </bibl> Quod si autem comparuerit, modo
praemisso; non poterit hoc remedio uti: <emph>art. 55. anni 1550.
</emph>Unde Actor cautus esse debet, ut priusquam sententiam extraxerit,
bene advigilet, si prius in alia causa, per se, vel per alium comparuerit;
accipiatque; superinde authenticum Testimonium ab aliquo Iudice,
demonstrando eidem ipsum ad oculum, et protestando de praemissa eiusdem
comparitione; alioquin sine tali testimonio nihil efficiet. Ast si
comprobabit ipsum, uti dictum est, comparuisse, et nihilominus huiusmodi
Inhibitione uti voluisse: convincetur in poena Emendae linguae; <emph>citato
iam art. 55.</emph>
</p>
<p> Ubi Nota: olim putasse aliquos, si huiusmodi Inhibitio, per Novum Iudicium
ipsis extradata fuisset; eosdem </p>
<milestone unit="page" n="85"/>
<p>tam ante, quam post factam Inhibitionem, libere sub iisdem Iudiciis comparere
potuisse. Ideo quod Novum Iudicium, cum futuro termino dari soleret. Ac ob
id, ad tollendam huiusmodi vanam opinionem, cautum est, <emph>6. Vlad. art.
14. </emph>quod huiusmodi Inhibitiones, etiam per Novum iudicium factae,
illis ne suffragentur, qui prius in Octavis, vel Brevibus Iudiciis
comparuerint. Veruntamen, si post factam Inhibitionem comparuerint; nulli
gravamini propterea subiacebunt. Ita deliberatum est Posonii, <emph>Anno
1612.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SECUNDA. / Quid est Inhibitio?</head>
<p>Est Iuridicum remedium, quo Sententia, ob Non venientiam Rei pro parte
Actoris comparentis, iuxta acquisitionem suam, per Iudicem ad executionem
extradata, medio testimonii Capituli, vel Conventus, in cuius processu Reus
existit, vel inveniri poterit, vigore Literarum Inhibitionalium Iudicis
ordinarii, ad dictum Capitulum. Vel Conventum datarum, inhibetur: <emph>art.
55. anni 1550. </emph>revocaturque ad eundem Iudicem, denuo discutienda,
virtute Novi Iudicii Inhibitioni annexi: <emph>Stylus.</emph>
</p>
<p> Ubi Nota: I. Quod huius Remedii, non ponitur certus locus; ubinam, et in quo
tantum fieri deberet, quia potest fieri, et fit communiter ubicunque ante
peractam Executionem, testimonium Capituli, et Conventus, ac per consequens
Actor ipse, reperiri potest. Imo etiam post peractam Executionem, in locis
credibilibus, dum adhuc Literae Relatoriae, superinde extra datae non
fuerint. Et ratio est, quia nondum plene finita est Executio, propter
arrestationem Relatoriarum in Capitulo vel Conventu; et quia vis Citationis,
exinde adhuc robur suum habet. Recens exemplum est, Spectabilis ac Magnifici
Domini Ladislai Pethe, </p>
<milestone unit="page" n="86"/>
<p>ratione cuiusdam Domus, in oppido Neuzidel ad stagnum Fertő in Capitulo
Posoniensi factae Inhibitionis. II. Quod haec Inhibitio: primo et
principaliter dirigitur ad Capitulum, vel Conventum, ut Testimonia sua ad
talem executionem peragendam, non transmittant: vel, si iam transmisissent,
eadem ab inde revocent, et secundario ac consequenter tandem, per testimonia
eorundem, Actor inhibetur ab executione latae pro se sententiae; atque etiam
evocatur ad recipiendum Novum, causa in eadem, Iudicium, aliquando per idem
Capitulum vel Conventum; et aliquando per aliud, ac alium, in cuius nimirum
processu extiterit, in hunc modum allegando: <emph>Quod si Iuri consonaret,
et aequitati videretur, extunc idem Protestans, vos simul, et praefatam
</emph>(A) <emph>ab Executione praescriptarum literarum </emph>(T)
<emph>Adiudicatoriarum </emph>
<emph>sententionalium inhibere, ipsumque Actorem, pro habendo, Causa in
praemissa, Novo Iudicio contra sese, ad Decimum quintum diem, in dictam
Curiam Regiam, annotati </emph>(T) <emph>in praesentiam legitime
evocare, et cum eo gravamine, quo de Regni consuetudine conveniret,
eidem denuo respondere vellet, promptusque esset et paratus, Styl.
</emph>Et non ut Decius sentit, <emph>Non evocare</emph>, sed solum
<emph>Protestari</emph>, de facta Inhibitione, in Capitulo, vel
Conventu. <num value="3">III</num>. Quod fiat in Causis solummodo longis, et non in brevibus per
Insinuationem motis: quia alias unico termino non finirentur; <emph>1. Vlad.
art. 54. </emph>Nec obstat, Titulus 77. <emph>part. 2.
</emph>Tripartiti, qui de longis causis, in quibus processus sequuntur, et
non de brevibus, sive per insinuationem motis, intelligitur: <emph>ut patet
4. Vlad. art. 15. </emph>De quo vide etiam supra, <emph>Quaest. 3. <abbr>cap</abbr>.
2.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO TERTIA. / Quae est Poena illius, qui Novum Iudicium cum
Inhibitione impetraverit, et Literas Relatorias, infra terminum
reportationis seriei ipsius Novi iudicii, excipere neglexerit?</head>
<milestone unit="page" n="87"/>
<p>Talis vigore publicae Constitutionis Regni, in facto Calumniae condemnatur,
Actorque causam suam obtentam habet, et Actione sua eo facto potiri debet:
<bibl>5. Vlad. art. 11. </bibl> hoc est, facta exinde Evocatione, debet
Literas Rescriptionales ex Capitulo, vel Conventu excipere, et seriem ipsius
Inhibitionis, ac Evocationis, infra Decimum quintum diem, diei ipsius
Evocationis reportare. Alioquin enim si id facere neglexerit, et Actor Paria
huiusmodi literarum Rescriptionalium vigore Praeceptoriarum, pro sui parte
extrahere coactus fuerit, sicque expensis tantummodo gravatus extiterit,
petieritque contra (I) superinde Iudicium; statim in poena Calumniae ex eo
convincetur: <bibl>Styl. </bibl> Et non debet per huiusmodi terminum,
terminus primitus posthac celebrandorum Iudiciorum intelligi, uti Decius in
suo Syntagmate sentit. Plura de Novo Iudicio vide inferius <emph>
<abbr>Cap</abbr>. 8.
</emph>Et haec Poena, non debet simpliciter intelligi; de quolibet Novo
iudicio; sed solum de eo, quod cum Inhibitione dari solet.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO QUARTA. / Quid tandem futurum post factam Inhibitionem?</head>
<p>Onus non venientiae per (I) modo iam praescripto, <emph>supra quaest. 12.
<abbr>Cap</abbr>. 3. </emph>Et pretium Sententiae deponendum. Ac licet Sententiam
ipsam Reus accipiat: nihilominus tamen Paria Praesentium et Iudicialium,
<ref>uti praemissum est supra, quaest. 11. <abbr>cap</abbr>. 3. </ref> petit, et
respirium sumit. Actor quoque dictae Sententiae, Paria petit; et dantur
eidem, de Iure et consuetudine Regni. Quia iam Sententia conscripta, non
illius est, sed In-causam-attracti. Et sic uterque ad primordia Causae
regreditur. Ubi autem (I) vel Inhibens, cum Inhibitione procedere nolit:
tunc (A) ex Paribus Inhibitionis, modo proxime praemisso, extractis,
procedere solet; ne scilicet </p>
<milestone unit="page" n="88"/>
<p>negligentia, vel omissione Inhibentis, Causa in longum protrahatur, et
alioquin (A) Causae bene fidens, damnum patiatur.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO QUINTA. / Postea quid agendum?</head>
<p>Utendum simplici aliqua responsione, ad dandam rationem Inhibitionis, et
praesertim ex praenarratis Condescensionis causis, aliisque id genus, uti
praemissum est. Quae si non admittitur, Convictio pronuntiabitur, ut tunc
faciat Prohibitam, modo sequenti.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SEXTA. / Quid est Prohibita?</head>
<p>Est iuridicum Remedium, quo causa post Convictionem, ab expeditione ipsius,
coram Iudice, etiam extra faciem Sedis Iudiciariae, in hospitio illius,
eodem die, sine onere Tribus diebus: cum onere autem Quarto die, ante sex
ultimos dies Iudiciorum, prohibetur; <bibl>art. 52. anni 1550. </bibl> Et
iterum Tertio die, in Extraordinariis; in ordinariis autem, proxima sequenti
Levata recurrit ad forum. Et sic iterum, huius et alterius Prohibitae
petetur ratio, ad quas similiter semper, non in uno tantum termino Octavali,
sed in quolibet, aliquam novam rationem dare oportebit.</p>
<p> Ubi Notandum: I. Quod cum fiat verbaliter eodem die statim, non solet fieri
virtute Literarum Prohibitoriarum alicuius Iudicis ordinarii: et ideo nullae
huiusmodi Literae super ea extant, vel inveniuntur in Stylo. II. De
praedicto exsolvendo Onere, variant inter se multi. Alii enim dicunt,
communiter exsolvendum semper Tribus florenis: et Alii, inter quos est
Decius, si Actor fuerit, cum Sex florenis; si vero</p>
<milestone unit="page" n="89"/>
<p>Reus, cum Tribus tantum deponendum esse. Quod colligi videtur, <emph>ex tit.
86. par. 2.</emph> ubi Reus in iudicio, Trium marcarum; et Actor in
Iudicio Regali, Sex marcas faciente, gravari consuevit.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SEPTIMA. / Potestne simpliciter, et absque ulla responsione fieri
Prohibita?</head>
<p>Non potest: sed semper necesse est aliquid respondere, dando aliquam rationem
vel prius dictam repetendo, vel novam aliquam potius subnectendo
responsionem; alioquin autem prior Convictio manebit: <emph>Ibidem.</emph>
</p>
<p> Ubi Nota: I. Quod in Causis Capitalibus, seu Criminalibus, non est bonum
silere, ut Prohibitam facere intendat; quia qui se ulterius non defendit,
convinci solet. Et ideo, si praesens adfuerit, atque Actor executionem
contra ipsum petierit, statim capi iubebitur; quemadmodum factum est
Eperiesini, <emph>Anno 1611. </emph>cum Francisco Desőfi. <emph>De quo vide
plura infra, Quaest. 31. <abbr>cap</abbr>. 9. </emph>II. Respondens ad Principalem
Actionem in Iudicio, etiamsi Prohibita usus fuerit, nihilominus tamen ad
Exceptionem dilatoriam, vel incompetentiae, postea non poterit regredi; sed
bene in Principali causa, omnino diversum quid a priori respondere valebit.
Et ideo dici solet: a Responsione reali, non dari regressum ad
Exceptiones.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO OCTAVA. / Quot admitti soleant Prohibitae?</head>
<p>Quatuor tantum. Idque in omni termino Octavali, Tres simplices, et sine
onere, ac Quarta; cum onere, eodem</p>
<milestone unit="page" n="90"/>
<p>semper die; et ante sex tantum dies ultimos Iudiciorum, <emph>art. 52. anni
1550. </emph>Iam autem Novella Constitutione, solum Duae admissae sunt;
una absque, et altera cum onere: <bibl>art. 65. anni 1618.</bibl>
</p>
<p> Ubi Nota: I. Quod aliqui solam Quartam Prohibitam, cum onere, ante Sex
ultimos dies Iudiciorum, fieri debere putant; quasi ex primis Tribus
simplicibus, ac sine onere in iisdem ultimis diebus, aliqua admitti deberet.
Quod plane perperam intelligere satagunt: quia neque Quarta, neque; priores
Tres simplices, aut saltem una ex iis, Sex ultimis illis diebus admittitur,
sed omnes ante eosdem tantum. Super quo vide etiam Enchirid. <emph>Fol. 59.
pag. 2.</emph>
</p>
<p> II. Non deesse quosdam, qui hosce Sex ultimos dies, simul cum diebus Festis
computandos velint. Quod tamen non videtur congruere synceritati Octavali,
quae a diebus Iudiciariis excludit dies Festos. Atque ita Sex illi dies,
solum de diebus Iudiciariis intelligi deberent. Et ratio est, quia quae
conveniunt toti, debent convenire et partibus, vel, ut Civiles quoque
loquuntur, <bibl>lib. 2. Instit. tit. 20. ad §. si rem suam</bibl> ; quod Lex
disponens de toto, intelligitur disponere de omnibus eius partibus. Et sic
in proposito praesenti, si disposuit de tota Octava, quod dies Festi
excludantur ab ea; disposuit etiam de Sex ultimis diebus, tanquam una
eiusdem parte, ut ab iis quoque tales Festi dies excludantur. Sicut et
proxime citatus <emph>Articulus 52. anni 1550. </emph>expresse innuit,
huiusmodi prohibitas fieri debere, ante Sextum diem, ultimi diei Iudiciorum.
Festi autem dies, non sunt dies Iudiciorum, prout dictum est supra,
<emph>Quaest. 12. <abbr>cap</abbr>. 4. </emph>Aliud item est, quod plures quoque
Causae, Sex iudiciariis diebus, quam hoc modo permixtis, absolvi possent.
Ergo Sex illi ultimi dies, exclusis Festis diebus, solum de diebus
Iudiciariis intelligatur necesse est.</p>
<milestone unit="page" n="91"/>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO NONA. / Quare inventae sunt potissimum Prohibitae?</head>
<p>Ideo, ut vel absens interim Reus accurrat; vel etiam praesens respirium
sumat, seseque interim ad sequentem Levatam, melius responsurum praeparet;
aut Procuratorem quaerat, et informet de statu Causae; vel, ut iam facere
solent, tempus protrahat, quod fieri non deberet. </p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA. / Quid fit tandem Sex illis ultimis diebus?</head>
<p>Omnes Causae indifferenter, in quibuscunque vel unica intercesserit
Prohibita, terminantur cum tanta severitate, ut vulgus Iuristarum, eosdem
<emph>Extremum Iudicium</emph> appellare consueverit, quod scilicet
amputatis omnibus cautelis, solum stricto Iure res in illis iam agitur. In
quibus autem nulla prohibita facta est; reiiciuntur: quia non esset bonum,
si quis iusto suo Iure, ante tempus destitueretur. Et ita praecavendum, a
Prohibitis; uti alibi quoque dictum est. </p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO UNDECIMA. / Sed si simplici Responsioni locus non dabitur, quid
faciendum?</head>
<p>Utendum aliqua qualificata responsione, quam forsan in Partibus probare
poterit: et sic petendum, ut Causa ad Communem exmittatur.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DUODECIMA / Quid si in Parte non exmittetur?</head>
<milestone unit="page" n="92"/>
<p>Subiicienda adhuc plenior aliqua Responsio. Sed omnino cavendum a directa, ad
meritum Causae pertinente, quantum fieri poterit. Et si nec hoc modo
profuerit, totalem Causam petat exmitti.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA TERTIA. / Sed si ipsam probare non poterit, quid tandem
faciendum?</head>
<p>Ne, non probata causa, succumbat, Prohibitione simul cum Evocatione exinde
fienda, utendum est, ante Octavam diem termini, per Iudicem communi
Attestationi praefixi: <bibl>art. 54. anni 1550. </bibl> Ubi Nota: quod licet
Prohibitio fieri debeat, ante Octavum diem termini praefixi ad Communem
Attestationem: Evocatio tamen fit, ad Decimum quintum diem: <emph>Stylus.
</emph>Sic, et in Prohibitione a Iuramentali depositione.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA QUARTA. / Quid est Prohibitio?</head>
<p>Est iuridicum Remedium, cum Evocatione exinde fienda, quo una pars alteram,
vel etiam se ipsam, a Iuramentali depositione; aut tam se ipsam, quam
adversam partem, a Communi Inquisitione, ante Octavum diem, termini ad id
praefixi, vigore Literarum Prohibitionalium alicuius Iudicis ordinarii,
medio testimonii eiusdem Capituli, vel Conventus, in cuius processu
exstiterint, prohibet: <bibl>art. 54. anni 1550. </bibl> simulque evocat, ad
recipiendam Novam responsionem causa in eadem: <emph>Stylus</emph>. Se
quidem, ut Novam aliquam rationem subiungat, vel potius Iuramentum reiiciat,
aut tantum tempus protrahat: adversam autem partem, ut vel </p>
<milestone unit="page" n="93"/>
<p>Communem Attestationem, vel Iuramentalem depositionem, in solius personam
submittat. In Comitatibus etiam fit eodem modo ante Octavum diem; sed medio
Iudicis Nobilium: <bibl>art. 53. anni 1569.</bibl>
</p>
<p> Ubi Nota: Primo; Istam Prohibitionem, sicut et Inhibitionem, dirigi ad
Capitulum, vel Conventum, ut quidem Iuramentalem depositionem exigere, et
acceptare minime praesumat; neque literas suas Testimoniales, super non
depositione praetacti iuramenti, quocunque modo extradare audeat. In Communi
autem Inquisitione, ut Testimonium suum, ad Executionem eiusdem exmittere
non audeat; literasque suas, super non celebratione ipsius Attestationis,
parti Adversae extradare nequaquam praesumat: quin potius, in utraque suum
hominem pro testimonio fide dignum, ad partem adversam mittat, qui eandem ab
eisdem prohibeat, et ad Decimum quintum diem, a die huiusmodi Ammonitionis,
ipsi ex hinc fiendae computando, causa in ipsa Novum Iudicium, novamque
Iuris revisionem, recepturam; simulque literas Adiudicatorias Iuramentales,
vel Attestatorias producturam, in Curiam Regiam evocet: <emph>Stylus</emph>.
Quod ipsum et Prohibens, de se ipso intelligat, necesse est.</p>
<p> Secundo: Et si in una et eadem causa, tam Inhibitio in sententia per
Nonvenit, quam Prohibitio a Iuramentali depositione, et communi
Inquisitione, aliquando interveniant; uti in quadam causa Relictae quondam
Ioannis Alapi, contra Lucam Székely, <emph>in Anno Domini 1571. </emph>
<emph>die Sexta Iunii </emph>in Iudiciis Octavalibus Superiorum partium,
Tyrnaviae ni fallor celebratis, admissae fuisse memorantur; ac per
consequens, Nova Iudicia quoque penes easdem, Tribus vicibus in eadem Causa,
ex Styli continentia, intervenisse, videri possint: Nihilominus tamen, non
nisi Novum Iudicium cum Inhibitione fuisse, verius existimandum est. Tum,
Quia Decreta Regni, Inhibitioni tantum Novum adiungunt: <emph>6. Vlad. art.
14. </emph>Prohibitioni autem, non Novum, sed Evocationem (quae </p>
<milestone unit="page" n="94"/>
<p>etiam absque Novo Iudicio fieri potest) <bibl>art. 54. anni 1550. </bibl> Tum,
Quod Literae quoque Prohibitionales, a Iuramentali Depositione, et Communi
Inquisitione, magis per formam tantum, quam secundum rem Novi Iudicii, in
Stylo exarantur. Et tempore Discussionis quoque, non petitur ratio huiusmodi
Novi iudicii, sed Prohibitionis duntaxat a Iuramentali depositione, vel
communi inquisitione: Ideoque proprie Nova Iudicia dici non possunt. Tum,
Quod communis quoque usus et consuetudo, solam Inhibitionem, et nunquam
Prohibitionem, Novum dixerit et tenuerit Iudicium. Tum, Quod Stylus quoque
vitiatus videri possit, ex eo, quod ut in Proverbio est, <emph>Ex uno
urceolo plures exire amphoras</emph>: sic ex una forma Novi iudicii, vel
Inhibitionis, plures literas super Prohibitione quoque solere fieri. Tum
vero etiam ex eo, Quod ex forma Styli Novi Iudicii universi nocivi defectus
et errores, in Causarum processibus emergentes, virtute Novi iudicii, semel
in melius reformari soliti sunt. Quae vocula Adverbialis
(<emph>Semel</emph>) si indifferenter, uti Stylus continet, in omnibus
Literis Novi Iudicii exprimitur: quomodo ergo tot Nova iudicia, in una
eademque causa, etiam per modum Inhibitionis, et sub diversis terminis,
intercedere possint, vel admitti debeant, unusquisque pro sua prudentia
diiudicet oportet. Meo quidem tenui iudicio, in ista Prohibitione a
Iuramentali depositione, et Communi Inquisitione, omnino huiusmodi Novum
iudicium amovendum esset: sed sufficieret sola vis Prohibitionis ab eisdem;
sicque tanta rerum confusio, facili labore evitari posset. </p>
<p> Articulus vero 29. Ludovici Secundi, <emph>Anni 1518. </emph>magis proprie
de Novo Iudicio, quam de Inhibitione, sive Prohibitione a Iuramentali
depositione sonat; cuius titulus aliud, et textus aliud prae se fert, ut
videre licet. Sed etsi de alterutra intelligi deberet: magis tamen de
Prohibitione, quam de Inhibitione. Ratio est, quia tale Novum, non ex
Nonvenientia, sed iam post factas responsiones, et Adiudicatum</p>
<milestone unit="page" n="95"/>
<p>iuramentum impetranti datum fuisset. Ac Verbum quoque illud
(<emph>Inhibet</emph>) in Titulo Articuli positum, magis improprie pro Verbo
(<emph>Prohibet</emph>) ex ignorantia illius, qui huiusmodi Titulos
Articulis praefixit quam ex serie Articuli, vel merito rei praepositum est.
Atque ita nihil mirum, si confusis earundem nominibus, idem Prohibitioni
convenire visum fuit, quod et Inhibitioni convenit; sicque indifferenter
utique Novum Stylus adiecerit. Vel forte iste Articulus intelligi debet,
solum de tali casu, in quo nulla Inhibitio praecessit, vel admitti deberet.
Citatum autem Exemplum; etsi quippiam in contrarium faceret; potius
referendum videtur, ad Praeiudicium, secundo modo sumptum, <emph>infra
quaest. 13. <abbr>cap</abbr>. 10. </emph>Caetera vide infra, <emph>quaest. 19. <abbr>cap</abbr>.
8.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA QUINTA. / Sed quomodo praedicta iam Tria haec: Inhibitio,
Prohibita, et Prohibitio, conveniunt inter se, vel potius differunt?</head>
<p>Quanquam videantur pro eodem sumi; unde etiam plures confuse ac indifferenter
iisdem utuntur; <emph>veluti et Quadripartitum continet, et Decius quoque in
suo Syntagmate scribit, de quibus vide et infra quaest. 34. <abbr>cap</abbr>. 8.
</emph>Nihilominus tamen, rem magis proprie considerando, plurimum inter se
differe videntur; quemadmodum iam et ex propriis earundem descriptionis
manifeste colligitur. Et quod Inhibitio et Prohibitio nomina sint
<emph>Verbalia</emph>, et actum tantum <emph>Inhibendi </emph>et
<emph>Prohibendi </emph>denotant. Inhibitio quidem, ad inhibendam latam
iam, et ad exequendum extradatam sententiam, ne scilicet Actor pergat, sed
potius desistat; quod vulgo dicitur <emph>Tartoztatás, viszsza valo hivás.
</emph>Prohibitio, vero ad prohibendam Communem Inquisitionem; vel
Iuramentalem depositionem, ne videlicet ipsas facere incipiat; quod</p>
<milestone unit="page" n="96"/>
<p>vulgo dicitur, <emph>Tyltás. </emph>Et inter has quoque Prohibitio generalior
est, quam Inhibitio, quia illa et rem coeptam iam, et nondum coeptam
<emph>significat</emph>; haec autem solum coeptam. <emph>Vallae lib. 5
Elegan. <abbr>cap</abbr>. 4. </emph>Prohibita, vero, si Adiective pro
<emph>Participio praeteriti temporis</emph> sumatur,
<emph>effectum</emph> potius <emph>rei</emph>, seu <emph>passivam
significationem</emph> verbi sui (<emph>prohibetur</emph>) a quo
descendit, quam <emph>actum </emph>significat; ut sit sensus;
<emph>prohibita</emph> scilicet <emph>res</emph>, vel <emph>causa
aliqua</emph>, aut quippiam aliud. Ast si pro nomine Substantivo, uti et
debet in hoc proposito; (quia alias duo adiectiva, nullum faceret sensum)
accipiatur, pro eoque sumatur, quod vulgo <emph>Tilalom</emph> dicitur; cui
semper <emph>Adiectivum Numerale </emph>Ordinem significans (<emph>et non
Adverbium Ordinis</emph>) apponi solet, videlicet <emph>Prima, Secunda,
Tertia, Quarta</emph>, tunc recte pro descripto iam Iuridico remedio
sumetur; et sic dicetur; <emph>Prohibita prima, Prohibita secunda, Prohibita
tertia, et Prohibita quarta</emph>; Hungarice <emph>Elsó
tilalom</emph>:<emph> Masodik tilalom</emph>;<emph> Harmadik
tilalom</emph>; <emph>es Negyedik tilalom</emph>. Atque ideo, quae
definitione inter se differunt, illa, tota sui substantia ab invicem diversa
sunt; sicque inter se confundi non debent, neque unum pro altero usurpari.
Et literae quoque Inhibitionales, ab iis potius denominari debent, quam ab
ultimis supinis, Inhibitoriae, Prohibitoriae.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA SEXTA. / Quid denique faciendum est?</head>
<p>Post receptionem Parium literarium Prohibitionalium, simul et Evocationis
superinde factae, utendum erit ipsi Prohibito, aliqua exceptione, contra
easdem, si fieri poterit: sin minus, danda erit per Prohibentem, aliqua
ratio factae Prohibitionis; sed necdum plena, et ad meritum causae
pertinens. Qua si neque tunc Iudex contentus esse voluerit, sed ulterius
perrexerit, atque in causa convictionem </p>
<milestone unit="page" n="97"/>
<p>pronunciaverit, et ipsam ad executionem exmiserit: tunc extremo iam Iuridico
remedio Repulsione videlicet , obviandum erit.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA SEPTIMA. / Quid igitur est Repulsio, et quoties fieri
admittitur?</head>
<p>Repulsio est Iuridicum remedium, quo, Pars in causa triumphans, per Alteram
partem in causa succumbentem, ab Executione, latae per Iudicem sententiae,
coram vicinis et commetaneis, evaginato gladio, vel alio quopiam, ad id apto
instrumento ostenso, et minaciter vibrato, violenter propellitur. Vel
<bibl>ut Tripartitum habet 2. tit. 73. </bibl> Est partis in causa
triumphantis, per Alteram partem in causa succumbentem ab Executione latae
per Iudicem sententiae, violenta quaedam propulsio. Quae semel tantum fieri
debet; siquidem in una eademque causa, binaria vice facta, Notam
infidelitatis infert: <emph>citato proxime loco Vlad. art. 19. et 5. eiusdem
art. 4. </emph>licet aliter olim observatum fuisset. <emph>6. Matth.
art. 16. et 1. Vlad. art. 57. </emph>Sicque iterum causa redit, ad suum
Iudicem. Ubi Nota, quod si Actor, sive pars triumphans contra huiusmodi
formam Repulsionis, violenter in iuribus possessionariis reobtentis se
locaverit, in Amissione causae illorum Iurium reobtentorum, eo facto
convinci debet. E converso etiam, si pars in causa succumbens, cum gentibus,
aut violenter: contra partem triumphantem se opposuerit, et ipsam ab
ingressu talium Iurium possessionariorum reobtentorum repulerit, eadem poena
condemnatur. <bibl>4. Vlad. art. 9.</bibl>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA OCTAVA. / Ubi debet fieri Repulsio?</head>
<milestone unit="page" n="98"/>
<p>In Partibus, licet nonnuli autument illam fieri posse, etiam in Locis
credibilibus, dum adhuc literae Relatoriae, non fuerint Actori extradatae;
quod de Iure Regni fieri posse nequaquam videtur, ut facile colligere est,
ex ipsius descriptione, <bibl>2. tit. 73. et 74. </bibl> ubi coram vicinis et
commetaneis omnino fieri debere describitur; et quod eorum nomina et
cognomina conscribi debeant; ut patet etiam <emph>ex 4. Vlad. art. 19.
</emph>quod sane fieri non posset in locis credibilibus, cum huiusmodi
vicini, et commetanei, ibi esse non soleant. Aliud item est, quod <emph>pars
Actorea</emph>, ab ingressu bonorum quae in partibus sunt, et non in
talibus Locis credibilibus, dici solet <emph>violenter repulsa</emph>;
huiusmodi autem violentia, et violenta Repulsio, non solet fieri in Locis
credibilibus. Idem quoque et <emph>Stylus</emph> continet; ubi Iudex
Executori mandat, ut ad facies bonorum ipsorum accedat. Neque vero similis
ratio esse videtur Inhibitioni, quia illa, uti iam praemissum est, extra
dominium fit: Repulsio autem omnino de dominio fieri debet, <emph>si cum
violentia quadam</emph>: repellit Actorem a bonis suis, eorundemque
ingressu. Vel si etiam non repelleret, sed solum in Arcem, <emph>Caput
</emph>utpote bonorum litigiosorum non admitteret; nihilominus tamen pro
Repulsione reputaretur; quia sola non admissio, Repulsionem ipsam importat.
Quod idem est, atque illud, quod in Tripartito, loco citato exprimitur,
Repulsionem esse, si pars triumphans, extra dominium bonorum reobtentorum
fuerit. </p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA NONA. / Semperne post factam Repulsionem, Repellens est
citandus?</head>
<p>Non semper. Nam Repulsio bifariam fit. I. Ad Iudiciariam sententiam ex sede
exmissam, et tunc non est necesse repellentem citare; sed sufficit
Executionem </p>
<milestone unit="page" n="99"/>
<p>impeditam esse. Unde et Iudex Capitulo vel Conventui mandat, ut seriem solum
huiusmodi Executionis, ut fuerit expedita, ad decimum quintum diem, ultimi
diei ipsius Executionis, legitime perdurando, sibi rescribat.
<emph>Stylus</emph>. Ex quo colligitur, Literas Repulsionales, esse solum
Rescriptionales dicti Capituli, vel Conventus, super praetacta sententiae
executione. II. In causis divisionum; et tunc solum necessarium est, citare
Repellentem; quia cum adhuc nullus sit eius processus in sede, neque
impediri potuit eius Executio; atque ita neque repellens, sine praevia
Citatione, in faciem sedis; <emph>legitime</emph> attrahi potest; siquidem
nemo, nisi <emph>legitime citatus</emph>, comparere debeat, <emph>1. titul.
9. </emph>In priori autem iam dudum citatus est, et proinde id iterato
facere, neque <emph>de lege</emph>, neque <emph>de necesse est</emph>; imo
petitione parium huiusmodi Citationis, in Novum processum abiret, quod
Actori damnosum esset. Quanquam et haec ipsa Citatio, potius de recepta iam
consuetudine fieri soleat, quam de forma Divisionalium, in quibus Divisori,
omnino non praecipitur facienda, ut videre est, in serie Divisionalium.
<emph>Styl.</emph> Ubi Nota, quod haec secunda Repulsio in divisione,
fit ex eo, quod Divisor nolit stare rationibus allegatis per Repellentem;
ideo necesse habet repellere, ut praetactas suas rationes, <emph>suo loco et
tempore</emph>, velut per viam appellationis, maturius revideri faciat.
Prima autem non sic; sed, ut novam omnino, relictis aliis omnibus prioribus
rationibus, sive allegationibus, cur repulerit, reddat rationem; alioquin
Repulsio nulla erit, sed prior sententia manebit; ac debitae Executioni
demandari debebit. Sin autem ratio stabit, nullum onus exsolvere tenebitur,
etsi depositum quoque iam id fuerit, eidem restitui debebit, <emph>nisi
</emph>ut in proverbio est, <emph>mortuum suo loculo repositum referre,
piaculum foret.</emph>
</p>
<milestone unit="page" n="100"/>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA. / Quid postea reportata Repulsione faciendum?</head>
<p>Prima Levata, petenda Paria praesentium scilicet Repulsionalium, et
Iudicialium. Secunda, excipiendum, et disputandum contra Iudiciales, uti iam
praemissum est, <emph>quaest. 6. <abbr>cap</abbr>. 3. </emph>Tandem non stante exceptione
oneris Repulsionis, Depositio promittenda, Una Levata: his verbis tantum:
(<emph>deponit hodie</emph>) quae responsio pro Una Prohibita reputatur.
Altera autem Levata, sic omnino dicendum erit (<emph>deponit hodie per
totum</emph>) quae vicissim pro Altera Prohibita habetur. Atque ideo, illo
eodem die, totum onus deponendum erit, quia pluries non admittitur idem
repetere; licet antea Tribus vicibus, pro Tribus Levatis repetitum sit;
prouti super hoc conclusum est, in Octava Poson. <emph>Anno 1612.</emph> Ubi
Nota quod etiamsi plures fuerint, quorum nominibus, et in Personis facta
fuisse dignoscatur, omnes tamen nonnisi unum onus deponere debebunt, in
Curia quidem <emph>florenos 72. </emph>in Comitatu <emph>florenos 36.
</emph>tantum, <bibl>2. tit. 73. et 74. </bibl> Et si pluribus vicibus quoque
facta fuerit, pro una tantum reputari debet. <emph>Ibidem</emph>, sed in una
duntaxat Executione.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA PRIMA. / Potestne Repulsionem facere, qui in processu
causae non egit?</head>
<p>Potest, si aliqua in parte Executionem illam, sibi nocivam fore putat,
virtute clausulae illius iustificatoriae (<emph>praevia ratione aliorum
quorumlibet</emph>). Neque tenebitur onus Repulsionis deponere, si pars
triumphans, absque debita ratione, ad occupanda bona praenotata accessisse
verificabitur. <bibl>2. tit. 76. </bibl> Et hoc intelligitur de eo casu
potissimum, quo </p>
<milestone unit="page" n="101"/>
<p>huiusmodi Repellens, seu Possessor talium bonorum particularium, ratione
quorum Repulsionem facere cogitur, tempore Recaptivationis seu Primariae,
Principalis membri bonorum statutionis, simul cum Principali
In-causam-attracto, in lite non extiterat; nam si in ea iam fuisset, post
semel factam per principalem In-causam-attractum Repulsionem, aliam
secundario facere non admitteretur, absque manifesto in <emph>Notam
infidelitatis</emph> incursu; uti iam dictum est, et colligitur ex
citato <bibl>tit. 76. par. 2. </bibl>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA SECUNDA. / Postremo tandem quid faciendum?</head>
<p>Ratio demum factae Repulsionis reddenda est, (<emph>non expectato Novo
Iudicio per favorem Principis concesso, ut vult Decius</emph>) talis, si
fieri potest, quae meritum causae concernat, et qua Iudex pro parte sui
contentus esse possit. Atque ita petat se Reus ab ulteriori impetitione
ipsius Actoris, etiam cum poena indebitae actionis absolvi et eliberari;
literasque superinde Adiudicatorias absolutionales; Inhib. Contradic. et
Repuls. non obstan. sibi dari, et de portione poenae, indebitae actionis
satisfactionem fieri et administrari, si, videlicet vicerit. Ast si
succubuerit, et sententia definitiva contra ipsum Executioni demandata
fuerit; tunc demum extra dominium, <emph>Novo</emph>, cum gratia uti
poterit. Et sic hoc primo processu causa finiri solet, sed ubi communis
celebrabitur, aliter procedendum erit, <emph>ut iam immediate
patebit.</emph>
</p>
<p> Ubi Nota, I. Quod Executioni extra modum Repulsionis se opponens, poenam
Decreti, hoc est <emph>Notam</emph> incurrit, <emph>art. 11. anni 1536.
</emph>II. Quod bona restitui commissa, post Repulsionem ad se pertinere non
probans, in facto <emph>Maioris potentiae </emph>convincitur, <emph>art. 12.
anni 1536. </emph>
<num value="3">III</num>. Quod etsi in aliqua causa Repulsio praeclusa
fuerit; Nihilominus tamen si pars</p>
<milestone unit="page" n="102"/>
<p>Incausamattracta per se, vel per Procuratorem suum, ex onere ipsius,
portionem suam levaverit, postea illam omnino admittere debebit, quia per
huiusmodi oneris levationem, consensit in ipsam. Ideo abstinendum potius a
tali levatione oneris, quam ut exinde damnum aliquod eveniat: sicut et
superius quoque super hoc dictum est, <emph>quaest. 11. <abbr>cap</abbr>. 4. </emph>IV.
Quod post Repulsionem, non semper directe solet ratio eiusdem ad meritum
Causae spectans reddi: sed Procuratoris responsio revocari; aut etiam aliae
responsiones fieri passim.</p>
<milestone unit="page" n="103"/>
</div>
</div>
<div type="prosa-caput">
<head>CAPUT SEXTUM. / De Communi Inquisitione, et Iuramentali Depositione.</head>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO PRIMA. / Quare hoc loco sequitur Commmunis Inquisitio?</head>
<p>Quia posteaquam ab ea recessum fuisset, <emph>Quaestione Decima Tertia
Capitis Quinti</emph> proxime praecedentis, ob certam rationem, iam hic
iterum regrediendum est ad illam, ipsaque utendum causae qualitate ita
favente et expostulante, quae Assumenti spem facile probandi se
suggerit.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SECUNDA.</head>
<p>Quid est Communis Inquisitio?</p>
<p>Est dubietatis, ex Responsionibus Litigantium, coram Iudice factis,
emergentis; ideoque de sede saepe Exmissae ad partes, per attestationes
vicinorum, commetaneorum, et comprovincialium, utriusque sexus, Nobilium et
ignobilium, Spiritualiumque ac saecularium hominum, Comitatuum, quorum
partes voluerint in loco et termino, quos sibi accedente authoritate
Iudicis, elegerint, coram testimonio alicuius Capituli, vel Conventus, in
quorum processu extiterint, ac Regio, vel Palatinali hominibus, vigore
literarum Adiudicatoriarum attestatoriarum, certa declaratio; ac ex eodem</p>
<milestone unit="page" n="104"/>
<p>Capitulo, vel Conventu, virtute literarum superinde Relatoriarum, legitime
emanatarum ad eundem Iudicem, reportatio. In casibus autem occupationem fit
praecise <emph>In facie Loci;</emph> nisi partes aliter convenerint.
<bibl>2. tit. 27. </bibl> Ubi Nota, I. Quod interdum fit etiam in Eadem
sede, et coram eodem Iudice. II. Quod huiusmodi humanum seu vivum
testimonium, fieri debet, intra Sexaginta tantum annos, non amplius,
<bibl>1. tit. 39. et 47. </bibl>
<num value="3">III</num>. Quod meritum communis huiusmodi
Inquisitionis, sive id, super quo debet fieri, et inquiri, denotatur hoc
adverbio (<emph>Vtrum</emph>) quod est simul Interrogantis et Dubitantis, et
communiter iam a Iuristis dici solet (<emph>De Vtrum.</emph>) <emph>Styl.
</emph>IV. Quod tales Regii et Palatinales homines de Curia Regia non debent
transmitti, contra voluntatem partium litigantium. <emph>Lud. Secundi art.
58. anni 1523. </emph>quive sint illi, vide supra <emph>quaest. 1. <abbr>cap</abbr>.
2. </emph>Deinde licet Domini Iudicis Curiae quoque Scribae, de Curia
Regia ad huiusmodi Executiones exmittantur: non tamen nomine illius, sed
tantum Regio, cum Regis Curiae Iudex sit, denominantur, de Iure et
consuetudine Regni. <bibl>2. tit. 19. </bibl> Et nisi Tales Executores, de
Curia Regia fuerint, debent esse Possessionati, in eodem Comitatu, in quo
huiusmodi Executiones faciunt. <emph>Lud. Primi art. 22. et 6. Matth. art.
10.</emph> Alioquin condescendit Executio.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO TERTIA.</head>
<p>Quae requisita ad Communem Inquisitionem ex praemissa eiusdem Definitione;
vel etiam Aliunde colligi possunt?</p>
<p>Haec Nimirum: quod quotiescunque huiusmodi Inquisitio fieri debebit, per
utramque partem, uno die celebretur, et non diversis pro alia atque alia
parte. Item testimonium Capituli vel Conventus, et Regii, vel Palatinales
homines, iidem pro qualibet parte, et non diversi fiant.</p>
<milestone unit="page" n="105"/>
<p>Item, quod singuli Testes, <emph>Singillatim iurare</emph>, et per praefata
testimonia, ac Regios homines, de negotio, de quo experiri volunt,
<emph>interrogari et examinari </emph>debent. Item, quod causantes
tempore Inquisitionis interesse non debent, sed per Fidedignitates
excludantur. Item, quod ad huiusmodi attestationem faciendam, <emph>Periuri,
Infames</emph> et qui <emph>honorem </emph>et <emph>humanitatem
perdiderunt: </emph>non admittantur. Praeterea: Ignobiles quoque etiamsi
possessionati fuerint: nisi per Regiam Maiestatem Nobilitati extiterint,
acceptari non debent. <bibl>6. Matth. art. 14. </bibl> et infra <emph>quaest.
25. huius <abbr>cap</abbr>. </emph>Vide plura: Licet de facto iam, etiam Ignobiles,
Ex partium consensu, admitti soleant. Et maxime in Causis Novarum
Violentiarum, et Occupationum, <bibl>art. 35. et 36. anni 1587. </bibl> Item
Constitutionibus novissimis <emph>Annorum 1608. 1609. et 1613.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO QUARTA.</head>
<p>Quare dicitur Communis, et quoties fieri admittitur?</p>
<p>Ideo, vel quia, cum fit per Partes, tunc pro Utraque simul, ac Semel in uno
Loco et Tempore, atque coram eodem educto Inquisitore, et non Diversis Locis
et Temporibus, nunc pro Una, et nunc pro Altera parte celebratur,
(<emph>licet etiam Aliquando pro Una tantum Parte fiat.</emph>) Unde, si
aliqua praeassumptam suam Inquisitionem tunc omiserit, amplius non datur
illi regressus, neque admittitur binario fieri numero, <emph>2. tit. 31.
</emph>(<emph>nisi fortassis interdum Iudex sic deliberavit.</emph>) Vel
quia huiusmodi testium Inquisitio fit communiter per quoscunque Vicinos,
Commetaneos, et Comprovinciales, Nobiles, et Ignobiles, Spiritualesque ac
saeculares, utriusque sexus, Bonae tamen et honestae conditionis homines,
<bibl>2. tit. 27. </bibl> Ubi Nota quod de omni Iure, omnium aliarum
Nationum, <emph>Regulariter</emph>, In omnibus actionibus, <emph>Actori
incumbit proba</emph>, (etiam </p>
<milestone unit="page" n="106"/>
<p>Iure Canonum <ref>6. quaest. 5.) </ref> qua ipsi non suffragante, Reus
<emph>simpliciter absolvi debet.</emph> Verum in Negatoria (quae apud
nos, non est Actio actoris, sed Responsio Negativa ipsius In causam attracti
ad Actionem Actoris facta) non Actor, sed In-causam-attractus debet ipsam
probare: sicque rebus existentibus, facilior processus litium esset, ubi
alteruter solummodo probaret, <emph>ut et Quad. habet</emph>. Ast de Iure
nostro, adeo se partes huiusmodi contrariis probis involvunt, ut dum Utraque
intentionem suam probare intendat; magis rem ipsam obscurare soleat, quam
elucidare; ac ideo in contrarium multarum animarum fit iactura non raro;
quandoquidem duo contradictoria, nunquam simul vera esse possunt; <emph>ut
tradunt Logici</emph>. Nihilominus tamen, quia usus et consuetudo,
(<emph>Mater Iuris nostri</emph>) talem legem nobis pepererunt, ipsa iam
utendum est; donec fortassis aliquando, futuris successivis temporibus,
Religio legum moderatrix, aliud quid salubrius superinde ordinaverit, quod
iam ab olim ardenti exoptatur desiderio.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO QUINTA.</head>
<p>Quae qualitates in testibus adhibendis requiruntur, et quando Nomina ipsorum
Literis Relatoriis inscribenda erunt?</p>
<p>Haec, quinque: Libertas, Modalitas, Conditio, AEtas, et Iuramentum: quas
omnes cum suis declarationibus, Vide uberius. <bibl>2. tit. 27. </bibl> Ex
quibus testes solent postea reiici, et testimonia ipsorum, si non fuerint
<emph>Tales, </emph>et <emph>Talia, Quales, </emph>et
<emph>Qualia</emph> hisce conditionibus esse deberent. Nomina autem ipsorum
duplici ratione literis Relatoriis inscribenda erunt. Primo, quoniam
attestationes duorum vel trium vicinorum, et commetaneorum, plus quam
viginti Nobilium comprovincialium, et Iudicio valent et ponderant, qui </p>
<milestone unit="page" n="107"/>
<p>longe verius meliusque, quam Nobiles comprovinciales, super meritis Causae,
ac gestae rei serie, propter propinquitatem possunt esse certiores. Secundo,
ut testium nominibus, simul attestationibus declaratis, litigantium quilibet
Exceptiones pro se necessarias, aut de periurio, vel mala testificatione,
aut infamia, vel aetate contra eos, quos voluerit, et digne poterit, facere
et opponere queat, ne praesertim periurium, si quod commissum fuerit,
impunitum praetereat. <bibl>2. tit. 29. </bibl> Ubi Nota, I. Quod
<emph>Socius criminis</emph>, non admittitur in testem contra socium,
nec pro socio, neque est idoneus testis, etiam ad formandam Inquisitionem
contra socium, de communi opinione: Nihilominus tamen hoc fallit in eo casu,
ubicunque veritas <emph>Ex Natura negotii</emph>, aliter haberi ac sciri
nequit; utpote in coniuratione, vel secreto tractatu, aliisve quae occulte
fieri solent; minimeque habet locum <emph>In crimine laesae
Maiestatis</emph>, quia tunc admittitur socius criminis, contra socium, ut
patebit infra <emph>quaest. 14. <abbr>cap</abbr>. 9. </emph>II. Quod antiquitus tempore
statutionis quorumlibet bonorum, literis Relatoriis nomina vicinorum, et
commetaneorum non fuerunt inseri solita, sed Capitulo, aut Conventui
referenti tota adhibebatur fides, ut patet ex tenoribus huiusmodi literarum.
<bibl>Styl. </bibl> de quo vide etiam inferius <emph>quaest. 24. capitis
huius.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SEXTA.</head>
<p>Quot Status Causarum solent adnumerari?</p>
<p>Non fuerit abs re, hoc loco dicere de Statibus; ex quibus causarum
probationes deduci solent, Hi itaque quinque universe numerantur.
Definitivus, Legalis, Coniecturalis, Testimonii, et Quaestionum, sive
Equulei. Quibus omnibus aliae gentes et nationes in iuribus suis, ac
potissimum Caesareo, uti solent. Sed Nostrates Tribus hisce tantum,
Definitivo, Legali, et </p>
<milestone unit="page" n="108"/>
<p>Testimoniorum, qui proprie <emph>Communis Inquisitionis, Oculatae Revisionis,
et Collateralis Attestationis </emph>esse dicitur, utuntur: Non item
duobus illis Coniecturali, ex quo suspiciones quaedam solum, et
praesumptiones deducuntur, non autem rerum probationes; et Quaestionum sive
<emph>torturae</emph>, per propriam scilicet confessionem <emph>equuleo
</emph>extortam, atque elicitam. Definitivus est, qui declarat, <emph>quid
Nominis</emph>, et <emph>quid Rei sit</emph>, ut homicidium a nomine
<emph>homo</emph>, et a verbo <emph>caedo</emph>, atque simplex tantum
hominum caedes. Species illius sunt, Patricidium, sive Parricidium, dum
pater occiditur. Sic Matricidium, Mariticidium, Uxoricidium, Fratricidium,
et Sororicidium; quae omnia iam communiter, tantum <emph>Parricidium</emph>
dicuntur, tanquam a principaliori, sive communiori Denominativo. Ubi Nota,
super hoc nomine multos inter se dissentire; putantes alios id a Patre,
alios a Parente, et alios ab Ablativo <emph>pari </emph>addita (R) litera
Euphoniae gratia derivari, ut sit sensus; Parricidium, quasi
<emph>Patricidium</emph>, vel <emph>Parenticidium </emph>aut
<emph>Parium caedes</emph>, prouti sunt supra nominatae Personae;
quibus, ex sententia Ciceronis etiam Patria, quae locum obtinet Parentum,
additur. Unde, communi isto vocabulo, ab ultima significatione deducto,
omnium praenotatorum caedes, <emph>Parricidia </emph>dicentur. Nisi quis
malit, Specialibus supra recensitis nominibus uti; quod gratia distinctionis
magis congruere videbitur. Et quod atrox semper habitum sit hoc crimen,
patet ex antiquorum punitione; qui Parricidam <emph>Insutum culeo</emph>,
hoc est sacco ex corio, cum cane, gallo gallinaceo, vipera, et Simia in
aquam proiiciebant. Unde Papinianus quoque Iurisconsultus, qui et
<emph>Asylum Iuris </emph>dictus est, et ex cuius schola, multi
Iurisperiti prodierunt; maluit securi percuti, quam Antonium Carracalam
Imperatorem, a Parricidio Fratris sui Septimii, defendere; dictitans:
<emph>Non tam facile esse, Parricidium excusare, quam patrare</emph>.
<emph>Anno 213. </emph>Legalis est, qui ex Legibus deducitur; ut cum
quaeritur, quid Legis aut Iuris <emph>homicidium? </emph>Illico respondetur
esse causam</p>
<milestone unit="page" n="109"/>
<p>
<emph>Criminalem</emph>: Ast si quaeratur; Quid Iuris <emph>Parricidium?
</emph>Respondetur, Est casus <emph>Notae Infidelitatis</emph>. Item; Quid
Interemptio <emph>Personae Nobilis? </emph>dicetur: <emph>Est capitalis <abbr>etc.</abbr>
</emph>Et hae leges continentur scripto Iure: hoc est Decreto Tripartito, ac
Generalibus Articulis. Testimonii est, Communis Inquisitio, de qua hic
agitur. Licet proprie et praecise tantum tres alias enumerentur;
Definitivus, Legalis, et Coniecturalis, apud Rhetores.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SEPTIMA.</head>
<p>Quid sunt Suspicio, et Praesumptio?</p>
<p>Prouti huic instituto deservire videntur: Suspicio est, levis opinio contra
aliquem, de re aliqua; quasi per ipsum patrata, concepta ex <emph>Propriis
illius signis</emph>, Antecedentibus, Concomitantibus, vel autem
Consequentibus illam. Praeasumptio autem est fortissima opinio, similiter
contra aliquem, de re aliqua, <emph>Quasi per ipsum patrata </emph>concepta
ex praemissis circumstantiis, et fere proxima ad facti evidentiam accessio.
Ut cum quispiam visus sit, <emph>sero</emph>, nocte illa, qua furtum
commissum est, circa domum clam obambulare, et studiosius statum ipsius
deforis considerare, est suspicio, ipsum tale furtum commisisse. At si
postea pecuniam profusius expenderit, nec sciri possit, undenam illam habere
potuerit; tanto facilius de ipso praesumi potest, quod ex tali comisso
furto, ipsam sibi comparaverit. Verum necdum his plena fides datur: Quia
Iudex ex praesumptionibus violentis, et indiciis indubitatis et
vehementissimis, non potest devenire ad condemnationem, ac sententiam
Definitivam <emph>In Causa Capitali</emph>, absque aliis probationibus, ut
<emph>Corporaliter </emph>puniat; secus autem <emph>pecuniariter</emph>.
Vivius <bibl>part. 2. Opin. 56. </bibl> Sed, si necesse erit, ipsum etiam per
quaestiones aliquando examinare oportebit, ut <emph>proxime dicetur;
</emph>et non condemnare <emph>nisi </emph>
</p>
<milestone unit="page" n="110"/>
<p>
<emph>confessum</emph>, etsi in eadem confessione, usque ad finem extra
torturam permanserit, <emph>Quaestione proxime sequenti. </emph>Secundum
Canones autem <emph>Praesumptio </emph>est Triplex. Violenta; ut si
reperitur suspectus cum suspecta, nudus cum nuda, in eodem lecto: et haec
inducit condemnationem, tanquam sufficienter probatum sit. <emph>23. quaest.
1. </emph>Quam tamen condemnationem, quoad <emph>poenam Pecuniariam
tantum, et non Capitalem </emph>limitat Vivius, ut <emph>proxime dictum
est.</emph> Probabilis, ut cum oritur infamia de aliquo, apud graves
personas: Et haec licet non faciat probationem, inducit tamen purgationem,
<ref>2. quaest. 4. </ref> Levis et temeraria, ut cum oritur ex levibus
indiciis; puta ex locutione levium personarum; et haec aliquando est
peccatum veniale aliquando etiam mortale, prout scilicet de re minus vel
magis praesumitur. <bibl>Styl. part. 2. </bibl> Vocabulis <emph>Praesumptio,
</emph>et <emph>Iudicium tertio</emph>; Ac in hac quidem nulla ponitur
Expurgatio.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO OCTAVA.</head>
<p>Admittunturne ergo quaestiones, seu Equuleus, aut Tortura, hoc Iure Nostro?</p>
<p>Non quidem Iure ipso Expresso, nisi forte ex Iure Civili <emph>de Facto
</emph>iam in liberis Civitatibus, potissimum <emph>contra Rusticos</emph>,
uti colligitur ex <bibl>tit. 20. par. 3. </bibl> (siquidem Nobiles extra
delicti locum, nec captivare, nec ratione suspicionis ad torturam ponere
permittuntur) ubi scilicet nulla directa probatio causae haberi potest, et
Accusatus multis indiciis oneratus, et pene convictus est; ac ideo ex
huiusmodi praemissis suspicionibus, et praesumptionibus, aliisque certis
indiciis, quae plus quid sunt, quam simplex praesumptio, et minus quam
Semiplena probatio, <emph>Mynsing. Obs. 97. cent. 6. </emph>Iudex meritum
rei, seu facti, eliciendum statuerit, ut etiam <emph>ad finem Prologi
habetur</emph>, veluti ex istis casibus, non tamen </p>
<milestone unit="page" n="111"/>
<p>singulis seorsim, sed ex pluribus simul concurrentibus. Primo, si factum
contra ipsum, per unum testem probabitur, cum unus testis, ad plenam probam,
non sufficiat. Secundo, si minas ad tale factum patrandum dedisse
probabitur. Tertio, si vacillet vel varius fuerit, in dicto suo, super tali
facto. Quarto, si tam vilis persona fuerit, quod etiam alias iuramento suo,
non crederetur. Quinto, si propria eius confessio, de tali facto, per unum
testem, contra ipsum probabitur. Sexto, si fama etiam continuata per bonos
et non malevolos probabitur, contra ipsum de tali facto. Septimo, si
moribundus ex vulnere ipsemet suo ore, certis de Causis, hominem certum,
constanti sermone incusarit, et accusationem ingeminarit, idque ante mortem
solenni asseveratione testatum reliquerit, aut Iureiurando confirmaverit.
Octavo, si exardescente facto, fugam dederit, et inveniri non poterit, vel
aegre tandem. Ac aliis similibus, utpote si socius eiusdem criminis, contra
ipsum testimonium dederit, <ref>supra quaest. 5. </ref> aut ubi de facto
quidem Rei constitit, ut idem Reus morti iam adiudicatus, (veluti et
articulus 43. <emph>anni 1597. </emph>illam admittere videtur, etiam contra
Nobiles) alia quoque facinora sua, et complices, sociosque et fautores,
atque receptatores confiteatur; huiusmodi quaestioni subiicitur. Quae nisi
ille hoc modo confiteretur, et eisdem occurreretur, saepenumero multo maiora
incommoda sequi possent. Simpliciter tamen absque certis indiciis torqueri
non debet, et non nisi post <emph>Probationes Testium Auditas et
Publicatas</emph>, prout ordo Iuris requirit, et etiam sententia
interlocutoria de torquendo subsecuta, ac sic demum si quid confessus
fuerit, Iudicio subiici. Verum Hic Nota; diversas confessiones Reorum,
diversos etiam fines sortiri solere. Et (I) quidem, Confessionem factam
sponte in criminalibus absque tormentis, vel metu tormentorum, etiam nullis
indiciis praecedentibus, vel non data indiciorum copia, sufficere, sine
aliqua ratificatione, ad condemnandum confitentem. II. Confessionem</p>
<milestone unit="page" n="112"/>
<p>factam per Reum in tormentis, <emph>Nullis</emph>, vel <emph>non legitimis
</emph>indiciis praecedentibus, non valere et reddi nullam, etiamsi millies
fuerit ratificata; nec ex ea sequi posse condemnationem illius;
<emph>Mynsing. obser. 23. cent. 5. </emph>
<num value="3">III</num>. Confessionem in tormentis
factam, si non ratificetur, non inferre condemnationem; verum dare
facultatem repetendi tormenta; non tamen ex primis iam captis indiciis, sed
ex Novis <emph>necessario </emph>sumendis, iisque non remotis a facto, si
haberi possunt; alioquin ab huiusmodi torturae repetitione, Iudices omnes
cavere debent, sicut ab igne. Et si avidi inanis gloriae, vel ulciscendae
vindictae, contrarium fecerint, non modicum conscientiae suae
praeiudicabunt, et etiam in die Iudicii, rationem eius sunt reddituri procul
dubio, quia semel confessus in tormentis, nisi perseveraverit, vel novis
indiciis torturari poterit, condemnari per Iudicem nequit, <emph>ut proxime
dictum est; </emph>sed absolvi debet; Siquidem ut <emph>Ulpianus
scribit; </emph>neminem liceat ex suspicionibus condemnare, satiusque
esse nocentem absolvere, quam innocentem condemnare; et probationes luce
meridiana clariores exigendas, crimina autem non praesumenda esse.
<emph>Andr. Fachin. lib. 9. <abbr>cap</abbr>. 16. </emph>Nisi forte Iudex promittat
impunitatem delinquenti, et tunc si delictum confessus fuerit, non tenetur
promissum servare, sed ex tali confessione, potest ipsum condemnare, et
excusatur a non praestita promissione; Quia <emph>publici boni magis debet
habere rationem, quam privati. Vivius part. 1. opin. 172. et 173.
</emph>Tum quia fidem in malis promissis, non expedit servare. Tum quod
pacta, contra publicam utilitatem; minime servari debent. Quarto,
confessionem coram Iudice incompetente, non valere quidem Iudicialiter,
valere autem ut extra Iudicialem, et facere indicium ad torturam, per
Iudicem ordinarium inferendam. Quinto, confessionem factam, absente parte,
in favorem absentis, inducere semiplenam probationem. Atque sic cognitis
his, securior institui poterit processus, in huiusmodi casibus. Haec Vivius
ex <emph>communi </emph>Doctorum </p>
<milestone unit="page" n="113"/>
<p>Utriusque Iuris Opinione, in Vocabulis, Confessio, et Tortura.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO NONA.</head>
<p>Quid igitur fit, in hoc Iure nostro, ubi res forsan aliqua, nullo horum
statuum, Definitivo scilicet, Legali, aut Testimoniorum constare potest; et
neque hisce duobus, Coniecturali videlicet, et Quaestionum uti volumus?</p>
<p>Quanquam Innocentia cuiuslibet favorabilis, et legibus amica esse debeat; ne
tamen in nondum bene explorata re, vel Reus ita simpliciter absolvatur, vel
vero Iudex neglecti oficii redarguatur, maiusque exinde scandalum
suboriatur; assumitur adhuc <emph>Quartus</emph> quidam proprius, et iam ab
olim usurpatus <emph>Status</emph>, apud nullas quidem alias gentes cognitus
et usitatus; quem nos Iuramentalem vocamus Depositionem, per Coniuratores
certo numero ipsis (I) adiudicatos; sicque litigantes, aliquando, sua et
ultro; aliquando etiam Iudice ipsos ad id cogente, mediante huiusmodi
depositione eorum, vel causas proprias affere, vel alienas a se depellere
solent: <emph>uti inferius dicetur, ubi de Iuramentali depositione
tractabitur.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA.</head>
<p>Sed Utrum praestet hoc ita factitare, quam Reum sola sua in persona, torturae
subiicere?</p>
<p>Praestaret quidem longe, ut non unius tantum, vel alterius personae corpus;
sed innumerarum pene personarum corpora, variis subiicerentur quaestionibus
et torturis: quam vel unius, nedum quinquaginta, aut interdum plurium
animarum iactura fieret; quae facile ex incognita plane </p>
<milestone unit="page" n="114"/>
<p>huiusmodi re, provenire solet; nisi a Maioribus nostris, accepta hac diu iam,
ac a primordio quidem Liberi regiminis nostri, usurpata consuetudine, et nos
quoque uti mallemus; donec vel omnino huiusmodi aliena oderimus iuramenta,
vel in melius, quod optandum est, emendaverimus.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO UNDECIMA.</head>
<p>Quid de Informatione, quam Aliqui his annectunt sentiendum, et quid sit?</p>
<p>Informatio est quaedam interdum non levis, nec impertinens Iudicis, super
aliqua re dubia, contra aliquem quasi per ipsum patrata, undecunque facta
instructio; secundum quam tamen Iudex neminem Iudicare solet, cum videatur
privata illius scientia esse, sed ex allegatis et probatis iudicium et
sententiam fert; <emph>uti et Prologus continet <abbr>cap</abbr>. 15. </emph>Verum utri
partium iuramentum interdum imponere debeat, utitur ea. Quanquam fur quidam
olim Iudici se solanti, ne sibi ab huiusmodi Informationibus timeret,
dicebat: <emph>Putasne tamen illas mihi sorores fore? </emph>Quo in genere
fassio quoque Rusticorum, et si quid contra Nobiles fateri videantur, reponi
consuevit.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DUODECIMA.</head>
<p>Sed An, et Quomodo post peractam communem Inquisitionem, ex reportata eiusdem
serie, Alterutri partium iuramentum imponitur?</p>
<p>Soepe enim post reportatam communis Inquisitionis seriem, alterutri partium,
iuramentum imponi solet, his modis. I. Quod si Actor, pro parte sui
sufficientem reportabit comprobationem, In-causam-attractus autem per </p>
<milestone unit="page" n="115"/>
<p>omnia defecerit, vel etiamsi modicum quid probaverit: tunc (A) ad caput
ipsius (I) <emph>quinquagesimo</emph>
<emph>se </emph>iurabit. II. Si utraque pars, pari modo sufficienter
probabit: tunc Reo, iuxta vires et numerum literarum Inquisitoriarum,
iurandum erit. <num value="3">III</num>. Ubi (I) meliori modo, quam (A) probabit, extunc In
causam-attractus iuxta vires, trium literarum Inquisitoriarum <emph>vigesimo
quinto </emph>duarum <emph>duodecimo </emph>et unicarum <emph>sexto se
</emph>sacramentum praestabit. IV. Si (A) in comprobatione sua, per omnia
defecerit, vel forsan Communem ipsam neque celebraverit: tunc (I)
simpliciter absolvetur. V. Si denique (I) aut Communem inquisitionem
omiserit, aut quidem celebrationem eius peregerit, sed nullum testimonium
pro se ex ea reportaverit: sed per omnia defecerit, tunc mox sententia
definitiva contra ipsum ex hinc sequetur. <bibl>2. tit. 32. </bibl> Ubi Nota
quod praemissi isti <emph>Quinque </emph>modi iurandi, observantur tunc
tantum, quando sententia aliqua, ex responsionibus partium, ad communem
Inquisitionem exmissa, sed nondum satis comprobata fuerit. Paragraphus autem
sequens, <bibl>citati 32. tit. </bibl> qui incipit. <emph>Quod si Actor <abbr>etc.</abbr>
</emph>refertur ad responsiones partium, ex quibus videlicet sententia ad
probandum adhuc subsequi debet, ut patebit <emph>quaest. sequenti decima
sexta. </emph>Ex quo apparet, <emph>Verböczium </emph>confuse haec simul
coniunxisse, et praepostere tractasse, cum quinque priores modos iurandi,
aliis quatuor posterioribus postposuisse debebat. Et sic nihil mirum, si
praesens quoque ordo, ipsius dispositionem, et vel maxime quidem praemissam
iam communem Inquisitionem, tanquam consequens quid illius, sequatur.</p>
</div>
</div>
<div type="prosa-caput">
<head>De Iuramentali Depositione.</head>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA TERTIA. / Quid est Iuramentalis depositio?</head>
<milestone unit="page" n="116"/>
<p>Est in dubia aliqua causa, per Iudicem alterutri partium, vel sola sua in
persona, vel autem definito numero coniuratorum sibi similium, coram eodem
Iudice in eadem sede, aut extra sedem coram Regio, aut Palatinali hominibus,
et testimonio alicuius credibilis loci, in cuius processu extiterint,
praefixo eidem ad id certo loco et termino, vigore literarum
Adiudicatoriarum Iuramentalium, mediante iuramento, adiudicata certa eiusdem
causae, vel assertio, vel depulsio. Ubi Nota, I. Ipsam fieri solere
aliquando solis etiam partium in personis. II. Quod licet
in aliis quoque idem fieri videamus, tamen praecipue in titulo seu
superscriptione dictarum literarum Iuramentalium, soleat apponi haec vocula
(<emph>Memorialis</emph>) ex antiqua consuetudine; vel quod in tam
solita forma huiusmodi literae tunc adhuc extradari non solebant; vel quod
perfecta et ultima decisio litis, talibus literis, nondum exprimi
consueverat; prouti neque de praesenti solet, sed solummodo memoria rei
peragendae continebatur; unde recte (<emph>Memorialis</emph>) nuncupari
caeptae sunt, vel quod idem illud tunc fuerit, quod nunc (<emph>Super
eo</emph>) appellari solet. <num value="3">III</num>. Meritum causae, super quo iuramentum deponi
debet, hac clausula (<emph>Super eo</emph>) declarari consuevit. <emph>Styl.
</emph>Quod alias Iuramentum conceptis verbis dici solet, hoc est, dictatis
et praenotatis a deferente Iudice, vel adigente ad tale iuramentum. Est
autem Iuramentum Affirmatio vel Negatio, sacrae rei, quod Iurisiurandi
sacratione, sive religiosa affirmatione geritur. IV. Quod omissio huiusmodi
iuramenti, de communi Iuris Regula, et loquendi consuetudine, est amissio
causae.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA QUARTA.</head>
<p>Qua igitur forma aggravandi Maiores Nostri huiusmodi Deponentibus iuramenta
imponebant?</p>
<milestone unit="page" n="117"/>
<p>Hac videlicet: quod si Actor in Iudicio contradictorio, unicas literas
Inquisitorias, contra Reum producebat: tunc <emph>duodecimo se: </emph>Si
binas <emph>vigesimo quinto se</emph>, Si autem tres, <emph>quinquagesimo
se</emph> iuramentum eidem Reo, adiudicabant. Vel ut iam viceversa <emph>per
modum sublevandi</emph>, dici solet: quod si tres literas Inquisitorias
Actor in iudicio producebat contra Reum, tunc reo <emph>quinquagesimo se,
</emph>si binas, <emph>vigesimo quinto se </emph>si autem unicas,
<emph>duodecimo se</emph>, Iuramentum adiudicabant <emph>2. tit. 32.
</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA QUINTA.</head>
<p>Sed quales fuerint illae literae Inquisitoriae?</p>
<p>Iam olim a diversis, diversas superinde audivi opiniones. Aliis dicentibus,
similes fuisse nostri temporis Evocatoriis. In quibus trium literarum
energia continetur: Evocatoriarum, seu Praeceptoriarum, ad evocandum Reum,
cum declaratione Actionis: Citatoriarum dum testimonium citat: et
Relatoriarum, ex loco credibili, ad reportationem dicti testimonii
emanatarum. Alii dicunt, fuisse literas Praeceptorias ad </p>
<p>Comitatum, et Compulsorias ad testes, quibus Actor non simul ad semel
processit in Inquisitione, sed interpolatis vicibus, aliis tamen et aliis a
Iudice acceptis, et ita Tripartita quasi Inquisitione, addendo numerum
saltem earundem, adauxit Iudici modum ad aggravandum In-causam-attracto
iuramentum. Alii item dicunt, fuisse diversas literas Compulsorias, a
diversis Iudicibus extractas, primo ad Comitatum, postea autem ad aliquod
Capitulum vel Conventum, quarum vigore iidem testes, iterato examinabantur,
et deinceps tertio ordine Evocatorias ad citandum Reum. Author vero operis
Tripartiti <bibl>par. 3. tit. 27. </bibl> dicit illas fuisse, quae ad
Literatorium mandatum Regium, vel</p>
<milestone unit="page" n="118"/>
<p>literatoriam petitionem aliorum Iudicum Regni Ordinariorum, in locis
testimonialibus, aut coram eisdem Iudicibus ordinariis Regni, in Conventibus
generalibus Dominorum et Nobilium sunt confectae. Ex quo licet appareat
aliquo modo, quid fuerint; sed quomodo sit processum cum illis, plane non
elucet. Verum qualescunque eae fuerint, et quomodocunque processum sit cum
illis, cum iam apud nos in Desuetudinem venerint, et prorsus quantum ad
istum modum procedendi cum illis, exoleverint; licet vis et energia illarum,
etiamnum in moderno processu nostro (super Iuramentali depositione)
retineatur, ubi dicitur, <emph>vires trium literarum Inquisitoriarum
repraesentantibus</emph>, ut videre est. <bibl>Styl. </bibl> Haec de iis
dixisse sufficiat, libenter ipsemet ab aliis auditurus, non tam utendi, quam
solum intelligendi gratia, pleniorem illarum cognitionem; siquidem adeo
inopes antiquitatis sumus, ut etiam decrepitos fugiat, nedum Iunioribus
succurrat.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA SEXTA.</head>
<p>Moderni autem quomodo imponunt Iuramentum ad factas responsiones partium?</p>
<p>Difficile sane est, certa determinatione, omnes imponendi iuramenti formulas,
comprehendere; tamen uti hactenus animadvertere potui; his potissimum uti
videntur moderni Iuristae, prouti <bibl>ex 2. tit. 32. </bibl> elici possunt.
Qui titulus duas habet partes. Alteram priorem, qua <emph>Quinque modis
</emph>post reportatam iam communem Inquisitionem, alterutri partium
iuramentum adiudicatur; ut patuit <ref>in praecedenti quaest. 12. </ref> Et
alteram Posteriorem quae incipit; <emph>Quod si Actor <abbr>etc.</abbr>
</emph>qua
<emph>quatuor modis</emph>, ibi specificatis, ex responsionibus partium
per sententiam interlocutoriam Reo potissimum iuramentum imponitur; <emph>ut
hic sequitur</emph>. Et licet imponendi per Modernos iuramenti, sex
habeantur formulae, non nisi tamen </p>
<milestone unit="page" n="119"/>
<p>prima, quinta et sexta, ex isto titulo per <emph>expressum</emph> deducuntur;
reliquae vero, utpote secunda, tertia, et quarta, <emph>solum ex
consuetudine</emph> Iuristarum observantur. Paragraphus quoque tituli,
qui incipit: <emph>Si tamen negaverit <abbr>etc.</abbr>
</emph>iam ita non observatur,
sed potius pro eo formulae tertia et quarta frequentantur.</p>
<p> Prima itaque est, si Reus actionem Actoris simpliciter negat, non
subnectendo sui expurgationem, hoc modo tantum dicendo (I) <emph>negat
simpliciter;</emph> et (A) petierit Iudicium ex parte illius iuxta
praemissam suam simplicem negativam; tunc pleno homagio abiurare debebit.</p>
<p> Secunda, si responderit hoc modo, (I) <emph>negat, et probabit
innocentiam</emph>, iuxta Regni <emph>consuetudinem, cum poena indebitae
actionis: </emph>et sic quoque adiudicatur illi iuramentum cum pleno
homagio, hoc est, <emph>quinquagesimo se</emph> Nobilibus, quia solus sic
praeassumpsit. Ubi hoc interesse videtur, inter istas duas formulas, quod in
Hac (I) causae suae diffidens, sibi metuat, et proinde ne (A) admonitus
praeassumat, ipse potius sua sponte, assumit tale iuramentum; in Priori
autem videtur potius ignarus respondendi, quam Causae diffidens, et sibi
metuens; quia si fortassis intellexisset, quomodo debuisset, respondere,
breviori aliquo sequenti compendio respondisset.</p>
<p>Tertia, (ac<emph>I</emph>) <emph>negat, et ad caput, iuxta Regni
consuetudinem, </emph>hoc est, cum pleno homagio ipsius (I) quod si (A)
acceptat, tunc ille debebit iurare <emph>ad caput</emph>, cum pleno homagio.
Si vero responderit, (A) <emph>Non</emph>: sed iuxta vires (praemissarum
scilicet) trium literarum Inquisitoriarum petit Iudicium; ex tunc (I)
propter hanc suam submissionem, defalcata media parte homagii, solum cum
altera media abiurare tenebitur. Secus est tamen in casibus Notae
infidelitatis: nam etsi (I) se ad caput submittere vellet, Actor autem non
acceptaret, sed actionem probare assumeret, tunc non datur iuramentum, sed
probatio Actori imponitur, quia solus sic voluit.</p>
<p>Quarta, si responderit, (I) <emph>negat, et cupit doceri per (A)</emph>
</p>
<milestone unit="page" n="120"/>
<p>in isto quoque casu, si (A) acceptaverit, tunc ipsemet debebit per nominatos
testes primo, et non per coniuratores actionem suam probare; et si plene
saltem cum paucis, omni tamen exceptione maioribus testibus docuerit, causam
de facto obtinebit; sin semiplene tantum, tunc pro Iudicis arbitrio, et
Causae ac rei qualitate, adiudicatur illi cum Coniuratoribus tandem
supplementum. Ast ubi (A) proposita sua actione, etiam probam assumpserit,
statim ante litis per (I) contestationem, tunc nisi sufficienter probaverit,
non admittitur ipsi supplementum, sed Reus absolvitur. Ratio est, quia solus
talem probam assumpsit; etsi ad praestandam eam imparatus fuit, id sibi
simpliciter assumenti potius, quam nondum deferenti Reo tribuat, necesse
est: <ref>ut et praecedenti quaest. 12. dictum est.</ref> Et alioquin tale
Iudicium potius redditur nullum, <emph>ut infra quaest. 18. videre licebit.
</emph>Si autem non acceptaverit, tunc iterum eodem modo, ut in tertia, (I)
se diminuto iuramento expurgabit.</p>
<p> Quinta esse potest, ubi (I) in primo statim responsionis termino, sed
iuramento Actoris <emph>ad caput suum </emph>iuxta consuetudinem Regni,
deponendo submiserit; et (A) hoc acceptare noluerit: tunc (I) <emph>tertio
se solum </emph>sacramentum praestare teneretur. Quem modum Ego
aliquoties tentavi, sed nunquam istum effectum consecutus sum, sed semper,
iuxta tertiam formulam iudicium recepi; qui tamen modus, seu formula utilis
esset pauperibus (I) ut se facile abiurarent: sed sic admitteretur
<emph>fortassis</emph> tanto maior occasio malis, ad perpetranda quaevis
maleficia.</p>
<p> Sexta, Ubi autem (I) <emph>se, </emph>vel quod idem est, totalem actionem
iuramento solius (A) submiserit, et neque hoc acceptaverit; tunc Reus
simpliciter absolvitur, nec potest (A) actionem suam, in ipsum (I) reiicere.
In quibus omnibus submissionibus consideranda Inprimis est, Proclivitas
Actoris, ad assumendum Iuramentum; et ideo (I) sibi semper ab eo praecavere
debebit. Secundo, Innocentia ipsius (I) </p>
<milestone unit="page" n="121"/>
<p>qui quanto magis condescenderit in submissione: tanto maior Innocentia,
Iustitia, et AEquitas, illius apparebit: et ita ultima formula, si
criminaliter accusabitur, iusto Dei, et hominum iudicio, absolvendus venit.
Quae respondendi formulae, inter Nobiles duntaxat, in Maioribus casibus,
atque etiam Criminalibus actionibus observantur, simplicesque seu Pares
inter partes, intelligendae sunt. In minoribus autem, hoc est, minoris
potentiae casibus. Solum <emph>tertio se </emph>abiurat. (I) <emph>2. tit.
32. </emph>De causis vero Magistratuum, vide infra <emph>
<abbr>cap</abbr>. 9. quaest.
31. 32. et 33.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA SEPTIMA.</head>
<p>Quomodo fiunt Iuramenta Rusticorum?</p>
<p>Sic videlicet, si Actor Nobilis, contra Reum Rusticum, ternas literas
Inquisitorias in Iudicio produxerit; tunc Rusticus <emph>quadragesimo
se</emph>, si binas, <emph>vigesimo se</emph>, si denique unas, <emph>decimo
se</emph>, in Causis Civilibus Iurare tenebitur. Secus tamen fit, in
causis Criminalibus, quando <emph>ad caput </emph>malefactoris alicuius
iuratur; nam eotunc, non homagium, sed demeritum et criminis poena
ponderatur. Ubi Nota, Quod nova constitutione Posoniensi <emph>Anni 1613.
art. 23. </emph>Rustica persona contra Nobilem in <emph>Quinque casibus,
vigesimo se</emph> abiurare tenetur, in Minoribus vero <emph>tertio
se</emph>. Si autem uterque tam scilicet Actor, quam Reus Rusticus fuerit,
inter quos iudicium administrabitur, tunc modus et ordo Loci ac Patriae, ubi
Reus moram trahit observatur. <bibl>3. tit. 27. </bibl> Verum in isto quoque
casu communiter iam ex recepta consuetudine, prout in praemissis Nobilium
causis observari solet; quod ubi In-causam-attractus actionem Actoris
negaverit, et vel <emph>Caput</emph>, iuxta Regni consuetudinem
<emph>submiserit</emph>, vel actionem per Actorem doceri cupiverit; et
Actor neutrum acceptaverit, tunc Reus, defalcata media homagii parte, solum
cum </p>
<milestone unit="page" n="122"/>
<p>altera media sese expurgare astringitur. Et non, ut citatus <emph>titulus
vigesimus septimus, Tertiae partis </emph>continet, quod dum post
negativam testimonio vicinorum, vel alio probabili documento se immunem et
innocentem declarare vellet, et hoc Actor non acceptaret; tunc demum modo
praemisso, abiurare deberet. In quibus omnibus, usus iam magis observari
solet, quam scripta forma. <bibl>3. tit. 27. </bibl> Hic tamen Nota, si
Actori Nobili, contra Reum rusticum cum pleno rustici homagio, iuramentum
<emph>ad caput illius</emph>, adiudicatum fuerit, an idem Actor illud
<emph>decimo se </emph>Nobilibus tantum, pro <emph>quadraginta
</emph>Rusticis, de debito modo, et sufficienter praestare poterit, nec ne?
cum super hoc, nulla expressa lex habeatur, sed tantum novissimum exemplum
cuiusdam <emph>Lucae Keötélvereö </emph>Iudicis oppidi Samaria, in Comitatu
Posoniensi, contra quendam <emph>Davidem Sandor, </emph>praetensi adulterii
Reum, taliter ibidem coram Vicecomite depositi Iuramenti. <emph>13. Iunii
Anno 1616.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA OCTAVA.</head>
<p>Semperne directe Negative, vel etiam Affirmative, In-causam-attractus
respondere soleat; et quid contestatio litis?</p>
<p>Non semper; sed pro qualitate causae, interdum negat partem, et interdum
affirmat partem; et hoc modo dicitur <emph>Qualificare</emph> responsionem
suam, vel <emph>Qualificative</emph> respondere ad actionem; atque tunc
Iudex super hac qualificata sua responsione, iudicium fert, ut eam, prouti
et respondit, sic et probet, vel literali documento, vel autem humano
testimonio, usque ad <emph>sexaginta annos</emph>, et non amplius, <emph>1.
tit. 47. et 82. </emph>Ubi Nota, I. Quod hoc modo <emph>qualificative
</emph>respondens, <emph>duo facit; </emph>alterum videtur actionem Actoris
affirmare; et alterum dictae actionis, seu praetensi contra se facti, cur id
fecerit,</p>
<milestone unit="page" n="123"/>
<p>rationem dare. Atque ideo nisi sufficiens ratio per ipsum data fuerit, ad
propriam iam confessionem condemnari poterit. Imo vero, cum nemo sibi satis,
vel Iudex, esse possit, <bibl>2. Signif. art. 8. </bibl> neque data facti
ratio, soepenumero in Iudicio contradictorio, ipsum salvare potest; ideo hac
in parte consultius foret ipsi, <emph>cautius</emph> procedere. II.
Quod per huiusmodi Affirmationem, vel Negationem, dicitur <emph>lis
contestari</emph>, quae nisi hoc modo contestata fuerit, directe neque
probari, neque diiudicari poterit. Imo vero ob omissam huiusmodi litis
contestationem, Iudicium redditur nullum, et sententia quoque exinde secuta
nulla, <emph>Mynsing. obs. 74. cent. 3. </emph>Atque ob id cogitur semper
(I) directius respondere, id est, vel affirmare vel negare actionem;
siquidem de omni re, est affirmatio, vel negatio, <emph>secundum Logicos;
</emph>De nulla tamen simul secundum omnes sui partes, sed seorsim, ut iam
patuit in responsione qualificative facta.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA NONA.</head>
<p>Sed si prius aliquid fassus erit, et ex actione concesserit; poteritne id
amplius pernegare, etiam Actore ipsum ad negandam totalem actionem
adurgente?</p>
<p>Equidem directe, et de Iure Regni non potest; cum fassio, sive responsio
propria in Iudicio contradictorio semel facta, alias retractari nequit.
<bibl>5. Vlad. art. 15. </bibl> Vel si per Procuratorem quoque facta
extiterit, citra Principalis voluntatem (nisi forte eodem die statim) postea
ita simpliciter neque annihilari, neque revocari valet, uti suo loco
dicetur, <emph>quaest. 25. <abbr>cap</abbr>. 8. </emph>Atque ideo etiamsi interdum
cogatur (I) per (A) ad negandum aliquid, quod prius confessus est, id
potissimum tamen in propria eiusdem responsione, non debet admitti, contra
Iura Regni, et ad praecavendum</p>
<milestone unit="page" n="124"/>
<p>periurium, cum et alioquin secundum communem iam usum, ab affirmativa, ad
negativam non datur regressus, <emph>in libere </emph>tamen
<emph>agentibus</emph>. Sed bene e contra.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA.</head>
<p>An Reus praesertim in Maioribus causis, ut sunt, Facti, Honoris , Notae,
Capitalis sententiae, et Omnes criminales ad capita tendentes, personaliter
semper astare debeat?</p>
<p>De scripto Iure, non nisi in paucis casibus: I. In facto Honoris <emph>fol.
739. Maioris Decreti.</emph> II. In Nota infidelitatis, <emph>2. tit.
75. et 2. Vlad. art. 3. </emph>
<num value="3">III</num>. In articularibus causis passim, ubi
Regnum de aliquo talem constituit articulum, <emph>art. 22. Anni 1600.
</emph>IV. In deliberato homicidio, <bibl>art. 38. Anni 1563. </bibl> Verum
de recepta iam olim consuetudine, in omnibus causis criminalibus, vel ad
<emph>capita</emph> tendentibus, ita solet observari, quod scilicet
omnes tales personaliter astare debeat. Quod patet ex forma citationis
ipsorum, quae ita sonat, ut <emph>Personaliter</emph>, et non per
Procuratorem compareant. Deinde ex processu Iudicii, quia non admisso
Procuratore, etiam cum Procuratoriis, pro ipsis respondere, proscribuntur.
Demum ratio etiam ipsa, hoc dictare videtur, ut qui <emph>capite
</emph>puniri debeat, personaliter adesse teneatur, quo statim capi possit,
<bibl>ut etiam Fachin. sentit. lib. 1. <abbr>cap</abbr>. 25. </bibl> quia alioquin
(<emph>inquit</emph>) sententia Iudicis elusoria esset, si debitae
Executioni demandari non posset. Postremo ita quoque deliberatum extitit, in
Octava Posonien. <emph>Anno 1610. </emph>in causa <emph>Dorotheae
Beycza</emph>, quondam <emph>Stephani Chemetei</emph>, contra
<emph>Gabrielem Suaztich</emph>, quod huiusmodi homicida, a prima statim
instantia, usque ad decisionem causae, personaliter astare debeat; et si se
absentaverit, tempore iuramentalis depositionis ad caput suum; tunc neque
paria ipsius depositionis petere, neque contra </p>
<milestone unit="page" n="125"/>
<p>Coniuratores postea excipere poterit. Ergo a similis et in aliis maleficiis
idem observandum erit. De quibus vide plura infra <emph>
<abbr>Cap</abbr>. 9. quaest. 31.
32. et 33.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA PRIMA.</head>
<p>Sed praecise cum quot Coniuratoribus, In causam attractus iurare debeat?</p>
<p>Praecise cum tot, cum quot illi Iudex adiudicaverit, nec cum pluribus, nec
cum paucioribus. Et si aliquando cum pluribus deposuerit, ut hac pluralitate
forsan numerum reiiciendorum per (A) suppleat, id nihil sibi proderit, quia
(A) non contra plures, sed tantum contra adiudicatos excipere debet, et ita
ubi excipere voluerit, omnes illi ad eum tantum numerum sunt revocandi, ad
quantum illi Iudex adiudicavit; ac postea sic debet exceptio fieri. Sic
iudicatum Posonii, <emph>citato anno 1610. </emph>et antea tempore
<emph>Michaëlis Mereii </emph>Propalatini; ubi (I) cautus esse debet, ut
in illis superfluis, bonos non eiiciat, sed reservatis omni exceptione
maioribus, imbecilliores postmittat.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA SECUNDA.</head>
<p>Sed quomodo, et utri partium, in causis mutui et debiti iurandum videtur?</p>
<p>Tripartitum quidem <bibl>2. tit. 32.</bibl> continet quod, dum per actorem
nullum probabile documentum poterit produci, reus <emph>sola sua in persona
</emph>iurabit. Verum in casu quo, potissimum ex personis contrahentibus,
tale mutuum vel debitum In-causam-attracta moreretur, et praesumeretur, de
uxore vel liberis suis, de ipso illis nihil constare, putant multi non tam
ipsis In-causam-attractis quam actori, qui</p>
<milestone unit="page" n="126"/>
<p>optime sciret, illud sibi adhuc deberi, et nondum esse exsolutum, iuramentum
decerni debere. Neque tam literam ipsam Decreti aspiciendam (quae de primis
contrahentibus personis, et non de succedentibus, intelligi videtur) quam
laesionem conscientiae praecavendam, et veritatem rei magis attendendam
necessario esse. De experimento autem restantis quantitatis in huiusmodi
debito, vel mutuo, si praesertim Actor sic voluerit, poterunt sibi invicem,
tantum solas suas in personas iuramentum deferre; neque ita volentibus, ulla
fiet iniuria, vel etiam legum destructio. Ubi Nota, quod mutuum dicatur Ex
<emph>Meo, </emph>et <emph>Tuo</emph>, quasi meum fiat tuum, et non e
contra. Ex quo, non parva vis naturae elucet, quae vult, non potius aliis
communicativos esse, quam ab aliis participativos. Sed, proh tempora<emph>!
</emph>proh mores<emph>! </emph>quotus quisque iam est, qui se libentius
aliis communicare, quam ab aliis participare velit? Certe Pagani nos
superant beneficio mutui, adeo iam refrigescit charitas Christiana, et aes
latebris potius conditur, quam ut usu proximi splendere deberet. Est autem
Mutuum, creditum certae quantitatis, ea lege datae, ut eadem ipsa quantitas
reddatur in genere, sed non in specie, ut decem floreni, non illa eadem
pecunia, sed in alia. Commodatum est, quod gratis datur ad certum tempus, et
usum tantum, et debet idem numero, vel etiam specie restitui; ut equus ad
usum unius diei concessus. Debitum vero, et ad haec, et ad alias
commutationes rerum generaliter refertur, quod scilicet cuivis quomodolibet,
ex propria concessione sua debetur. Ubi Notandum, quod veteres Romani, in
tali casu debiti, vel mutui, ubi scilicet nulla probatio esse potest, tale
ferebant iudicium: si enim partes pares erant, seu boni pariter, seu mali,
tum illi unde petebatur, hoc est Reo credebatur, ac secundum eum
iudicabatur, Ast si pares non erant, tunc meliori fides dabatur, et deterior
condemnabatur. <emph>Gellius lib. 14. <abbr>cap</abbr>. 2. </emph>Sicque ex sola virtutis
opinione, et vitii detestatione, absque</p>
<milestone unit="page" n="127"/>
<p>ulla iuramentali impositione, homines vel absolvebant, vel condemnabant.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA TERTIA.</head>
<p>An AEque depositorio in facto depositi, sicut in factis mutui et debiti,
ipsis (I) solis suis in personis iuramentum decerni deberet?</p>
<p>Non aeque, sed maiori cum manu, ita ut si magna summa deposita fuerit,
<emph>quinquagesimo se</emph>, sin minor, <emph>cum minori: </emph>Sic
iudicatum est Posonii, in causa familiae <emph>Ghiczii Anno 1612. </emph>Ubi
Nota, Quod Depositum est omnis res, de cuius absoluto dominio, nihil
transfertur in recipientem, qui et depositarius dicitur, sed tantum fidelis
eius custodia ipsi demandatur; unde non licet illud mutare, vel in aliquem
usum suum convertere, aut simpliciter usum ex eo sibi facere. Pignus vero
dici solet, quod traditur Creditori, in securitatem rei creditae, donec quod
debetur, sit exsolutum. Et huius usus redundat aliquando in creditorem, adeo
maximus, ut etiam conscientiam non parum laedat. <bibl>1. tit. 80.</bibl>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA QUARTA.</head>
<p>Quomodo differunt Testis, Coniurator; Unde dicuntur, et quibus nominibus
appellantur?</p>
<p>Ita videlicet, quod <emph>Testis est</emph>, conscius illius rei, super qua
testimonium perhibet; sicque sciendo omnino et vel visu, vel auditu ipsam
percipiendo iurat. Ex quibus tamen simplici auditui, non tanta fides datur,
quanta visui. <bibl>2. tit. 27. </bibl> Dicitur a verbo Testor, quod
testimonium perhibeat, vel testimonio sit; indeque fassiones testium, potius </p>
<milestone unit="page" n="128"/>
<p>Attestationes dicuntur, quam testificationes. Testificor vero potius refertur
ad principalem, qui talibus testibus, intentionem suam firmare solet.
Appellatur autem diversis nominibus, antiquitus <emph>Superstes</emph>, quod
super statu causae adhibebatur; nunc <emph>Nominatus</emph>, quod quando
principalis intentionis suae probam praeassumit, illico testes nominare
consuevit, quibus probare velit; vel quod ex certitudine rei denominatae
venire soleat; coniurator autem quasi sorte occurrat. Et <emph>Maior</emph>
omni exceptione, quod superet omnem contra se obiectam exceptionem, ita ut,
a testando moveri non possit. Coniurator autem, nihil scit plane de re, sed
saltem praesupponendo principalem suum iuste iurasse, ipse quoque super id
iurat, quod is iuste iuraverit. Quod tamen iuramentum, an verum sit et
iustum, soli Deo cognitum est. Nihilominus, tamen huiusmodi principalis,
mediante ipso, vel asserit suam causam, vel alienam a se depellit. Et
dicitur a <emph>Con: et Iuro</emph>, quasi simul cum Principali iuret.
Uterque autem appellari consuevit, de <emph>Iure admittendus</emph>, quod
scilicet ad coniurandum, vel testandum, ius ipsos tanquam legitimos et
idoneos admittere soleat. Iure autem Canonico, dicitur
<emph>Compurgator</emph>, quasi simul cum Principali purget. <emph>2.
quaest. 4.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA QUINTA.</head>
<p>In quibus casibus necessario <corr>perscribenda</corr> sunt nomina Coniuratorum?</p>
<p>In quatuor hisce. Primo, in facto comprobationis genealogiarum. Secundo,
literarum et literalium instrumentorum. Tertio metalium reambulationum,
Quarto, in depositione iuramenti ad capita quorumcunque, ut scilicet
sciatur, quod veris cum Nobilibus, et iuxta Iudicis commissionem sibi
similibus, bonae et honestae conditionis hominibus, tale Iuramentum
praestitum sit, <bibl>2. tit. 35. </bibl> Ubi Nota,
<milestone unit="page" n="129"/>
quod statutiones possessionariae, metarum reambulationes, et revisiones,
aliter fieri non possunt, nisi vicinis et commetaneis, huiusmodi
possessionum, inibi legitime convocatis. <bibl>6. Matth. art. 77.</bibl>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA SEXTA.</head>
<p>An unus Coniuratorum plures personas in eadem causa, suo iuramento expurgare
possit?</p>
<p>Nequaquam; sed tantum unam personam, in una eademque causa suo iuramento
expurgare potest. Nam si hoc admitteretur, multa absurda sequerentur, ubi
plures malepatratores, sic de facili unius, vel paucorum coniuratorum,
iuramento se expurgare possent. <bibl>2. tit. 38.</bibl>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA SEPTIMA.</head>
<p>Fiuntne exceptiones, velut vulgus Iuristarum loquitur Reiectiones, contra
huiusmodi Coniuratores vel etiam Testes?</p>
<p>Fiunt maxime duobus praecipue hisce modis. Primo si <emph>uti </emph>Nobiles
attestati fuerint, vel deposuerint; et tamen <emph>veri </emph>Nobiles non
extiterint. Ubi Nota, quod bene Nobilis, pro, et contra Ignobilem, non autem
e contra, iurat. <bibl>2. tit. 33. </bibl> Secundo: si aliqua infamia notati:
ex eoque inhabiles ad testandum, vel deponendum fuerint. Quae autem poena
sit illius, qui Nobilem aliquem dixerit esse Ignobilem, vel Infamem, vide
<bibl>2. tit. 36. et sequente quaestione 28. </bibl> An vero Magistratus
contra eos excipere possit; vide infra <emph>quaest. 33. <abbr>Cap</abbr>. 9. </emph>
</p>
<milestone unit="page" n="130"/>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA OCTAVA.</head>
<p>Quid sit Infamia, Quotuplex; et quae Formalis, quaeve Materialis?</p>
<p>Est<emph> </emph>inhabilitas alicuius, ex laesione honoris, bonae famae, et
honestae conditionis sive existimationis, ad obeundam omnem honestam
functionem, totiusque vitae suae transigendam conditionem contracta, ex
certis quibusdam casibus, communi lege, vel consuetudine hominum, infamibus
factis. Quam quidam <emph>Duplicem</emph> ponunt. Aliam Iuris, quae et
<emph>Formalis </emph>dicitur, quaeve ordine iudiciario alicui illata
est. Et aliam Facti, sive <emph>Materialem</emph>, quae nondum iuris
processu pronunciata sit: licet ex merito facti, sive materia tali, non
immerito talis pronunciari possit: Vel, ut <emph>Canonistae</emph>
communiter definiunt. <emph>Infamia Iuris </emph>dicitur, quando est
secundum leges civiles, vel ipso Iure, vel mediante sententia Iudicis,
pronunciata. Infamia vero Facti dicitur, quando est laesa fama, seu
aestimatio alicuius, propter factum tantum ab eo commissum apud bonos et
graves viros. Et statuunt esse triplicem Facti, propter quam repelluntur a
dignitatibus, testimonio in causa criminali, legitima accusatione,
postulatione, promotione ad ordines, et testamento officioso: tollitur
autem, vel per contrarium factum, vel etiam dispositionem Principis: licet
apud nos, non nisi per propulsionem iuramento mediante, ut proxime sequitur.
Iuris Civilis, quae incurritur, vel per Iudicis ordinarii definitivam
sententiam, in publico crimine potissimum, licet aliquando etiam in privato,
ut homicidio, furto, et iniuria; vel ipso facto in casibus, in quibus Iure
cavetur; quod incurratur ipso facto. Ut qui exercent improbum foenus,
exigentes usuram usurarum, et qui deprehenduntur in adulterio. Et haec non
propellitur, quia super legibus iam dudum constitutis, et sententia per
Iudicem lata, est fundata; sed ex singulari</p>
<milestone unit="page" n="131"/>
<p>Principis vel Regis gratia, Imperatori non subiecti; alioquin solius ipsius
Imperatoris, aliquando relaxatur. Quod tamen Iure nostro, non videtur esse
usitatum. Iuris autem Canonici est eadem, cum proxime praecedenti; quia
omnes infames, secundum leges, etiam secundum Canones sunt infames. Et haec
tollitur vel per Papam, vel per purgationem Canonicam, non quidem
simpliciter, sed quando quis vel non accusatur, vel convinci non potest, vel
probatio contra ipsum est semiplena, vel etiam aliis modis, quibus adhuc
aliqua suspicio remanet; et nec semper quidem etiam ab offerentibus est
recipienda; cum scilicet crimen notorium est, vel autem accusator adest,
offerens probationem. <bibl>Syl. part. 2. vocabulis </bibl> Infamia et
Purgatio.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA NONA.</head>
<p>Utram igitur istarum Infamiarum propellendam esse censent?</p>
<p>Quanquam Maiores nostri, super praemissa infamia, sine ulla plane huiusmodi
distinctione, ius suum ita strinxerint, ut simpliciter propellendam esse
arbitrati fuerint. <bibl>2. tit. 36. </bibl> Vel autem quod vero similius
esse videtur, illam solum pro <emph>Facti</emph> infamia reputarint, ex eo,
quod, quae Iure iam determinata sciverint, ea nefas esse rescindere
existimaverint; ideoque potius infamiam facti, propellendam statuerint.
Nihilominus tamen nonnulli, ex Modernis, infamiam <emph>Iuris </emph>magis,
quam facti propelli debere arguunt; asserentes, si et haec propelli deberet,
quis omnium mortalium, a maledica et procaci lingua malevolorum, immunis et
tutus esse posset. Verumenimvero etsi haec ratio aliquid evincere videtur,
non tamen ita simpliciter intelligi deberet; quia verum est, sic neminem
uspiam mortalium, ab hominum levium insectatione tutum esse posse,
<ref>supra quaest. 7. <abbr>cap</abbr>. 6. </ref> Tertia specie</p>
<milestone unit="page" n="132"/>
<p>praesumptionis (siquidem nedum maximis dignitatibus, sed etiam sanctis et
divis contradici audiamus) sed cum quadam restrictione, et limitatione, ut
melius Canonistae, <emph>teste Sylvestro par. 2. </emph>in vocabulo Infamia,
et alii passim, <emph>ut Mynsing. lib. 4. Institut. tit. 18.
</emph>sentiunt. Quod videlicet talis Infamia facti, debet provenire, ex
communi locutione hominum bonorum et gravium, quales sunt homines bonae
famae, et gravis opinionis, vel etiam Antiqui et senes viri plures; non
autem ex procacitate paucorum vel etiam multarum levium personarum, aut
invidorum et malevolorum, qui ex affectu potius erga personam, quam ex
detestatione criminis, de hominibus male loquuntur. Ideoque huiusmodi
illorum locutio, susque deque ferenda est omnino, quin potius ipsi propterea
coërcendi sunt et puniendi. Atque eam ob rem, non <emph>Infamia
Iuris</emph>, sed <emph>facti </emph>vero similius magis propellenda esse
videtur, cum illa Iure determinata, aliter iam se habere non possit; haec
vero nondum definita, variari et amoveri queat; ut supra <emph>quaest. 7.
<abbr>cap</abbr>. 6. secunda specie praesumptionis</emph>, dictum est, in qua nulla
condemnatio, sed saltem expurgatio necessaria ponitur. Ac sic Priori notatus
(si tamen contra ipsum statim et in continenti literali documento, vel
humano testimonio sufficientibus, probata fuerit) simpliciter reiici debet.
Alias autem reiectio non stabit, et obiiciens <emph>in emenda linguae</emph>
merito convincitur. Quanquam Iure Civili huiusmodi excipiens, non teneretur
actione iniuriarum. <emph>Andr. Fachin. lib. 9. <abbr>cap</abbr>. 13. </emph>quia
scilicet animum iniurandi non haberet, sed defendendi se tantum. Posteriori
autem aspersus, se expurgare, et illam propellere tenebitur, non obstante
eo, quod directe ad hoc citatus non extiterit; quia cum se sponte sua, in
talem causam immiscuit, solus sibi ad id occasionem dedit; ideoque qui
periculum amat, et sciens non evadit; nihil mirum, si in eo periclitatur et
perit.</p>
<milestone unit="page" n="133"/>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO TRICESIMA.</head>
<p>Quomodo ergo propellenda Infamia?</p>
<p>Multi arguunt, quod cum Actor in homagio contra ipsum exceptum, vel reiectum
coniuratorem convincatur; omnino necessarium fore, illum quoque pleno
homagio, exceptionem contra se factam, propellere debere. Quod tamen videtur
non esse tenendum, <emph>iuxta titulum 36. secundae partis</emph>, quia ibi
manifeste elucet, satis esse obiectam infamiam in unico termino, literali
fulcimento, aut alio probabili documento, sufficienti scilicet humano
testimonio comprobare, ipsum verum Nobilem et honestae conditionis hominem
esse; et tunc excipiens in homagio reiecti, ipsi soli proveniente
convincetur. Denique usus etiam, sic iam obtinuisse videtur, prouti et
Posonii, <emph>Anno 1612. </emph>iudicatum est. Canonistae vero numerum
Compurgatorum, boni Iudicis arbitrio relinquunt; secundum quod scilicet
Infamia, vel crimen, sunt magis, aut minus gravia. <emph>2. quaest. 4. et
Sylvester part. 2. </emph>vocabulo Purgatio.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO TRICESIMA PRIMA.</head>
<p>Sed ex quibus casibus potissimum potest contrahi Infamia?</p>
<p>Ex hisce nimirum, Primo, ex periurio. <emph>2. tit. 30. et 5. Vlad. art. 1.
</emph>Secundo, ex male administrata tutela, <emph>1. tit. 123.
</emph>Tertio, ex sicario et clandestino homicidio, <emph>passim</emph>.
Quarto, ex non observatione mandatorum. <emph>articul. 78. Anni 1563.
</emph>Quinto, ex facto honoris. <emph>fol. 738. Maioris Decreti.
</emph>Sexto, ex certis Criminalibus casibus inter Nobiles, <emph>1. tit. 9.
</emph>de quo vide infra <emph>quaest. 24. ad finem <abbr>cap</abbr>. 9. </emph>Septimo,
ex spontanea obligatione, sub nota infamiae maternae, vel uxoriae, cum </p>
<milestone unit="page" n="134"/>
<p>Iudex iuxta eam inter partes iudicium pronunciaverit, quia haec ex vi
obligaminis robur suum trahit. <bibl>6. Matth. art. 17. </bibl> Octavo ex
proditione fraterni sanguinis. <bibl>1. tit. 39. </bibl> Reliqua huc
pertinentia, vide loco citato, <bibl>2. tit. 36. </bibl> et infra
<emph>quaest. 28. <abbr>cap</abbr>. 9.</emph>
</p>
<milestone unit="page" n="135"/>
</div>
</div>
<div type="prosa-caput">
<head>CAPUT SEPTIMUM. / De Oculata Revisione, collaterali Attestatione, et
Ingessione.</head>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO PRIMA. / Cur sequuntur communem Attestationem, et Iura mentalem
Depositionem, Oculata revisio, et Collateralis Attestatio?</head>
<p>Quia habent magnam affinitatem cum iis, unde recte praemissis ipsis,
earundemque necessariis, prouti fieri potuit enarratis, consequenter de
Oculata revisione, et Collaterali attestatione, tanto brevius dicendum est,
quanto magis iam et natura illarum, ex ipsis colligi potest, siquidem et hae
per testes Vicinos, Commetaneosque sicut et illae, fieri consueverunt.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SECUNDA.</head>
<p>Quid igitur est Oculata Revisio?</p>
<p>Est violenti occupatoris aliquorum Iurium possessionariorum, in dominio
eorundem existendi visibilis ostensio <bibl>2. tit. 41. </bibl> Vel adhuc
declaratius: Est violenti occupatoris aliquorum bonorum, in eorundem
Dominio, coram homine Regio, vel Palatinali et testimonio alicuius
credibilis loci, vigore literarum Adiudicatoriam de sede, vel alias etiam
Praeceptoriarum exmissionalium, alicuius Iudicis </p>
<milestone unit="page" n="136"/>
<p>ordinarii, in facie dictorum bonorum occupatorum, termino per exponentem
assignando, visibilis existentiae oculata fides, et manifesta demonstratio;
ac per Vicinos, et commetaneos Iurium ac bonorum occupatorum, Nobilesque
comprovinciales illius Comitatus, ubi ipsa bona adiacent, eo convocatos,
testificatio et comprobatio. Dicta ideo oculata, quia beneficio oculorum,
seu visionis realis, fieri debet. </p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO TERTIA.</head>
<p>Quae specialis Qualitas esse debet, in istis vicinis, Commetaneis, et
Comprovincialibus?</p>
<p>Haec videtur, ex isto textu decreti colligi, quod vicini et commetanei
possunt esse homines Nobiles, et ignobiles, utriusque sexus, illius
Comitatus, in quo bona occupata adiacent propinquiores et quibus de re
constat. Comprovinciales autem solum Nobiles, et ex aliquo Comitatu, dicto
alteri Comitatui in quo talia bona occupata sita sunt, viciniore; eo quod
Nobiles etiam plurium Comitatuum maiorem inter se coniunctionem, et ad
invicem congressum habent, ex eoque melius de tali re scire possunt, quam
ignobiles, plusque fidei Nobilium creditur, quam rusticorum.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO QUARTA.</head>
<p>Sed posteaquam huiusmodi Oculata Revisio, et Demonstratio in facie facta
fuerit, ubinam tandem Attestatio videntium testium, celebrari solet?</p>
<p>Plerunque in loco sedis Iudiciariae, sicuti et in communi Inquisitione, et
soepenumero in facie iurium possessionariorum litigiosorum et occupatorum,
prout scilicet causae meritum exigit; <emph>citato titulo.</emph>
</p>
<milestone unit="page" n="137"/>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO QUINTA.</head>
<p>In quibus differt a Communi Inquisitione?</p>
<p>In Tribus potissimum, Primo, quod haec certior et efficacior sit, quam illa,
cum ad oculum demonstret rem; illa non item. Secundo, quia si per hanc,
Oculatam Revisionem, Actor sufficienter probaverit suam intentionem, non est
necesse amplius, sicut in illa, post reportatam seriem, iuramentum ipsi, vel
In-causam-attracto imponere; sed mox et indilate sententia Capitalis, vel
emendae Capitis, contra illum pronunciatur, executionique demandatur. Si
tamen Actor, in probatione sua defecerit, etiam in hac, sicut in Communi
inquisitione, ut Reo sacramentum praestandum imponatur, necesse erit. Ubi
tamen Nota, istam paritatem, sive sicutitatem praestandi per (I) sacramenti
nullam esse: nam in communi Inquisitione, ubi (A) per omnia defecerit, (I)
simpliciter absque omni iuramento absolvi solet. Ut videre est supra
<emph>quaest. 12. Modo Quarto.</emph> Nisi forte referatur ad modum
Tertium, ubi dicitur: Si (I) meliori modo, quam (A) probaverit, tunc ipsi
iurandum erit, et non (A.) Tertio, quod haec fere solis occupationibus, in
eodem Comitatu factis, deservit: illa autem etiam ad res mobiles, ut damna,
et alias omnes iniurias inquirendas extenditur, et per plures Comitatus
vagatur, ut patet suis locis. <bibl>2. tit. 41.</bibl>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SEXTA.</head>
<p>Quae poena si quis Communem Inquisitionem, et Oculatam Revisionem turbaverit?</p>
<p>Est Poena <emph>Maioris Potentiae</emph>; ita tamen si
<emph>hostiliter</emph>, vel aliquo evidenti modo turbaret, ut celebrari
nequirent. <bibl>5. Vlad. art. 5. </bibl> Imo vero etiam si Repulsionem
faceret, in </p>
<milestone unit="page" n="138"/>
<p>contemptum Iudicii et Iustitiae; non solum in facto potentiae, sed etiam in
amissione causae convinceretur, et convictus haberetur, eo facto. <emph>6.
Matth. art. 16. </emph>Licet <emph>14. eiusdem,</emph> in centum
florenis puniebatur solum.</p>
</div>
</div>
<div type="prosa-caput">
<head>De Collaterali Attestatione.</head>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SEPTIMA. / Quid est Collateralis Attestatio?</head>
<p>Est incertae alicuius rei, priusquam in Iudicium venerit, pro exponentis
tantum informatione et utilitate, medio Regii vel Palatinalis hominis, et
alicuius credibilis loci testimonii, in cuius processu extiterit, vigore
literarum Praeceptoriarum Compulsoriarum, alicuius ordinarii Iudicis, sub
onere sedecim marcarum in loco et termino, per exponentem assignando, per
vicinos, commetaneos, et comprovinciales utriusque sexus, Nobiles et
ignobiles, Spiritualesque et saeculares homines, Comitatuum quorum exponens
voluerit, sub iuramento quidem saecularium corporali, Spiritualium autem ad
conscientiae puritatem, necessaria exploratio. Ubi Nota, exponentem locum
assignare solere, ubi scilicet singulorum testium residentias ostenderit,
uti paulo post dicetur, vel alias ipsos demonstraverit. </p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO OCTAVA.</head>
<p>Quare dicitur Collateralis?</p>
<p>Ex eo, quod penes illam, vel quasi ad latus illius, posteaquam ex serie
ipsius sit informatus de re exponens, procedere soleat. Dicta a <emph>con
</emph>et <emph>latus</emph>, quasi simul cum latere, dicas.</p>
<milestone unit="page" n="139"/>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO NONA.</head>
<p>Cur inventa est?</p>
<p>Ideo, ut exponens de re aliqua dubia, ex ipsa priusquam agere incipiat, bene
informetur, ac sic demum quod suae intentionis est, agat securius; vel ut
testium attestationes, etiam ipsis demortuis, cum necesse foret, in iudicio
contradictorio, robur suum habeant.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA.</head>
<p>Quomodo tamen cum demortuorum testium attestationibus procedendum?</p>
<p>Sic, ut cum Exponenti, pro, vel contra, proba adiudicata fuerit, atque ideo
ad communem celebrandam in partibus attestationem exmittetur, praeassumetque
prioribus etiam attestationibus se uti velle, tunc demortuorum quoque
testium fassionibus se usurum, tempore reportationis protestetur, quive illi
sint, nominet, ac tempore Inquisitionis, eosdem vere mortuos esse,
comprobet: <emph>Enchir. Fol. 16.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO UNDECIMA.</head>
<p>Quid de Vivis adhuc Testibus sentiendum, vel an sola haec attestatio, in
iudicio Contradictorio valeat?</p>
<p>Non utique, sed necessarium erit per Exponentem, omnes huiusmodi vivos
testes, in praesentiam Iudicis, adducere; et personaliter iterum priores
fassiones recognituros, statuere. <emph>Ibidem</emph>. Et ratio est, quia ad
simplicem Inquisitionem neminem licet condemnare, sine certis indiciis, et
testibus coram Iudicibus productis.</p>
<milestone unit="page" n="140"/>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DUODECIMA.</head>
<p>Quare dicis Exponentem potius, quam Actorem?</p>
<p>Quia non solum Actor in ea procedere solet, sed et Reus, cum intellexerit
Actorem quippiam contra se moliri; et ideo cum et ipse coram Iudice, soleat
exponere suam intentionem, convenientius nomine Exponentis, prouti et in
literis Compulsoriis scribi solet, utendum est. Ubi Nota, quod aliquando
Reus, etiam eosdem examinari facit testes, quos et Actor, et ideo si
disparitatem aliquam fassi fuerint, pro neutra parte acceptari solent; quia
cum non constent sibi in factis fassionibus, fides illis merito adhiberi non
debet; Testis enim inconstans, similis est arundini vento agitatae, quae dum
huc atque illuc vento impellitur, neutrobi stabilis manet.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA TERTIA.</head>
<p>Super quo debent Testes examinari?</p>
<p>Super omni re, seu negotio, quam vel quod Exponens inquirendam, vel
inquirendum voluerit, consignatis super iis certis articulis
interrogatoriis, ipsi homini Regio, vel Palatinali, ac testimonio Capituli,
vel Conventus, dandis.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA QUARTA.</head>
<p>Suntne isti articuli semper, et de necesse Relatoriis in specie inserendi, et
an extra illos liceat aliquid plus, vel diversum, aut contrarium annectere?</p>
<p>Non equidem, imo vero aliquando Exponens utilius fore iudicans, ne adversa
pars statim resciat, super quo</p>
<milestone unit="page" n="141"/>
<p>huiusmodi attestationem celebrari fecerit, studio non sinit illos talibus
literis Relatoriis inseri, siquidem soepe etiam odiosa continere soleant, et
neque id Iudex in Compulsoriis praecipiat, sed solummodo declaret, super
quo, per Exponentem, vel hominem suum interrogati fuerint. <emph>Styl.
</emph>Unde neque aliud quoque quippiam extra illos diversum vel contrarium:
(etiamsi forte testis huiusmodi quid per occasionem fateretur) contestatis
ad interrogata, adscribi debet; sed solummodo ea, super quibus interrogati
fuerint; prouti et Iudex praecipit. Nam si hoc admitteretur, suopte se
gladio Exponens soepenumero confoderet, quod natura refugit, quae sui semper
magis est conservativa, quam destructiva. Et alioquin de iure divino, Reus
non tenetur dare Actori instrumenta sua contra se, <emph>lib. 2. decret.
tit. 19. </emph>Ideoque omnino praecavenda huiusmodi extra interrogata,
et contra naturam additicia fassio, sive fassionis additio.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA QUINTA.</head>
<p>Estne certus aliquis locus praefigendus, in quo celebrari debeat; et quid de
externis personis ratione Attestationis sentiendum?</p>
<p>Non, quia singulos testes Iudex committit accedendos. Ideoque quisque eorum
domi suae requirendus; vel per occasionem ubi personaliter reperiri poterit
interrogandus, dummodo in eodem Comitatu repertus fuerit, qui in literis
Compulsoriis est annotatus; specificarique debebit in Relatoriis, quod talis
locus, in quo repertus sit, in huiusmodi Comitatu adiaceat; alias non
stabit. Ubi Nota, Quod licet testes istius Attestationis indigenae omnino de
Iure Regni esse debeant, cum qualitates etiam ipsorum, quibus specificari
debent, idipsum declarent; ubi tamen veritas rei, per hos elucidari non
posset; non putant incongruum </p>
<milestone unit="page" n="142"/>
<p>multi, si non directe, saltem pro informatione Iudicum, etiam externos, super
veritate rei inquirendae, interrogandos esse.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA SEXTA.</head>
<p>An detur aliqua excusatio attestari nolentibus?</p>
<p>Non; (nisi forte valde rationabilis) imo vero certa poena sedecim marcarum,
per Iudicem ab ipsis irremisibiliter exigendarum, imponitur; quandoquidem
veritatis confessio, nemini plane, per neminem omnino abnegari debeat, quia
Iustitia omnibus communis est; et si tales nulla bona habuerint, ex quibus
satisfactio poenae fieri posset, capi, et in corpore luere debent.
<bibl>art. 81. Anni 1563. </bibl> uti <emph>in proxime sequenti quaest.
</emph>videre licebit.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA SEPTIMA.</head>
<p>Sed si attestari noluerint, per quem, et quomodo praedicta poena, exigi
debeat?</p>
<p>Per Comitem, vel Vice-comitem (ac Iudicem Nobilium etiam de facto
<emph>Styl.</emph>) illius Comitatus, in quo talis attestari, nolens,
Nobilis vel ignobilis existens, residentiam habuerit, vel si nullam certam
residentiam habuerit, in quo deprehendi poterit, vigore literarum
Praeceptoriarum birsagialium (et non iam adiudicatoriam, ut titulus
<bibl>28. part. 2. </bibl> continet) ab eodem Iudice, a quo et
compulsoriae extractae fuerant, vel etiam alio, ad Comitatum (licet
Vice-comiti tantum intitulatae reperiantur, <bibl>Styl.</bibl>) per
Exponentem acceptarum, et allatarum, cum eiusdem Comitatus Exmissoriis, si
compererit ex literis Relatoriis Capituli, vel Conventus, (vel alias ex
fideli tantum relatione etiam Iudicis Nobilium, coram quo talis attestatio
celebrari debuisset. <bibl>Styl.) </bibl>
</p>
<milestone unit="page" n="143"/>
<p>quod attestari noluerit, irremissibiliter et immediate est extorquenda.
<bibl>2. tit. 28. </bibl>et citato <bibl>art. 81. Anni 1563. </bibl> sine
praevia Citatione, et aliquo processu. Tum quia per id, quod noluit
attestari, solus sibi vim Citationis dedit, sicut et repellens ab
Executione, latae sententiae. Tum quia tenor Compulsoriarum continet,
immediate huiusmodi poenam extorquendam esse, ubi Iudex sic praecipit;
<emph>si et in quantum ex fideli relatione T. Et T. annotatum
Exponentem, praescriptos T. et T. ad faciendum et testificandum de
praemissis, vigore praemissarum literarum T. et T. Compulsoriarum
requisivisse, ipsoque fateri et testificari noluisse comperieritis: Ex
tunc, iuxta contenta praescriptorum generalium decretorum, ac
articulorum, constitutionumque publicarum, poenam praescriptam sedecim
marcarum, gravis ponderis, a singulis eorum, immediate et
irremissibiliter, per omnia opportuna remedia exigere, exindeque
praefato Exponenti, omnimodam satisfactionem impendere debeatis, ac
teneamini; legibus, et antiquis laudabilibusque consuetudinibus Regni,
id requirentibus. Secus non facturi. <bibl>Styl.</bibl>
</emph>Licet <emph>quaest. 8.
<abbr>cap</abbr>. 10. </emph>aliter habeatur, sed in diversa re. Tum quia citatus
<bibl>art. 81. praenotati Anni 1563. </bibl> clausulam
exactionis dictae poenae, per has voculas (<emph>statim et de facto</emph>)
in se continet. Tum quia usus etiam sic passim obtinet. Ubi Adverte, multos
soepenumero colonos suos, a praemissa poena sedecim marcarum sublevare
velle; eo quod rustici maiorem poenam temporaneam non videantur habere,
ultra homagium ipsorum, quod quadraginta tantum florenis completur. Verum
distingue legem <emph>aliam </emph>esse <emph>generalem, et aliam
specialem</emph>; atque ideo in quocunque casu, veluti etiam in hoc
praesenti, lex specialis per expressum communiter et indifferenter ponitur,
eidem standum est, quia Legislatoris expressa haec mens ex ea elicitur; et
maxime si talis lex usu ex stylo firmata extiterit. Ast ubi nulla huiusmodi
specialis lex expressa habetur, ad generalem legem recurrendum est. Itaque
huiusmodi rustici, hoc in casu attestari nolentes, nulla exceptione iam
sublevari possunt. Ubi Nota, quod praedicta poena, iam ex consuetudine,
inter Iudicem, et exponentem, aequaliter dividi solet.</p>
<milestone unit="page" n="144"/>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA OCTAVA.</head>
<p>Quare dicis ad Comitatum, et cum eiusdem Comitatus Exmissoriis?</p>
<p>Quia Vicecomites a semetipsis nullam Executionem facere possunt, nisi de sede
Iudiciaria cum literis Exmissoriis Comitatus exmittantur. <emph>2. Vlad.
art. 16. </emph>sub poena emendae capitis, et refusione damnorum, Ibidem
<bibl>art. 17.</bibl>
</p>
<p>De in Causam Ingessione.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA NONA.</head>
<p>Cur hoc loco sequi debet Ingessio?</p>
<p>Quia cum multi ante latam sententiam, in alterius causam se ingerere soleant,
convenienter hoc loco ponitur, ante futuras convictiones, quae sequentibus
Iuridicis remediis sublevari consueverunt; Et quia in hac quoque Genealogiae
probatio (quae interdum etiam humano testimonio fieri solet) sicut et in
praecedentibus requiritur. Humanum tamen testimonium, <emph>usque sexaginta
annos tantum</emph>, et non amplius valet. <bibl>1. tit. 47.</bibl>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA.</head>
<p>Quid est Ingessio, et unde dicatur?</p>
<p>Est alicuius, vel aliquorum, in causam alienam, a tertia, saepe etiam a quarta parte,
probata prius Genealogia, ad Actorem et impensa ipsi satisfactione, de
hactenus factis expensis, ante latam et definitivam sententiam, insitio vel
immixtio, <bibl>2. tit. 84. </bibl> Dicta ab ingerendo, quod per ipsam</p>
<milestone unit="page" n="145"/>
<p>quis in causam alterius se ingerit; vel immittit, aut inserit.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA PRIMA.</head>
<p>Quae sunt facienda Ingerenti antequam se ingerat?</p>
<p>Tria. Primum, debebit Genealogiam suam deducere et comprobare ad Actorem,
literali documento <bibl>1. tit. 47. </bibl> hoc est omnibus literis, ad
quorumcunque expositionem, seu fassionem legitime emanatis, etiam
Procuratoriis <emph>ante sexaginta annos </emph>confectis. <emph>Enchir.
fol. 39. </emph>Deficientibus vero literis, etiam humano testimonio,
<emph>ad sexaginta annorum</emph> curricula, sed non amplius,
<bibl>citato loco 1. tit. 47. et 82. et 2. tit. 36. </bibl> quia per
huiusmodi ingessionem Actorem se fecit, Actor autem paratus esse debet
semper. <bibl>2. tit. 84. </bibl> Secundum, haec probatio Genealogiae per
singulos gradus consanguinitatis, literis, vel humano testimonio, uti iam
proxime dictum est, fieri debet; ut verbi gratia, si Genealogia
Sacratissimae Caesareae et Regiae Maiestatis Modernae, ad Fridericum Tertium
Imperatorem (alias quartum, iuxta deductionem Abbatis S. Cisterciensis
Ordinis Clarae-Vallis <emph>lib. 1. Arboris Anicianae</emph>) deducenda
foret, quaeraturque in <emph>Primo gradu</emph> ordine retrogrado, Matthias
D. N. C. cuius Filius sit; respondebitur, Divi olim Maximiliani II. Et in
<emph>secundo gradu</emph>, similiter idem Dominus quondam Maximilianus
II. cuius filius? Apte dicetur, D. quondam Ferdinandi; sic Ferdinandus et
Carolus V. cuius filius? Philippi Regis Hispaniarum, unde et Infans
Hispaniarum dictus est; et Philippus cuius filius? Maximiliani primi; et
Maximilianus I. cuius filius? Tandem dicendum, Friderici <num value="3">III</num>. Imperatoris,
apud quem Sacra Regni Corona, fuit per annos viginti quatuor. Et Hi quinque
<emph>intra annos 161. tantum, </emph>vixere. Adeo fugax vita hominum;
ut nullis </p>
<milestone unit="page" n="146"/>
<p>dignitatis titulis remorari possit. Atque ita sua Maiestas moderna erit
<emph>in quinto gradu</emph> a dicto Friderico <num value="3">III</num>. quia ipse tanquam
<emph>Truncus</emph> a numero amovetur. Quanquam Sua Maiestas, ab
Augusta domo Austriaca, ad Comites Habspurgios, ab illis ad Anicios Romanos,
et ab iis ad AEneadas Troianos, Genealogiae suae seriem, protendere possit,
<emph>ut bene dictus Abbas, citato libro, et aliis sequentibus,
annotavit.</emph> Unde merito Matthias Austrius Habspurgius, Anicius
Romanus, et AEneades Troianus, dici valeat. Quod ipsum similiter dici
potest, de Serenissimis Principibus quoque D. D. Alberto Principe Belgii
Fratre Germano, ac Ferdinando II. Rege Hungariae D. N. C. Patrueli Suae
Maiestatis; Filio autem Domini olim Caroli, itidem Archiducis Austriae,
Filii quondam dicti Ferdinandi I. Imperatoris et Regis felicis
reminiscentiae. O foelix Genealogia, quae multis centenis iam clares annis,
et tam densissimis nepotum ramis referta manes, ut mirum non sit, si ad
finem usque saeculi <emph>Propter Pietatem et Iustitiam Tuam
</emph>permansura sis: Quod faxit praepotens Deus, cuius nutu et hactenus
crevisti, et deinceps quoque crescere poteris. Sed redeamus ad propositum.</p>
<p> Sic et in aliis procedendum, in quibus tamen, si huiusmodi series
Genealogiae, in aliquo intermedio gradu interrumpta fuerit, neque
continuata, ad <emph>Primum Truncum </emph>qui nullum gradum facit,
perducetur; illico ex tali defectu stare non poterit, neque valebit.
Tertium, debebit illi, pro rata portione sua, expensas hucusque in causam
factas, iuxta bonorum virorum limitationem, statim et de facto deponere,
alioquin nihil effecerit, <bibl>1. tit. 47. </bibl> Dicitur autem Genealogia
quasi <emph>Generis, </emph>seu <emph>Generationis</emph> alicuius
<emph>sermo</emph>, aut potius <emph>ratio</emph>, cum unicuique
ingerenti, certa ratio Generis, seu generationis suae, ad Actorem
<emph>necessario</emph> deducenda, et Genealogia cum ipso coniungenda ac
probanda est; alioquin reiicitur ab ingessione, et iura possessionaria, pro
quibus agebatur, amittit. <bibl>2. tit. 36.</bibl>
</p>
<milestone unit="page" n="147"/>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA SECUNDA.</head>
<p>Quid vice-versa Actor faciat contra ipsum?</p>
<p>Cautus esse debet, ne ipsum de generatione sua, <emph>temere</emph>,
<emph>intra quartum gradum </emph>neget, quia hoc faceret illum
proditorem fraterni sanguinis, ex eoque infamem, praeter aliam poenam
amissionis omnium bonorum, in proditum fratrem transferendorum. <emph>1.
tit. 39. </emph>Extra <emph>quartum </emph>vero <emph>gradum</emph> si
negaverit, in nullo propterea convincetur onere; quia et matrimonii
prohibitio solum intra quartum gradum consanguinitatis militat, <emph>1.
tit. 107. </emph>Ita iudicatum est in causa D. Magistri <emph>Moysis
Cziraki</emph>, contra <emph>Nicolaum Marczaltóvi </emph>Posonii.
<emph>Anno 1612.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA TERTIA.</head>
<p>In quibus causis admittitur Ingessio?</p>
<p>Solum in causa super haereditate, et perpetuitate Iurium possessionariorum
mota; non autem ratione Impignorationis, vel Occupationis aliquorum bonorum,
<bibl>2. tit. 84. </bibl> Ubi Nota, quod etiam in causa, ratione rerum
mobilium fieri admittitur, ubi eaedem alios etiam concernere dignoscuntur.
Similiter et ingerens se in causam cum Iure Regio, procedit prout Iuris est,
etsi simul Actor et Reus succumbent; Ius Regium statim locum habebit, ac cui
collatum est, ipsi et bona adiudicari debebunt, <bibl>1. tit. 31. </bibl>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA QUARTA.</head>
<p>Teneturne Reus, contra Ingerentem literas, et literalia Instrumenta, seorsum
ab Actore producere?</p>
<milestone unit="page" n="148"/>
<p>Nequaquam, imo si cum Actore concordaverit, ante latam et pronunciatam
sententiam, liberum erit ei, non obstante quavis ipsius Ingerentis
renitentia, et neque amplius in causa ingerens procedere poterit, Actore
liti cedente; quia ruente fundamento, ruere necesse est, et
superaedificatum. Ast si post latam sententiam concordia subsecuta fuerit,
poterit nihilominus etiam is, per se procedere. <bibl>2. tit. 85.</bibl>
</p>
<milestone unit="page" n="149"/>
</div>
</div>
<div type="prosa-caput">
<head>CAPUT OCTAVUM. / De Appellatione, Novo Iudicio, Procuratorum Revocatione, et
Reiecta.</head>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO PRIMA. / Quare iam sequuntur haec Iuridica remedia praecedentes
causarum probationes?</head>
<p>Quandoquidem ex iis diversae sententiae et convictiones necessario alterutri
partium emergere soleant; ex eoque talis pars quasi infirma succumbere
cogatur; optimo ordine haec remedia Iuris, quae ipsis adhiberi debent, illas
consequuntur, quibus etiam Reiecta, propter brevitatem adiungitur.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SECUNDA. / Quid est Appellatio?</head>
<p>Est causae post convictionem statim, per partem in ea succumbentem, a
praesentia et Iudicio Iudicis pedanei, vel inferioris, cum honestate,
honore, et reverentia (addo etiam modestia) maturioris revisionis gratia, ad
superiorem et ordinarium suum Iudicem, in Curiam Regiam, provocatio; et per
literas Adiudicatorias transmissionales, authentice superinde confectas, per
dictum pedaneum Iudicem, legitima transmissio. <emph>1. Vlad. art. 70. et 6.
Matt. art. 54. et 3. tit. 35. </emph>
</p>
<milestone unit="page" n="150"/>
<p>Quemadmodum olim quoque dicebatur; <emph>Rem ad Iudices graviores</emph>;
<emph>exercitatioresque reiicere</emph>, dum vel pedanei Iudices, tales
causas iudicare non solebant, vel omnino pro maturiori revisione ad
superiores, easdem transmittere debebant. Veluti <emph>Cn. Dolobella</emph>
Proconsul Asiae, Athenas <emph>ad Areopagitas</emph>, qui graviores causas,
ut vulnerum, caedis, veneficiorum, incendiorum, et similium iudicabant,
mulieris reae causam reiecerat, quae virum et filium veneno sustulerat, quod
ii quoque filium suum, ex priori viro genitum occiderant; dicti Areopagitae
cognita causa, et accusatorem; et ipsam, centesimo anno, adesse iusserunt;
sicque nec veneficium mulieris absolutum est, quod per leges non licuit, nec
nocens damnata punitaque, quae digna venia fuit. <emph>Gell. Lib. 12. <abbr>cap</abbr>.
7. et Valer. Max. lib. 8. <abbr>cap</abbr>. 1. de Smyrnea </emph>
<emph>muliere</emph>. Qui vero fuerint Areopagitae et quomodo iudicabant,
vide infra <emph>quaest. 22. <abbr>cap</abbr>. 10. </emph>Sed districtius erat iudicium
Regis Andreae II. qui <emph>Bancbanum</emph> caedis Reginae Reum, quae vim
uxori suae per Fratrem inferri fecerat, statim comperta rei veritate
absolvit. <emph>Bonf. lib. 7. Decad. 2. </emph>Et nec illud quidem
omittendum videtur, quo attentio Iudicum, in audiendis causis, mirifice
exprimitur, ac potissimum in huiusmodi Appellationibus quae pro maturiori
sui revisione transmitti solent. Philippus Pater Alexandri Magni, cum causam
cuiusdam <emph>Machaetae</emph> cognoscens, dormitare videretur, nec satis
animadvertere, quae ille pro suo Iure diceret, ad extremum Machaetam
damnavit; quo vociferante, ac provocare se dictante, Philippus ira percitus,
ad quem tandem inquit? Ibi vero Machaetas, ad te (inquit) ipsum, o bone Rex,
si quando experrectus animum adverteris. <emph>Budaeus in Pandect.
</emph>Simile quoque <emph>Valer. Max. lib. 6. <abbr>cap</abbr>. 2. </emph>de externa
muliere habet.</p>
<p> Verum, ut ad propositum redeamus. Nota hic I. Quod huiusmodi appellationes
causarum fiunt, tam ex sedibus Iudiciariis, quorumlibet Comitatuum Regni
Hungariae, quam etiam ex partibus eidem subiectis, utpote Regnis </p>
<milestone unit="page" n="151"/>
<p>Dalmatiae, Croatiae, et Sclavoniae, nec non olim Transylvaniae <emph>3. tit.
3. </emph>quia solum Regnum Hungariae, propter sacram Coronam est
principale, et caeteris praeeminens, reliqua eidem annexa et subiecta. II.
Quod ex Curia quoque Regia, sive Tabula fieri solet Appellatio, in
continenti, et sine ullis literis Transmissionalibus, solum referente ipsam
Magistro Protonotario, in praesentiam Domini Locumtenentis Regii; atque inde
vicissim ad expediendum reportante.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO TERTIA. / Quando Literae huiusmodi Transmissionales extrahi
debent?</head>
<p>Statim in sede Iudiciaria, post ultimam et finalem Adiudicationem, primitus
celebranda, si commode fieri poterit; aliter enim Appellans in sede
secundario celebranda, excipere; et ad terminum per Iudicem sibi
praefigendum causam illam, in ipsam Curiam Regiam deducere, tenetur. Nam si
id facere neglexerit, eadem causa in rem adiudicatam transibit, et in tertia
sede Iudiciaria literae Adiudicatoriae, iuxta latam sententiam, parti
victrici atque triumphanti reddi, et Executioni demandari debent, et hoc si
negligentia ipsa non ex parte Notarii, vel Iudicum, sed partis Appellantis
dignoscetur. <bibl>3. tit. 35. </bibl>et infra <ref>quaest. 32. </ref>
<abbr>cap</abbr>.
Huius. Apud Civiles vero, intra decem dies appellare licet. Unde et
<emph>dies fatalis, annus fatalis, </emph>et<emph> tempus fatale
</emph>dicitur, quibus ipsi in extrahendis, et ad finem perducendis
Appellationibus utuntur; sic dicti, vel quod tales dies, anni, et tempus
soleant ipsis Appellatoribus a Iudice <emph>fari</emph>, hoc est, ita
praefiniri et praescribi, ut eos non liceat ipsis transgredi; vel si eosdem
transgressi fuerint, <emph>fatum malum</emph>, hoc est, amissionem
Appellationis, ipsis adferre consueverunt, quod intra praefinitionem
eorundem, non revisa Appellatio, pro deserta </p>
<milestone unit="page" n="152"/>
<p>habeatur. Fiunt autem tali modo: Appellatori datur primus annus integer ad
causam finiendam; et si iusto impedimento interveniente, aut etiam Iudice
appellationis negligente, causa finita non fuerit, etiamsi impedimentum
fuerit unius diei, datur ei a lege secundus annus integer; et si tunc in
secundo anno, causa non fuerit finita; sive Appellator habuit iustam causam
impedimenti, sive non; attamen lex non dat ei ulterius aliquod tempus, sed
Appellatio est deserta, et sententia a qua fuit appellatum, debet mandari
Executioni, ne lites sint <emph>immortales</emph>. Verum de aequitate
Praetoria, et ex clausula generali (<emph>si qua iusta causa <abbr>etc.</abbr>
</emph>)
petenteque Appellatore, restitueretur in integrum, solum ad tantum tempus,
per quantum probatum fuerit, ipsum habuisse iustum impedimentum. Et sic, si
laesio fuerit unius anni, secundi integri, unus annus integer restituetur
ei, qui dici poterit, annus tertius. Si vero laesio fuerit tantum de una
die, vel de uno mense dicti secundi anni, tunc una sola dies, vel unus
mensis solum restituetur ei. <emph>In duobus </emph>tamen
<emph>casibus</emph>, tale tempus fatale, currere non solet; <emph>Primo,
</emph>si lis speratur inferri in consistorio Principis.
<emph>Secundo</emph>, si partes iverunt ad arbitros. Haec Aurelianen:
<emph>in practica libellorum, Rubr. 16. </emph>Atque sic praescriptis
hisce modis, ad certum tempus, omnis lis de Iure Civili finiri, et debitae
Executioni demandari debebit, ut et Iure Canonico <emph>2. quaest. 6. <abbr>cap</abbr>.
41. </emph>Et apud Cives quoque Liberarum Civitatum, ex
<emph>Iure</emph> earundem <emph>Thavernicali</emph>, non solum huiusmodi
fatales dies, intra sex septimanarum spacium; sed etiam certa quaedam onera,
in extrahendis appellationibus de facto observantur, ab ipsis quidem ad
Dominum <emph>Magistrum Thavernicum</emph>, virtute literarum eiusdem
Praeceptoriarum <bibl>art. 7. </bibl> cum decem florenis <emph>art. 13.
</emph>Et ab illo <emph>ad Sedem Iudiciariam Regiam</emph>, cum flor.
Viginti. a<emph>rt. 29. </emph>Alioquin vero sententia lata et decisa,
utrobique in suo vigore permanere debebit. Sed apud nos, etsi praemisso
praescripto <bibl>3. tit. 35. </bibl> tempore, Appellatio a Iudice
extrahitur,</p>
<milestone unit="page" n="153"/>
<p>et in Curiam transmittitur, atque ad tricesimum secundum diem exinde
reportanda scribitur. <bibl>Styl. </bibl> Nihilominus tamen tale fatale
tempus, quo revideri deberet omnino non habet, sed multis reiectis, in
infinitum protrahitur, immortalisque pene efficitur. Ut videre licebit
inferius <emph>quaest. 31. </emph>huius.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO QUARTA. / Omnesque causae transmittuntur?</head>
<p>Omnes praeter has. I. Causa solius Actoris iuramento submissa, de sede
Comitatuum non transmittitur, <bibl>3. tit. 35. </bibl> II. Causa, in qua
alicui parti iuramentum, sola sua in persona deponendum, similiter in sede
Iudiciaria Comitatuum adiudicatum fuerit, illa pars a tali adiudicatione non
potest appellare, <emph>1. Vlad. art. 72. (In Regno tamen Sclavoniae, ex
terminis Octavalibus in causis ibidem motis, ad cuiuslibet partis
instantiam, semel conceditur appellatio</emph>, <emph>3. tit. 3. et
Enchir. fol. 3.) </emph>convictio tamen si causae annexa fuit,
transmitti solet, quia de consuetudine Regni, omnis convictio semper
transmittitur. <num value="3">III</num>. In causis criminalibus non admittitur Appellatio, nisi
forte innocentem, omnino temerario Iudicio, morti tradere conarentur, quo in
casu, fratres ipsius innocentis, praecise ad Regiam Maiestatem confugere,
pariter et causam ipsam provocare possunt. <bibl>3. tit. 11. </bibl> Licet
iam homicidis concedatur uti Appellatione, et Novo Iudicio, sed ita tamen,
ut interim post convictionem, in vinculis detineantur, usque ad revisionem
huiusmodi vel Appellationis, vel novi iudicii <emph>art. 41. anni 1563.
</emph>De quo vide infra <emph>quaest. 31. <abbr>cap</abbr>. 9. </emph>IV. Causae quoque
illae, in quibus Procuratoris revocatio facta est, virtute Novi Iudicii cum
gratia, post remissionem, non transmittuntur ulterius. <emph>3. tit. 6.
</emph>V. Causae ex contractu, et spontanea obligatione partium, ubi solae
sibi huiusmodi Iuridica remedia praecluserint, consentiendo, in Iudicem
arbitrum, a</p>
<milestone unit="page" n="154"/>
<p>cuius <emph>Laudo</emph> (ita enim sententia eius vocatur) postea non licet
appellare, et neque transmittitur, passim; et <emph>2. quaest. 6. <abbr>cap</abbr>. 33.
et 34. </emph>quod cum <emph>negatione </emph>intelligi debet. VI.
Causae super commissione fundatae, et post revisionem statim ad exequendum
demandatae non transmittuntur, nisi per expressum in serie commissionis ita
declaretur, sed potius rescribuntur tantum Principi committenti, si tamen
ita demandaverit; ast si non, etiam rescriptioni supersedendum est; quia
Iudicis delegati potestas, non extenditur, ultra formam commissionis.
<emph>Mynsing. obser. 93. cent. 4. et Hart. tit. 45. de posses. obs. 3.
num. 5. </emph>VII. Causae articulares, et extraordinariae, quas
Illustrissimus Dominus Comes Palatinus, tanquam Iudex specialis, inter suam
Maiestatem Fiscumque suum Regium, et Dominos Regnicolas, <emph>1. Vlad. art.
33. </emph>diiudicare solet, etiam non transmittuntur, quia supra illum
non est alius superior Iudex in illis, cum sint propriae illius, ex Officio
Palatinatus sibi incumbente. VIII. Causae liquidorum debitorum,
<emph>passim</emph>. IX. Causae quoque Rusticorum iuxta modernorum usum, ex
sedibus Comitatuum ulterius in Curiam Regiam, non transmittuntur. Ex eo
fortassis, quod posterior Tripartito articulus <emph>28. anni 1556.
</emph>in migratione colonorum, eam non admittat: quanquam id aliter
habeatur <bibl>3. tit. 35. </bibl> ratione impensionis Iudicii, super factis
colonorum, per Dominos terrestres factae. Ex iuxta <emph>breves
articulos</emph> de violentiis, et occupationibus novis, <emph>editos in
annis 1608. 1609. et 1613.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO QUINTA. / Potestne utraque pars appellare?</head>
<p>Potest <emph>semel</emph>; sed postquam iam remissionem ex Curia Regia Novo
iudicio cum gratia, usa est <sic>aliqua</sic>, aut Procuratorem
revocaverit, amplius non licet illi appellare, et </p>
<milestone unit="page" n="155"/>
<p>neque transmittitur, sed quomodocunque Vice-Comes, et Iudices Nobilium
diiudicaverit, illorum adiudicatione contenta esse debet. Altera autem pars,
quae nondum appellaverat, bene potest appellare. <bibl>3. tit. 6.</bibl>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SEXTA. / Daturne aliquando Appellatio ab Exceptionibus ante latam
et definitivam sententiam?</head>
<p>Cum Exceptiones sint <emph>Duplices</emph>, ut supra <emph>quaest. 2. <abbr>cap</abbr>. 3.
et quaest. 8. 16. et 26. <abbr>cap</abbr>. 4. </emph>dictum est. Aliae scilicet
<emph>simplices</emph> depulsoriae, et aliae<emph> Peremptoriae</emph>;
ab huiusmodi secundis Exceptionibus potissimum admittitur Appellatio,
vetusta id Regni consuetudine, et iusta etiam ratione, ita dictante: Quia
sicuti unum levi aliqua exceptione sublevare et fovere; ita alterum quoque
in iusta sua allegatione et defensione, non exaudire et opprimere; iniquum
plane esse videtur. Super quo vide etiam <emph>tit. 6. partis 3.
Tripartiti</emph>: ubi licet causae iuxta responsiones partium,
deliberatione iuridica, et sententia lata (<emph>ut plurimum</emph>) in
Curiam Regiam ad approbandum, vel reprobandum, transmittantur; Nihilominus
tamen aliquando etiam ante latam huiusmodi sententiam, aliquae peremptoriae
exceptiones videntur transmitti solere; quod per parenthesin illam (<emph>ut
plurimum</emph>) facile est intelligere: quasi enim diceret, maiori
quidem ex parte, semper ex dicta deliberatione iuridica, et sententia lata,
per partium responsiones, appellationem fieri debere; interdum tamen ab
Exceptionibus quoque illam fieri posse, non est inconveniens. Quod ipsum et
usus antiquus sic ostendere videtur, cum soepenumero huiusmodi Appellationes
admissas esse, videamus. Simplex autem Exceptio, plane non transmittitur;
sive, ut alii dicunt, <emph>ab interlocutoria sententia</emph>, non
appellatur, neque transmittitur.</p>
<milestone unit="page" n="156"/>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SEPTIMA. / Quae in Revisione praetactarum causarum
Transmissionalium observari solent?</head>
<p>Quinque praecipue, Primum, quod ex antiqua consuetudine, a prandio,
posteaquam iam in extradatione parium Iudices processerint, levari soleant.
Secundum, quod absque literis Procuratoriis in revisione earum, quis
Transmissionem declarare potest. Si autem, Novum iudicium petere, vel ex
Tabula ad Dom: Palatinum appellare voluerit, non nisi virtute
Procuratoriarum, id facere valebit. Licet nonnuli Novum iudicium peti posse
admittant absque Procuratoriis; Quod tamen fieri posse non videtur; quia si
appellatio, modo praemisso transmittenda, sine Procuratoriis non conceditur;
multominus <emph>Novum</emph> concedi debet; cum hoc, cum longissimo
termino, ad partes referatur, magnamque et diuturnam moram secum trahat;
illa autem sub eodem termino iudiciorum reportetur. Aliud autem est, extra
Iudicium contradictorium, ad partem, et absente parte adversa. Nam hic non
videretur adversarium defraudare velle, sed ibi omnino. Tertium, quod in iis
quoque dum revidentur, duae admittuntur prohibitae. Una <emph>simplex
</emph>et<emph> sine onere, </emph>et<emph> altera cum onere</emph>,
eodem tamen die. Iam autem Novella constitutione, una tantum cum onere,
<bibl>art. 65. anni 1618. </bibl> Quartum, quod quaecunque venit ad
Tabulam Regiam, eadem ad Illustrissimum Dominum Comitem Palatinum quoque
vadit, alterutra parte ita postulante, etiamsi ex sede Comitatus transmitti
non debuisset. Quintum, quod nihil novi licet tunc addere, vel allegare, sed
solum in eodem statu, quo transmissae sunt, revideri debent, approbando, vel
reprobando, aut corrigendo, et emendando, et sic remitti ad exequendum
Pedaneis, sive prioribus Iudicibus, si aliqua Iudiciaria onera habent
annexa, quae</p>
<milestone unit="page" n="157"/>
<p>ipsis cedunt: sin nulla, immediate statim de Curia Regia debitae Executioni
demandari possunt, <bibl>3. tit. 7. </bibl> et infra <emph>quaest. 3. <abbr>cap</abbr>.
10. </emph>priora tamen declarari permittuntur.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO OCTAVA. / Quae poena Appellanti infligi solet, si in causa
succubuerit?</head>
<p>
<emph>Poena duplicata</emph>, hoc est, ducentorum florenorum, cum hac
sententia: Bene Iudicata, Male Appellata, et ideo Poena Duplicata, <emph>6.
Matth. art. 53. 1. Vlad. art. 72. et art. 48. Anni 1563. </emph>Vide
infra <emph>quaest. 3. <abbr>cap</abbr>. 11.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO NONA. / Estne illa Transmissio causarum, quae in Curia Regia, ex
praesentia unius Magistri Protonotarii fit in praesentiam alterius 3. tit.
7. eadem cum Praescripta iam Transmissione?</head>
<p>Non est eadem; quia haec fit de sedibus Iudiciariis Comitatuum post factam
convictionem, cum poena Appellantis centum florenorum; illa autem fit in
Curia, saltem per modum translationis, ab uno Iudice ad Alterum, sola partis
voluntate ita postulante, sine omni onere eiusdem, idque semel tantum, tam
per Actorem, quam Reum, cum omni plenitudine Iuridicorum gravaminum,
qualitercunque in ea subsequendorum. Ubi Nota, quod si talis Translatio
causae facta fuerit in hospitio coram Magistro Protonotario, poterit habere
<emph>suspirium </emph>petens id, transferens in iudicio; at si praecise
in ipso Iudicio fiet, tunc absque omni suspirio causa discuti debebit. Ita
Iudicatum est Posonii <emph>Anno 1612. </emph>inter Dominos <emph>Batthyani
</emph>et <emph>Zechii</emph>. Et ratio huius</p>
<milestone unit="page" n="158"/>
<p>est, quod ita publice in sede facta, huiusmodi translatio, vergeret Iudici in
contumeliam.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA. / Quot modis solet Transmissio reportari ex Curia Regia?</head>
<p>Tribus. Primo, <emph>Novo Iudicio</emph>, quando succumbens dicit se Novum
nondum habuisse in processu causae, ideo peteret illud sibi dari; quod et
datur illi statim, de Iure et consuetudine Regni; quia in omnibus causis
ordinariis semel admittitur Novum. Secundo, <emph>Reiecta</emph>,
quandoquidem Novum iam habuit, sed vel revideri causa nequivit, vel etiam
revidendam non curavit, sed ultimo die Iudiciorum vel etiam Diaetae, pro
testimonio per Iudicem, ad quem transmissa fuit, facit in dorso literarum
Transmissionalium, <emph>Reiectam </emph>scribi, qua in partibus in prima
statim sede iudiciaria, ad postulationem partis triumphantis, cum quo
succumbens suam transmissionem reportasset, ostensa et demonstrata iterum ab
impetitione illius conquiescit. Tertio, per revisionem, quando omnino
revidetur, et ad executionem remittitur, non tam per succumbentem, siquidem
ille inexecutam perpetuo esse vellet, quam per Triumphantem in paribus, quia
ipsius interest, ea iam tandem aliquando potiri; et haec proprie Remissio
dicitur. Aliquando etiam pro maiori declaratione continuanda, remittitur ad
eandem sedem Iudiciariam Comitatus, absque ullo praemissorum modorum, ubi
non satis liquet. Veluti olim apud Romanos Iudex <emph>non liquere
</emph>pronunciabat, quando scilicet probationes et argumenta, non satis
erant idonea ad diiudicandam causam. Budaeus <emph>in Pandec</emph>. quod et
<emph>amplius liquere</emph> (id est liquidari debere) pronunciabat;
sicut et dies causae Prorogabatur; cum, <emph>aut diffundebatur </emph>sive
<emph>ampliabatur</emph>, id est, res</p>
<milestone unit="page" n="159"/>
<p>in posterum diem reiiciebatur; aut <emph>comperendinabatur</emph>, id est, in
tertium diem differebatur. <emph>Liv. lib. 9. et Gell. Lib. 14. <abbr>cap</abbr>. 2.
</emph>quod iam apud Nos, <emph>2. in crastinum, </emph>et <emph>ad tertium
diem </emph>differri, dici solet. Sed Hic Quaeri solet. Si causa aliqua,
nullo praemissorum modorum, simpliciter reportaretur, et postea per Iudices
Pedaneos, in rem adiudicatam, transmissa, cum literis exmissionalibus, ipsi
Actori ad exequendum extradaretur; an Appellans, tunc primum Appellationi
cedendo, Novo iudicio in ea uti, dictumque Actorem, ab executione eiusdem
revocare possit? Quanquam <emph>Aliqui</emph> dicant, id ipsi licere facere,
priusquam scilicet talis sententia, debitae executioni demandetur, ut et
<emph>quidam Stylus</emph> continet; tamen Alii censent, id ipsum facere
non posse. Tum quia huiusmodi sententia, non per <emph>Non-venit</emph>, sed
ex allegatis et responsis pronunciata sit. <bibl>2. tit. 7. </bibl> Tum, quia
tempore transmissionis illius, in rem adiudicatam, in sede Comitatus
<emph>tacite </emph>consensit in eam. Tum vero, quod communior iam
<emph>usus obtinuerit</emph>, huiusmodi sententias debitae semper
Executioni demandari debere; et <emph>Stylus</emph> quoque in hoc casu
<emph>rarior </emph>esse videtur, ac an <emph>usu roboratus </emph>sit,
dubitetur.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO UNDECIMA. / Sed si Octavae non celebrabuntur in Curia Regia,
possuntne revideri tales Transmissiones?</head>
<p>Antiquitus partium ipsarum fatigiis et expensis indulgebatur, litibusque
brevius finis imponebatur, dum etiam medio tempore extra Octavas, ad
quoscunque terminos competentes, huiusmodi causae in Curiam Regiam deductae,
per Iudices suos ordinarios, in quorum praesentiam transmitti solebant,
revidebantur. <bibl>1. Vlad. art. 73. et 7. eiusdem art. 55. </bibl> Nunc
autem solum vel in ipsis terminis Octavalibus, vel etiam Diaetalibus,
revideri solent, <bibl>art. 46. Anni 1599. </bibl>
</p>
<milestone unit="page" n="160"/>
<p>Ordinarie autem solum in suis terminis, utpote superiorum partium, tantum
superius, inferiorum vero tantum hic inferius. Ast Transmissiones Regni
Sclavoniae, in utroque termino Iudiciorum revideri possunt, <emph>art. 40.
Anni 1569. </emph>Et ratio est, quia cum transmittatur in Curiam Regiam
<bibl>3. tit. 3. </bibl> ubicunque illa fuerit in toto Regno Hungariae,
vel Iudicia in ipsa celebrabuntur, recte huiusmodi Appellationes, in ipsa
revideri possunt; quandoquidem ad nullum certum locum, sed tantum ad dictam
Curiam appellantur. Regni autem Hungariae Iudicia, ad certa duo loca,
alterum <emph>Posonium</emph>, et <emph>Eperiessinum</emph>, ex publicis
Regni constitutionibus, alligantur; ut iam dictum est, <emph>supra quaest.
3. <abbr>cap</abbr>. 1. </emph>ideoque solum in iis celebrari et revideri debent.
Licet olim ex speciali publica constitutione Regni, <emph>art. 25. anni
1563. </emph>Dominus Locumtenens, omnes omnium Comitatuum Regni
Transmissiones, in <emph>Iudiciis Locumtenentia</emph>
<emph>e</emph>
<emph> </emph>iudicabat; et tam Veteres; quam Novae causae, mixtim et
indifferenter levabantur.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DUODECIMA. / Post remissionem illarum ex Curia Regia quis tenetur
illas exequi?</head>
<p>Posteaquam huiusmodi Transmissiones, sive revisae Appellationes, ad
exequendum remissae fuerint; tunc si Comites ipsi, vel Vice-Comites, cum
literis Iudicis remittentis Adiudicatoriis remissionalibus requisiti
fuerint; tenentur Executionem ipsam, infra dies quindecim, a <emph>die
</emph>ipsius <emph>requisitionis </emph>facere, <emph>1. Vlad. art. 73.
</emph>Et si facere noluerint; Vide poenam <emph>quaest. 5. <abbr>cap</abbr>. 10.</emph>
</p>
<milestone unit="page" n="161"/>
</div>
</div>
<div type="prosa-caput">
<head>DE NOVO IUDICIO.</head>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA TERTIA. / Quare subsequitur Novum Iudicium ipsam
Appellationem?</head>
<p>Cum enim post convictionem, causa soleat primo appellari, et cedendo postea
ipsi Appellationi, <emph>Novo Iudicio </emph>succumbens sive appellans mox
uti consueverit, merito hoc ex ipsa subsequi debet, et secundo loco statim
post ipsam poni. Ubi Nota quod Novum Iudicium impetrans, et illud non
prosequens, <emph>poenam Calumniae </emph>incurrit. <emph>5. Vlad. art.
11.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA QUARTA. / Quid vest Novum Iudicium?</head>
<p>Est Iuridicum remedium, quo pars in causa succumbens, iterum eam resuscitare,
ac omnia allegare, excipere, non productas literas producere, et generaliter
omnia, quae Iuris et Iustitiae, et defensioni, ac sublevamini causae suae
proficua esse cognoverit, peragere valeat, atque possit. <bibl>2. tit. 77.
</bibl> Nota quod in <emph>Stylo</emph>, in omnibus novorum Iudiciorum
literis, in subsumptione haec clausula pro fundamento, inseri solet:
<q>Cum autem,</q> vel, <q>et quia, iuxta contenta generalis
Decreti universi nocivi defectus et errores, in processibus causarum
emergentes, virtute Novi Iudicii, Semel in melius reformari possint,
atque soleant.</q> In dicto tamen Decreto, non invenitur vocula
(<q>Semel</q>) ut patet. <bibl>1. Vlad. art. 51.</bibl> sed ex usu
iam assumitur; atque ideo pluribus vicibus in una eademque causa dari non
deberet, ut supra <ref>quaest. 14. <abbr>cap</abbr>. 5. dictum est. </ref>
</p>
<milestone unit="page" n="162"/>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA QUINTA. / Quotuplex esse potest?</head>
<p>Quadruplex. I. Quo in causa succumbens, per nonvenientiam, simul cum
inhibitione utitur. <bibl>2. tit. 77. </bibl> imo vero, si non fuerit
sententia extradata, poterit etiam absque literis Inhibitionalibus huiusmodi
Novi iudicii, tam Iudices ab extradatione literarum sententionalium, quam
partem quoque adversam ab extractione earundem; inhibere;
<emph>Ibidem</emph>. Qui tamen titulus intelligitur solum de causis longis,
in quibus processus subsequuntur, et non de brevibus, <emph>4. Vlad. art.
15. </emph>II. Quo succumbens in causa appellata, cedendo Appellationi
ipsi, utitur. <emph>Passim: ut art. 29. Anni 1609. et art. 23. anni 1613.
</emph>
<num value="3">III</num>. Simplex omnino, absque ulla praevia Appellatione et Inhibitione,
satis late patens, quo potissimum in sedibus Comitatuum, absentes et
criminaliter convicti, soliti sunt uti, ut videre est <emph>infra quaest.
30. <abbr>cap</abbr>. 9. </emph>IV. <emph>Cum gratia </emph>nuncupatum, quod solus
Princeps et Dominus noster clementissimus, ex debito regiminis sui officio,
unicuique largiri et concedere solet, post factam Repulsionem, vel
Procuratorum malam responsionem, non obstante errore, vel lata exinde
sententia, <bibl>2. tit. 77. </bibl> Alia autem alii Iudices ordinarii dare
consueverunt. Ubi Nota, quod duo haec tantum Nova Iudicia, <emph>primum
</emph>et<emph> quartum</emph>, scripto Iure contineantur, citato
proximo loco; alia autem duo, ex <emph>Stylo </emph>colliguntur. De quibus
vide infra <emph>quaest. 3. <abbr>cap</abbr>. 9. </emph>similiter de quadruplici
sententia. </p>
<p> Sed hic occurrit non levis Quaestio, si enim causa, coram uno Iudice mota,
et ad alterum Iudicem. <bibl>Vigore 7. tit. part. 3. </bibl> per eundem
motorem translata fuerit, idemque motor, coram eodem translatae causae
Iudice postea convictus Novum Iudicium cum gratia impetraverit, quaeritur,
tale Novum Iudicium, ad quem praemissorum duorum Iudicum</p>
<milestone unit="page" n="163"/>
<p>reportare debeat? Alii dicunt, quod ad secundum, ad quem scilicet causam
transtulit, et coram quo convictus fuit, quia alioquin si ad priorem
referret, <emph>Calumniam</emph> evitare non posset. Alii autem dicunt, quod
ad primum, quia <bibl>tit. 11. part. 3. </bibl> per expressum habetur, quod
talem causam per gratiam Novumque iudicium resuscitare debeat, coram eodem
Iudice, quo huiusmodi causa primitus mota esse dignoscitur. Verum, prior
opinio probabilior esse videtur, ex eo, quod huiusmodi Novum iudicium,
dirigi soleat semper ad eundem Iudicem, qui prius convicto, onerosum fecerat
iudicium, ut videlicet eandem causam denuo adhuc maturius revideat. Citatus
quoque locus, sonaret praecise de iudiciis Liberarum Civitatum, et de tali
casu, in quo iam coram eodem Iudice quis convictus fuisset, coram quo et
causa ipsa primitus mota extitisset. In praesenti autem casu, non esset
coram primario motae, sed coram secundario iam translatae causae Iudice,
convictus: et ideo ad eundem, uti praemissum est, tale Iudicium referri
debet.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA SEXTA. / An primum Iudicium cum Inhibitione, proprie dici
possit Novum?</head>
<p>Iuristae certant, et adhuc sub Iudice lis est.</p>
<p>Aliis asserentibus novum dici debere; aliis item negantibus quia cum detur
propter non-venientiam, per quam nihil omnino dictum vel responsum est;
nihil plane novi dicitur, quia nihil prius, vel vetus dictum est, sed tunc
primum comparens dicere incipit: ergo non praeexistente priori, vel Veteri,
neque Novum correlative dici potest. Atque sic, non est proprie Novum
dicendum, sed totaliter et simpliciter sola Inhibitio, quae virtute sua,
sicuti et alia </p>
<milestone unit="page" n="164"/>
<p>Iuridica remedia, per se vim illam respondendi habet, et non mutuatur illam a
tali Novo iudicio, quia sic remediorum remedia essent, et daretur in
infinitum progressus, quod absurdum esset. At ut ut fit, usus iam sic
obtinuisse videtur, ut uberius videre licebit infra <emph>quaest. 28. <abbr>cap</abbr>.
huius</emph>, formula quarta ad finem, et <emph>6. Vlad. art. 14.
</emph>et non ut nove <emph>Decius </emph>in suo syntagmate sentit: solum
contra Fiscum militare solere Inhibitionem. Nec mirum videri debet cuiquam,
quod haec duo sic concurrant; quia Inhibitio solum vim inhibendi latam ab
executione sententiam continet: Novum vero etiam superaddit, ut Actor contra
Reum se inhibentem, et per hoc causam ipsam resuscitantem ac renovantem,
Iudicium quoque in eadem recipiat. <bibl>Styl. </bibl> vel quod causae,
quatuor terminis octavalibus; nisi haec duo ita coniungerentur, absolvi non
possent. Ut patebit, <emph>Dicta quaest. 28. formula 4. notando 2.
</emph>Plura de his vide supra <emph>quaest. 14. <abbr>cap</abbr>. 5. </emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA SEPTIMA. / Quando est usus eorum?</head>
<p>Quarti, sive postremi <emph>cum Gratia </emph>nuncupari, post executam latam
et definitivam sententiam, hoc est, <emph>extra dominium bonorum</emph>, ut
communiter dici solet. Aliorum autem priorum, <emph>intra dominium
bonorum</emph> fieri conceditur, ante latam scilicet et pronunciatam
definitivam sententiam. Imo vero, etiamsi non fuerit ex allegatis et
responsis, sed solum per non venientiam pronunciata sententia, pars convicta
Novum poterit petere Iudicium <bibl>2. tit. 77. </bibl> et praecedenti
proxime <ref>15. quaest. </ref> Ubi Notandum, quod aliquando simplex Novum
iudicium, datur tantum cum clausula ista, (ut si forte parti triumphanti,
literae Adiudicatoriae sententionales iam extradatae fuissent) easdem primum
ab eadem repetant. Postea ubi ex superabundanti datum fuerit, praetexendo
causas,</p>
<milestone unit="page" n="165"/>
<p>quod forsan Iudices pedanei favore partis alterius (ut credi par est)
allecti, iustis ac legitimis requisitionibus, et mandatis superiorum Iudicum
parvi pensis, tale prius simplex Iudicium admittere noluerint, sed
Iudiciariam suam deliberationem, Executioni demandaverint; ut prius
huiusmodi executionem reexequantur; et bona per illam exponenti adempta,
eidem restituant, tandem Novum iudicium causa in eadem, iuxta priores
literas Novi iudicii, faciant; alioquin coram eodem Iudice, in Curia Regia
decimo quinto die, comparere debeant. Ex quo liquido apparet, tale simplex
Novum iudicium, recte dici intra dominium fieri debere; etiamsi cum clausula
ex superabundanti fuerit, uti iam praemissum est. <emph>Styl.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA OCTAVA. / Sed quibus temporibus quis uti potest, Novo hoc
Iudicio, in processu causae?</head>
<p>Duobus. Primo, quando succumbens causam appellat, et postea statim
Appellationi cedens, in partibus adhuc Novum impetrat, prosequiturque
Iudicium. Secundo, quando huiusmodi Appellationi non cedit, sed
Transmissionem ipsam omnino extrahit de sede Iudiciaria; ac nisi per partem
triumphantem urgeatur, vel ex paribus eiusdem proclametur, ad lucrandum
tempus tacet, neque ipsam revideri facere vult. Ubi tandem secus fieri non
potest, sed necessario causa revideri debet, tunc allegando se nondum Novum
iudicium in ea habuisse, statim datur eidem Novum, et sic terminum illum
Iudiciorum, vel Diaetae, cum tali petitione et concessione Novi iudicii
effugit.</p>
<milestone unit="page" n="166"/>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA NONA. / Quae poena illius, qui se Novo Iudicio a Iuramenti
depositione inhibuerit, et nullam iustam causam reddere poterit?</head>
<p>Talis in amissione sui iuramenti consequenterque poena exinde subsequente,
<emph>de facto</emph> convincitur. <emph>Ludovici II. Art. 29. anni
1518. </emph>Similiter et qui Novum iudicium cum Inhibitione
impetraverit, nec literas Relatorias infra terminum exceperit, qua poena sit
puniendus, vide supra <emph>quaest. 3. <abbr>cap</abbr>. 5. </emph>Quid autem vocula
(<emph>de facto</emph>) et similes, importet, vide <emph>supra quaest.
10. <abbr>cap</abbr>. 1.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA. / Quo ordine solent causae Novi Iudicii levari?</head>
<p>Omnes causae in quibus a Regia Maiestate nova iudicia impetrata fuerint, in
primis Octavis (<emph>iisque unicis</emph>) ante alias omnes causas levantur
et iudicantur. <bibl>1. Vlad. art. 52. et 2. tit. 77.</bibl> licet hic pro
ante (<emph>inter</emph>) <sic>erronice</sic> habeatur. Et hoc videtur
praecise intelligendum, solum de novo Iudicio cum gratia, quod proprie a
Principe petitur.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA PRIMA. / Potestne ille, qui in causa non egit, Novum
Iudicium impetrare?</head>
<p>Dicendum; quod quamdiu ille, qui in causa succumbit, in humanis egerit, et
supervixerit, nemo alter praeter eum, gratiam Novi iudicii, impetrare
potest; non enim congruit, cuipiam falcem suam in alterius messem mittere.
Veruntamen parte ipsa convicta demortua, ille in quem prosecutio causae
ipsius, de Regni consuetudine
<milestone unit="page" n="167"/>
condescendet, liberam, plenariamque impetrandi de facto habebit <corr>potestatem</corr>.
<bibl>2. tit. 78. </bibl> Sic et Reo, ubi post convictionem,
Transmissionem mandato ex superabundanti urserit, et obtinuerit; Novum non
conceditur, <emph>passim.</emph>
</p>
</div>
</div>
<div type="prosa-caput">
<head>DE PROCURATORIS REVOCATIONE.</head>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA SECUNDA. / Quid est Procuratoris Revocatio?</head>
<p>Quia in causa, factoque Novi Iudicii, Procuratorum revocatio saepe sequitur;
ideo consecutionis istius ordo postulat, ut de ipsa iam agere debeamus, ac
quid sit definiamus. Est igitur Procuratoris Revocatio, responsionis
alicuius Advocati, per eum praeter voluntatem, et extra informationem
constituentis, seu Principalis sui in Iudicio factae per eundem principalem,
cum solito onere retractatio, et eiusdem nova responsione coram Iudice
facta, reformatio. 2. tit. 79. Ubi praecavendum ab oneris levatione, nisi
omnino in huiusmodi revocationem consentire voluerit: quia alioquin, velit
nolit, eam admittere debebit, etiam cum gravi damno suo, uti iam dictum est.
quaest. 11. <abbr>cap</abbr>. 4. supra. Sed hic quaeri solet: An huiusmodi Procuratoris
revocatio, praecise personaliter per Principalem fieri debeat, vel etiam per
alium Procuratorem fieri possit? Quanquam Aliqui putent, posse illam fieri,
etiam per Procuratorem, ex eo, quod 4. Vlad. art. 13. dicitur; quod in
quinque casibus a modo in posterum, non personaliter, prout antea, sed per
Procuratorem suum, si voluerit quisque compareat: Nihilominus tamen si
personaliter non venerit, Procuratorem suum nunquam revocare valeat: quasi
(inquiunt) alias in aliis causis, idipsum per Procuratorem quoque facere </p>
<milestone unit="page" n="168"/>
<p>posset? Verumenimvero de communi usu et consuetudine, huiusmodi Procuratoriam
revocationem, non nisi personaliter coram Iudicibus comparendo facere
potest; licet ex textu Tripartiti nihil certi de eo colligi possit: sed ex
Stylo manifeste apparet.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA TERTIA. / Quare fit huiusmodi Procuratoris revocatio?</head>
<p>Quia praesupponit semper errorem, vel aliquem defectum nocivum ipsi
constituenti, qui quidem error, et defectus, non nisi in responsione et
obiectione, aut aliqua exceptione committi solet, ac tandem nova
responsione, post revocationem prioris responsionis, reformari debet. 2.
tit. 79. et 80. Ubi Nota, I. Quod talis responsio quae revocari debet; bene
specificari debebit, ac si sufficiens ratio revocandae illius dari poterit;
bene quidem: alioquin revocatio non stabit, sed prior sententia, in suo
vigore remanebit. II. Videtur fieri debere, vel sub eodem termino, vel ante
ipsum, etiam extra sedem Iudiciariam, et non de termino, ad terminum
differri. Tum quia revocans per huiusmodi revocationem imbuit personam
Actoris: Actor autem semper paratus esse debet. 2. tit. 84. Tum quia priori
modo facta, et nunquam posteriori de termino ad terminum dilata fuisse
dignoscitur. Styl. Tum quia in longis causis, non est opus ipsam fieri per
Novum iudicium, quod ulteriorem terminum requireret, ut patebit sequenti
quaest. 25. <num value="3">III</num>. Allegatio vel responsio Plenipotentiarii, non videtur
revocari posse; partim quod Plenipotentiarius sic constituitur, quasi
ipsemet constituens esset. Unde quia Propria responsio in Iudicio
contradictorio facta, non soleat, neque possit revocari de Iure Regni, 5.
Vlad. art. 15. ideo neque Plenipotentiarii responsio, revocanda esse
videtur, quia pro eo</p>
<milestone unit="page" n="169"/>
<p>reputatur, ac si constituens solus eam, ex praemeditato animo, et determinata
veritate certitudinaliter dixisset. Non autem errore aliquo interveniente,
ut ratio huius revocationis expostulare videtur. Tum quod communis etiam
omnium gentium consuetudo ita dictat, qua de summis rerum ac imperiorum,
virtute huiusmodi plenipotentiae, per suos legatos invicem agere, et
concludere consueverunt: alioquin autem nulla fides inter eas esse posset,
si huiusmodi plenipotentiae rescindi deberent. passim.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA QUARTA. / Coram quo Iudice fieri debet?</head>
<p>Si adhuc causa coram Iudice est, coram quo responsio illa, quae retractari
debet, facta fuit, tunc ibidem coram eodem Iudice, aut homine suo, ad id per
eundem Iudicem specialiter deputato. Si autem causa ipsa in alterius Iudicis
praesentiam, iam est transmissa, tunc coram eodem Iudice, vel homine eius
fieri debet: supra citato titulo 79. Ubi Nota, quod quando fit extra sedem,
coram aliquo Iudice tantum, tunc onus non deponitur statim, sed tantum
promittitur deponendum, tam Iudici quam etiam parti adversae. Styl. Verum
cum fit in sede, statim deponitur.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA QUINTA. / Quot modis revocatur; et quod in quinque
casibus, non revocatur Procurator?</head>
<p>Duobus, Primo, in causis brevibus, prout in Insinuationibus, et huiusmodi in
quibus videlicet causarum processus, nondum intervenerunt, quilibet
causantium etiam post latam et pronunciatam sententiam, Procuratorem suum</p>
<milestone unit="page" n="170"/>
<p>revocare poterit; ita quod ipsa die, qua sententia pronunciabitur, absque
quolibet onere causam suam inhibere, et Procuratorem revocare potest, postea
vero infra Octavarum, et brevium Iudiciorum celebrationem, dempta duntaxat
extrema die ipsarum Octavarum, et hoc quoque si calumniose et fraudulenter
agere praetenderet, semper cum minori onere, sex scilicet flor. auri facien.
ultimam autem diem praenotatam, verum esse intellige. Si revocans ille
calumniose et fraudulenter agere praetenderet, ut videlicet terminum
solummodo ipsum Iuridicum, hac cautela revocationis praeteriret, et alteram
partem ulteriori processu gravaret: nam aliter die illa, qua sententia
fertur, ut eadem die, et Procuratoris responsio revocetur, necesse est 2.
tit. 80. Demum Octavis eidem exspiratis, cum quinquaginta marcis gravis
ponderis, ducentos florenos facientibus. 4. Vlad. art. 15. Secundo, in
causis longis, in quibus processus Iuridici solent subsequi, Procuratoris
responsio revocatur ante latam et pronunciatam definitivam sententiam, et
quidem ante terminum exhibitioni literarum, vel communi attestationi, aut
iuramentali depositioni, vel oculatae revisionis, aut communis Inquisitionis
celebrationi, praefixum, praehibita responsione, cum quinquaginta marcis
homagialibus. 4. Vlad. art. 15. et 2. tit. 81.</p>
<p> Sed hic occurrit non omittenda quaestio, an scilicet huiusmodi procuratoria
revocatio, quo ad dictum tantum, vel etiam quo ad factum fieri soleat, ac
debet? Et quod in dicto tantum, ut nonnulli olim putaverint, sed secus
fecerint, hoc est, in simplici et nuda aliqua Procuratoris responsione, dum
adhuc res, quae per eam significatur, effectui non sit mancipata, fieri
debeat, apparet manifeste ex titulo 80. part. 2. ubi sic dicitur:
Retractatio namque Procuratoris praesupponit semper errorem et defectum, qui
quidem error et defectus, non nisi in responsione et obiectione, aut aliqua
exceptione committi solet. Et ex sequenti titulo 81. melius; antequam
terminus Iuridicus, per</p>
<milestone unit="page" n="171"/>
<p>Iudicem literarum exhibitioni, aut Iuramentali depositioni, vel oculatae
revisionis, aut communis Inquisitionis celebrationi, (quae scilicet iam res
ipsae sunt) praefixus et deputatus adveniat, partium ipsarum altera se per
responsionem sui Procuratoris, gravatam esse, vel gravari debere sentiens et
agnoscens, non expectato huiusmodi termino Iudiciariae ipsius commissionis,
Procuratoris sui responsionem revocare potest. Quod autem videatur posse
fieri etiam in facto, hoc est, in rebus iam ipsis, uti praemissum est,
colligitur ex dicto tit. 80. ubi habetur; quod tam in longius causis, lite
adhuc pendente, et ante solam iam definitivam sententiam, quibus videlicet
facta responsione, Iuridici processus subsequi, et Iudiciariae
deliberationes, ac sententiae interlocutoriae pronunciari solent; quam in
brevibus, post latam iam et pronunciatam huiusmodi definitivam sententiam
dicta Procuratoris revocatio fieri debeat. In quibus utrisque tamen procul
dubio aliqua probatio, vel literarum exhibitio, aut Iuramentalis depositio;
atque in illis, Inhibitio quoque, vel communis inquisitio, aut etiam
Repulsio, quae non simpliciter dicta, sed facta iam sunt, per dictos
Iuridicos processus, et sententias ac deliberationes, praecessisse
videantur. Quod ipsum artic. etiam 56. anni 1550. per expressum ostendit,
qui sic continet; quod Procuratores post deliberationem Communis
Inquisitionis (non scilicet adhuc fiendae, sed iam factae) ut ex sequenti
clausula elucet, ante latam videlicet et pronunciatam sententiam definitivam
revocari possint. Et Stylus tam in Tabula Regia, in quadam causa
Contradictionis Statutionis bonorum; quam in sede Iudiciaria Comitatus
Barsiensis in causa occupationis Civium Vy-baniensium contra familiam
Tapolchani, post dictam communem Inquisitionem, super ea deliberationem,
vice-iteratam Executionem, et Repulsionem, usitatum praebet exemplum. Decius
quoque in suo Syntagmate ita sentit. Et aliud item est, quod talis responsio
Procuratoris, (non autem exceptio, sive obiectio)</p>
<milestone unit="page" n="172"/>
<p>refertur ad propositam rem, ex qua veritas iam, vel comprobando actionem
Actoris, vel non firmando suam praeassumptionem, elucere videtur. Atque sic,
quia talis res, ipsi principaliori nociva sit futura; necessario retractari
debet. Ideoque huiusmodi Procuratoria revocatio, tam in dicto quam in facto
admittenda esse videtur; hoc est, tam ipsa verbalis responsio, quam omnes
processus, sive res ipsae, aut facta super ea fundata, et qualitercunque
subsecuta revocantur; quia ruente fundamento, ruere necesse est et omnia
superaedificata. 2. tit. 85. Alioquin vero, et in dictis titulis citatoque
art. 56. et in usu, ac stylo, contrarietas colligeretur.</p>
<p> Ubi Nota, quod huiusmodi Procuratoris revocatio, in quinque casibus, si Reus
personaliter non venerit, nunquam fieri poterit. 4. Vlad. art. 13. Imo
absolute non conceditur. Citato art. 56. anni 1550.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA SEXTA. / Anne simpliciter, et sine Novo Iudicio fieri
possit huiusmodi Revocatio?</head>
<p>In proxime dictis causis longi processus, fit omnino absque gratia Principis.
In brevibus autem post latam et pronunciatam sententiam definitivam, in iis
videlicet causis, in quibus mox et immediate per primariam responsionem
partium finalis conclusio, et definitiva sententia sequitur. Qui casus rarus
est, et praecipue in causis per Insinuationem motis, exspiratis Octavis, non
nisi per gratiam Principis, vigore Novi Iudicii fieri solet, cum praetactis
quinquaginta marcis homagialibus. Ibidem.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA SEPTIMA. / Fitne huiusmodi revocatio Procuratoris, etiam
in sedibus Comitatuum?</head>
<milestone unit="page" n="173"/>
<p>Fit, etiam post latam sententiam coram Comitibus, aut Vice-comitibus, et
Iudicibus Nobilium, vel altero eorum, cum tribus florenorum in duabus
Iudiciariis, in tertia parte adversae. Post factam autem in Curia Regia
eiusdem Causae ratificationem, et post remissionem ad eosdem Comites, vel
Vicecomites, ac Iudicialium, propter huiusmodi approbationem per Iudicem
superiorem factam, tale onus duplicatur et in sex florenis deponitur. 3.
tit. 6.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA OCTAVA. / Sed finitis iam omnibus Iuridicis Remediis,
Videndum est, quomodo ex illis, illud colligi possit, quod omnes causae
Iurium possessionariorum, quae sunt longissimi processus, in quatuor
terminis Octavalibus finiri possint? Iuxta Decreta 6. Matth. art. 4. et 19.
Item I. Vlad. art. 54. et quomodo intelligendi illi termini?</head>
<p>Hoc pacto nimirum; quod illi termini intelligantur solummodo de cursu Iuris
ordinario, qui admittitur in Dominio bonorum, non autem extra illud, ubi
solum Novum Iudicium militare cum gratia solet; et sic quintus quoque
terminus extravagans, praedictis quatuor superaddi consuevit. Praeterea ut
praefatus ordinarius Iuris cursus, praetactis quatuor terminis Octavalibus
finiri possit, videtur istis sequentibus duabus tantum formulis prioribus
respondendum et procedendum; quia non erit possibile, ut servatis
praescriptis omnibus iam Iuridicis remediis, in una quaque causa quispiam
praenotatis quatuor tantum terminis, ipsam finire possit; sed pluribus adhuc
terminis utendum erit illi; prouti ex sequentibus aliis duabus posterioribus
formulis, clarius patebit. Et sic non quatuor, sed etiam quinque termini
dabuntur, quod erit contra praedictas constitutiones Regni.</p>
<milestone unit="page" n="174"/>
<p> Prima igitur Formula haec erit; In primo termino Octavali, vel comparebit
Reus, vel non? Si non comparebit, tunc vel ad primam, vel ad secundam tandem
Proclamationem extradabitur sententia per non-venientiam, contra ipsum,
contradictione non obstante, cui remedio Inhibitionis occurrendum erit. In
secundo termino, petitur ratio Inhibitionis ab ipso, qua sibi non
suffragante, post aliquot Prohibitas, ad communem exmittetur, et hac vel
celebrabit, vel ab ea se prohibebit. In tertio termino, si communem
reportabit, calculabitur; sin prohibuerit se ab illa, Prohibitionis ratio
petetur, et ita forsan post aliquot Prohibitas, neutra adhuc valente, iterum
sententia vice iterata proferetur contra ipsum; Contradictione et
Inhibitione non obstante cui Repulsionis velamine obviabit. In quarto tandem
termino ratio Repulsionis petetur ab ipso; qua non stante, modo simili post
aliquot Prohibitas, lata et definitiva sententia vice tertiaria
pronunciabitur contra ipsum, Inhibitione, Contradictione et Repulsione non
obstante. Sicque vadet ad Executionem.</p>
<p> Secunda, si comparebit in primo termino, tunc facta responsione aliqua, et
forsan post aliquot Prohibitas non stante, sententia contra ipsum
pronunciabitur, Contradictione non obstante cui Repulsione obviabit. In
secundo termino, si se absentabit; dabitur iterum sententia vice iterata
contra ipsum ad exequendum, Contradictione et Repulsione non obstante quam
Inhibitione revocari faciet. In tertio termino, dando rationem Inhibitionis
simul et Repulsionis: vel Procuratoris priorem responsionem revocabit, et
meliorem subiungendo, communem petet; quam vel celebrabit, vel se ab illa
prohibebit. In quarto tandem termino: neque reportata serie communis
Attestationis, neque vero stante Prohibitionis ratione, lata et definitiva
sententia vice-tertiaria proferetur contra ipsum, Inhibitione,
Contradictione et Repulsione non obstante. Sicque vadet ad Executionem. Ubi
Nota. I. Quod praedicta </p>
<milestone unit="page" n="175"/>
<p>praeclusio Iuridicorum remediorum, ordinarie solet fieri praemissis modis,
aliquando declaratius omnia singillatim enumerantur; hoc modo dicendo;
Contradictione, Inhibitione, Repulsione, Appellatione; Novo Iudicio, <abbr>etc.</abbr>
aliquando hic clausulis (amputatis vel abscissis universis Iuridicis
remediis) strictius praecluduntur. II. Quod ubi simul Repulsio et Inhibitio,
in aliquo processu incurrunt, utriusque onus prius deponendum erit, quam ad
respondendum Repellens admittatur, quia quod singillatim in singulis fit,
coniunctim quoque in utraque simul fieri debet; similiter et precium
literarum sententionalium solvendum erit. Quod intellige, si iis, diversis
terminis iudiciorum usus fuerit: Nam si extra terminos Iudiciorum, simul et
in continenti, quasi primo sententiae contra se exequendae, Repulsionis
velamine obviaverit, ac postea sub id, quo pars repulsa literas Relatorias
ex Capitulo vel conventu pro se, super huiusmodi facta Repulsione extrahere
conabitur, Inhibitione usus fuerit, praetactasque Relatorias extradari
inhibuerit, et partem repulsam, contra se evocari fecerit; tum solum
Inhibitionis onus deponere, et rationem eiusdem dare inhibens tenebitur;
quia totus iam praemissus processus, in solam Inhibitionem coaluit. Neque
ideo arguetur, calumniose processisse quia hoc pacto unum Iuridicum
remedium, altero destruxit, et non utroque simul uti voluit, uti et Decius
refert, in suo Syntagmate.</p>
<p> Tertia, posset esse eadem plane cum Prima, si post Repulsionem, simplex
Novum Iudicium, quod absque Inhibitione, et Appellatione dicitur, fieri
deberet; quod nisi statim facta in partibus Repulsione impetraretur, et
vigore illius, pars repulsa, ad quartum iam terminum evocaretur, sed primum
post depositum onus Repulsionis, et ad reddendam illius rationem, tale Novum
peteretur, tunc viderentur quinque termini necessario admitti debere, cum
vigore huiusmodi Novi, Actor citari deberet, quae citatio pro hoc </p>
<milestone unit="page" n="176"/>
<p>quarto termino levari non posset: Sed hoc mihi non videtur posse fieri: Tum
quia post Repulsionem, non simplex, sed cum gratia debeat impetrari Novum
iudicium, 2. tit. 77. Tum quia, iam cum Inhibitione semel concessum est, et
amplius neque in hac tertia, neque in quarta concedi debet. De Revocatione
autem Procuratoris iam dictum est, supra quaest. 23. num. 2. Sicque videntur
solum duae priores formulae admittendae, posteriores vero reiiciendae.</p>
<p> Quarta, si in termino Octavali, dabitur simplex Novum ex cessione
Appellationis, videntur plures admitti debere termini, quam quatuor, hoc
modo. In primo termino si comparens quippiam responderit, et eo sibi non
suffragante, sententiabitur, tunc si appellabit ex Tabula, ad Dominum
Locumtenentem, et postea statim cedendo Appellationi, petierit Novum cum
termino. In secundo termino, non suffragante sibi facta aliqua responsione,
penes tale Novum, dabitur iterum sententia contra ipsum, cui necessario
Repulsione erit obviandum. Denique tertio termino, si se absentaverit, tunc
iterum dabitur sententia contra ipsum, quam Inhibitione revocare debebit. In
quarto termino, si communem petierit, vel sese ab ea prohibuerit; tum demum
in quinto termino, vel ex reportata serie communis, vel ex non data
sufficienti prohibitionis eius ratione, iudicium patietur, et sic tandem
dabitur contra illum lata et definitiva sententia. Atque hoc pacto non
quatuor, sed quinque terminis finiri debebit aliqua causa, contra finitos
iam illos quatuor terminos. Ubi Notandum. I. quod in hac quoque quarta
formula, vel simplex Novum non debet admitti, uti et in tertia, vel autem
Inhibitio, cum haec duo inter se coincidere videantur, et ita bis id ipsum
in una eademque causa concedi neque debet, neque potest. II. Nullam maiorem
rationem affirmandi Novum iudicium cum Inhibitione dari posse, quam hanc,
quod scilicet nisi hoc modo coniungerentur, Causae praescriptis quatuor
terminis finiri non possent, et </p>
<milestone unit="page" n="177"/>
<p>ideo ubi hoc praecesserit in aliqua causa, aliud simplex. (quod semel tantum
dari consuevit. Styl.) dari non possit, et non ut Decius super hac re, in
suo Syntagmate nove opinatur de Inhibitione. De quo plura vide supra quaest.
16. capitis huius, et 6. Vlad. art. 14. Hic tamen intellige, hoc Iudicium
semel tantum dari solere, quo ad usum; ast si depositum fuerit per
impetrantem, vel per Iudicem condescensum, iterum reimpetrari posse.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA NONA. / Unde igitur accidit, quod rarissime, vel potius
nunquam, quatuor hisce terminis causae finiri soleant?</head>
<p>Ex duobus potissimum; altero quod non valeant ita levari singulis terminis;
et altero, quod principales quoque segnius prosecutioni ipsarum advigilare
soleant; cum iuxta tritum sermonis proverbium, vigilantibus Iura subvenire
consueverint.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO TRICESIMA. / Causae vero Potentiarum, Damnorum, Iniuriarum, ac
etiam in facto Possessionario, in quot Octavis antea finiebantur?</head>
<p>In Primis duntaxat, hoc est, unicis Octavis, nisi potissimum in postremis de
iure possessionario, Iurium et literalium instrumentorum productio sive
exhibitio, requiri dignoscebatur, quae in secundis tantum Octavis, et non
amplius fieri debebat, 6. Matth. art. 6. De quibus vide supra citam, quaest.
3. <abbr>cap</abbr>. 2.</p>
<milestone unit="page" n="178"/>
</div>
</div>
<div type="prosa-caput">
<head>DE REIECTA.</head>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO TRICESIMA PRIMA. / Quid est Reiecta?</head>
<p>Reiecta est, quid nominis potius, quam quid rei; solum Impedimentum quoddam
remoratorium causarum, et non Iuridicum remedium, cum nedum processum
aliquem, sed nec nomen quidem ipsius in omnibus Regni decretis liceat
invenire. Prouti tamen ex longo iam usu, et consuetudine inolevit: Est
scriptum quoddam, in dorso literarum transmissionalium, per eundem Iudicem
in cuius praesentiam causa delata fuerat, ultimo plane die Iudiciorum
generalium aut brevium, aut etiam Diaetae Regni, factum in testimonium
illius, quod sub iisdem Iudiciis, vel Diaeta, talis transmissio, ob alia
ardua negotia, vel alias causas maioris momenti, revideri non poterat;
ideoque in alium terminum, aliarum similium causarum reiicitur, cum propria
<corr>manu</corr> eiusdem
Protonotarii, dictoque ultimo die, et anno, annotatis. Quod scriptum
posteaquam ad priorem Iudicem delatum, et per appellantem demonstratum
fuerit, in prima statim sede <corr>Iudiciaria</corr> Comitatus, tunc pars triumphans, et
talem iniuriam patiens, velit nolit, tali testimonio Iudicis reiicientis,
contenta esse debebit, videlicet usque ad alium Iudiciorum, vel Diaetae
terminum; alioquin autem nisi reportaverit, huiusmodi Reiectam, in rem
iudicatam transibit; et debitae quoque Executioni demandari debebit.
passim.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO TRICESIMA SECUNDA. / Sed quomodo haec clausula (in rem
adiudicatam transibit) intelligenda esse videtur?</head>
<milestone unit="page" n="179"/>
<p>Putant Nonnuli hanc transitionem in rem adiudicatam nihil aliud esse, quam
solum in priorem sententiam regressionem ubi appellatio, vel in non
extractis, in secunda sede Iudiciaria literis transmissionalibus, 3. tit.
35. et supra quaest. 3. <abbr>cap</abbr>. 8. vel vero in non reportatis iisdem cum
Reiecta passim neglecta fuit. Ideoque admittunt in ea, omnia iuridica
remedia, quaecunque huiusmodi sententiam appellatam, non praecesserunt. Alii
vero dicunt, praetactam transitionem, non in praemissam priorem sententiam,
sed in causam, seu rem ipsam, quae acquirebatur, fieri debere, intelligendam
esse. Tum quia dicta clausula (in rem adiudicatam transibit) non de priori
praenotata sententia, sed de re ipsa expresse dicitur. Tum quia res
iudicata, est eadem cum sententia definitiva, quae est ultima decisio
causae, et sola executione indiget, ut videre licebit, infra quaest. 2. <abbr>cap</abbr>.
9. Tum quia citato quoque loco partis tertiae per expressum habetur, quod
causa transeat, in ipsam rem adiudicatam, et non in sententiam, super qua re
literae quoque Adiudicatoriae, iuxta latam sententiam (de qua scilicet
quaestio vertitur) parti victrici et triumphanti reddi, et executioni
demandari debent. Quod non conveniret de sententia dicere, quia sic idem de
eodem praedicaretur, ubi literae adiudicatoriae dari deberent de sententia,
iuxta eandem sententiam. Tum quia Civiles quoque (a quibus Ius nostrum magna
ex parte originem ducit. 2. tit. 6.) rem adiudicatam sic omnino intelligunt;
quorum opinionem ex scholiis Mynsingeri ad §. Item si in iudicio, lib. 4.
Institut. tit. 13. annotatis his verbis licet subscribere; Rem iudicatam,
non dici sententiam iudicantis, sed ipsam rem, quae finem controversiarum,
Iudicis pronunciatione accepit; quod vel condemnatione, vel absolutione
contingit. Itaque quamvis statim postquam lata est in aliqua causa
definitiva sententia; res iudicata dici potest, tamen quamprimum fuerit ab
ea appellatum, fingitur non esse iudicata; ac proinde nec dici potest
sententiam in rem</p>
<milestone unit="page" n="180"/>
<p>iudicatam transivisse, a qua appellatum est, nisi Iudex appellatus, eam denuo
comprobarit. Si vero Appellatione omissa effluxerit tempus, quo appellari a
sententia oportuit, nempe (apud illos) decendium, aut pacto renunciatum est
appellationi inter litigantes, fingitur non esse appellatum, et sententia
rite lata in rem iudicatam transit, quia controversiarum finis per eam
causae impositus est; quod idem (inquiunt) est, atque apud nos, uti iam
praemissum est, si literae transmissionales, in secunda statim sede
Iudiciaria extractae non fuerint. Vel si etiam extradatae extiterint,
Appellatio tamen (non revisa) cum reiecta reportata non sit, tunc illa causa
bene et iuste in rem adiudicatam transivisse dicetur, debitaeque executioni
demandari debebit, extractis vice iterata literis Adiudicatoriis
sententionalibus, et procul dubio abscissis omnibus Iuridicis remediis,
virtute iam praetactae transitionis causae in rem adiudicatam, etiamsi in
priori appellata sententia talia remedia praeclusa non extiterint. Haec
illi.</p>
<p> Verum praemissa omnia, de definitiva sententia potius, quae ultima solet
esse causae decisio per Iuridica remedia transiens; quam de intermediante,
sive interlocutoria, dicta esse videntur, in qua scilicet nondum talia
remedia praecesserunt, sed primum intercedere debent, ac si prior sententia
executioni suae demandaretur, et per ea ipsi occurrendum esset: uti et prior
sententia innuere videtur, quae et probabilior esse censetur, cui Stylus
quoque adstipulatur. Siquidem et revisa appellatio; atque ad exequendum
remissa, Repulsionis velamine impediri soleat.</p>
<p> An vero huiusmodi sententiae, in rem adiudicatam transmissae, Novo iudicio
occurri possit. Vide supra quaest. 10. </p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO TRICESIMA TERTIA. / Quis eius Finis, et quotuplex hinc apparet?</head>
<milestone unit="page" n="181"/>
<p>Duplex. Alius bonus et admittendus, si scilicet adhibita inculpata
diligentia, huiusmodi transmissionem suam appellans revideri facere non
poterat, ne forsan iusto Iure suo destitueretur, bene et rationabiliter hoc
remoratorium impedimentum inventum est pro eo. Alius malus damnosusque, si
videlicet eam revideri facere potuisset, et data opera non curavit, ut
saltem tempus lucretur, et partem alias triumphantem, damnificet. Quod certe
nec bonae conscientiae est, nec Deo gratum ideoque neque admitti deberet.
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO TRICESIMA QUARTA. / Sed haec omnia hucusque dicta ad quas, et
quot classes uno compendio reduci possunt?</head>
<p>Ad quinque nimirum: Praeparatoriam, Exceptoriam, Remediatoriam, Processualem,
et Remoratoriam. Praeparatoria sunt causarum distinctio et definitio,
Citatio sive Evocatio, Proclamatio et Parium Petitio. Exceptoria, sunt
exceptiones de condescensione, prorogatione, et destructione causae.
Remediatoria sunt Iuris remedia, ut Inhibitio, Prohibita, Prohibitio,
Repulsio, Appellatio, Novum Iudicium, et Procuratoris revocatio. Sic dicta,
quod parti in causa succumbenti, quoddam levamen, quemadmodum aegris
medicamen adferre, et aut prioribus rationibus magis declarandis, aut aliis
atque aliis subinde adhibendis responsionibus, veluti denuo restaurato
processu, si non obtinendum semper eventum rei, ad prorogandum tamen tempus,
subvenire et quasi remederi solent. Quae omnia primo propter necessitatem,
ubi scilicet quid praeter </p>
<milestone unit="page" n="182"/>
<p>intentionem evenisset, inventa et introducta fuisse dignoscuntur; sed iam ex
ordinaria consuetudine, et absoluta partium voluntate, sic usurpari coepta
sunt. </p>
<p> Ubi Nota. I. Iuridica remedia sumi dupliciter, generaliter scilicet, quae in
processibus Causarum observari solent, ut haec iam proxime dicta. Et
generalissime, quae nimirum utcunque ad conservandum et vivificandum, de
futuro Ius, etiam extra processum causarum observari solent: ut sunt
Protestatio, Contradictio, alia Inhibitio, et Prohibitio, Revocatio,
Retractatio, Annihilatio, Cassatio, Mortificatio literarum vel Fassionum, et
Reiecta. II. Priora illa Decium lib. 4. sui Syntag. tit. 15. et 16. hoc
nomine non dignari, neque hoc sensu intelligere; sed inter species
interdictorum a Iure nostro alienorum, adeoque ipsas actiones reponere; cum
tamen illa, non sint actiones ipsae; sed actionum accidentia duntaxat, ac
satis confuse et obscure determinare, uti iam et supra quaest. 15. <abbr>cap</abbr>. 5.
dictum est. Nec mirum quidem, cum ut et ipse scribit in secunda sua
praefatione, ex sola theoria, et nulla ex forensi praxi, totum illud opus
compilarit: usus autem nedum artium omnium, sed et facultatum, ac
quarumlibet doctrinarum, optimus esse soleat magister. Secutus ut apparet,
in dicto opere suo opus Quad. Nondum usitatum, quod inhibitionem facit
duplicem et alteram ponit pro Prohibitione, quod fieri non potest, nisi
forte Pythagorikos idem debeat esse leo, qui antea equus fuit. Cuius sicut
nulla est authoritas, absque confirmatione Principis, ita quoque neque ullus
usus esse potest, absque consensu populi. Ergo frustra est calceus, cuius
nulla est calceatio. Quanquam quisque suo sensu abundet, et unicuique suum
sit ingenium, atque trahat sua quenque voluptas. Processualis, sunt communis
Inquisitio, Iuramentalis depositio, Oculata Revisio, et Collateralis
attestatio. Sic dicta, quia processum causae, hoc est, iam factas partium
allegationes et responsiones, probando vel improbando </p>
<milestone unit="page" n="183"/>
<p>promovent. Et haec causas ipsas naturali consequentia imitantur: Nam cum res
de lege statuta probari nequit, necessario huiusmodi probationibus liquidari
debet; quia secundum Philosophos, omne scibile per suas causas sciri et
cognosci solet. Ad quas licet Ingessio, ratione probationis genealogiae
reducatur, melius tamen ad principalem actionem refertur, ad quam ita se
habet, atque stolones ad arborem, ex cuius radicibus enascuntur; siquidem et
Ingessio ex principali actione oritur, cum alioquin nunquam fieret, nisi
Principalis actio mota fuisset. Remoratoria autem est sola Reiecta, quae
nullum plane habet processum, sed solum partem triumphantem, a debita
obtentae causae Executione, remoratur et retardat. Atque ideo solum ex
hominum malitia provenit soepe.</p>
</div>
</div>
<div type="prosa-caput">
<head>CAPUT NONUM. / De Sententiis.</head>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO PRIMA. / Qua ratione agendum est, hoc loco de Sententiis?</head>
<p>Ea videlicet, quod posteaquam actum est, de toto causarum processu per omnia
Iuridica remedia; eaedemque causae, in certum aliquem finem deduci
debuerint, qui <emph>Finis, Sententia</emph> seu <emph>Res Iudicata</emph>,
aut veritas ipsa nuncupari consuevit; ob id merito hoc loco de huiusmodi
sententia, agi debet.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SECUNDA. / Quid est Sententia, seu Res Iudicata?</head>
<p>Prouti <emph>Sententia</emph> huic instituto convenit, omissis in
praesentiarum aliis illius significationibus, quae huc nihil attinent; Est
Iudicis definitio, causae et controversiae finem imponens, condemnationemque
vel absolutionem continens. <bibl>2. tit. 42. </bibl> Vel ut alii brevius
dicunt. Est Res ipsa adiudicata, vel quod idem est, Res iudicata, vel
iudicatum, vel lis finita per sententiam Appellatione non suspensam, sola
Executione indigens. Ubi sententia, et Res Iudicata, ac Iudicatum
convertuntur, et unum pro alio ponitur, idemque significant. Dicta a
<emph>sentiendo</emph>, quod scilicet omnes id, quod animo sentiunt, ad
concludendam eam simul in unum </p>
<milestone unit="page" n="185"/>
<p>conferunt. Ubi Nota, quod literae huiusmodi sententiae, debent in sede
Iudiciaria perlegi, ac per omnes Magistros Protonotarios subscribi, sicque
de sede extradari <emph>palam </emph>et <emph>publice</emph>, non autem
<emph>private </emph>in hospitiis. <emph>6: Matth. art. 20. et 1. Vlad.
art. 99. et 4. eiusdem art. 12.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO TERTIA. / In processu quotuplex potest esse sententia?</head>
<p>Quadruplex. Prima, per <emph>non_venit</emph>, cui occurri solet Inhibitione
cum Novo, <bibl>2. tit. 77. </bibl> si fuerit iam extradata. Ast si adhuc
prae manibus Iudiciariis invenietur poterit pars convicta illam ibi, etiam
absque literis Inhibitionalibus inhibere, uti iam dictum est supra
<emph>quaest. 15. <abbr>cap</abbr>. 8. </emph>Secunda <emph>Interlocutoria</emph>,
sive <emph>Intermedians</emph>, cui obviatur Appellatione, et postea cedendo
ipsi Appellationi, Novo iudicio. Tertia <emph>similiter </emph>per
<emph>non_venit</emph>, satis late patens, ac potissimum in sedibus
Comitatuum contra absentes, et criminaliter convictos, cui occurritur
simplici tantum Novo Iudicio, absque ulla Inhibitione, vel Appellatione. Ut
videre licebit infra, <emph>quaest. 31. </emph>capitis huius. Quarta
<emph>Lata </emph>et <emph>Definitiva</emph>, quae proprie est ultima
causae decisio, et haec vadit ad Executionem, nullis Iuridicis remediis
obstantibus, de qua hoc loco potissimum agitur. De quibus vide <emph>2. tit.
77. </emph>et <emph>83. </emph>et supra <emph>quaest. 15. <abbr>cap</abbr>. 8.
</emph>de quadruplici similiter Novo. Et priores vocantur intermediae, sive
interlocutoriae; sola autem ultima dicitur definitiva sententia, quia sola
illa omnem litem finit.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO QUARTA. / Sed haec lata et definitiva sententia, quotuplex esse
potest?</head>
<milestone unit="page" n="186"/>
<p>Uti et primo capite insinuavimus, varia et multiplex <emph>Capitalis, Emendae
capitis, Notae infidelitatis, Calumniae, Emendae linguae, Violationis
sedis Iudiciariae, Facti honoris, Infamiae, Minor sententia,</emph> quae
communiter omnium simplicium violentiarum, damnorum, et iniuriarum dicitur.
Nec non omnium maleficiorum, sive causarum criminalium: super quibus omnibus
singillatim et breviter iam dicendum est. </p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO QUINTA. / Quid est sententia Capitalis?</head>
<p>Est quae inter; et contra Nobiles lato modo sumptos <emph>1. tit. 2. et 2.
tit. 11. </emph>saeculares duntaxat, alienos a sanguine, et virilis
sexus homines, in Curia Regia, ratione <emph>quinque </emph>casuum, utpote
Occupationis bonorum, Invasionis domorum Nobilitarium, nec non
Verberationis, et sine Iusta causa Detentionis, atque Interemptionis
Nobilium; sub amissione capitis, et universorum bonorum, seu Iurium
possessionariorum (modo redemptibili tamen) atque etiam quarumlibet rerum
mobilium, suarum, ipsum solum sententiandum, proprie et praecise
concernentium, decerni et pronunciari solet. <bibl>2. tit. 42. </bibl> et
aliis sequentibus.</p>
<p> Ubi Nota, I. Quod Amissio haec Capitis et bonorum, non est intelligenda
<emph>copulative</emph>, sive simul ad semel, sed
<emph>disiunctive</emph>, ita videlicet, ut si sententiatus, poenam
subierit, bona seu iura possessionaria ipsius, salva manebunt, pro suis
haeredibus. Si autem gratiam Regiam meruerit, et executio sententiae
nihilominus per adversam partem peracta fuerit; tunc eadem Iura
possessionaria filii, vel fratres aut alii legitimi successores,
aestimatione communi, in termino per Iudicem ad id praefigendo, ad se
redimendi habent authoritatem. II. Causa horum quinque Casuum erat
<emph>summaria</emph>, hoc est, quae de plano et de simplici facta
admonitione per </p>
<milestone unit="page" n="187"/>
<p>Capitulum vel Conventum, sive Reus ad certum terminum, extra omnes terminos
Octavales personaliter comparebat, sive non; revideri debebat. <emph>3.
Vlad. art. 8. </emph>Nihilominus tamen <emph>de facto iam</emph> sicuti
et antea, solum in terminis Octavalibus discutitur, uti et supra dictum est,
<emph>quaest. 6. <abbr>cap</abbr>. 2. </emph>De cuius processu vide <emph>6. Matth.
art. 15. et 1. Vlad. art. 56.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SEXTA. / Quales Personae excipiuntur ab hac sententia?</head>
<p>Primo, personae Spirituales seu Ecclesiasticae. Secundo fratres
generationales. Tertio, Mulieres sive foeminae <bibl>2. tit. 42. </bibl>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SEPTIMA. / Nonne ergo fertur etiam contra illas aliquando?</head>
<p>Fertur equidem. Et contra personas Ecclesiasticas, <emph>in tribus
</emph>casibus, videlicet in casibus laesae Maiestatis, in Nota
infidelitatis, et in voluntario sive deliberato homicidio, aliove quovis
latrocinio, si quod per se perpetraverint, vel per alium perpetrari
fecerint, <bibl>2. tit. 44. </bibl> Et contra mulieres quoque sive foeminas,
si quae maritos, vel parentes, aut etiam liberos proprios malitiose
occiderint, vel occidi fecerint. <bibl>2. tit. 43. </bibl> Qui tamen casus
magis proprie ad casum parricidii, Notae infidelitatis spectat. <emph>1.
tit. 14.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO OCTAVA. / Quomodo Capitalis sententia convictus in Persona capi
debet?</head>
<p>Duobus modis. Primo, si praesens adfuerit, tempore pronunciationis latae
contra se ex responsionibus </p>
<milestone unit="page" n="188"/>
<p>sententiae, (quia ordinarie personaliter astare non debet) tunc audita
pronunciata sententia, ad instantiam Actoris, vel Procuratoris sui,
<emph>statim </emph>et <emph>de facto </emph>etiam absque literis
sententionalibus, per Iudicem detineri, captivarique et puniri, libertate
Nobilitatis non obstante, poterit. <bibl>2. tit. 58. </bibl> Si autem absens
fuerit, tunc ubicunque reperiri et deprehendi poterit, vigore literarum
sententionalium, non quidem per Actorem, propria sua authoritate, sed per
Iudicem suum ordinarium, vel hominem ipsius, post Executionem semper, ante
autem Executionem, ante anni duntaxat unius integri revolutionem, a die
emanationis ipsarum literarum sententionalium, in persona sua detineri,
captivarique, et ad domum Iudicis deduci poterit. Ubi ipsum Iudex tribus
diebus, causa pacis et concordiae ineundae, cum suo adversario, conservare
debebit, et si pax et concordia inter ipsos non successerit, ad infligendam
ipsi poenam, manibus adversarii sui (quod tamen de facto non fit) dare
tenebitur. Cui si mortem inferri curaverit, universa bona sua, simpliciter
in filios et alios haeredes suos, condescendent, exceptis <corr>solummodo</corr> rebus,
tempore captivationis suae, apud ipsum existentibus, quae soli Iudici
cedent. <bibl>2. tit. 55. </bibl>et <bibl>6. Matth. art. 55. </bibl> Item
<bibl>1. Vlad. art. 74. </bibl>et <ref>infra quaest. 29. huius</ref> .
Secundo, ubi vero solum sententia per non-venientiam et non comparitionem
convictus fuerit: tunc ante literarum sententionalium emanationem
sigillationemque, et manibus Actoris assignationem, in persona sua detineri
nequaquam poterit. <bibl>2. tit. 58.</bibl>
</p>
<p> Ubi Nota, I. Literas huiusmodi sententionales, per non-venientiam emanatas,
apud manus Iudicis inventas, similiter et Capitulum vel Conventum, ab
Executione illarum prohiberi posse, depositoque onere huiusmodi sententiae,
postea Sententiatus ipse respondete tenebitur <bibl>2. tit. 58. </bibl> et
<bibl>77.</bibl> Item <bibl>1. Vlad. art. 51. </bibl> II. Quod si cum
adversario suo concordaverit, id licebit sibi absque ullo birsagio Iudici
dando, vel prohibitione illius. <bibl>Alberti Regis art. 31. </bibl> et
<bibl>6. Matth. art. 5. </bibl>
</p>
<milestone unit="page" n="189"/>
<p>Item <bibl>1. Vlad. art. 68. </bibl>et <bibl>74. </bibl> Item <bibl>2. eiusdem
art. 13. </bibl>Quod idem etiam in <emph>casibus criminalibus
</emph>intelligendum est, ut videre est, <ref>quaest. 31. huius</ref>.
<num value="3">III</num>. Res illae apud ipsum tempore captivationis suae inventae, sunt de iis
intelligendae, quae solius ipsius propriae fuerint, et non alterius, quae
scilicet per ipsum <emph>malitiose</emph> acceptae extiterant, quia tales
damnificato restitui debent: prouti iam communis usus tenet; et alioquin
gravis iniuria fieret damnificato, rebus suis destitui. Quod et de furtis
lege <bibl>Atinia Iustin. lib. 2. tit. 6. §. furtivae</bibl> , praedoniis, et
rapinis intelligendum est, infra <emph>quaest. 30. </emph>IV. Capitali
sententia convictus, in Iudicio, contra neminem agere potest, donec
absolutionem promeruerit, et libere semper contra personam eius excipi
potest. Si tamen casu aliquo aliquis (I) tali sententiato respondere
voluerit, hoc quidem stabit in eius arbitrio. Et si talis sententiatus
contra talem (I) plures actiones proposuerit, sive eae in eisdem, literis
Evocatoriis, sive in diversis continebuntur, nihilominus stabit in voluntate
ipsius (I) ad aliquas earundem respondere et in aliquibus, contra personam
Actoris excipere, quia <emph>de voluntate </emph>solum ad respondendum ipsi
se intromisit, de Iure autem ultra cogi non potest, Nec obstat quod
communiter dici assolet; volenti iniuriam fieri nullam, scilicet <emph>in
volitis</emph>, ast in <emph>non volitis </emph>sane permagnam, si ad ea
cogatur.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO NONA. / Quae Executio sententiae, quo ad bona sententiati?</head>
<p>Si sententiatus evaserit, et capi ac ultimo supplicio affici non poterit; vel
etiam Gratiam Regiam meruerit <bibl>1. tit. 16. </bibl> tunc universa bona,
seu totales portiones illius (etiam in rebus mobilibus) a portionibus
fratrum, filiorum, et filiarum, iam natorum, ac aliorum quorumlibet a se
indivisorum, sequestrandae erunt, ipsumque Solum <emph>proprie </emph>et
<emph>praecise </emph>
</p>
<milestone unit="page" n="190"/>
<p>concernentes, parti adversae, et Iudici dabuntur <emph>2. tit. 60. Lud. 1.
art. 10. et 19. Anni 1351. </emph>Item <emph>6. Matth. art. 55. et 1.
Vlad. art. 74. </emph>Nam filii, filiae, fratres, et uxor, huiusmodi
portionibus suis, propter delictum patris, fratris, et mariti privari non
debent. Quod videtur intelligendum esse solum in his sententiis, nimirum:
Capitali, Emendae capitis et Notae Infidelitatis, in quibus filii, filiae,
fratres, aut uxor non cooperantur praemissis patratoribus, Verum in causis
debitorum, mutuorum, et depositorum, secus est, ubi scilicet omnes simul
talibus debitis, mutuis, et depositis coutuntur; ideoque propter huiusmodi
communem usum, satisfacere debent. Aliud item est; quod illae sententiae
sunt<emph> personales</emph>, hae autem <emph>reales</emph>, quae aliis
etiam <emph>communes </emph>esse possunt. Quam denique portionem suam in
dictis Iuribus possessionariis filii, vel fratres, aut alii successores sui
de manibus Iudicis, et adversae partis, in termino per Iudicem ad id
praefigendo, communi duntaxat aestimatione, rediment. Nam si talem terminum
transcenderint, hoc est redimere omiserint, talis portio in rem adiudicatam
transibit, et apud Iudicem, adversamque partem manebit, donec convicto, de
Gratia Regia provisum fuerit, sine qua ipse propria virtute id facere
nequaquam poterit. Imo vero filii, vel fratres non fuerint, etiam vicini et
commetanei huiusmodi portionem redimere poterunt. <bibl>2. tit. 56.</bibl>
</p>
<p> Ubi Notandum quod Pater, amissa semel hoc modo per capitalem sententiam
bona, et per filium redempta, iterum etiamsi secundario in eandem capitalem
sententiam inciderit, amittere non poterit, quia iam non sua, sed filii
praeextitisse dignoscuntur, atque ideo, quod alienum et non suum erat,
amittere non potuit. <emph>Passim.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA. / In quo facit Princeps Gratiam huiusmodi sententia
convicto, et cui onus eius cedit?</head>
<milestone unit="page" n="191"/>
<p>Si vero Princeps huiusmodi sententiato atque convicto <emph>Gratiam</emph>
fecerit <emph>specialem</emph>; tunc ipsa Gratia non de homagio. Et tertia
parte Iurium possessionariorum eiusdem convicti, in portionem utputa Actoris vel adversarii
cedente, sed <emph>capiti tantummodo </emph>ut capitalem poenam non subeat,
ac duabus partibus ipsorum Iurium possessionariorum ad portionem Iudiciariam
cedentibus patrocinari et suffragari intelligitur. <bibl>2. tit. 57.</bibl>
</p>
<p> Ubi Nota, I. Quod talis sententiatus Gratiam Regiae Maiestatis consecutus
Emendam capitis sive homagium, cum tertia parte bonorum, in portionem
Actoris cedente, exsolvere tenetur. II. Quod si ipsum Dominus Palatinus
condemnabit, tunc neque contra ipsum poterit illi dicta Gratia, Suae
Maiestatis Regia, suffragari; quia huiusmodi duae partes, ex antiqua Regni
consuetudine, Domino Palatino semper cedunt. <bibl>2. tit. 57. </bibl> et
<emph>9. </emph>Officio Palatinatus <emph>fol. 169. </emph>Maioris
decreti. <num value="3">III</num>. Quod etiam in causis coram Illustrissimo Domino Palatino
vertentibus, in quibus Fiscus Suae Maiestatis Regius contra aliquos agit, ac
quibus nulla affixa sunt birsagia, sed simpliciter ad <emph>Notam
</emph>tendunt, ex eoque ad bonorum amissionem; ex iis, ipsi quoque Domino
Palatino, nulla portio (ne quidem redemptibiliter ut nonnulli putavere)
provenit; sed tota haereditas et proprietas eorundem bonorum, sive Iurium
possessionariorum hominis succumbentis, perpetuo amitti solet, et collatio
ipsius ad solam Regiam Maiestatem pertinet. <bibl>2. tit. 57. </bibl> veluti
et in causa <emph>Zokoliana</emph> nuper est factum. IV. In sententia Notae
infidelitatis, ex binaria Repulsione lata, directae et aequales <emph>duae
</emph>partes cunctorum, bonorum et Iurium possessionariorum talis convicti.
Regiae Maiestati et <emph>tertia </emph>pars Actori, simul cum sua
proprietate, in perpetuam haereditatem cedunt, Regiaque Maiestas,</p>
<milestone unit="page" n="192"/>
<p>quo ad portionem Actoris, talibus condemnatis, non aliter, nisi habita cum
adversa parte superinde concordia, Gratiam facere possit. <emph>2. tit. 57.
</emph>et <bibl>5. Vlad. art. 4. </bibl> V. In aliis vero casibus, veluti
Incinerationis domorum, turbationis Executionum, Interceptionis castrorum,
et his similibus, in quibus privatae personae contra se invicem agunt, ex
antiqua iam consuetudine, duae partes Iudici, et <emph>tertia </emph>parti
Actoreae adiudicantur; salva semper remanente eorundem bonorum proprietate
Fisco Regio, qui postea talia bona, quo ad omnes dictas partes, si voluerit,
condigna aestimatione redimere poterit. <bibl>Styl. </bibl> aut is, cui Rex
eadem benigne contulerit. Quod ex praesenti occasione hic annotare volui,
licet magis ad sententiam Notae infidelitatis, pertineret dicendum.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO UNDECIMA. / Sed quamdiu durabit ista Gratia, et quomodo?</head>
<p>Solum per annum, et ut concordet cum Adversario, si manus eius effugit. Ast
si in manus Iudiciarias inciderit, iam huiusmodi Gratia, nihil Iuvabit
ipsum, sed tota salus illius pendebit ex manibus adversarii sui, cum quo, si
se salvare voluerit, concordare debebit, etiam cum obligatione universorum
bonorum suorum, in perpetuum praeiudicium fratrum, et filiorum indivisorum
suorum. <bibl>1. tit. 59. et 6. Matth. art. 55. </bibl> Item <emph>1. Vlad.
art. 74. </emph>alioquin reincidit in priorem sententiam, ad quam
<emph>peremptorie</emph>, id est praecise ad utrum terminum, quo
resuscitari debebit, evocabitur. <bibl>2. tit. 57. </bibl> et <emph>Enchir.
fol. 11. </emph>Licet huiusmodi gratiam viderim absolute in perpetuum
factam, consorti quondam <emph>Ioannis Bornemisza</emph>, in Comitatu
<emph>Soproniensi</emph>, in causa incestus, <emph>art. 36. anni
1599.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DUODECIMA. / Quid de Filiis huiusmodi sententiati hominis quo ad
redemptionem bonorum illius per sententiam amissorum sentiendum est?</head>
<milestone unit="page" n="193"/>
<p>Hoc nimirum, quod omnes filii illius, ante latam sententiam vel iam nati, vel
solum in utero materno concepti, atque executa iam sententia contra personam
paternam in lucem editi et posthumi dicti, tam suas portiones salvas
habebunt, quam etiam paternam, a Iudice, vel adversa parte, aut etiam aliis
redimere poterunt, communi aestimatione mediante. Ast vero post latam et
executam, quo ad huiusmodi bona, contra patrem superstitem, sententiam
progeniti, qui tunc in utero materno nondum fuere generati, de bonis
paternis, per huiusmodi sententiam amissis, nullam quidem portionem habere
possunt, verum ea redimendi facultatem habet, ante omnes alios vicinos,
stante adhuc Iure parentelae, quod maius est, quolibet Iure Vicinitatis.
<bibl>2. tit. 62. et 63.</bibl>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA TERTIA. / Quid Sententia Emendae capitis?</head>
<p>Est homagium Personae Ecclesiasticae, vel consanguineae, aut etiam Muliebris,
cum amissione similiter universorum bonorum et Iurium possessionariorum,
modo redemptibili, atque etiam rerum mobilium ipsam solam <emph>proprie
</emph>et <emph>praecise </emph>concernentium.</p>
<p> Ubi Notandum I. Quod haec sententia emendae capitis, fertur solum contra
exceptas a capitali personas; Ecclesiasticas quidem contra saeculares, (et e
contra <emph>Styl.</emph>) consanguineas, et Mulieres sive foeminas contra
masculos, (et e contra <emph>Styl.</emph>) quae omnes personae gladio non
feriuntur, neque captivantur, sed pro capitis redemptione homagium,</p>
<milestone unit="page" n="194"/>
<p>hoc est, precium ipsius solvunt, puta Praelatus et Baro florenos
quadringentos, Nobilis autem florenos duntaxat ducentos. Verum bona (rebus
mobilibus, per Iudicem, et partem adversam libere distributis, atque in usum
suum conversis) uti in capitali modo redemptibili amittunt, in duabus
Iudiciariis, in tertia parti adversae dividenda, proprietate eorundem
bonorum Fisco Regio, salva remanente, et condigna aestimatione redimen.
<bibl>Styl.</bibl> et <bibl>1. tit. 2. </bibl> et <emph>2. tit. 43.
</emph>Unde autem dici videatur, vide infra <emph>quaest. 19. </emph>huius.
II. Quod saeculares personae, contra Ecclesiasticas in Iudicio, pari onere
convincantur. <bibl>6. Matth. art. 72. </bibl> et <emph>Albert. art. 38.
</emph>et <bibl>7. Vlad. art. 32.</bibl>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA QUARTA. / Quid est Nota Infidelitatis, et quae circa eam
singulariter notanda.</head>
<p>Est perpetua similiter tam capitis, quam universorum bonorum suorum, mobilium
et immobilium, proprie et praecise ad portionem suam spectantium, et Fisco
Regio applicandorum amissio, per neminem unquam ex familia, vel progenie sua
redimendorum, etiamsi ipse capite plecteretur, in perpetuam et sui ipsius,
et praefatae familiae suae ignominiam et dedecus. <emph>1. tit. 16.
</emph>et <emph>Styl.</emph> Ex qua definitione poena quoque illius facile
colligitur. Quanquam olim <emph>Felicianus quidam</emph> tumultuarie magis,
quam Iuridice, cum toto genere suo, hoc est, cum filiis, filiabus, et
genero, misere trucidatus comperiatur; eo quod in Regem Carolum, uxoremque
et liberos eius, stricto ense exitium molitus fuerat. <emph>Bonfinius lib.
9. Decad. 2. </emph>Sic et <emph>Michaël Kataii anno 1607. 14. Ianuarii
</emph>gravibus vinctus compedibus, <emph>Cassoviae</emph> in publicum forum
eductus, a militibus Praetorianis in <corr>frusta</corr> concisus, ob
suspicionem veneni, Stephano <emph>Bochkai</emph>, subministrati. Et
novissime</p>
<milestone unit="page" n="195"/>
<p>Transylvania, interfectores Gabrielis <emph>Bathori</emph>, ex turri
praecipitati, in <emph>Meggyes, anno 1614. </emph>Secundum Civiles vero est
talis, ut Reus Maiestatis non tantum gladio ultore pereat, bonis Fisco
addictis, sed etiam quia in Principem machinatus sit, memoria Ipsius post
mortem damnetur. Sicut et gens Manlia, ante natum Christum, <emph>anno 381.
</emph>decreto cavisse dicitur, ne quis deinceps ex ea Marcus Manlius
vocaretur, posteaquam Marcus Manlius, qui Romae Gallos in obsidione
Capitolii, obrepentes per ardua, depulerat, tandem ob affectati Regni
crimen, de saxo Tarpeio praecipitatus fuerat. <emph>Livius. Et Gellius lib.
17. <abbr>cap</abbr>. 21. </emph>Quo in casu, ob atrocitatem criminis, etiam famosi
milites, mulieresque contra ipsum audiuntur, servi in Dominum torquentur, et
qui crimen admiserunt, ac eiusdem criminis socius, contra socium in testem
admittuntur. Ut supra <emph>quaest. 5. <abbr>cap</abbr>. 6. </emph>dictum est. Nec
quicquam suorum abalienare, neque sibi debitum exigere potest. Et quod
severius est, filii eius infames fiunt, omni tam cognatorum, quam
extraneorum haereditate perpetuo excluduntur. Filiae tamen accipiunt
<emph>falcidiam</emph> in bonis maternis, quod fere tantundem est, atque
apud nos <emph>quarta puellaris</emph>, de bonis paternis. Quin imo illud
quoque singulare est in hoc crimine, ut conscii sceleris, non aliter, quam
authores ipsi obligentur, <bibl>lib. 4. Instit. tit. 18. </bibl> cui simile
est caput <emph>51. lib. 2. </emph>S. Stephani Regis. Et quot
<emph>ibidem</emph>, in margine colligitur; si vel sola intentio, per caepta
iam aliqua intermedia, sive externa signa, ad conspirandum contra Regem
continuata fuerit, aut sola voluntas conspirandi extremo constiterit actu,
etiamsi effectus secutus non fuerit, affectus tamen criminalis est, et tam
captivari, quam hac poena puniri possunt; quia de omni Iure et ratione,
iniuria privatae personae, minoris debet reputari, quam calamitas publici
status <emph>Cic. Orat. 4. in Catilin. </emph>et <emph>Portius Latr. in
declamat. sua</emph>, similiter in eundem <emph>Catil. </emph>Item
<emph>Salust. in Coniur. eiusdem Catil.</emph> dicit, de confessatis,
sicuti de manifestis rerum capitalium,</p>
<milestone unit="page" n="196"/>
<p>more maiorum supplicium esse sumendum. Sicut et in comminatione sola ignis,
quanquam incendium non consumaverint, <emph>capitali </emph>tamen supplicio
feriuntur <bibl>3. tit. 23. </bibl> Quod in aliis criminalibus casibus ita
simpliciter non observatur, (nisi forte ex frequentatis similibus actibus de
praesenti quoque contra ipsum praesumatur) quia in iis intentio, seu votum,
non aeque atque in praemissis duobus, pro facto reputatur, sed facti ratio
potior semper haberi et considerari, non tantum solet, sed etiam debet. Quae
omnia <emph>ideo </emph>hic annotavi, ut etiam ex externis Iuribus, huius
criminis, (quod proprie in personam Principis committi dicitur) atrocitas
magis appareat.</p>
<p> Ubi tamen post haec Nota. Primo; quod si aliquando eam quis abiurare
voluerit, non <emph>tertio se, </emph>sed <emph>vigesimo quinto se</emph>,
ex recepta iam consuetudine id facere debebit. <emph>Enchir. fol. 43.
</emph>Quod tamen a minori ad maius non videtur rationabile, quia si in
aliis minoribus causis, in quibus solum <emph>caput</emph> amittitur,
abiurare tenetur cum pleno homagio, multo magis in hac id observari deberet.
Secundo: <emph>Nota, </emph>seu <emph>crimine Infidelitatis</emph> sine
consilio Dominorum Praelatorum, et Baronum Rex neminem condemnat. <emph>1.
Vlad. art. 13. </emph>et<bibl> 2. eiusdem art. 3. </bibl> Item <emph>2.
Matth. art. 3. </emph>et <bibl>6. eiusdem art. 46. </bibl> Tertio, in
casibus Notae infidelitatis, quomodo poena Fisco cedat. Vide <emph>2. tit.
57. </emph>et <emph>quaest. 10. huius</emph>, supra. Quanquam in
<emph>tertia</emph> quoque specie Notae infidelitatis <emph>2. tit. 75.
</emph>inter partes ex allegationibus et responsionibus pronuncianda multi
contendunt, <emph>tertiam </emph>partem bonorum per eam amissorum Actori
provenire debere; quod dicere non congruit: quia cum casus ibi specificati
pendeant ex donatione Regia, iam dudum proprietas huiusmodi bonorum, in
Sacram Regni Coronam, ac per consequens donationem Regiae Maiestatis, per
expositionem donatarii devoluta esse dignoscitur. Ideoque non inter ipsum
Actorem sive Donatarium, et Regiam Maiestatem, ac Fiscum suum Regium, res
controvertitur; </p>
<milestone unit="page" n="197"/>
<p>sed solum Donatarium, in quem totaliter iam ius Regium hac in parte
translatum est, quive <emph>Notam </emph>affirmat; et In-causam-attractum,
qui contra <emph>Notam </emph>pernegat, fit disputatio, usque ad evidentiam,
vel allegatae praenotatae <emph>Notae</emph>, vel factae falsae
expositionis, per ipsum Donatarium. Ideoque Quarto, in casibus huiusmodi
<emph>Notae </emph>infidelitatis, ex allegationibus et responsionibus,
vel etiam per non-venientiam condemnatus, potest uti Repulsione, Novo
Iudicio, et Procuratoris revocatione <bibl>2. tit. 75. </bibl> Sed si in
Diaeta <emph>primo modo</emph> fuerit condemnatus, neque Salvus conductus,
neque Novum Iudicium ipsi per Regiam Maiestatem conceditur. Neque vero
contradictoria Inhibitione, nec violenta Repulsione admittetur ei uti, sed
absolute donatio regia, executioni in hac parte demandabitur. <bibl>2. tit.
75.</bibl> Quinto. <emph>Nota </emph>infidelitatis condemnatus in Curia,
amittit bona, non Hungarica tantum, sed etiam in subiectis eidem partibus,
existentia, <bibl>2. tit. 65.</bibl> Sexto, <emph>Nota </emph> condemnato,
post factam ei gratiam, nec filii ante sententiam nati, nec adoptivi
succedunt. <bibl>1. tit. 49. </bibl> Septimo, qui violentias exercent in
illos, qui Comitiis intersunt, aut in bonis eorum, <emph>Notam
</emph>incurrunt: <emph>Posonien. art. 39. anni 1567. et 6. Vlad. art. 12.
</emph>Octavo, turbatores, vulneratores, verberatores, et interfectores
ingredientium in sedem Iudiciariam Comitatus, et inde regredientium,
<emph>Nota </emph>convincuntur, <bibl>1. Vlad. art. 79. </bibl> Nono, qui
propter querelas factas contra se in Diaeta, querulantes occiderint,
<emph>Nota</emph>, feriri solent. <bibl>art. 76. anni 1563.
</bibl>Decimo, qui tempore interregni, post decessum Regis, occupationes,
spolia, rapinas, et alia mala patraverint, poenae <emph>perpetuae</emph>
Infidelitatis subiiciuntur, <bibl>1. Vlad. art. 107. </bibl> et <emph>alios
plures vide <bibl>2. Vlad. art. 4.</bibl>
</emph>tam in corpore, quam in margine
annotatos.</p>
<p> Undecimo. Quomodo autem differt, a capitali sententia, et in quibus
praeterea casibus currat; vide <bibl>1. tit. 14. </bibl> et <emph>16.
</emph>Item <emph>lib. 2. </emph>S. Stephani <emph>
<abbr>cap</abbr>. 51. </emph>Colom.
<bibl>lib. 2. <abbr>cap</abbr>. 6. </bibl>Item <bibl>1. Matth. art. 2. </bibl> et
<bibl>2. Vlad. art. 4. </bibl>
</p>
<milestone unit="page" n="198"/>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA QUINTA. / Nota, quot modis fertur, et quibus?</head>
<p>Tribus. Primo, per Principem indicentem generalem Diaetam Dominis Regnicolis,
et ipso, cui Notam inferre vult, <emph>personaliter</emph> et non per
Procuratorem, ad talem Diaetam citato. Secundo, ex binaria Repulsione,
ordine Iudiciario <bibl>1. Matth. art. 2. fol. 142. </bibl> in margine et
<bibl>5. Vlad. art. 4. </bibl> ubi duae partes bonorum convicti, cum
perpetuitate suae Maiestati, et tertia, parti adversae, cedunt; in qua non
aliter sua Maiestas facit gratiam, nisi ut cum adversa parte concordet. Uti
iam dictum est, <emph>quaest. 10. supra num. 4. </emph>Tertio etiam Iuris
processus inter partes, in certis casibus, ex donatione Regia bonorum talium
patratorum, praetextu videlicet eruitionis oculorum, cusionis falsarum
monetarum, mutilationis membrorum et aliorum similium casuum, una parte
affirmante <emph>Notam</emph>, et altera negante, <bibl>2. tit. 75.</bibl>
</p>
<p> Ubi Nota, quod causae bonorum, quae sub praetextu Notae infidelitatis sunt
apprehensa, possunt quidem discuti in Comitatibus, quo ad ipsam
apprehensionem bonorum; verum de Nota infidelitatis ipse Rex cognoscit et
pronunciat, et Nemo Alter <bibl>art. 43. anni 1559.</bibl>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA SEXTA. / Quid est Calumnia, et unde dicitur?</head>
<p>Calumnia, quantum ad <emph>Causam</emph> materialem, sive ut Philosophi
loquuntur a priori; Est Litis contra quempiam <emph>duplici </emph>sub
colore, vel <emph>diverso</emph> tramite, fraudulenta motio, atque
suscitatio, <bibl>2. tit. 70. </bibl>Vel quantum ad <emph>finem</emph> . Est
Sententia, ex <emph>duplicis</emph> coloris fraudulenta acquisitione, alicui </p>
<milestone unit="page" n="199"/>
<p>illata. Quae definitio magis proprie convenit huic loco; cum hic iam de
sententiis tanquam de finibus, seu effectibus causarum; et non de causis,
seu materiis ipsarum agatur. Est autem dicta Calumnia, <emph>a calvo,
calvis</emph>, quod est <emph>decipio, frustror</emph>. Et sumitur
dupliciter. <emph>Minus generaliter</emph>, ut hic de ea loquimur, <emph>et
generalissime</emph> pro omni malitia, quomodolibet admissa, sive fraude
atque dolo, in damnum alterius vergente. Vide infra <emph>quaest. 27. <abbr>cap</abbr>.
10.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA SEPTIMA. / Quot modis fieri consuevit Calumnia?</head>
<p>Tribus. Primo, dum una et eadem res, duplici via, seu duplici colore
acquiritur, hoc est, vel coram duobus Iudicibus, vel Iure perennali, et
titulo pignoris simul; quia nemo duplici Iure potest aliqua bona possidere.
<bibl>1. tit. 82. </bibl> vel duobus Iuridicis remediis eiusdem generis,
vel diversis simul, altero videlicet prius non deposito, vel Iudicialiter
non cassato. Quibus addi potest, vel a duabus, aut pluribus diversis
personis, sibi non subalternatis, et ab invicem non dependentibus, diversis
actionibus: quod non solum Calumniam sapere, sed omnino naturalem
impotentiam significare videtur; quia impossibile est, naturaliter unam et
eandem rem, apud diversas personas, in diversis locis, simul ad semel
existere. Secundo, dum quispiam alterum, contra suam expeditionem, super
aliqua re, iterum Iure impetit. Tertio, dum quis unam causam, semel ordine
Iudiciario finitam, et sopitam sine Gratia Principis et Novi <emph>iudicii
</emph>resuscitat. Ibidem reliqua vide, <emph>citatis locis uberius.</emph>
</p>
<p> Ubi Nota posthaec, quod hae quoque species Calumniae, observari solent.
Primo, si quis universa literalia instrumenta ab aliquo requirit, et tamen
postea aliquibus eorum, uti deprehenditur <bibl>2. tit. 34. </bibl> Secundo,
si quis Novum </p>
<milestone unit="page" n="200"/>
<p>Iudicium impetraverit, et non prosequitur illud <emph>5. Vlad. art. 11.
</emph>Tertio, dum quis rem aliquam ab alio quaerit, quae apud ipsum, vel
prae manibus ipsius est, <emph>passim</emph>. Quarto, alii plurimi
articulares casus huc referuntur, ut videre licebit, diversis in locis,
discurrendo per Decreta. Quinto, vide <emph>quaest. 3. capitis 5.
supra.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA OCTAVA. / Committiturne Calumnia, contra malae fidei
possessores?</head>
<p>Non, nec possunt ii eam allegare, etiamsi Actor videatur duplici via, vel sub
duplici colore, contra eos procedere. <bibl>2. tit. 71. </bibl> Quod hic
<emph>tribus</emph> modis fieri posse, exemplificatur. Primo, ex
Contradictione statutionis bonorum, per Regiam Maiestatem alicui collatorum;
et ex Admonitione ad levandam pecuniam pro qua talis Contradictor, talia
bona Iure inscriptionis ab unica et singulari persona, defectuique semini
proxima, <bibl>1. tit. 60. </bibl> vel etiam a Sua Maiestate <emph>2. tit.
71. </emph>antea possidebat. Secundo, ex Contradictione statutionis
bonorum, vigore alicuius Contractus, et Regii consensus in aliquem
devolvendorum; et ex Citatione contra violentium huiusmodi bonorum
occupatorem.</p>
<p> Ubi Nota, quod si hoc in casu dicta Citatio per simplicem Evocationem facta
fuerit, neque poenam violentae occupationis, neque damni refusionem Actor
acquirere poterit, quia talis acquisitio per Citationem Insinuatione
mediante, et non per simplicem Evocationem, fieri solet. Tertio, ex
Contradictione statutionis bonorum, vigore adoptionis alicuius sine
haeredibus defuncti, in aliquem devolvendorum: Et admonitione super levanda
pecunia, pro qua talia bona apud Contradictorem per praefatum defunctum
obligata extiterant. Et ratio est huius tertii et primi modi,</p>
<milestone unit="page" n="201"/>
<p>quod licet Contradictor, ante praemissam admonitionem bonae fidei possessor
fuerit; tamen posteaquam super levanda pecunia sua admonitus, eandem non
levaverit, malae tandem fidei possessor esse caepit. In secundo autem
simpliciter violentus occupator fuit, et nondum praescripserat; ideoque
praemissa ei allegare, nihil prodest. De quo vide supra, <emph>quaest. 23.
<abbr>cap</abbr>. 4.</emph>
</p>
<p> Verum hic quaestio occurrit. Cum causa ex praemissa contradictione
statutionis, sit longissimi processus, an eodem modo Actor, quo et
Contradictor, si scilicet Actor penes Evocationem ad reddendam rationem
Contradictionis, procedere noluerit; sed Contradictor fidens contradictioni
suae, ex paribus ipsum proclamari fecerit; Inhibitione et Repulsione uti
poterit? Et quod <emph>sic</emph>, arguunt Multi ex eo, quod contrariorum
ratio et consequentia esset eadem; idcirco aeque Actori, ac Contradictori,
praedictis Iuridicis remediis uti licet. Quod autem <emph>non</emph>, dicunt
Alii non stare istam paritatem inter eos, ob expressa Iura Regni; Alterum
quod Actor semper paratus esse debet. <bibl>2. tit. 84. </bibl> Et Alterum,
quod Actore non comparente, Reus simpliciter absolvitur. Ibidem <emph>tit.
86. </emph>Ergo necessum habet, ut ipsum exaudiat, et rationem
Contradictionis suae ab ipso accipiat, et non, ut refugiat; alioquin causa
cadet; nisi forte ordo et aetas causae obstiterit.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA NONA. / Quae poena Calumniae?</head>
<p>Est dum per Reum, in continenti literali documento, probata fuerit, Perpetua
amissio causae, et Convictio Actoris in quinquaginta marcis homagialibus,
ducentos florenos facientibus, in duabus Iudiciariis, in tertia partibus
adversae solvendis <bibl>2. tit. 70.</bibl> Et quia literali documento
semper, non autem humano testimonio probari debet; vel quia ita </p>
<milestone unit="page" n="202"/>
<p>allegatur, quod iam facta est: et non, ut adhuc fieri possit, vel quod Tabula
Regia, in qua praecise discutitur, literaria est, ideo allegans eam (I)
nihil efficiet, nisi literis defacto ipsam probare potuerit. In Comitatibus
autem si aliquando occurrerit, non tanquam Calumnia iudicatur, sed tanquam
Emenda linguae, eo quod Comitatus, non possunt ultra centum florenos
iudicare, amissio tamen causae perpetua, pronunciatur. Si tamen causa in
Curiam Regiam transmittetur, et ibi approbabitur Iudicium, omnino poena
Calumniae (et non Emendae linguae) apponi solet, cuius duae partes non iam
Pedaneis, sed superioribus Iudicibus cedent, quod videlicet ipsi eam
adiudicaverint, et etiam executi sint. <emph>Styl.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA. / Quid est Emenda linguae, et unde dicitur?</head>
<p>Est sententia, sive convictio linguae alicuius, per Iudicem imposita, propter
iniustam falsamque querimoniam, Regiae Maiestati aut caeteris Iudicibus
Regni ordinariis porrectam. Vel etiam soepenumero ob turpia; inhonestaque
verba, contra quempiam bonae famae, et honestae conditionis hominem prolata,
<bibl>2. tit. 72. </bibl>
</p>
<p> Ubi Nota. Primo, quod poena indebitae actionis semper ad hanc pertinet; eo
quod nullibi in decretis specialis eius locus invenitur, et cum quis
indebitam prosequitur actionem, hoc ipso dicitur falsam fecisse querelam
contra Reum, unde recte huc referri solet: Quae apud nos iam centum florenis
recompensatur; licet olim apud Athenienses decima parte litis, temere motae
rependi solebat. Apud Romanos autem depositio, fiebat certae pecuniae, per
utramque partem et quae causa cadebat, illius pecunia in mulctam veniebat.
Secundo, quod specialiter Dicatores, vel etiam alii, qui alios indebite
vexant, poenam talionis incurrere </p>
<milestone unit="page" n="203"/>
<p>soleant, <bibl>art. 9. anni 1567. </bibl> et <emph>art. 18. anni 1604.
</emph>Dicitur autem Emenda a verbo <emph>emendo, as</emph>, quod est
corrigo, atque inde Emenda linguae, id est correctio linguae, vel dicti
alicuius praeter debitum modum prolati. Licet nonnulli velint eam derivari,
a verbo <emph>emo, is</emph>, quod scilicet dum poena illius exsolvitur,
videatur, quasi emi, vel redimi. Quod verius de emenda capitis dicendum
existimarem. <bibl>3. tit. 5.</bibl>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA PRIMA. / Quae poena illius, et quamdiu durat?</head>
<p>Non quidem perpetua amissio causae, sed tantum condescensio, ita ut possit
iterum de novo per Actorem, si voluerit, resuscitari, sed convictio ipsa,
Nobilibus quidem in viginti quinque marcis <emph>centum </emph>florenos
facientibus; rusticis autem in <emph>viginti</emph> tantum florenis in
duabus Iudici, in tertia parte adversae, est omnino persolvenda.
<emph>Ibidem</emph>. Quae poena vulgo etiam <emph>vivum homagium</emph>
dici solet; et tamdiu in ea convictus, fit <sic>silentarius</sic>, quamdiu ipsam non
exsolverit; et neque agere, neque sese defendere permittitur.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA SECUNDA. / Quid est violatio Sedis Iudiciariae?</head>
<p>Est, quae propter illicita verba, in sede prolata, vel dehonestationem in
sede ipsa <corr>existentium</corr>,
committi solet, et viginti quinque marcis, hoc est, <emph>centum</emph>
similiter florenis compensatur, neque de sede Iudiciaria, in Curia, Suae
Maiestatis Regia, huiusmodi violator sedis exmittitur, donec de onere
convictionis satisfaciat. Vide supra <emph>quaest. 10. <abbr>cap</abbr>. 1. </emph>ad
finem. Neque vero onus hoc, uti multi putavere, viginti quinque florenis,
hoc est singula marca, singulo </p>
<milestone unit="page" n="204"/>
<p>floreno uno deponitur, sed totaliter, et integre persolvi debet, licet in
sede Comitatuum possit appellari, et tempore Executionis etiam illius, rebus
mobilibus, iuxta verum earundem valorem, de ea satisfactio fieri soleat.
<bibl>2. tit. 69. </bibl> et <bibl>6. Matth. art. 58. </bibl> et <bibl>1.
Vlad. art. 77. </bibl>Dicta violatio, a verbo <emph>violo</emph>, quod
non solum corrumpere, et vim inferre significat, sed et polluere,
contaminare, ac probris afficere. Ideoque quando huiusmodi verbum aliquod,
vel dictum minus honestum, vel aliquem contaminans, in sede Iudiciaria
prolatum fuerit, ipsa propter sui sanctitatem violari, id est contaminari,
pollui; et probris affici dicitur: Siquidem loca Iudiciaria, ut sunt dictae
sedes Iudiciariae, vel etiam Senatus, publica hominum sanctione, et antiqua
iam observatione, pro sanctis et religiosis haberi consueverunt.
<bibl>Tholosanus lib. 2. <abbr>cap</abbr>. 6. de Repub. et Vitruvius lib. 5.
</bibl>de Architectura, loquens de Basilica Iulii, quam ipse architectatus
erat, scribit; apud Romanos olim in Basilicis Iuris dicundi tribunalia, ac
Iura ipsa quoque populo reddita fuisse; unde merito cavetur, ne quid
huiusmodi in iis committatur, sed ut summa reverentia, honor, ac veluti
religio quaedam exerceatur, et observetur, <emph>quaest. 21. <abbr>cap</abbr>. 10.
</emph>Cum et Iudex nedum in tam sancta et religiosa domo, sed in sede Dei
sedere, et locum eius tenere perhibeatur, ex eoque etiam Deus dicatur.
<emph>Exod. 21. et <abbr>Psal</abbr>. 81.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA TERTIA. / Quid est sententia Facti honoris?</head>
<p>Est, quae infligitur alicui ex eo, quod alterius honorem, famam
existimationemque, conviciis, vituperiis, verbis, aut scriptis inhonestis et
infamatoriis pessundare volebat, irremissibiliter plane et sine omni gratia,
suae Maiestatis <corr>Regiae</corr>. Ubi Nota, quod convictus hac sententia, neque </p>
<milestone unit="page" n="205"/>
<p>caput, neque bona, aut Iura possessionaria, sive res mobiles, hoc casu
amittit, sed solum honorem, bonam famam, et honestam existimationem; unde
perpetuo et absque omni spe gratiae Regiae Maiestatis, in integrum
restituendi, ignominiosam et infamem vitam ducere debebit, <emph>fol. 738.
</emph>et <emph>sequentibus Maioris decreti</emph>. Fertur etiam propter
alios casus ibi specificatos; ut qui pactis et promissis fide, honore, et
humanitate interpositis, verbo vel scripto factis, non stetissent, aut
alterum contra suum salvum conductum defraudassent, vel secreta, ad secretas
aures concredita propalassent. <bibl>1. Vlad. art. 37. </bibl> Verum cum
omnes fere in hunc unum de honore coincidant, ab hoc tanquam potiori et
principaliori, omnes alii, causa facti honoris vocitari consueverunt.</p>
<p> Ubi Nota, quod alterum laedens contra salvum conductum Regiae Maiestatis,
non in amissione honoris, sed in poena Notae infidelitatis, condemnatur.
<bibl>1. tit. 14. </bibl>et <bibl>2. Matth. art. 27. </bibl> Caetera vide
uberius citato proprio loco, satis declarata. Fidem quoque hoc loco
intellige humanam, quae et bona fides dicitur, et est dictorum
conventorumque constantia <emph>Cic. 1. Offic. </emph>Nam fides
supernaturalis, quae et Theologica dici solet, huc non pertinet, sed ad
forum spirituale <bibl>1. Matth. art. 3. </bibl>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA QUARTA. / Quid est sententia Infamiae?</head>
<p>Est inhabilitas quaedam ob laesum honorem, bonam famam, et honestam
existimationem alicuius, ex certis casibus, communi lege et consuetudine
hominum, infamibus factis proveniens, ad obeundam omnem honestam functionem,
et perpetuam vitae conditionem transfigendam; Vide <emph>supra quaest. 26.
<abbr>cap</abbr>. 6. </emph>Dicitur autem Infamia, a praepositione, <emph>In</emph>,
quae si sumatur pro particula privativa (<emph>sine</emph>) dicetur</p>
<milestone unit="page" n="206"/>
<p>quasi sine fama: Sin autem pro particula (<emph>intentiva</emph>) denotabit
valde famosum. Unde infames dicuntur, quasi sine bona fama, vel valde
famosi, propter famam, iuxta illud. Vergilii. Aeneid. 4. </p>
<p>Fama malum, quo non aliud velocius ullum</p>
<p>Mobilitate viget. Viresque acquirit eundo. <abbr>etc.</abbr>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA QUINTA. / Ex quot praecipue Iuris scripti casibus
provenire solet?</head>
<p>Ex <emph>Sex </emph>hisce. Primo, ex non observatione legitimorum mandatorum,
tam Regiae Maiestatis, quam aliorum Dominorum Iudicum Regni ordinariorum, in
Iudicio contradictorio, vel alias ubilibet, etiam in necessariis quorumlibet
exponentium rebus et negotiis, Iudicibus et iusticiariis pedaneis
exhibitorum. Quae facta legitima Citatione in Curiam Regiam irrogatur, et
tales convicti perpetuo fiunt infames, nunquam amplius ad simile officium
assumendi; ac insuper <emph>ducentis </emph>quoque mulctantur
florenis, <bibl>art. 78. anni 1563. </bibl> inter Iudicem et Actorem
dimidiandis. Secundo, ex male administrata tutela, quando scilicet Tutores
ipsi, in personam pupilli, vel causam eius praetextu Iurium suorum
possessionariorum motam contrarie infideliterque egisse comperti extiterint;
ideoque infamia sempiterna eos sequi solet, et insuper de damnis per hoc
illatis, ad <emph>duplum</emph> obligantur. <bibl>1. tit. 123. </bibl> Sicque
non solum honoris Infamiam subeunt, sed etiam damnorum recompensam facere
coguntur. Tertio, ex proditione fraterni sanguinis, quae est fratris, vel
sororis, iustis suis Iuribus per alterum fratrem, aut sororem, dolosa,
adumbrataque et fraudulenta privatio, et exhaereditatio. Vel vero de
Genealogia, aut de generatione et familia sua, </p>
<milestone unit="page" n="207"/>
<p>intra quartum gradum, temeraria abnegatio. In qua proditor ipse, praeter
dedecus ipsum, amittit omnia bona sua, et alter frater proditus ipsa
possidebit, talemque proditorem fratrem, instar mercenarii sui, inter
familiam suam, servare et alere debebit. <bibl>1. tit. 39.</bibl>
</p>
<p> Quarto, ex periurio, quod est mendacium iuramento firmatum, in fraudem et
periclitationem Iurium cuiuspiam, <emph>malitiose </emph>commissum. Vel est
mendacium cum intentione fallendi, et decipiendi alterum, verum ei negando,
et falsum asserendo iureiurando interposito (quanquam periurium et aliter
sumatur, ut patet <bibl>lib. 3. Officior. Ciceronis</bibl>, et prima
significatione eiusdem, <bibl>2. tit. 39.</bibl> ) Cuius poena varia et magna
est; amittit enim universa bona sua Fisco Regio applicanda et res mobiles
perpetuo, et despectuoso habitu incedit, disparibus vestibus, zona canabea
succinctus, discalceatis pedibus, et nudato capite, omnes contra ipsum, et
ipse contra neminem agit, nisi defendendo se tantum, et inter alios
Christicolas amisso humanitatis honore, tanquam ab humanitate relegatus et
segregatus manet. <bibl>2. tit. 39. </bibl>et <bibl>5. Vlad. art. 1. </bibl>
</p>
<p> Ubi Nota, mentiri et mendacium dicere, diversa esse. Primo, quia qui
mentitur, ipse non fallitur, sed cum intentione decipiendi, alterum fallere
conatur; qui autem mendacium dicit, ipse tantum ex sua imprudentia fallitur.
Secundo, quod mentiri incidit in hominem, ast mendacium dicere, in rem; et
ideo bonus vir praestare debet ne mentiatur, prudens autem ne mendacium
dicat, <emph>Gell. lib. 11. <abbr>cap</abbr>. 11. </emph>Tertio, mentitus, convictus
pudefieri, sed mendacium dicens, postea recollectus, mirari solet; quare hic
venia dignus, ille vero vapulandus venit. Sic et fallere, ac falli, et
falsum dicere, persimiliter se habet. Quinto, ex facto honoris, <bibl>fol.
738. </bibl>uti ibi latius patet. Sexto, ex certis criminalibus casibus,
<bibl>1. tit. 9. </bibl> nisi honor ibi, titulusque, pro Nobilitari
tantum praerogativa sumatur, ut multi contendunt. Apud Civiles autem longe
ex pluribus casibus Infames fiunt, et </p>
<milestone unit="page" n="208"/>
<p>potissimum ex omni eo, quem nos criminalem esse dicimus.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA SEXTA. / Possuntne res sive materiae istarum
sententiarum, aliis etiam diversis generibus diiudicari?</head>
<p>Possunt omnino, alia atque interposita consideratione, videlicet; interemptio
personae Nobilis, quae est materia Capitalis sententiae, potest diiudicari
etiam extra proprium forum Curiae Regiae, in sede Comitatus, uti casus
criminalis, vel minor potentia, usque ad <emph>centum </emph>florenos, supra
quos Comitatus iudicandi maiorem authoritatem non habet. Similiter et causa
facti honoris, potest discuti in foro Emendae linguae, id est, in sede
Comitatus, ad <emph>centum</emph>, uti proxime praetactum est, <emph>tantum
</emph>florenos. Sic et alia, aliis atque aliis intervenientibus
respectibus, diversa fora, sive tribunalia, et Iudices sortientur, prout
videlicet unicuique huiusmodi causam prosequi, allibuerit. Vide etiam
<bibl>2. tit. 71. </bibl> Motiones potentiarum per Insinuationem et
simplicem Evocationem, ex Contradictione statutionis factas, diversos fines
sortiri, ita ut per simplicem Evocationem non soleat poena potentiae,
adiudicari.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA SEPTIMA. / Quare dicitur sententia Minor, et quid sit?</head>
<p>Dicitur <emph>Minor</emph>, respectu sive correlative ad Maiores, puta iam
declaratas, Capitalem, vel Emendae capitis, ac aliarum; quae non solum
pecuniariam aliquam mulctam continent, sed etiam bonorum et capitum
amissionem, aut emendam: haec autem solum in pecuniaria mulcta <emph>centum
</emph>florenorum et damnorum refusione consistit. Et est convictio,</p>
<milestone unit="page" n="209"/>
<p>quae potissimum in casibus simplicium violentiarum, iniuriarum, et damnorum,
praeter iam declaratos, aliarum sententiarum, casus, patratori usque ad
<emph>centum </emph>florenos infertur; primum de rebus mobilibus, ipsis
autem non existentibus, etiam de Iuribus possessionariis, in una directa, et
aequali medietate Iudici, in alia autem ipsi Actori, cum totali refusione
damnorum et expensarum; cedentibus, <bibl>1. Vlad. art. 55. </bibl> et
<bibl>2. tit. 67. </bibl> Et haec coepit currere, a tempore VVladislai
Regis, felicis reminiscentiae; quia antea omnes tam Domini Praelati, et
Barones; quam etiam Nobiles, in casibus huius quoque ipsius, in facto
Maioris potentiae, convinci solebant. <bibl>2. tit. 67. </bibl> et <emph>1.
Vlad. art. 55.</emph>
</p>
<p> Ubi Nota Primo, iam expensas non solere adiudicari, quod satis iniuriosum
est ipsi Actori, nec onus huius sententiae deponi posse cum levi onere,
<bibl>2. tit. 69. </bibl> Secundo, Iniuriam esse offensam, non iure
factam, atque ideo omne id, quod non Iure fit, iniuriam dici. Fit autem
<emph>quatuor </emph>modis: <emph>Re</emph>, ut dum quis se pulsatum,
vel verberatum, aut domum suam vi introitam dixerit. <emph>Verbis </emph>cum
alicui convitium fit; veluti si quis fur, latro, vel nequam dictus fuerit,
<emph>Literis</emph>, cum quis carmen, historiam, aut aliud aliquid
scriptum, in infamiam alterius scripserit, vel scribi ac confici curaverit.
<emph>Gestu </emph>seu <emph>Habitu</emph>, ut dum quis praeter naturam,
et morem alteri illuserit, vel aliquid huiusmodi egerit aut habitum
induerit, qui ad iniuriam ipsi tendat. <emph>Iustin. lib. 4. Instit. tit. 4.
§. Iniuria. </emph>Tertio, quod licet hoc modo sumpta iniuria latissime
pateat, ut etiam ad praecedentes sententias extendi videatur; tamen illis
tanquam specialibus casibus, suo loco relictis, ad alias omnes iniurias
praemissis modis factas, vel fiendas recte amplianda est. In quibus omnibus
Iniuriis, pro causa formali, <emph>dolus malus</emph> intelligendus est. Hoc
est, quod tales omnes iniuriae, dolo malo factae esse cognoscantur. Nam sine
dolo malo alterum laedens, hoc modo non dicetur iniuriam facere, ut dum
verbi gratia, ioco vel</p>
<milestone unit="page" n="210"/>
<p>casu contingenti aliquid horum fiat. Quid autem sit dolus, vide infra
<emph>quaest. 25. <abbr>cap</abbr>. 10. </emph>Quarto cum contingat soepe huiusmodi
Iniurias, damna, et simplices violentias, per plures personas fieri solere,
ideoque omnes simul in Ius attrahi, iuxta usitatum illud; facientes, et
consentientes pari poena puniendos esse; ut intelligatur, an dicta
sententia, ita simpliciter et stricte intelligi debeat, vel autem aliquo
pacto limitari, et in aliquibus casibus vel mitigari, vel aggravari, et non
semper pari modo sumi, cum forte non eadem sit omnium ratio, sed diversa.</p>
<p> Nota Hic. <emph>Quadruplicem </emph>consensum esse, et neque requiri
commissionem unius ad alterum, ut indicat. <emph>art. 9. Decreti 7. Vlad.
</emph>quia hic intelligitur simplex consensus tantum, sive sint sibi pares,
sive impares etiam personae. Et Primo quidem, quo ad consensum negligentiae,
quando quis delictum impedire potest, et non facit, quo casu minus peccat
negligens, quam faciens. Secundo, quo ad consensum consilii, quando quis
delictum consilio suo adiuvat; et tunc distinguitur, utrum consultor, sine
consilio delictum fuisset perpetraturus; et mitius punitur consulens, quam
consultor; an vero ex consilio delictum commissum sit, et tunc aequali poena
uterque puniri debet. Tertio, quo ad consensum cooperationis, hoc est
auxilii, dubium non est, utrunque pari poena plectendum esse, cum par sit
utriusque delictum. Quarto, quo ad consensum auctoritatis, sive defensionis
quando quis autoritate et instigatione sua, peccato causam praestat, et tunc
communiter concluditur, gravius peccare consulentem, quam facientem, quia
non solum ipse consulendo peccat, sed etiam alteri scandalo et offensioni
est, unde acrius ipso peccatore puniendus, et maledictus erit apud Deum, et
homines. <emph>Andr. Gail. de Con. Pacis Publ. lib. 1. <abbr>cap</abbr>. 1. </emph>Et hoc
ipsum de maioribus quoque causis intelligendum venit.</p>
<milestone unit="page" n="211"/>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA OCTAVA. / Potestne aliquando Nobilis, vigore Minoris
sententiae detineri, vel etiam alias?</head>
<p>Potest maxime, tali casu, quando a Iudice Iure convictus non habuerit unde
poenam exsolvat, quae ne illi impune transeat, neve tali impunitate et ipse
deinceps, et alii exemplo illius, ad alias violentias patrandas, <corr>tanto</corr> cum maiori malitia
accendantur, iuste et merito captivari solet, ut qui scilicet de bursa non
habeat, etiam de dorso, hoc est, de corpore solvat, luatve, absterreaturque
a pravo opere, et convertatur ad meliorem frugem, non obstante Nobilitari
praerogativa, ut Nobiles non captiventur, nisi citati; et ordine Iudiciario
fuerint convicti, <bibl>1. tit. 9. </bibl> quia iam talis citatus et
convictus est, saltem ut solvat, quod debet; quem tamen Iudex ipse, vel homo
suus captivabit, et <emph>quindecim </emph>diebus apud se conservabit, ut
concordet cum adversario suo, etsi non poterit, dabit illum Iudex adversario
suo, quem ille tanquam unum de familia sua servabit, non puniendo, nec
impediendo in persona; sed tamen ut serviat illi tamdiu, quousque cum illo
concordabit, et tam de praescriptis <emph>centum </emph>florenis, Iudici et
Actori dimidiandis, quam etiam de damnis, ipsi solummodo Actori satisfaciat.
<bibl>2. tit. 68. </bibl> et simpliciter de quolibet debito idem
intelligendum esse videtur <bibl>6. Sigis. Art. 13. </bibl> et <emph>6.
Matth. art. 29. </emph>Idem quoque de damnis et debitis per rusticos,
res ac haereditates non habentes, recuperandis sentiendum, <emph>3. tit. 28.
</emph>quod et ad Nobiles quoque refertur; <emph>Ibidem</emph>, Vide supra
<emph>quaest. 12. <abbr>cap</abbr>. 4. </emph>secus observatum fuisse apud veteres
Romanos.</p>
<p> Ubi Nota, quod occasione praemissae captivationis Nobilium, alios etiam
casus, quibus captivari soleant, non incongruum fuerit huc referre. Et
Primo, Factores, et Officiales dominorum Magnatum, aliorumque Nobilium, non </p>
<milestone unit="page" n="212"/>
<p>reddita sufficienti ratione administrationis, proventuum, nulla obstante
Nobilitatis praerogativa, in propriis personis captivari possunt, potissimum
si aufugere satagent. <bibl>3. Matth. art. 2. </bibl> et <emph>6. eiusdem
art. 33. </emph>et <bibl>1. Vlad. art. 24. </bibl> Et si aufugerint,
Domini ad quos fugerint, e vestigio illos licentiare, et a se dimittere
debent: <sic>alioqui</sic> in
<emph>duplo </emph>homagio huiusmodi servitoris eo facto convicti
habentur. Et si nullo modo dimittere voluerint, ad primas Octavas evocentur.
<bibl>6. Matth. art. 34. </bibl> Similiter, et collectores pecuniarum
Comitatuum, sive ii Vice-Comites, sive Alii fuerint, dummodo rationem
reddere noluerint, libere etiam in propriis personis detineri possunt,
<bibl>art. 20. anni 1554. </bibl> Item Officiales Dominorum et Nobilium,
per se, et citra voluntatem Dominorum suorum, aliis damna inferentes, si
talia damna, Domini ipsorum pro illis, Iure mediante, ex propriis suis bonis
exsolverint, pro recuperatione eorundem, usque ad satisfactionem per eosdem
Dominos suos, libere detineri possunt. <bibl>6. Sigis. art. 6. </bibl> et
<bibl>6. Matth. art. 33. </bibl>Item <bibl>1. Vlad. art. 24. </bibl> et
<bibl>2. tit. 48. </bibl> Item si quipiam vulnera, laesiones, mortem,
incendia, et alia similia enormia perpetrarent manifeste, in quibus casibus
ex parte eorundem, si praesentes sunt, et comprehendi possunt, Iudicium et
Iustitia impendatur, et sic eisdem debita poena infligatur, Iure mediante.
<bibl>1. Vlad. art. 91. </bibl> et <bibl>art. 2. anni 1608.
</bibl>ignobiles autem ubique capi possunt. <emph>Ibidem</emph>. Postremo
Dicatores, solutionem recusantes, ad Cameram citati, in personis tamdiu
detineri possunt, donec satisfactionem impenderint, <bibl>art. 15. anno
1601. </bibl>Item aufugientes ex castris <bibl>art. 31. anni 1598.
</bibl>et <bibl>art. 14. anni 1601. </bibl>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA NONA. / Daturne in omnibus Gratia sententiato?</head>
<p>Non. Licet enim sua Maiestas, ex absoluta Regiae potestatis suae plenitudine,
unicuique delinquenti, gratiam</p>
<milestone unit="page" n="213"/>
<p>dare, et facere posset; tamen de Iure scripto, et veteri iam consuetudine, in
causa <emph>Facti honoris </emph>simpliciter nunquam illam succumbenti dare
potest; siquidem neque Iura, neque ipsa consuetudo Regni id permittant; et
alioquin talis gratia redundaret in alterius contumeliam, cuius honorem
huiusmodi convictus pessundare volebat. Sic passim in certis homicidiis
articularibus. <emph>art. 30. Novizol. anni 1543. 6. Matth. art. 51.
</emph>et <bibl>1. Vlad. art. 82. </bibl> Item <emph>art. 38. anni 1563.
</emph>Similiter et in causa non observationis mandatorum, atque male
administratae tutelae, periurii, proditionis fraterni sanguinis, perpetua et
sempiterna Infamia, dedecusque ponitur, et in Nota infidelitatis perpetua
bonorum, seu Iurium possessionariorum, et rerum mobilium, atque etiam
capitis amissio; quae omnia id ostendere videntur, quod ipsis sic stantibus,
Gratia suae Maiestatis eidem suffragari nequiret. Nihilominus, licet raro,
leguntur tamen nonulli ipsam consecuti fuisse; quod in posterum fieri
poterit, ubi decet Principem, sua clementia, legis severitatem temperare;
sicuti et Deus iustitiam suam, infinita sua misericordia potius praevenire
solet. Prouti et servarunt sibi suae Maiestates, etiam in deliberatis
homicidiis hanc authoritatem. <bibl>art. 38. anni 1563. </bibl> licet
contrarius sit illi sequens articulus <emph>63. eiusdem anni et Decreti:
</emph>quod mirum videtur, uno eodemque tempore, et decreto contraria
statuta fuisse.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO TRICESIMA. / Quid est sententia Criminalium casuum seu
Maleficiorum?</head>
<p>Est per legitimum seu competentem Iudicem, servatis de Iure servandis, ad
subeundum supremum capitis supplicium ipsis maleficis, seu talia maleficia
patrantibus, in poenam temporalem, aliis autem terribile in exemplum, ut</p>
<milestone unit="page" n="214"/>
<p>ab huiusmodi maleficiis absterreantur, unicuique pro demeriti sui qualitate;
pronunciata condemnatio, forensique brachio, medio cuius interest punitio,
et expedita ex hac vita executio, salvis permanentibus eorum bonis, seu
Iuribus possessionariis, si quae habuerint, pro ipsorum liberis, fratribus,
et aliis successoribus. Quorum maleficiorum nonnullae poenae specificantur,
<bibl>1. tit. 15. </bibl> ut scilicet fures patibulo, praedones palo, vel
rota, caeteri autem gladio feriantur; nec bona ipsorum per Fiscum occupari
solent. <emph>Ibidem</emph>; exceptis rebus tempore captivationis eorum,
apud eos inventis, quae Iudici cedunt, Uti iam <emph>quaest. 8.
praecedenti</emph> dictum est. Imo etiam si concordare voluerint, cum
adversa parte, licebit illis, <ref>eadem quaest. 8.</ref>
</p>
<p> An tamen post capitalem poenam, Actori damnificato etiam damna rependi ex
rebus et bonis ipsorum debeant; nec ne? Non leves sunt opiniones inter
graves viros. Aliis dicentibus, sufficere capitis supplicio omnem luere
noxam, ut et in proverbio est, <emph>vulpeculam detracta pellicula, pro omni
noxa satisfacere. </emph>Et Aliis distinguentibus, crimen quidem
supplicio lui debere, sed damna ex rebus et bonis huiusmodi malefactorum,
rependenda esse; ut cum quis ingens furtum committeret, aut domum alicuius
sumptuosi aedificii, et res magni momenti in ea, simul ignis voragine
consumi faceret, vel alia similia patraret, quia alioquin gravis iniuria
foret damnificato, tantorum destitui recompensa damnorum: Uti et
<emph>Stylus</emph>, in huiusmodi incinerationis casu, usitatum
refundendi damni, post amissionem capitis et bonorum, continet exemplum. Et
communiter Iustitiae, ac legis est (<emph>inquiunt</emph>) peccata punire;
et unicuique quod suum est reddere, veluti cum res furtim ablatae, Domino
restituuntur. <bibl>Vivius part. 2. Opin. 134. </bibl> et <emph>
<abbr>cap</abbr>. 5. lib.
3. </emph>S. Ladislai Regis, Item <emph>Nemesis Carolina <abbr>cap</abbr>. 198.
</emph>et <emph>207. </emph>Et aliud item esset, quod in casibus Notae
infidelitatis, et capitalis sententiae, caput simul et bona, ac res mobiles
patratorum amittuntur; ergo et in criminalibus</p>
<milestone unit="page" n="215"/>
<p>quoque haud inconveniens foret, potissimum in maximis commissis damnis, si
huiusmodi malefici, ad maius, quam ad caput solum, punirentur. Unde licet
appareat, prior opinio confirmari per scriptum Ius, <emph>1. tit. 15. Lud.
Primi art. 9. 10. </emph>et <emph>19. </emph>ac <emph>6. Matth. art. 55.
</emph>et <bibl>1. Vlad. art. 74. </bibl> ubi per expressum habetur, quod si
huiusmodi convicto, mortem, vel aliam poenam a Iure statutam Actor
intulerit, a Iudice, et parte adversa, sine solutione alicuius pecuniae, vel
gravaminis, absolutus habeatur. (nisi in eo casu quo Iudex ipsum ex
captivitate dimitteret; idem Iudex laeso damnum solvere debeat. <emph>6.
Matth. art. 38. </emph>et <bibl>1. Vlad. art. 80.</bibl> ) <abbr>etc.</abbr>
</p>
<p> Nihilominus tamen rem penitius considerando, secus colligi videtur: Quia
citatus Tripartiti locus, id solum continet, quod bona furum, latronum,
praedonum, et aliorum maleficorum, donationi Regiae non subiaceant; et non,
quod praedicta Actorum damna ex iis, vel etiam rebus mobilibus eorundem,
rependi non deberent. Regum autem articuli sonarent de aliis diversis
casibus, et non de criminalibus. Ex quibus certe altera opinio non obscure
elicitur, ex eoque stare deberet, cum et alioquin multis in locis contraria
consuetudo observari cernatur non raro; et communiter quoque Doctores,
Utriusque Iuris, teste <emph>Vivio, loco citato</emph>, teneant, furem tam
ad poenam mortis, quam ad restitutionem rei furtivae, obligari. Hac poena
puniuntur etiam subtractores pecuniae gratuitorum laborum, tanquam publici
fures, si tertia vice in furto deprehensi fuerint. <emph>art. 21. anni 1563.
</emph>prima vice enim <emph>quintuplo</emph>, et secunda in <emph>decuplo
</emph>puniuntur.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO TRICESIMA PRIMA. / Sed quam brevissimus processus, in hisce
causis observari soleat; vel quibus Iuridicis remediis huiusmodi malefici,
et qualiter uti possunt?</head>
<milestone unit="page" n="216"/>
<p>Olim, ubi se absentabant, proscribebantur, et propterea utebantur Novo
Iudicio, cuius virtute Actorem citabant, et literas proscriptionales
reproduci petebant; postea sententiam proscriptionis contra se, cum solito
onere <emph>trium florenorum</emph>, destruebant, et precium dictae
sententiae, persolvebant. Licet hoc remedio illis uti prohibeatur, uti
dictum est <ref>quaest. 20. <abbr>cap</abbr>. 6.</ref> ubi ex Iudiciaria deliberatione
facta <emph>Posonii anni 1610. </emph>personaliter semper adesse, iubentur.
Deinde licet causae criminales sint extraseriales; idcirco de qualitate
Extraserialium deberent ad respirandum prohibitas habere: Nihilominus tamen
ex antiqua iam consuetudine, admittuntur in iis Prohibitae, nisi in casu eo,
ubi forte insons ad necem accusaretur indigne. Ut in capitali quoque causa
<emph>Ioannis Varossi</emph>, aliter <emph>Zabo</emph>, non est admissa
<emph>
<corr>Eperiessini</corr> anno 1611. </emph>contra <emph>Franciscum
Deseöffi</emph>, cuius Procurator volens Prohibita uti, ulterius ipsum
defendere nolebat: at quia in tali casu Reus statim convinci solet, ideo
petente Procuratore dicti Actoris, sibi executionem administrari, contra
personaliter astantem Reum, statim capi iubebatur. De quo supra quoque
dictum est. <emph>quaest. 7. <abbr>cap</abbr>. 5. </emph>Postremo, ubi homicidae
sententia condemnati fuerint, et Novo iudicio, vel Appellatione uti
voluerint, id quidem ipsis licebit, sed ita tamen, ut interea, donec Novum
iudicium, vel Appellatio, ultima decisione finita fuerint, in vinculis
teneantur, <bibl>art. 41. anni 1563. </bibl> Praeter quae praemissa, nulla
Iuridica refugia, ipsis admittuntur, et proprie semper fiunt in partibus,
hoc est in Comitatibus: <bibl>art. 38. anni 1563. </bibl> de quo vide
<ref>supra quaest. 4. <abbr>cap</abbr>. 8. </ref> Quod idem in aliis quoque
maleficiis observari debet.</p>
<p> Ubi Nota, I. Quod licet ipsis concordare, absque ulla Prohibitione Iudicis,
vel onere ipsi persolvendo, sicut dictum est supra <emph>quaest. 8.
huius</emph>. II. Quia vero soepenumero homicidia contingere solent, ex
praetensione propriae </p>
<milestone unit="page" n="217"/>
<p>defensae; ideo licet. <bibl>Tit. 21. </bibl>et <bibl>22. </bibl> tertiae
partis Tripartiti, satis luculenter modum et requisita, huiusmodi defensae
pertractent: Nihilominus tamen non abs re fuerit, praesenti quoque
occasione, plus adhuc aliquid de ea hic annotare, ut hoc modo quoque plenior
eius cognitio haberi possit. </p>
<p> Unde scias <emph>defensam </emph>secundum <emph>Legistas </emph>teste
<bibl>Vivio part. 2. opin. 85. </bibl>esse <emph>triplicem</emph> .
Primam <emph>Rei, </emph>qua permittitur unicuique aggressorem, non solum
impune vulnerare, sed etiam interficere. Quo tamen in casu contrarium tenent
<emph>Canonistae</emph>, negantes fas esse hominem occidere, pro
defensione rerum. Quae defensa, si consideretur quo ad mobiles et immobiles,
de ea quae est rerum immobilium, sive Iurium possessionariorum, Ius nostrum
citato <emph>titulo 22. </emph>solum notabile incommodum, violenti
occupatoris continet, et non mortem. De rebus autem mobilibus, omnino silet,
nisi forte praedonem, vel furem nocturnum pro defensione rerum suarum
occidere, tacite admittat. Secundam <emph>Personae</emph>, seu
<emph>Vitae</emph> maxime, quia vim vi omnes leges repellere permittunt, cum
moderamine inculpatae tutelae, in continenti. Cuius tutelae hae conditiones
observari debent. I. Ut defensa ad vitae tutelam fiat, et non ad vindictam.
II. Ut si in continenti, et non post moram, quia sic non defensa, sed
offensa potius dicetur. <num value="3">III</num>. Ut sit cum paritate armorum. Nam aggressus cum
lapide, seu baculo, non debet se defendere ense, aut balista, seu pixide;
quanquam haec omnia nomine teli confundantur, lege <emph>Corne</emph>
<emph>.</emph>
<emph> de Sica</emph>. Et de hac secunda defensa, potissimum ac
principaliter dicti tituli satis luculenter tractant. Tertiam
<emph>Honoris</emph>, ubi licet aggressus potuisset fugere, evitareque
vulneris illationem; non tamen tenebatur fugam arripere, sed potius
vulnerare, et occidere; cum aliquem esse fugatum, iniuria sit et dedecus. Et
si forte insultans excederet modum, metamque defensionis in rixa, et
percuteret, occideretque aggressorem, ex proposito et deliberate; tunc
nihilominus non posset puniri poena</p>
<milestone unit="page" n="218"/>
<p>mortis, sed mitiori. Haec Legistae citato loco. Verum secundum Deum, et
conscientiam aggressus secedere potius, quam facto sese defendere: vel vero
Iure vindicare, quam propria authoritate ulcisci deberet: Sicque Ius nostrum
salubrius esse videtur, cui et <emph>Nemesis Carolina</emph> propius
accedit, ut patebit ex proxime sequentibus. <num value="3">III</num>. Reus volens allegare
inculpatam tutelam. (cuius basis est, vis primum ab occiso allata) ut stet
et locum habeat. Observatis super ea praemissis conditionibus, sic allegare,
et oculatis testibus eam comprobare debebit. Scilicet ab occiso sibi lethali
telo vim factam fuisse, neque illud, quod consultius esset, facere potuisse;
quam sicarium se aggredientem iam iam imminentis fati, mortisque metu,
occidendo, caput et salutem suam liberare. Sed si praescriptas conditiones
non observaverit, hoc opus, hic labor erit, adnumeratis singulis facti
totius circumstantiis perpendere; qua in re limites excesserit, qua modum
praetergressus, qua occurrere aggredienti aliter atque aliter (si modo furor
sanum admittit consilium, et quisquam primos animi motus in manu sua habet)
debuerit. Quibus ad aequitatis examen revocatis, et iuste perpensis, tum
demum poena, mulctave mitior modo. Modo gravior irroganda erit. Actor vero
allegatam huiusmodi inculpatam tutelam Rei, elidere et adnihilare adnitens,
his sequentibus, et aliis consimilibus modis, contra eum similiter oculatis
testibus probando, procedere habebit. I. Si occisus, Reum in aliquo scelere,
lege prohibito, puta adulterio cum uxore, filia, item furto nocturno, aut
alio simili crimine in domo sua comprehensum, letho afficere, aut captivare
voluerit. II. Si ex officio sibi incumbente, utpote a Magistratu iussus,
ipsum detinere, captivare, vel ad deditionem cogere debuerit. <num value="3">III</num>. Si in
pugna Reus aggressus, tum iam superior fuerat, ideoque repulsa vi, extra
periculum constitutus, recedere, et nihil tale perpetrare debuerit. IV. Si
occisus vi contraria repulsus, statim abierit, et Reus sponte,</p>
<milestone unit="page" n="219"/>
<p>non coactus pone ipsum insectatus, in fuga iam, abituque occiderit. V. Quod
Reus sine ullo capitis periculo famaeque iactura, cedere loco et effugere,
seque recipere tutum in locum potuerit. Et ideo homicidam esse, et hac
allegatione inculpatae tutelae uti, ac se defendere non posse; quia
perpetrato malo, occasionem scelere suo dedit, ob idque neque Iudices ipsum
audire, sed potius condemnare debere. Haec dicta <emph>Nemesis <abbr>cap</abbr>. 142.
</emph>Quae pro maiori huius rei notitia, hic annotare placuit.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO TRICESIMA SECUNDA. / Licetne aliquando super Malefactoribus
inquirere, et quomodo procedendum sit contra illos?</head>
<p>Licet sane, et quidem sublato iam olim in hac causa iudicio Palatinali, sive
generali vocato. <bibl>6. Matth. art. 1. </bibl> et <emph>1. Vlad. art. 35.
</emph>Primo, Domini terrestres requirebantur per Comitem, in quorum bonis
fuerant, ad capiendos eos, vel Iuri statuendos, eodem <emph>Vlad. art. 81.
</emph>Tum per delectos Nobiles in Comitatibus, super exstirpandis iis,
Inquisitio simul, et debitae poenae Executio, sine omni gratia, fieri
solebat. <bibl>Lud. secundi art. 35. anni 1518. </bibl> et <emph>art. 6.
Ferd. anni 1527. </emph>et aliis <emph>passim. </emph>Postea autem per
Comites, vel Vice-Comites quorumcunque Comitatuum, una cum Iudicibus
Nobilium, ac electis Nobilibus, singulis Anni quartalibus, diligens
Inquisitio super omnibus Dominis, Nobilibus, et ignobilibus, fieri solita
erat, ut si qui videlicet latrones fovere, vel si latrocinari comperientur,
illico Comites, vel Vice-Comites, si per se sufficientes fuissent, tales
omnes ex merito punivissent; sin minus, ea de re omni Capitaneos Regni
edocuissent, ut modis omnibus malefactores sublati fuissent. <emph>art. 50.
anni 1548. </emph>Novissime vero ex recepta iam diuturna consuetudine et
novella constitutione <bibl>anni 1618. art. 66. </bibl> iuxta proxime </p>
<milestone unit="page" n="220"/>
<p>praescriptum articulum. Inquisitio de iis, per Vice-Comitem cuiuslibet
Comitatus, fieri quidem debet: Verum non nisi post reportatam huiusmodi
Inquisitionem, et penes eam facta legitima Citatione, ad instantiam praefati
Vice-comitis, servatisque de Iure servandis, si culpabiles reperiuntur,
puniri consueverunt, <emph>passim </emph>et <emph>art. 43. anni 1552.
</emph>Item <bibl>art. 28. anni 1563. </bibl> de personali ipsorum astantia.
Vide supra <emph>quaest. 17. <abbr>cap</abbr>. 6.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO TRICESIMA TERTIA. / Sed an Magistratus contra eosdem quippiam
probare, vel vero etiam iurare debeat?</head>
<p>Nihil plane, sed ipsi iuxta obiectam contra se Inquisitionem debebunt se
expurgare; ita videlicet, ut si levis contra ipsos Inquisitio obiecta
fuerit, et ipsi vel caput submiserint, vel ipsam per Magistratum doceri
cupiverint, cum <emph>medio </emph>homagio. At si fortis extiterit, et eam
vel simpliciter negaverint, vel etiam sui innocentiam probandam
praeassumpserit, cum <emph>pleno</emph> homagio abiurare tenebuntur. Ubi
etiamsi se plene expurgaverint, vel abiuraverint, in nullo propter hoc
Magistratus onere convincetur, quia agit publico nomine, pro publico bono.
Ideoque tanto diligentior deberet esse, in frequentandis huiusmodi
Inquisitionibus, ut mali tollerentur, et boni quiete ac pacifice vivere
possent. Vide supra <emph>quaest. 14. <abbr>cap</abbr>. 6. </emph>Neque vero Magistratui
licebit contra huiusmodi Coniuratores excipere, quod id privatae magis
iniuriae ultionem, quam publici boni promotionem significare videatur, nam
sufficit pro publico bono conservando, tale peccatum impunitum non
reliquisse.</p>
<milestone unit="page" n="221"/>
</div>
</div>
<div type="prosa-caput">
<head>CAPUT DECIMUM. / De Executionibus, Executoribus, Iudicibus, Actore,
Procuratoribus, et Reo.</head>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO PRIMA.</head>
<p>Cur hoc loco sequi debent Executiones?</p>
<p>Quia posteaquam actum est de causis per omnia Iuridica remedia, et eae iam in
angustam omnino rem adiudicatam quae <emph>sententia</emph> dicitur deductae
sunt per Actorem, ne frustra sibi magni et diuturni suscepti labores, ac
graves expensae cedant; necessarium plane, et iuribus ac consuetudinibus
Regni consentaneum est, ut quae Iudicialiter decernuntur, ea debitae quoque
Executioni demandentur; quia alioqui frustra celebrarentur fierentque
iudicia. <bibl>6. Vlad. articul. 1. Ludov. II. art. 41. anni 1518. </bibl> et
<bibl>art. praecedenti 4. </bibl> Item <emph>art. 29. anni 1543.
</emph>et <bibl>art. 28. anni 1567. </bibl> Et ut cuiusdam Iurisconsulti
apophthegma iactatur; lex sine Executione, esse velut campana sine pistillo,
vel potius ropalo. Etiam cum brachio Regali <emph>art. 30. anni 1546.
</emph>amotis quorumvis supplicationibus, et prorogationum impedimentis,
<bibl>et art. 17. anni 1548. </bibl> quo et fides, ac obedientia Regi, et
pax, ac tranquillitas Regnicolis praestetur.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SECUNDA.</head>
<p>Quid est igitur Executio?</p>
<milestone unit="page" n="222"/>
<p>Est latae iam definitivae et pronunciatae sententiae sive rei adiudicatae,
quae iam <emph>Veritas </emph>dicitur, finalis impositio, cum usu bonorum
Actori acquisitorum, et ademptione eorundem ipsi Reo, poenaque si aliquando
ei annexa fuerit, qua peracta, dantur Actori literae Relatoriae, seu
Recaptivatoriae dictae, pro perpetuo privilegio.</p>
<p> Ubi Nota. Primo, quod finitis huiusmodi causis, seu per sententiam finalem
conclusis, omnes Iudices tam saeculares, quam spirituales; universa
birsagia, seu onera, in causis coram ipsis vertentibus aggregata, exigendi
liberam habent facultatem. Et Primo quidem de sua portione, parti adversae
satisfactionem impendere debent. <bibl>1. Vlad. art. 66. </bibl> et <emph>2.
eiusdem art. 12. </emph>Item <bibl>6. Sigis. art. 3. </bibl> et <emph>7.
</emph>Item <bibl>6. Matth. art. 52. </bibl> Secundo, quod Rex huiusmodi
processum Iuris non impediat; et mandata in contrarium ad impediendum data
non serventur. <bibl>3. Matth. art. 12. </bibl> et <emph>art. 25. anni 1566.
ac art. 6. anni 1608. </emph>et <bibl>art. 34. anni 1613.</bibl>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO TERTIA.</head>
<p>Quotuplex esse solet?</p>
<p>Duplex. Alia enim fit immediate de Curia suae Maiestatis Regiae, in iis
causis, quae vel ibi inchoantur, et debito fine clauduntur. Vel autem eo per
viam Appellationis deducuntur, et statim revisa Appellatione, si nulla
annexa habuerint birsagia, quae Iudicibus pedaneis, sive prioribus cederent,
ad Executionem per Regium, aut Palatinalem homines, de dicta Curia Regia cum
testimonio alicuius Capituli, vel Conventus, qui <emph>Fide
dignitates</emph> dicuntur, (aut etiam per eundem Magistrum protonotarium
passim) ad partes exmittitur. <bibl>1. Vlad. art. 53. </bibl> et <emph>6.
Matth. art. 10. </emph>Item <bibl>2. Vlad. art. 9. </bibl> Alia autem
mediata, quae fieri solet in partibus, per Comites, Vice-Comites, ac Iudices
Nobilium, reportata per </p>
<milestone unit="page" n="223"/>
<p>Actorem a superiori Iudice, de Curia Regia, revisa iam Appellatione, in
literis Remissionalibus ipsius Iudicis ad exequendum extradatis, ex eo, quod
birsagia ipsis cedentia in se contineat. <bibl>3. tit. 7. </bibl> Vide supra
<emph>quaest. 7. <abbr>cap</abbr>. 8.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO QUARTA.</head>
<p>Daturne aliquando aliqua Excusatio contra huiusmodi sententiarum Executionem?</p>
<p>Datur clausula iustificatoria in literis Iudicialibus, et sententionalibus,
ex iis confectis huiusmodi, (<emph>si se rationabiliter excusare non
poterit.</emph>) Haec autem rationabilis excusatio fit ex eo, quod talis
Reus in praesentiam Iudicis sui, venire, non potuerit, vel propter
vehementem aquarum inundationem, vel gravem infirmitatem, vel invincibilem
inopiam, vel latrones in via latentes, et similes casus dummodo probabili
documento fulciri possint; alioqui nisi onus Iudiciorum, et sententiarum
depositum fuerit, Executio ipsa fieri debet, etiam quo ad capitis poenam,
non obstante Nobilitatis praerogativa. <bibl>2. tit. 59.</bibl>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO QUINTA.</head>
<p>Quomodo haec per Comites, vel Vice-Comites fieri debeat?</p>
<p>Sic videlicet, quod reportata per Actorem remissione, sive literis
Adiudicatoriis remissionalibus, de Curia Regia emanatis, debet idem Actor,
huiusmodi Comites vel Vice-Comites, ac Iudices Nobilium, in quorum
praesentiam rursus causa remissa est, cum praetactis literis Iudicis
remittentis, requirere, petereque ut sibi infra quindecim dies Executionem
faciant, <bibl>1. Vlad. art. 73. </bibl>et <bibl>75. </bibl> Verum quia Vice-</p>
<milestone unit="page" n="224"/>
<p>Comites post constitutionem sequentem. <bibl>2. Vlad. art. 16. </bibl> et
<emph>17. </emph>nullam Executionem ipsi soli, et propria authoritate,
seu motu ipsorum facere possunt, nisi de sedibus Iudiciariis Comitatuum
exmittantur, cum literis Universitatis Comitatus, (vel etiam Regnicolarum in
Sclavonia <bibl>art. 9. anni 1492.</bibl>) exmissoriis. Ideo huiusmodi
literae Remissoriae, Iudicis remittentis, non ad ipsos solos praecise, sed
ad sedem Iudiciariam Comitatuum, vel Banalem, dari et expediri debent, ut
praesentatis ipsis ibidem, postea dicti Vice-Comites exinde exmittantur. Vel
etiam per testimonia Capituli, aut Conventus, et Regios, aut Palatinales, ac
etiam Banales homines, huiusmodi Executio fieri debeat.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SEXTA.</head>
<p>Sed quae poena statuta, si Vice-Comites huiusmodi Executionem facere
noluerint?</p>
<p>Evocati ad tricesimum secundum diem, a die Evocationis in Curiam Regiam, in
praesentiam scilicet Iudicum Regni ordinariorum, ac potissimum eiusdem, cum
cuius huiusmodi literis Remissoriis, requisiti fuerunt, extra omnem seriem
regesti, si culpabiles reperti fuerint, convincuntur in <emph>centum
</emph>florenis, inter Iudicem, et Actorem dimidiandis; ac insuper in damnis
et expensis, in prosecutione huiusmodi factis et perpensis solummodo eidem
Actori persolvendis eo facto; <bibl>5. Vlad. art. 9. </bibl> Licet antea
solummodo in <emph>viginti quinque</emph> marcis gravibus, per Iudicem,
cuius mandatum executi non fuerant, indilate et irremissibiliter exigendis,
convincebantur, eo ipso facto. <bibl>1. Vlad. art. 73. </bibl> Et recentiori
iam lege in <emph>ducentis </emph>florenis, et privatione officii
mulctantur, Infamiaque notantur, <bibl>art. 78. anni 1563. </bibl> Ubi idem
Nota, de expensis, quod et <emph>quaest. 26. <abbr>cap</abbr>. 6. </emph>dictum est, nisi
ex eo, quod haec lex sit specialis, exsolvi debeant.</p>
<milestone unit="page" n="225"/>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SEPTIMA.</head>
<p>Item, quae poena quoque iis sancita, si qui eosdem in tali Executione
turbaverint?</p>
<p>Si qui Vice-Comites turbaverint, in prosecutione huiusmodi Executionis
Iustitiae, et illos, vel alterum eorundem, verbali dehonestatione, aut alia
iniuria, vulneribusque seu verberibus affecerint, aut eum, sive eos neci
tradiderint; eadem Regula contra illos malefactores observetur, qualis de
turbatoribus hominum Regium, ac testimoniorum Capitulorum, vel Conventuum.
<bibl>2. Vlad. art. 16. </bibl>et infra <ref>quaest. 9. huius</ref> .
Et alias quoque qui eos in Executionibus Comitatuum turbaret, quo minus
ipsam exequi possent, talis scita prius mera rei veritate, <emph>Nota
</emph>infidelitatis mulctatur. Si servi, vel rustici fuerint, ipsos Domini
eorum, sub poena <emph>viginti quinque </emph>marcarum, in manus Comitis, ad
dignam eisdem poenam infligendam, dare teneantur. Et insuper de innocentia,
quod scilicet non de eorum voluntate, et commissione id actum fit, iuxta
Regni consuetudinem, se expurgare debeant. Et si servi, vel rustici
perpetrato facinore affugerint, Comes illos perquirat, et nihilominus sic
etiam Domini eorum, ut praefertur, de innocentia, se purgare teneantur.
<bibl>6. Matth. art. 67. </bibl>et <bibl>1. Vlad. art. 75. </bibl>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO OCTAVA.</head>
<p>Similiter quae poena etiam iis decreta, qui pro homine Regio, aut Palatinali,
in huiusmodi literis Executionalibus inscriptus fuerit, et Executionem
facere noluerit?</p>
<p>Quicunque Nobilis per alium, seu alios quoscunque mediantibus nostris Regiis,
vel aliis consuetis literis, </p>
<milestone unit="page" n="226"/>
<p>nomen suum continentibus, pro homine Regio, cum testimonio alicuius Capituli;
vel Conventus, requisitus; onus huiusmodi processus assumere, et exequi
recusaverit, in birsagio consueto trium marcarum per Comitem Parochialem,
indilate exigendarum, convincatur eo facto. <bibl>6. Sigis. art. 8.
</bibl> Item <bibl>1. Vlad. art. 43. </bibl>et <bibl>58. </bibl> Quanquam
tenor Praeceptoriarum superinde <corr>emanandarum</corr> contineat, in
uno certo et brevi termino, per vos partibus praefigendo, et eisdem ad
instantiam Exponentis, coram vobis accersitis, si et in quantum ipse
exponens, eosdem T. et T. tanquam homines Regios, ad huiusmodi Statutionem
bonorum, seu Executionem rite et legitime peragendam admonuisse, vocasseque,
et vigore literarum Introductoriarum et Statutoriarum legitime requisivisse,
ipsosque T. et T. ad ipsam Executionem legitimam peragendam, ire et
proficisci recusasse, sufficienti documento, comprobare potuerit: Ex tunc
onus singularum trium marcarum gravis ponderis, singulos duodecim florenos
facientes ab eisdem T. et T. per omnia oportuna et Iuridica remedia, ac
gravamina, (servatis tamen Iuridicis processibus) modis omnibus exigere
debeatis et teneamini, secus non facturi. <bibl>Stylus</bibl>. Vide supra
<ref>quaest. 17. <abbr>cap</abbr>. 7. </ref>in diversa forma, et diversa re. Ubi
Nota, quod praemissa clausula inter parenthesim, videtur ex Stylo superflua,
ideoque tollenda, quia praecedens clausula: per omnia oportuna et iuridica
remedia ac gravamina, videtur ipsi esse contraria.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO NONA.</head>
<p>Quae poena statuta, turbatoribus hominum Regiorum, vel Palatinalium, et
testimoniorum Capituli, seu Conventus?</p>
<p>Haec nimirum, quod si quispiam homines Regios, vel Palatinales, aut
testimonia Capitulorum, seu Conventuum, </p>
<milestone unit="page" n="227"/>
<p>in huiusmodi Executionibus, vel etiam aliis, quapiam iniuria, vel verbali
dehonestatione, affecerit; in <emph>una </emph>marca auri, <emph>septuaginta
duos </emph>florenos faciente: Si vulneribus, vel verberibus, in
<emph>facto potentiae</emph>, et sententiae capitalis: Si denique mortem
eis, vel alteri eorum intulerit, <emph>in Nota perpetuae
infidelitatis</emph>, condemnetur. <bibl>2. Vlad. art. 9. </bibl> et <emph>1.
tit. 14. </emph>Imo vero tales, iuxta contenta generalis Decreti, puniri
debent ita, ut etiam Gratia Regia ipsis suffragari nequeat. <emph>art. 32.
Novizol. anni 1543. </emph>Et qui Iudiciis ac Iudicibus Regni non
parent, in personis et bonis puniuntur. <emph>Poson. art. 31. anni 1546.
</emph>Si autem haec Coloni fecerint, Domini se superinde iuramento
expurgent, et ipsi Coloni proscribantur; ac si profugerint, perquirantur ab
illis, in quorum bonis fuerint, et si eos statuere non possent, in homagiis
ipsorum convincantur, salva poena malefactoribus infligenda.
<emph>Ibidem</emph>.</p>
<p> Ubi Nota, quod aliter etiam Executioni se opponens; extra modum Repulsionis,
poenam Decreti incurrit, uti supra quoque dictum est, <emph>quaest. 21. <abbr>cap</abbr>.
5.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA.</head>
<p>Quales Personae debent esse, quae de Capitulis vel Conventibus, ad
Executiones exmittuntur?</p>
<p>Debent esse de Capitulis ad minus Canonici, aut personae in beneficiis et
officiis constitutae. De Conventibus vero Monachi Conventuales Sacerdotes;
non autem rectores altarium, vel Capellani, vel Scholares, aut mendicantes,
et quidem seriatim debent transmitti. <bibl>6. Matth. art. 10. </bibl> et
<bibl>1. Vlad. art. 43.</bibl> Et dicuntur <emph>Fide dignitates</emph> ,
quia ex publica Regni constitutione, ita privilegiati sunt, quod fide digni
habeantur, ut patebit <emph>quaestione sequenti.</emph>
</p>
<milestone unit="page" n="228"/>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO UNDECIMA.</head>
<p>Quomodo referenda est Executio, per Regium vel Palatinalem homines, et
testimonium Capituli, seu Conventus?</p>
<p>Antiquitus, dum quis in Capitulum, vel Conventum recipiebatur, tempore
huiusmodi suae receptionis, (vel etiam priusquam ad aliquas executiones
exmittebatur) iuramentum praestare solebat, quod omnes, quascunque esset
aliquando peracturus, vel perageret Executiones, iuste peragere vellet;
neque postea tempore talis reportatae executionis, ipse amplius (sed solum
homo Regius, aut Palatinalis) deponere solebat; prout hoc antiqua decreta
Regni, manifeste ostendunt, <bibl>6. Matth. art. 10. </bibl> et <emph>1.
Vlad. art. 43. </emph>Ex quo tales personae Capitulares, seu
Conventuales, <emph>Fidedignitates </emph>quoque vocantur; ut proxime
<ref>praecedenti quaest. </ref> dictum est.</p>
<p> Verum iam nova lege et statuto sic constitutum est; ut imposterum semper
Relationes ipsae, quarumcunque Executionum, per Ipsos Regium vel Palatinalem
homines, et testimonium Capituli, sive Conventus (absentibus, et non
praesentibus partibus, ut vult <emph>Decius in suo Syntag.</emph>) sub
iuramento referantur, atque in literis quoque Relatoriis semper
specificetur, quod talis Relatio, sub iuramento fuerit facta. Quae
constitutio, prioribus Relationibus non derogat, quia constitutiones futura
litigant, et non praeterita. <bibl>2. tit. 2. </bibl> Et si Capitulum vel
Conventus iuramentum, modo praemisso, exigere neglexerit, punietur, et ipsa
Executio sine iuramenti depositione, relata vana erit et irrita. <emph>art.
50. anni 1559.</emph>
</p>
<p> Ubi Nota, quod si aliquando, (prout res humanae sunt caducae et fluxae, quae
posteaquam parum effloruerint, vicissim deflorescant, ac intereant) alter
executorum morte praeveniretur, ut huiusmodi Executionem referre non posset:
ne tali casu principalis Iure suo destituatur, inductis in </p>
<milestone unit="page" n="229"/>
<p>Capitulum, vel Conventum, vigore mandati alicuius Iudicis ordinarii, vicinis
et commetaneis, qui tali executioni interfuerunt, poterunt ii, ipsam, penes
alterum superviventem Executorem, sub iuramento referre. Quae hoc modo
quoque relata, robur suum habere consuevit, praesertim in statutionibus, et
aliis, in quibus Vicini et Commetanei interesse debent. Atque sic legum
indigentiae, invicta succurrere solet necessitas.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DUODECIMA.</head>
<p>Quid salarii debent habere in diem huiusmodi Executores?</p>
<p>Regius, sive Palatinalis homo, et testimonium Capituli aut Conventus, in
singulos dies, per denarios <emph>viginti quatuor art. 74. anni 1609.
</emph>Vice-Comes autem, ubi nullum birsagium habere poterit, in singulum
diem <emph>florenum unum</emph>, Iudices Nobilium vero, et Iurati
assessores, per singulos dies, singulos <emph>denarios duodecim. art. 75.
</emph>praenotati <emph>anni 1609. </emph>et antiquitus iam, <emph>art. 37.
anni 1547. </emph>ac <bibl>6. Matth. art. 75.</bibl> De Iudicibus
Tabulae vide infra <emph>quaest. 18.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA TERTIA.</head>
<p>Quid est Iudex, et unde dicitur?</p>
<p>Est persona, et ex suis dotibus satis idonea, et publica authoritate, omni ad
id iurisdictione aucta, ut possit quamlibet causam coram se propositam,
iusto Iuris tramite, legeque et consuetudine patriae discutere, et
diiudicare. Dicitur autem Iudex, quasi <emph>Ius dicens</emph>, aut Iure
disceptans, id est, iudicans iuste, et secundum leges; et quod secundum
allegata et probata iudicare debeat, non autem secundum conscientiam, patet
<bibl>in Prologo Tripart. <abbr>cap</abbr>. 15.</bibl>
</p>
<milestone unit="page" n="230"/>
<p>Ubi Nota, Primo, quod Iudices causas iudicare, et non Procuratores, vel
testes agere; quodque clamor contra eos excitatus, a Rege examinari, et
sontes puniri debeant. <bibl>3. Matth. art. 14. et 3. Vlad. art. 4. et 2.
tit. 22. </bibl>Secundo, neque praeiudicare debent litigantibus; sed
tenentur partium allegationes, et responsiones, sufficienter exaudire,
exauditisque et diligentes discussis, ex merito illarum, verum et iustum
iudicium, et non aliquale praeiudicium pronunciare. Dicitur autem
<emph>praeiudicium</emph>, quasi prius iudicatum, et sumitur
<emph>tripliciter. </emph>I. Pro causae alicuius <corr>ex allegatis</corr> et responsis
partium, per Iurisperitos Iudices, ordine iudiciario, legitima, et in aliis
quoque semper eodem modo, observata adiudicatione; ut sunt omnes Iudiciariae
consuetudines maiorum nostrorum Iurisperitorum. Et ita sumptum, non est
nocivum, neque cuiquam praeiudicans, quin potius est iam lex ipsa, secundum
quam et alia similia Iudicia fieri debent. II. Pro aliquali singulari, et
semel tantum quorundam in iudicando, facto actu. Et ideo, cum unicuique suum
sit iudicium, suopte potius quisque iudicio, quam alieno, iudicare debet.
<num value="3">III</num>. Pro privato Iudici affectu, quasi in contrarium iam praeiudicantis,
antequam scilicet audiat legitimas facti rationes, et intelligat iustas Rei
defensiones. Atque haec duo mala sunt, et semper fugienda. Unde et Cicero
olim peroraturus, non abs re, semper sibi ab huiusmodi praeiudiciis
demulcendo prius animos Iudicum exordiis, praecavere solebat. Tertio, an
Iudex alterutri partium, vel etiam utrique consilium et informationem dare
debeat? Et quod sic, multos arguere ex hoc, quod videlicet nemo melius et
utilius consulere et informare possit, quam qui secundum consulta sua postea
iudicabit, et sententiam proferet. Quod autem non, dicunt alii, Iudicem esse
tertiam personam, inter Actorem, et In-causam-attractum, quos exaudire,
neque uni magis autem, quam alteri accommodare; nedum consulere, debet; quia
alioquin iam, non tres personae, prouti</p>
<milestone unit="page" n="231"/>
<p>in omni Iudicio esse deberent, <emph>
<abbr>cap</abbr>. 13. Prologi</emph>, sed una tantum
secum ipsa, pro et contra se, allegans, respondens, ac iudicans erit, quod
est (inquiunt) absurdum, ac cum Iuribus Regni pugnans. Atque haec quidem
ista melius, illi vero frustra in scyrpo nodum quaeritant; resoluta enim iam
pridem est haec curiositas publicis Regni statutis. <emph>6. Sigis. art. 1.
</emph>et <bibl>6. Matth. art. 73. </bibl> et <emph>1. Vlad. art. 33.
</emph>ubi iuramento per Iudices praestando, omnis haec favoris, iuxtaque
odii suspitio, ab eis amota est. Prout et Civiles quoque strictissimo
praecavere solent iuramento, in Camera Imperiali, ne id fiat, unde
<bibl>Maranthae part. 6. de Apellat. </bibl> Docet, cum ex aliis pluribus
causis Iudicem excusari, tum potissimum <emph>num. 52. </emph>quando Iudex
fuit consultor tantum in aliqua causa, et votum suum propalavit, pro una
parte. Aliud item est, Consilium dare, <emph>dupliciter </emph>dici; vel
suggerendo, id est nutu, dicto, aut scripto, spiritum Procuratorium
insufflando, vel communiter consultando, hoc est, commune Ius declarando, et
obscuriorem legem interpretando. Ideoque illud semper vetari, hoc autem
admitti solere; quia apud omnes nationes, in rebus dubiis, libera est semper
consultatio. Quemadmodum et apud Romanos olim habebantur certi Iurisperiti,
quos speciali nomine <emph>Prudentes</emph> vocabant, qui huiusmodi
interrogantibus in causis eorum Iuris interpretationes, et suas opiniones
dabant quae ex eo, responsa prudentum dicebantur. <emph>Iust. lib. 1. tit.
2. </emph>Quarto, an liceat item Iudicibus, aliquid a partibus accipere?
Lex quidem divina, <emph>2. paralip. <abbr>cap</abbr>. 19. </emph>dicit: non enim est,
apud Dominum Deum nostrum iniquitas, neque personarum acceptio, nec cupido
munerum. Ius nostrum, <bibl>3. Vlad. art. 4. </bibl> habet; ne autem Magistri
Protonotarii, muneribus corrumpantur, iurent; et promittant sub illo stricto
iuramento <emph>de Rakoss</emph>, unicuique iustum, rectum, et divinum
facere Iudicium, et idcirco stabit in beneplacito, cuiuslibet causantis, si
illis munera dare velit, nec ne? Legistae autem omnino vetant, ob Iuris
retentionem vel </p>
<milestone unit="page" n="232"/>
<p>redemptionem, aut ad corrumpendum Iudicem, ipsi munera dare; quanquam
aliquando pro amicitia, esculenta, et poculenta, eaque solum, quae intra
paucos dies consumantur, accipere possit. <emph>Mynsing. obs. 75. cent. 2.
</emph>quae scilicet sportulis potius, quam vasis deferri solebant, unde
postea huiuscemodi donaria, sportulae solum denominari coeperunt. Ideoque
serio prohibent, ne Accusator; vel Reus, pendente accusatione intret domum
Iudicis, ut Iudex intranti faveat, sub poena centum aureorum. <emph>Petr.
Iacobus Aurelianen. in practica libellorum, Rubr. 110. </emph>Quantumve
fidei tribuendum sit, huiusmodi acceptis rebus, ibidem uberius videre licet.
Plato <emph>lib. 11. de legibus</emph>, capite sanciendum existimavit, si
aliquis Iudex, quacunque de causa, pecuniam aut munus acceperit, teste
<emph>Osorio lib. 7. de Regis Institutione</emph>. Et <emph>Ioannes
Althusius in Epitome Dicaeologicae Romanae</emph>, dicit; Iudicem esse
personam mediam, sine affectione disceptantem inter litigantes. Ob id,
vulgarum illud cuiusdam dictum: fores domus meae, probo et improbo aeque
patere, est omnino ultro etiam affectantis, rerum suarum accensationes.
Quinto, quomodo exigere debeant birsagia, seu onera Iudiciaria coram se
emergentia, et parti adversae satisfacere, vide supra <emph>quaest. 2. <abbr>cap</abbr>.
huius. </emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA QUARTA.</head>
<p>Qui, et quot sunt Ordinarii Iudices Regni?</p>
<p>Hi tres. Dominus Palatinus, Dominus Iudex Curiae, et Dominus Secretarius
Cancellarius, tanquam personalis Regiae Maiestatis praesentia. <emph>art.
15. anni 1536. </emph>(qui hodie est, Dominus Archiepiscopus
Strigoniensis) si praesens fuerit; sin autem non, Locumtenens illius, hoc
est, qui sigillum Iudiciale Regiae Maiestatis pro tempore tenet, quem nunc
Personalem vocamus. <bibl>6. Sigis. art. 1. </bibl> Item <bibl>6. Matth. art.
68. </bibl>et <bibl>1. Vlad. art. 33. 42. </bibl>et <bibl>70.</bibl>
</p>
<milestone unit="page" n="233"/>
<p>et <emph>70. </emph>Et dicuntur <emph>Ordinarii</emph>, quia quamlibet causam
discutere, et ipsi soli, eorumque Vice-gerentes, ad sedem Iudiciariam
intrare, et etiam alios, si quos pro testimonio, aut alia re volunt,
advocare possunt, citato articulo <emph>42</emph>. vide etiam supra
<emph>quaest. 7. <abbr>cap</abbr>. 1. </emph>Respectu horum alii Iudices, utpote
Comites, et Vice-Comites, dicuntur <emph>Inferiores</emph>, vel etiam
<emph>Pedanei;</emph> aut ut <emph>Gell. lib. 3. <abbr>cap</abbr>. 18. Noctium
Atticarum</emph> dicit, potius <emph>pedarii</emph>, sic dicti, quod
olim per praesides constituti, ad discernenda minora iudicia, non vehebantur
curru, sed pedibus proficiscebantur ad forum, respectu alterius curulis
Magistratus, qui erat Maior, et curru vehi solebat, indeque curulis
dicebatur. Vel quod ipsi sententiam non dicebant, sed ab alio dictam
comprobabant, moventes se loco, et in partem eius, cuius sententiam
approbabant, ambulantes. Propter quod, qui ita faciebant, ire in sententiam
pedibus dicebantur, ex eoque pedanei, vel potius pedarii vocabantur.
<emph>Salust. in Coniur. Catil. </emph>Ita nunc quoque dicti inferiores
Iudices nostri, ab utraque hac significatione, pedanei tantum dicuntur. Tum
quia per transmissionem Appellationum a se ad praefatos Iudices ordinarios,
maturioris revisionis gratia, veluti ire censentur, unde et Iudicia illorum,
vulgo pedes habere dicuntur. Tum quia per Executionem finaliter iam decisae
sententiae ipsorum, consentire, ipsamque approbare videntur. </p>
<p> Ubi Nota, I. Quod isti Iudices, vel ipsorum Vice-gerentes, in celebratione
Iudiciorum personaliter, (vel per suos Vice-gerentes) interesse debent,
<bibl>art. 34. anni 1545. </bibl> II. Quod per neminem astringi debeant,
in favorem alicuius, consuetudines, et communem observantiam, ac Iuris
ordinem, immutare, seu perturbare debeant. <emph>1. Vlad. art. 10.
</emph>
<num value="3">III</num>. Quod istis Iudicibus, et aliis similibus, ac in genere omnibus
potentibus, prohibetur; ne vim inferant minoribus. <emph>3. Sigis. articul.
4. </emph>
</p>
<milestone unit="page" n="234"/>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA QUINTA.</head>
<p>Qui habent ex istis Vice-gerentes, et qui etiam Magistros Protonotarios, et
an semper integro numero Iudiciis interesse debeant?</p>
<p>Duo habent Vice-gerentes, Dominus Palatinus, Vice-Palatinum, et Dominus Iudex
Curiae, Vice-Iudicem Curiae; omnes autem habent suos Magistros
Protonotarios, videlicet Dominus Palatinus unum suum, Dominus Iudex Curiae,
similiter unum suum, et Dominus Personalis praesentia duos suos; ac quando
etiam Locumtenens suae Maiestatis Regiae, persona Spiritualis erat, et ille
quoque habebat suum, ita ut universe quinque fuerint. Quod autem Magistri
Protonotarii, semper Iudiciis Octavalibus, integro numero interesse debeant,
patet <bibl>ex art. 34. anni 1545. </bibl> de quibus ulterius, et modo
celebrandi Iudicia citra omnium favorem, atque immutationem antiquarum
consuetudinum, et Iurium Regni, uti iam dictum est proxime. <emph>vide 1.
Vlad. art. 10. </emph>Item quod iidem Magistri Protonotarii in hospitiis
iudicare non possint. <bibl>6. Matth. art. 20. </bibl> et <emph>1. Vlad. art.
69. </emph>Similiter et Vice-gerentes semper Iudiciis Octavalibus, penes
dictos Magistros Protonotarios, interesse debent, <emph>citato art. 34. anni
1545. </emph>Licet fortassis etiamsi Domini Praelati, vel Barones
abfuerint, Iudicia nihilominus celebrari poterunt. <emph>art. 22. anni
1566.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA SEXTA.</head>
<p>Qui, et quot Iudices Tabulae Regiae interesse debent?</p>
<p>Dominus Personalis, qui persona saecularis benemerita, Iurium Regni et
literarum perita esse debet, cuive Regia Maiestas sigillum suum Iudiciale,
cum consilio </p>
<milestone unit="page" n="235"/>
<p>Dominorum Assessorum, et Consiliariorum suorum, ad conservandum confert,
<bibl>6. Vlad. art. 4. et 7. eiusdem art. 55. </bibl> unus ex Dominis
Praelatis, sive is Episcopalis dignitatis fuerit, sive alterius alicuius
minoris, unus ex Dominis Baronibus, non tamen ordinarie Consiliariis suae
Maiestatis, praefati duo Vice-gerentes, quatuor Magistri Protonotarii,
quatuor Nobiles iurati, sive Assessores dicti, Iurisperiti viri,
<bibl>citato art. 34. anni 1545. </bibl> Item duo homines Domini
Archiepiscopi Strigoniensis. <bibl>art. 13. anni 1557. </bibl> Et in persona
Fisci Suae Maiestatis Regii, Director causarum Regalium. Quorum licet
consessus in Tabula fit hoc modo; in prima fronte Dominus Personalis solus
sedet; ipsi a parte exteriori assident Domini, Praelatus, Baro, duo homines
Domini Archiepiscopi, et quatuor Iurati Nobiles, sive Assessores, ita ut
ultimo assumptus praecedat priores. Ab interiori vero parte, sive ad
parietem, attingunt ipsum Domini, Vice-Palatinus, Vice-Iudex Curiae, et
Magistri Protonotarii, Palatinalis, Iudicis Curiae, et duo eiusdem. Et hoc
ideo, ut vel directo intuitu litigantes aspiciant, deliberationesque versa
ad eos facie pronuncient, vel ne a frequentia astantium protrudantur; vel
vero ne liceat partibus, vel aliis astantibus, literas, vel signaturas,
coram ipsis a tergo inspicere. Ubi autem aliquis ex primariis Dominis
Iudicibus Regni defuerit, sed solum Locumtenens eiusdem extiterit: tunc
talis Locumtenentis Vice-gerens, et Protonotarius, Vice-gerentem et
Protonotarium dicti primarii Iudicis sequitur: quia primaria semper digniora
secundariis, reputantur. Ac postremo tandem, in altera fronte eiusdem
Tabulae, ex opposito Domini Personalis, Director Causarum locum suum habet:
Vox tamen ipsorum, primum incipit ab hominibus Domini Archi-Episcopi, postea
quatuor Nobilibus iuratis, deinde a Directore, ad Magistros Protonotarios,
ab his Vice-gerentes, ab illis, ad Dominos Baronem, et Praelatum, et ultimo
pervenit ad Dominum Personalem, servata scilicet cuiuslibet dignitatis
praerogativa, incipiendo semper</p>
<milestone unit="page" n="236"/>
<p>ab inferioribus ad superiores. Ubi vero cum Domino Palatino, sive
Locumtenente Regio, et caeteris Dominis Consiliariis consederint, ibi quoque
Dominus Personalis ab eodem Domino Locumtenente iussus, a suis Coniudicibus;
et Dominus Locumtenens, a Dominis Consiliariis, incipiendo ab eodem Domino
Personali, eo quod et is Consiliarius sit, vel quod interrogatus tantum, et
non sua sponte respondere debeat, sententias rogant. Quomodo autem
sententiae rogabantur apud Romanos, vide <emph>Gell. lib. 4. <abbr>cap</abbr>. 10.
</emph>Circa quod <emph>NOTA</emph>, quod pro eo, quod hic dicitur, dicere
vocem, vel votum, latine et eleganter dicitur, dicere sententiam; dicere
vero diem, est certam diem Reo constituere, ut accusetur. Ast dicere causam,
est cum Reus accusationibus respondere cogitur; et dicere Ius, cum Iudex
Iustitiam reddit, vel ministrat; denique dicere legem, est praescribere,
quid opus sit facto. <emph>Adrianus Cardin. </emph>Et si omnium voces, sive
sententiae, in duas aequales partes diversae pares fuerint, illa tamen
potior erit, cui Dominus Personalis subscribit. Sic et coram Illustrissimo
Domino Palatino, cui similiter idem Dominus Palatinus subscripserit; quia
illi sunt supremi Iudices.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA SEPTIMA.</head>
<p>Quae poena, si quis ad haec, Officia Praelaturae, Baronatus, et Assessoratus
electus, in se levare suscipereque nollet?</p>
<p>Si fuerit Praelatus, in Praelaturae suae, si vero Baro, vel Nobilis, in
bonorum suorum amissione, condemnatur. <bibl>6. Vlad. art. 4. </bibl> Vel si
assumpserit, sed non advenerit, et Octavis in eisdem interesse recusaverit,
nisi iusta, gravi, et notabili detineatur aegritudine, in amissione bonorum
suorum, seu dignitatis et beneficii sui, et insuper in amissione sui officii
Assessoratus <emph>de facto </emph>convincatur, et eo officio amplius</p>
<milestone unit="page" n="237"/>
<p>nunquam utatur, et Regia Maiestas, una cum caeteris Assessoribus, et
Consiliariis suis, alium, qui videbitur, loco illius statim eligat, <emph>6.
Vlad. art. 3. </emph>Vel absente sua Maiestate, D. Locumtenens,
<bibl>art. 13. anni 1557. </bibl>et <bibl>art. 5. anni 1582.</bibl>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA OCTAVA.</head>
<p>Unde sua salaria habere consueverunt?</p>
<p>Ex Fisco Regio, sive ex Cameris Suae Maiestatis Regiis, Domini quidem
Praelati, et Barones Consiliarii utpote Suae Maiestatis, utriusque ordinis,
qui Appellationibus (ac iam Iudiciis quoque Extraordinariis, sive
Fiscalibus) penes Dominum Locumtenentem, interesse debent; Item et Domini
Praelatus, et Baro, in tabula suae Maiestatis Regia, in singulos dies per
<emph>florenos duos</emph>. Assessores autem sedis Iudiciariae, non
solum tempore ordinariorum Iudiciorum; verum etiam dum revisioni aliorum
diversorum, a Sua Maiestate, Domino Locumtenenti iniunctorum negociorum
necessarii adhibentur, in singulos dies, per denarios
<emph>
<sic>octuaginta</sic>
</emph> habere solent, ex antiqua iam
Camerarum consuetudine, <bibl>art. 70. anni 1609. </bibl> De quibus vide
etiam <bibl>art. 23. anni 1566. </bibl> et <emph>art. 24. anni
</emph>immediate sequentis 1567. Ubi tamen extra terminos Octavales, et
Diaetales convocati fuerint, Domini quidem Praelati, et Consiliarii, per
<emph>quatuor</emph>: Assessores vero, inter quos et Magistri
Protonotarii, in Executionibus <emph>existentes </emph>fuerint, accipiunt
pro labore, excepto victu, pro singulis diebus <emph>florenos 2. art. 72.
anni 1609. </emph>De Iudicibus Comitatuum vide supra <emph>quaest.
12.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA NONA.</head>
<milestone unit="page" n="238"/>
<p>Debentne Iudices iuramento esse astricti, et qua forma?</p>
<p>Debent maxime iurare, <bibl>1. Vlad. art. 33. </bibl> et <emph>3. eiusdem art.
4. </emph>Non quidem in posteriori hoc citato loco denominata forma
<emph>de Rakos</emph>, de qua, ubinam contineatur, et qualis fuerit, non
satis constat; neque vero forma illa, qua veteres Iudices adiurabantur,
<emph>fol. 747. </emph>Maioris decreti; sed alia iam usitata, quae
habetur <bibl>6. Sigis. art. 1. </bibl> Item <emph>6. Matth. art. 73.
</emph>et <bibl>dicto 1. Vlad. art. 33.</bibl>
</p>
<p> Verum hic non leves occurrunt obiectiones. Prima, si Iudex, secundum Deum,
et Iustitiam eius, ac suum posse, ut praescripta forma continet, iudicabit,
videbitur a legibus Regni exorbitare, et eae quoque ob hoc superfluae, et
supervacaneae esse censebuntur?</p>
<p> Nequaquam, quin potius iudicando secundum Deum, quem semper prae oculis
habere, (uti supra <emph>quaest. 14. </emph>huius dictum est) et eius
Iustitiam, quam et alioquin ex praecepto Evangelico, ante omnia quaerere
debet; illas divinae Iustitiae subiiciet, et per illam, magis eadem
confirmabit <emph>Prolog. <abbr>cap</abbr>. 6. </emph>Siquidem finis legum est Veritas,
et Iustitia; quae prima, et summa est Deus ipse, qui fallere nescit, et
falli non potest, idque faciendo pro omni posse suo, (quia non est mere
hominis posse adimplere legem Domini) enititur dicto Iuramento suo,
satisfacere. Secunda, sed suntne leges verae (obiiciet Iudex) quod secundum
eas Iudicare debeat, quia soepe videntur se aliter habere?</p>
<p> Sunt maxime verae, quia ex communi omnium Dominorum Regnicolarum, libero
voto statuuntur, et per legitimum Principem confirmantur; ideoque quia sic
placuit omnibus, pro veris haberi debent. Et si vero aliquando in
particulari aliquo casu, secus fortassis apparet; in collectivo tamen sensu,
et communi intelligentia, fineque ad quem ordinatae sunt, semper pro veris
reputantur, nec licet illas iam</p>
<milestone unit="page" n="239"/>
<p>cuiquam rescindere, vel aliter reformare, sed secundum ipsas, necesse est
omnes iudicare, et iudicari. <emph>Ibidem </emph>ad finem. Tertia instabit
ulterius, ipsas multoties, conscientiam aggravare, ut praecise in Communi
Inquisitione, ac etiam aliis nonnullis casibus soepe apparere solet, atque
ideo quod conscientiam aggravat, non videtur esse iustum?</p>
<p> Negatur antecedens, quia ipsae ex se non aggravant conscientiam, sed
praesupponunt talem iuraturum, vere et iuste iurare debere, et non peierare,
ex quo potius sanctae et religiosae, quam onerosae et exosae esse debent.
Ast si quis cauteritatam habens conscientiam illis abutitur, propter talem
abusum, non sunt culpandae, quia sic optimae quaequae res, vitiabuntur
propter sui abusum. Et quia Iudex, non secundum conscientiam, sed secundum
allegata et probata iudicare debet. <emph>Prolog. <abbr>cap</abbr>. 15. </emph>uti iam
dictum est, <emph>quaest. 13. </emph>praecedenti. Ideo etsi aliquando ex
externis quibusdam indiciis, ei aliter apparet, non statim temere de alio
iudicare debet, quia licet huiusmodi indicia, animi sint quodammodo signa,
Deus tamen scrutans interiora, cor hominis intuetur, et talia foris audit
verba, qualia ex intimis proferuntur. Ideoque discretus Iudex, qui
interpretatur intentionem Iurantis alteri considerare debet. Quod verba
debeant deservire intentioni, et non intentio verbis, <emph>22. quaest. 5.
</emph>Atque ita de occultis, etiam per <emph>Signa</emph> externa, non
statim verum Iudicium ferri potest. Quarta, sed an Iudex Pedaneus
potissimum, iudicabit ex bono et aequo, quod dici solet?</p>
<p> Non sane, nisi partibus sic omnino volentibus, seque submittentibus, ac
omnibus ordinariis Iuribus et legibus se sponte abdicantibus. Quia hoc modo
iudicare, est non nisi supremae potestatis, etiam leges ipsas emendantis et
corrigentis, quae praescripto Iuris non usquequaque astricta est; ut summi
Pontificis, et Imperatoris; sed pro re nata, liberam causarum disceptationem
habet. Quod fere videtur,</p>
<milestone unit="page" n="240"/>
<p>quasi iuxta normam Lesbiam iudicare; cum enim caeteri fabri caementarii,
soleant structuras suas ad normam exigere, soli Lesbii, plumbeam normam
habentes, pro arbitratu suo flexibilem, et subinde mutabilem, ita ad normam
structuram suam exigunt, ut interdum si lapis natura non facile ad
structuram aequabilis pervicerit, normam ad structuram inflectant, et
structurae normam, non normae structuram accommodent, quo scilicet opus suum
consumari possit. <emph>Budaeus in princip. Annot. in Pandect. </emph>Quae
sufficit in hoc loco dixisse, propter illos, qui soepe in istos impingunt
casus. Plura a Theologis petant. </p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA.</head>
<p>Quae poena Iuribus Regni statuta invenitur contra eos, qui Iudices Regni
ordinarios, aut eorundem Magistros Protonotarios, vel etiam Assessores
diffamarent, verberarent, vulnerarent, et interimerent?</p>
<p>Diffamantibus eos, quod scilicet, verum et Iustum Iudicium non fecissent;
vetus lex habetur, <bibl>6. Matth. art. 54. et 1. Vlad. art. 70. </bibl> qua
tales diffamatores, nisi praetactam diffamationem probare potuissent, in
poena talionis convinci solebant. Verberantibus autem, vulnerantibus,
captivantibus, et interimentibus eos, habita superinde probatione legitima,
<emph>Nota </emph>perpetuae Infidelitatis statuta habetur; <emph>2.
Matth. art. 19. </emph>et <bibl>1. Vlad. art. 70. </bibl> Et de Iudicibus
quoque vice versa, si quid perperam egerint. Vide <emph>3. Vlad. art. 4.
</emph>ac <bibl>3. Matth. art. 14.</bibl>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA PRIMA.</head>
<p>Num huiusmodi Iudices, vel Vice-gerentes eorum in causis suis, vel Dominorum
suorum Iudicio interesse debeant, quaeve custodia domus Iudiciariae servari
debeat?</p>
<milestone unit="page" n="241"/>
<p>Nequaquam: sed omnino iuxta antiquam in hoc semper observatam consuetudinem,
exsurgere et exire debent. <bibl>4. Vlad. art. 8. </bibl> et <emph>art. 13.
anni 1557. </emph>siquidem nemo sibi Iudex, <bibl>2. Sigis. art. 8.
</bibl>et <bibl>Alberti art. 24. </bibl> Debent autem Iudices diligenter
cavere, ut Iudicia cum honestate, gravitate, et maturitate, sine scilicet
aliquo rumore, tumultu, strepitu, et turbatione celebrari possint. Quodque
fores domus Iudiciariae sint clausae, et nemo nisi vocatus, multominus vero
armatus intrare audeat. <bibl>6. Matth. art. 68. </bibl> et <emph>1. Vlad.
art. 79. </emph>et <ref>supra quaest. 21. <abbr>cap</abbr>. 9. </ref> Alioquin
transgressor poenam <emph>centum aureorum</emph> incurrit <emph>de facto</emph>
<bibl>6.
Matth. art. 65.</bibl> et <bibl>67. </bibl>Item <bibl>1. Vlad. art. 42.
</bibl>et donec eosdem exsolvat, in <emph>Turrim mancam </emph>intruditur.
<emph>Ibidem.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA SECUNDA.</head>
<p>Sed tamen quae qualitates in Iudice, ex multorum traditionibus, requiri
videntur?</p>
<p>Hae <emph>quinque</emph>. Primo, ut sit Sapiens, id est, vel naturali quadam
prudentia, vel literali scientia praeditus, qua leges intelligat, et sciat
verum a falso, et falsum a vero discernere. Secundo, ut sit timens Deum,
semperque in omnibus Actionibus suis, ante et supra omnes leges, Deum prae
oculis habeat, ne quid huiusmodi committat, quod contra Deum foret. Tertio,
ut sit verax et iustus, ne legem in reprobum trahat sensum, et ne sibi inde
commodum aliquod, seu gratiam, vel favorem quaerat; sed veritatem et
iustitiam amet, nec ulla ratione sese a limite illius, usquam patiatur
amoveri. Quarto, ne sit avarus, quia avaritia munera affectat, et quo
affectus ducit, eo facile mens et ratio deviat, et aberrat, in peccatumque
prolabitur, quae quatuor qualitates, continentur in consilio Iethro, dato
Moysi, <emph>Exod. 18. </emph>(dum inquit.) provide de omni plebe sapientes,
et timentes Deum, in quibus sit veritas, et qui oderint avaritiam.</p>
<milestone unit="page" n="242"/>
<p>Quinto et ultimo, nihil faciat prece, precio, timore amore, vel odio, non
personam aspiciat divitis, vel potentis, neque pauperis in iudicio
miserebitur. <emph>Exod. 23. </emph>sed recto tramite in omnibus, et contra
omnes procedat, necesse est. <emph>Prolog. <abbr>cap</abbr>. 6. </emph>Sicque Dei, et
hominum legem adimplebit. Super quibus refert Sylvius, Magnanimum illum
Alphonsum Aragonum et Siciliae Regem, ante annos 176. dixisse: Quod si
tempore veterum Romanorum vixisset, se constructurum fuisse, contra Curiam,
templum Iovi Positorio, in quo Senatores, priusquam in Senatum venirent,
odium, amorem, ac privatos affectus omnes deponerent. <emph>Et Gell. lib.
14. <abbr>cap</abbr>. 4. </emph>Iudicem ex Iustitiae imaginis significatione,
intelligi voluit, sanctum, severum, incorruptum, inadulabilem, contraque
improbos, nocentesque immisericordem, atque inexorabilem, erectumque et
arduum, ac potentem, vi et maiestate aequitatis, veritatisque terrificum;
quia Iustitia forma, filoque virginali, aspectu vehementi et formidabili,
luminibus oculorum acribus, neque humilis, neque atrocis, sed reverendae
cuiusdam tristiciae; dignitate pingi solet. Areopagitae autem Athenis, in
<FONT COLOR="#CC3300"><b>Areopago</b></FONT> vico existentes, noctu absque luce iudicabant, ut neque videre,
neque attingere possent, indeque postea caeci et manci dicebantur; et in
multorum consistoriis pingebantur. Imovero exordiis et epilogis orationum,
Causantibus uti, non permittebant, ne iis animi ipsorum in contrarium
demulcerentur.</p>
<p> Denique Philippus Macedonum Rex, Alexandri Magni Pater, semper querulanti
unam aurem accommodabant, et alteram obstructam, alteri parti synceram
servabat. Unde apud nos quoque iam dici solet; Audi Et Alteram Partem, <abbr>etc.</abbr>
Tantum in illis naturalis luminis puritas valebat, et adeo huiusmodi
affectus exosos habebant? De quibus etiam supra <emph>quaest. 2. <abbr>cap</abbr>. 8.
</emph>Romani autem caput velabant, ut refert <emph>Cicer. </emph>pro domo
sua, et Livius. Quos iam ex Christicolis, soli Domini Bohemi imitantur, qui
in </p>
<milestone unit="page" n="243"/>
<p>criminalibus, nigro velo oculos obvelantes, et hominis cranio dextram
imponentes, Iudicium pronunciant, <abbr>etc.</abbr> Quibus <emph>Tholossan. lib. 4. <abbr>cap</abbr>.
5. </emph>de Repub. et <emph>Osorius lib. 7. de Regis institutione.
</emph>Aliique morales, addunt alias <emph>Sex </emph>valde exemplares, et
mire aedificativas qualitates; nimirum ut sit, aetate venerandus, iudicio
maturus, moribus et vita decorus, authoritate gravis, loquela placidus, et
actu moderatus: siquidem tritum est illud vulgare proverbium.</p>
<p>Regis ad exemplum, totus componitur orbis.</p>
<p>Sic: <emph>Iudicis acta solet civica turba sequi.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA TERTIA.</head>
<p>Quid est Actor, et unde dicitur?</p>
<p>Est ea persona, quae contra aliam, quacunque Iuris via agit, vel acquirendo
sibi aliquid, vel autem vindicando se, per se; vel per Advocatum, quem vulgo
Procuratorem vocamus. Dico per Advocatum, quia etsi aliquando sciret, et
posset aliquis sola sua in persona, pro se ipso agere, tamen quia humana
natura, potissimum laesa ab altero, contra quem agit, de facili in affectum
proclivis est; ideo ne inter agendum, tale quippiam vel dicat, vel
committat, ex quo ipsi incommodum aliquod sequi posset, et praecipue quidem
huiusmodi aliquam responsionem affirmative faciat, quam tandem de Iure
revocare ipsi non esset integrum. <bibl>5. Vlad. art. 15. </bibl> satius est
ut semper per alterum agat, quem etsi necesse foret, etiam revocare valeat;
ut iam dictum est superius de revocatione Procuratoris <emph>quaest. 22.
</emph>et sequen. <emph>
<abbr>Cap</abbr>. 8. </emph>Dicitur autem a verbo
<emph>Ago</emph>, quod inter alia sua significata, significat accuso, inde
agere Reum, id est accusare, et peragere Reum, id est perficere ut
condemnetur.</p>
<milestone unit="page" n="244"/>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA QUARTA.</head>
<p>Quid autem Advocatus, seu Procurator, aut Orator?</p>
<p>Cicero definivit esse virum Bonum, dicendi peritum; ubi sub nomine
(<emph>Bonum</emph>) intelligitur qualis deberet esse; nimirum iustus,
verax et omni virtute praeditus; cum bonum, iustum, et honestum, ut idem
disputat in libris Officiorum suorum, sint inter se aequipollentia, et ad
invicem convertibilia. Per id autem quod dicit. (<emph>dicendi
peritum</emph>) debet intelligi eius scientia, eloquentia, et omnis apte, ac
apposite dicendi facultas, etiamsi aliquando propositum finem non
consequatur, ut <emph>proxime dicetur.</emph>
</p>
<p> Ubi Nota, pluribus nominibus eos denotari, qui quoquo modo aliorum causas
agunt, atque ob id non abs re fuerit, eosdem paucis declarare. Advocatus
igitur dicitur, non solum qui alterius causam agit, exponendo amici
desiderium, et alterius desiderio contradicendo, ut Patronus; sed quicunque
alteri praesenti adest in causa, officii gratia, etiamsi nihil agat, aut
dicat palam, ut multi volunt, sed tantum paratus sit, defendere, et Patrono
Ius <corr>suggerere</corr>.
Patronus proprie est, qui causam agit, sed accusati; non autem accusantis.
Procurator, qui aliena negotia mandato Domini, in absentia eius suscipit, et
administrat; vel, ut apud nos moris est, causas agit, tam absentis, quam
praesentis principalis. Unde et Causidicus dicitur, quod in causis; et
iudiciis versatur. Et talis obligat Principalem suum, ad simplex tantum
Nobilitatis homagium, hoc est; <emph>ad ducentos florenos</emph>, et non
amplius. Plenipotentiarius vero, quia absolute et universaliter ad omnia
constituitur; Iure, vel etiam compositione aliqua utili mediante peragenda;
ideo etiam ad omnia, vel ad plus, quam Procurator, constituentem obligare
potest. Syndicus est patronus, qui ab </p>
<milestone unit="page" n="245"/>
<p>universitate aliqua Ecclesiastica, vel Civili constituitur, ad tuendam
publicam causam. Orator dicebatur olim, qui una oratione, sive declamatione,
totam causam peragebat. </p>
<p> Rabula vero, et nomine, et conditione odiosus; dicitur vel <emph>a
rabie</emph>, vel <emph>a ravi</emph>, id est, raucitate, quod in negotiis
agendis acer est, et rabiosus; vel potius <emph>a radendo</emph>, quod
radat, hoc est, aures offendat, et feriat nimia verbositate, dum sibi
disertus non videatur, nisi omnia tumultu, et vociferatione compleat, atque
concutiat.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA QUINTA.</head>
<p>Quid igitur huiusmodi Procurator, in Actione, quam agendam suscipit,
potissimum intendere, et sequi debet?</p>
<p>Haec <emph>quinque </emph>nimirum. Primo, nunquam sine mandato, hoc est, vel
Procuratoriis vel Revisionalibus, vel autem Plenipotentialibus literis,
prouti scilicet causae meritum postulabit, ad agendum accedet, <emph>art.
34. anni 1575. </emph>quia alias in <emph>Emenda linguae
</emph>convincetur; veluti et <emph>Franciscus Pinkoczi Eperiessini, Anno
1611. </emph>Et si pro Actore fuerit, causam amittet, ipsumque
principalem suum, in Iudicio Regali convinci faciet, et In-causam-attractum
absolvet. <bibl>2. tit. 86. </bibl> Si autem pro Reo egerit, ipsius quoque
causam amittet: ergo cautus sit, tam pro se, quam pro illis. Secundo, Legem
si quam habet, in scripto Iure Tripartiti, vel Maioris decreti proponet,
quam Iudex ex officio suo, scire, et interpretari debet; quia teste
<emph>Cicerone </emph>pro <emph>Cluentio</emph>; Iudices sunt
interpretes legum, ac veluti lex ipsa loquens, ut idem <emph>3. de
Legibus</emph> inquit. Tertio, consuetudinem (seu usum) loci urgebit, quam
Iudex, tanquam propriam loci, et sibi bene notam admittere debet. <emph>2.
tit. 2. </emph>et in causis rusticorum, <emph>3. tit. 29. et 30.
</emph>quae consuetudo, dicitur etiam Ius municipale, Ius positivum, et Ius </p>
<milestone unit="page" n="246"/>
<p>statutarium, sic dictum, quod in illo municipio, oppido, et loco statutum
est, et ab incolis eorundem observatur. <emph>Prolog. <abbr>cap</abbr>. 8. </emph>Quarto,
communem rationem, quae scilicet pluribus et doctioribus, iisque
sapientioribus probabilior esse videbitur, sequetur; quam Iudex ex sua
prudentia diiudicare debet, et si Actioni congruerit, non refutabit. Vide
etiam supra <emph>quaest. </emph>
<emph>9. <abbr>cap</abbr>. 1. num. 3. </emph>Quinto, debet adhibere testes, omni
exceptione maiores, vel etiam Causae statu ita exposcente, et Iudice
adiudicante Coniuratores de Iure admittendos. Atque si quae alia huiusmodi
fuerint, utpote si praemissa urgenda iudicabit, et si iudicium expectandum
putabit, diligenter pensitet. Sin autem incertus et dubius litis exitus, vel
potius praesentanei mali metus, ipsum percellit, id magis evitandum; et alia
via atque ratio consopiendi illius, ineunda, principalique suadenda, dummodo
tamen fraus et dolus absit ab eo omnis.</p>
<p> Quibus tandem rite adhibitis, etiamsi finem aliquando non consequatur,
videbitur tamen officio suo perfunctus esse, quia adhibuit adhibenda. His
quoque illud addi potest, ex <emph>Quintiliano</emph>, quod Procurator, in
huiusmodi sua actione, sic se disponere et accomodare debet, omni suo
habitu, tanquam de causa optime sentiat; et semper quandam fiduciam, ore,
voce, et oratione, gestuque praeseferat, (temeritate tamen vacuam) quia
litis exitus, semper dubius esse solet. <bibl>1. tit. 27.</bibl>
</p>
<p> Ubi Nota, fraudem et dolum esse insidiosam machinationem decipiendi alterum;
et fraudem quidem potius in factis, dolum vero in verbis; neque unquam
fraudem posse esse absque dolo, sed bene dolum absque fraude, veluti verbum
in corde conceptum, absque externo opere, uti et regula antiqui Iuris habet,
non semper ex eventu, sed ex consilio quoque desiderari fraudis
interpretationem. Vel ut <emph>Cic. 3. Offic. </emph>Ait, dolum ese, cum
esset aliud simulatum, et aliud actum. Quod tamen utrunque de Iure
prohibetur.</p>
<milestone unit="page" n="247"/>
<p>
<bibl>2. tit. 83. </bibl> ubi dicitur, fraus et dolus patrocinari debet
nemini.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA SEXTA.</head>
<p>Ubinam fieri solet Procuratoria constitutio, et huiusmodi literae
Procuratoriae quamdiu durant?</p>
<p>Regulariter, omnis <emph>Literaria </emph>Procuratoris constitutio, qua in
Curia Regia, vel alibi etiam ubique uti solemus, fieri solet, vel coram
personis autenticis, hoc est, Dominis Ordinariis Regni Iudicibus, et
eorundem Magistris Protonotariis vel in locis credibilibus, uti Capitulis et
Conventibus; et talis a data praesentium, durat per anni circulum.
<emph>Verbalis </emph>autem potest fieri etiam coram Vice-gerentibus,
Palatinali, et Iudicis Curiae, et haec durat pro eo tantum termino, nisi ad
relationem eorundem, per Magistrum Protonotarium, in formam literarum
redigatur, quae similiter, uti et literatoria per annum robur suum obtinet.</p>
<p> Ubi Nota. I. Quod ex speciali praerogativa huiusmodi literae Procuratoriae,
studiorum peregrinationis, et servitii causa, extra Regnum absentium, valent
usque ad eorum reditum, non quidem simpliciter confectae, sed si sic
fassionem fecerint. <bibl>5. Vlad. art. 14. </bibl> II. Mulieres Nobiles,
potissimum uxores Dominorum Baronum, Procerum, et aliorum Nobilium Regni,
cum propter loci distantiam, tum viarum discrimina, aut muliebris sexus
fragilitatem, vel si etiam propter honestatem, eo ire verentur, coram duobus
testimoniis, Capituli vel Conventus, legitime exinde ad petitiones earundem
exmissis, Procuratores constituere possunt, et dicta testimonia pro tali
labore, ac Capitula et Conventus pro huiusmodi literis Procuratoriis, prouti
et in aliis executionibus, et pro aliis Procuratoriis, solita tantum salaria
accipere debent, et nihil plus ab eis exigere, <emph>1. Vlad. art.
97.</emph>
</p>
<milestone unit="page" n="248"/>
<p>Ubi Nota, magnam esse disputationem inter multos, quod cum certae Dominae,
certorum externorum Dominorum, ut potissimum Bohemorum et Polonorum uxores,
habentes bona in hoc Regno Hungariae, neque valentes ad Procuratoriam
constitutionem, semper intra Regnum venire, propter fragilitatem muliebris
sexus, viarum longam intercapedinem, et discrimina, ac vel maxime, cum viris
suis subiectae sint, solae absque illis; an tales semel, ut proxime supra
annotati Studiosi peregrinantes, et servientes in exteras provincias
proficiscentes, pro toto absentiae suae tempore, Procuratorem constituere
possint? Super quo licet nihil definitum habeatur, tamen non abs re
videretur indulgendum hac in parte illis, ex praemissis rationibus. Vel, ut
ex illinc, in aliquo loco authentico factas procuratorias constitutiones huc
mitterent, prout et Spectabilis et Magnificus quondam Dominus
<emph>Balthasar de Batthyán</emph>, dicitur <emph>Parisiis</emph> ex
<emph>Gallia</emph>, tales Procuratorias <corr>misisse</corr>. Id tamen observatum
vidi, quod si coram Regia Maiestate, fieri non potuit, hinc missus Scriba de
Curia Regia, ad illas, huiusmodi Procuratoriam constitutionem, audivit ab
illis, et postea retulit coram Iudice Regni, literasque in solita forma
superinde idem Iudex extradedit. Melius autem omnino foret, huiusmodi
Procuratoriam constitutionem, coram publico Notario facere, dummodo in
solita forma literae ab ipso extrahi poterint. <num value="3">III</num>. Hinc non elici, neque
sequi videri, quod huiusmodi Mulieres Nobiles, alias quoque fassiones,
praesertim super Iuribus possessionariis, taliter facere possent, ut quidam
inferre satagunt, quia <emph>citatus articulus</emph> clarus est, et
praecise de constitutione procuratoria; ac non de aliis fassionibus sonat.
Licet aliquando aliter fieri soleat, sed si ad forum contradictorium, an
stare possent? IV. Constituuntur etiam in sedibus Comitatuum Procuratores,
sed talis Constitutio, in medio illorum tantum valet, <emph>art. 53. anni
1563. </emph>super quo vide <emph>infra</emph>
<milestone unit="page" n="249"/>
<ref>quaest. 7. <abbr>cap</abbr>. 11. </ref>V. Liberae quoque Civitates, nomine
collectivo constituunt Procuratores, pro se communiter, et tales admittuntur
ubique. Sed pro singularibus personis, coram ipsis facta huiusmodi
Procuratoris constitutio, extra territorium ipsarum nihil valet, neque
acceptatur, quia haec authoritas extra territoria ipsarum, non est concessa
illis. Sic iudicatum est <emph>Posonii. Anno 1612.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA SEPTIMA.</head>
<p>Quot personarum causas, unus Procurator agere debeat; et an iuramentum
Calumniae praestare <corr>teneantur</corr>?</p>
<p>Licet de veteri Lege, <bibl>6. Matth. art. 69. </bibl> ob certas necessario
causas ibi enumeratas, non nisi quatuordecim personarum causis intendere
deberent; tamen quia ipsi, isti legi, non solum diuturno usu, et
consuetudine, iam praescripserunt; verum etiam Regnum, ipsam in dubio
reliquit <bibl>art. 49. anni 1563. </bibl> ideo non obligari ipsos, ad
servandam illam, cum bono tamen moderamine, inculpatae actionis. Similiter,
et <emph>iuramentum Calumniae </emph>ipsis est relaxatum publica Regni
constitutione, <bibl>art. 34. anni 1574. </bibl> quod noviter tantum
introductum fuerat. <bibl>anno 1567. art. 27. </bibl> ex processu Iuridico
Ecclesiastico, cuius usus etiam antea fuerat, ut patet <emph>5. Matth. art.
17. </emph>Vide plura supra <emph>quaest. 29. <abbr>cap</abbr>. 4. </emph>et infra
<emph>quaest. 9. <abbr>cap</abbr>. 12.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA OCTAVA.</head>
<p>Qui repellendi sunt a vero Iudicio?</p>
<p>Hi Tres. Calumniator <emph>a calumniando,</emph> id est, decipiendo dictus;
qui falsa crimina intendit, et convictus punitur poena talionis Iure
Canonico; ast Iure nostro, videtur</p>
<milestone unit="page" n="250"/>
<p>solum poena Emendae linguae, vel quod idem est, poena indebitae actionis
puniendus.</p>
<p> Ubi Nota, quod hic Calumniator, non dicitur a proprie dicta Calumnia, de qua
dictum est supra <emph>quaest. 16. <abbr>cap</abbr>. 9. </emph>sed ab ea, quae
generalissime sumitur, et est infida advocatio eius, qui pecuniam, vel
quodvis emolumentum accepit, ut alicui negotium agendo, defendendoque
faceret, et tamen non fecerit. Cuius poena apud Romanos olim de Lege
<emph>Remmia </emph>fuit, inustio literae K. vel C. in fronte.
Praevaricator, a <emph>praevaricando</emph>, id est transgrediendo limitem
iustitiae, dictus est, qui et Collusor quoque dicitur, est is, qui vera
crimina abscondit, vel qui simulat unam partem diligere, et adiuvare; et
tamen alterum adiuvat, prodita causa sui Principalis, dum scilicet proprias
eius probationes dissimulat, falsas vero Rei excusationes admittit, ut ab
impetitione Actoris absolvatur. Et Iure Canonico, punitur extra ordinem;
nostro autem illi poena <emph>Aucariorum</emph>, si Iuramento calumniae
astrictus fuerit, <corr>irrogatur</corr>; <bibl>art. 27. anni 1567. </bibl> Si autem non fuerit
iuratus, poterit conveniri, vel in causam Facti honoris, ratione dictae et
expositae causae, ad secretas aures, <bibl>fol. 738. Maioris decreti</bibl>,
et <bibl>6. Matth. art. 18. </bibl>Item <bibl>1. Vlad. art. 37. </bibl> Vel
autem via iniuriarum, aut damnorum, in Curia Regia, vel etiam in
Comitatibus. Extranei vero Procuratores, in foro Spirituali colludentes,
amissione beneficii, per Ordinarium puniuntur, et etiam si beneficiati non
fuerint; tam beneficiati, quam non, perpetuis carceribus, tanquam falsarii,
et periuri mancipantur, <emph>Ibidem</emph>. Imo externi, propter
introductum quendam in Regnum per eos abusum, in Sedibus Spiritualibus non
admittuntur, et neque quidem in iis Civitatibus, in quibus Iudicia
Ecclesiastica celebrantur, manere permittuntur, ne saltem consilium dent,
nedum ad agendum accedant. <bibl>art. 41. anni 1569. </bibl>Tergiversator, a
<emph>tergo vertendo</emph>, vel <emph>versando</emph>, dum scilicet
desistit a caepta causa, dictus est is, qui in universum ab actione
desistit, Iure Civili, </p>
<milestone unit="page" n="251"/>
<p>et Canonico, non impetrata abolitione, quae est venia, seu licentia
omittendae accusationis, a Iudice sponte data, vel impetrata; quae tamen in
Iure nostro, non est necessaria, et punitur in maleficiis infamia; ac in
Iudicio Ecclesiastico, in <emph>quinque </emph>libris auri <emph>2. quaest.
3. </emph>Nostro autem Iure, si Actor actionem suam, prosequi noluerit,
tunc Reus se ex paribus illius, simpliciter absolvi faciet, convincendo
ipsum Actorem, in iudicio Regali, et amissione causae. <emph>2. tit. 86.
</emph>quam si resumere voluerit, non nisi per gratiam Novi iudicii, id
postea facere poterit. </p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO VIGESIMA NONA.</head>
<p>Quid tandem Reus, qui et In-causam-attractus nuncupatur?</p>
<p>Est omnis illa persona, contra quam aliquis, quovis Iure, ratione, et
praetextu, quarumcunque rerum mobilium, vel immobilium, ac factorum, et
dictorum agit. Unde recte dicitur a <emph>Re</emph>, quod alicui huiusmodi
rei obnoxius sit, vel saltem esse praetenditur. In-causam-attractus autem
dicitur ex eo, quod in Causam attrahitur.</p>
<p> Ubi Nota, quod si (I) mutus, vel surdus fuerit, quomodo respondere
videbitur? Dicendum, quod ubi non voce, sed praesentia opus est, mutus si
intellectum habet, potest videri respondere. Sic et in surdo observandum, de
antiqui Iuris regula.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO TRICESIMA.</head>
<p>Quibus potissimum fundamentis, post exantlatos omnes defensionis suae
labores, et processus, inniti; et sese praesertim in criminalibus committere
debebit?</p>
<milestone unit="page" n="252"/>
<p>Hisce <emph>tribus</emph>. Primo Deo, qui non est volens iniquitatem, et
quem, nihil in coelo et terra latet, sed omnia illi plana sunt et pervia,
scrutaturque corda, et probat renes, ac occulta et abdita quaeque videt et
introspicit; ideoque decipi non potest; ut et Leo Papa dicit; ista est
scientia summi Iudicis, cui pervium est omne solidum, et apertum omne
secretum, cui obscura clarent, muta respondent, silentium confitetur, et
sine voce mens loquitur. Et ideo contra sapientiam illius, nihil valebunt
allegationes Advocatorum, nec sophismata Philosophorum; nec praeclarissima
eloquia Oratorum, nec astutiae versutorum. Secundo, tam communi sive humanae
Iustitiae, quae unicuique quod suum est, tribuit, bonis praemia reddendo, et
malis poenam irrogando; quam divinae, quae nullum bonum irremuneratum, et
nullum malum impunitum relinquit. Tertio, propriae suae conscientiae, quae
sola stat, pro mille testibus, et sua sponte veritatem agnoscere, atque
etiam confiteri solet, est namque vermis perpetuo rodens, et nunquam
moriens. Et ita, quicquid sibi Iure mediante evenerit, id prompto, et parato
animo, iacta in Deum salutis suae, spe, sufferre velit.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO TRICESIMA PRIMA.</head>
<p>Quare principium huius operis a causis incipiat, finis vero Reo claudatur?</p>
<p>Propterea, quia Causae sunt primum statim obiectum ipsius Iudicii, quae cum
multiplices sint, earumque qualitas diversa, ante omnia necesse erat, primo
statim loco de iis egisse easque distinxisse, ut tanto facilius quilibet
postea in reliquo processu procedere potuisset. Finis vero, quia triplici
poena ipsius Rei terminari solet, vel scilicet amissione bonorum, quae forte
possederat; vel autem pecuniaria aliqua mulcta, aut tandem Capitis etiam
supplicio. Ideoque</p>
<milestone unit="page" n="253"/>
<p>cum hoc, duabus prioribus, maius sit, tanquam scilicet propriae personae
ipsius Rei peculiare, non inconvenienter ipso, finis operi imponi debebat.</p>
<p>COROLLARIUM.</p>
<p>Hoc etiam pro admonendo Lectore, adiicere volui; quoniam publica omnium voce
clamatur, Processum Iuris esse vitiatum; ideoque Decreta Regni, corrigere et
emendare necessum foret. Quod sane est, causam non ut causam praetendere, et
rem potius non satis animadvertere; siquidem hic error seu vitium, non
provenerit ex Decretis ipsis, sed ex consuetudine, quae contra tam aperta et
manifesta Iura Regni observari non deberet; sed magis Iura, suo loco
relinquenda, et illa tollenda esset; ne, si a communi et scripto Iure
recesserimus, etiam coram externis nationibus, scripta Iura nobis
obtrudentibus, confundamur; neve extra Decreta, Ius semper ex huiusmodi
consuetudine, quae nullibi exstat, et inveniri potest, discere volentes,
nunquam, vel raro, et perpauci omnino addiscamus: sicque per totam vitam
discentes prius emoriamur, quam ad cognitionem eius perveniamus, quod
profecto quotidiano iam usu, non cum parvo damno nostro, et rerum nostrarum
iactura experimur. Haec autem correctio, ut ex praemissis colligi potest, ad
summum <emph>tribus </emph>punctis, seu articulis facile fieri posset.
Primo, ut Citationes seu Evocationes, per Insinuationem, et simplicem
Evocationem factae, in suo statu, processu, et cursu servarentur; ita
nimirum, ut Insinuationes in unicis Octavis finirentur, et simplices
Evocationes, quatuor terminis Octavalibus terminarentur, neque uniformiter
per modum longi processus omnes currerent; prout scilicet Decreta super iis
citata in praecedentibus continent. Secundo, ut Inhibitio, et Prohibitio non
confunderentur inter se; sed inhibitio solum in sententia per non-venit
servaretur; et Prohibitio in</p>
<milestone unit="page" n="254"/>
<p>Iuramentali depositione, et communi Inquisitione, locum suum haberet. Tertio,
ut Novum Iudicium, solum Inhibitioni apponeretur; uti iam et decreta, et
vetus consuetudo dictant, et nullum huiusmodi Novum Prohibitioni adderetur;
sed alia forma Prohibitionales, absque Novo formarentur. Quarto, putant
aliqui Prohibitas quoque in pauciorem numerum contrahere debere; ita ut
tantum duae, vel ad summum tres admitterentur; sed id parum refert, quia non
expectantur, in omnibus terminis semper omnes <emph>quatuor</emph>, sed si
vel unica tantum praecesserit, nihilominus tamen causa, in <emph>sex
</emph>ultimis diebus levari possit, et consuevit. Quanquam iam et alioquin
novella constitutione <bibl>anni 1618. art. 65. </bibl> ad duas tantum
restrictae sunt: alteram cum onere, et alteram sine onere.</p>
<milestone unit="page" n="255"/>
</div>
</div>
<div type="prosa-caput">
<head>CAPUT UNDECIMUM. / De Processu Iudiciario, in Sedibus Comitatuum observari
solito. </head>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO PRIMA. / An idem sit processus Iuris, seu Iudiciarius etiam in
Comitatibus, qui et in Tabula suae Maiestatis Regia?</head>
<p>Quanquam secundum Philosophos, Entia sine necessitate non sint multiplicanda,
ne res, non necessaria multitudine superfluant: tamen cum in istis
processibus sit quaedam, et identitas, et diversitas, non abs re foret,
quaedam specialiter, de hoc quoque sequenti processu, dicere. Quantum autem
ad processum Iudiciarium, seu Iuridica remedia attinet; non est valde
dissimilis; quia eodem modo fere hic quoque, atque ibi proceditur, saltem
quod authoritas Iudicum Pedaneorum, seu Comitatuum, non extendit se aeque ad
authoritatem Tabulae, sed limitatur in certis casibus, utpote quod Comitatus
iudicant, potius de accidentibus circa bona et personas, ut de violentiis,
iniuriis, damnisque, et non de proprietatibus bonorum, aut amissione capitum
hominum, per sententiam capitalem, (nisi forte criminaliter accusentur.)
Item quod ultra <emph>centum florenos </emph>non possunt Iudicare, nisi in
certis privilegiatis causis, per speciales constitutiones Regni factis, uti
paulo post declarabitur. Similiter quod Appellationes omnium fere causarum
ex Sedibus </p>
<milestone unit="page" n="256"/>
<p>Comitatuum, maturioris revisionis gratia, in Curiam Regiam transmittantur, et
non e contra. Item, quod tot Prohibitis, propter paucitatem dierum, non
utantur, neque in Inhibitione et Repulsione, praemissis respondendi
cautelis, seu modis, gaudere permittantur, sed simpliciter ad reddendas
earum rationes, cogantur, et aliis quibusdam observationibus, ut quilibet
per se facile animadvertere poterit.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SECUNDA. / Quotuplices igitur causae controvertuntur in Sedibus
Comitatuum?</head>
<p>
<emph>Duplices</emph>, Seriales, et Extraseriales. Seriales sunt omnes
causae violentiarum, damnorum, iniuriarum, et his similium, factum
potissimum Minoris potentiae, cuius poena <emph>centum florenis
</emph>compensantur, tangentes. Licet interdum in harum numerum recipiantur,
nonnullae etiam factum Maioris potentiae concernentes; ex eo, quod propter
Iudicum pedaneorum, limitatam authoritatem, poena aequalis est.
Extraseriales vero sunt diversae, et Primo, omnes criminales, hoc ordine,
homicidiorum, incendiorum, furtorum, praedoniorum, maleficiorum, et
adulteriorum, <abbr>etc.</abbr> Secundo, Causae privilegiatae pauperum, quae primo quoque
die sedis discuti solent. <bibl>art. 52. anni 1563. </bibl> Tertio, causae
Extraordinariae Magistratuum, quae pro publico bono ac tranquillo statu
Reipublicae, per Magistratum moveri solent, et potissimum penes
Inquisitiones contra aliquos, de aliquo maleficio suspectos, factas, ut
supra <emph>quaest. 31. 32. </emph>et <emph>33. <abbr>cap</abbr>. 9. </emph>Item Causae
occupationum novarum et veterum privilegiatae, impignorationum debitorum,
divisionum inter fratres per Vice-Comites fiendarum. Item causae in
Appellatione pendentes, Novorum iudiciorum, tutelarum, paraphernorum, et
dotum, ac aliae huius farinae omnes, iuxta causarum aetatem, nullo habito
delectu.</p>
<milestone unit="page" n="257"/>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO TERTIA. / In quibus causis conceditur Comitibus, vel
Vice-Comitibus iudicare, ultra Centum Florenos, vel etiam in bonis, quoad
usum in quanta quantitate?</head>
<p>In hisce. Primo, in causis damnorum et spoliorum, <emph>art. 6. anni 1528.
</emph>idque semota omni Appellatione. Secundo, in causis occupationum
terrarum, pratorum, et Sylvarum, ad <emph>decem </emph>iugera, <emph>5.
Vlad. art. 8. </emph>Postea in bonorum occupationibus, et castrorum
interceptionibus, eorundemque perceptis fructibus acquirendis, cum
iuramentis, iuxta Regni consuetudinem, lata superinde sententia, etiam medio
Capitaneorum Executioni demandata, sine omni exceptione, poenam tamen
violentiae, ultra <emph>centum florenos</emph> infligere nequaquam possunt,
quae in Curia duplicatur, quando ibi quoque appellans succubuerit, et
nihilominus Actor, post recuperationem talium bonorum, et fructuum
Perceptorum, ad Capitalem quoque sententiam, contra Reum agere valet, si
volet in Curia, <bibl>art. 48. anni 1563. </bibl> Deinde haec authoritas
solum quoad usum, et non quoad proprietatem, adaucta est, <emph>anno 1587.
art. 35. </emph>et <emph>36. </emph>facta intra anni spatium Citatione;
nec non novissimis iam constitutionibus Regni, <emph>anni 1608. art. 3. et
4. et anni 1609. art. 29. </emph>soli duntaxat Vice-Comiti absolute in
partibus permissa est. Licet <bibl>anno 1613. art. 23. </bibl> adiunctus sibi
sit, unus Iudex Nobilium, cum duobus iuratis Assessoribus. Tertio, in causis
liquidorum debitorum, diuturna iam consuetudine recepta. De quibus vide
supra <emph>quaest. 4. <abbr>cap</abbr>. 8. num. 8.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO QUARTA. / In quibus viceversa non conceditur, ultra praescriptos
Centum Florenos?</head>
<milestone unit="page" n="258"/>
<p>In hisce nempe. Primo, in causis bonorum Impignoratorum. <emph>5. Vlad. art.
7. </emph>Secundo, in causis paraphernorum et dotum. <emph>3. tit. 7.
</emph>Tertio, in incerto debito. <emph>passim.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO QUINTA. / Sed an liceat in communi aestimatione etiam infra
Centum Florenos Comitatui procedere?</head>
<p>Nequaquam, tum quia praecise expresso Iure Regni, <emph>1. tit. 60.
</emph>spectat ad Curiam Regiam, tum quod in ea literarum fassionalium
invalidatio fieri deberet, quae nihil ad Comitatum pertinet, tum quia usus
quoque id obtinuisse videtur, in Curia Regia, etiam in minutoribus causis,
solum ad <emph>duodecim florenos</emph> se extend. Imo vero neque in Curia
usus eius iam admitti videtur, quod magna pars bonorum impignoratorum, per
eam labefactaretur.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SEXTA. / Per quos fieri solet Citatio?</head>
<p>Per Iudices Nobilium, in nonnullis amplioribus Comitatibus per Vice-Iudices
Nobilium, de domibus quidem habitationum, sive solitis residentiis
citandorum, solum per eos in quorum processibus sunt; personaliter autem in
solito loco communi sedis Iudiciariae, vel congregationis, indifferenter,
per quemcunque Iudicem Nobilium, vel Vice-iudicem Nobilium fieri assolet. </p>
<p> Ubi Nota, quod si aliquando contingat, huiusmodi Citationem fieri debere, ex
alio Comitatu, tunc Iudex citantis ex illo Comitatu, in quo citans degit,
cum solitis literis Citatoriis, debet venire ad alterum Comitatum, ad
Iudicem nempe citandi; et per eum dictam Citationem exequi</p>
<milestone unit="page" n="259"/>
<p>facere, sicque accepta ab eo relatione factae Citationis, abinde redire.
Atque ita in tali casu citatus tenebitur in illo Comitatu, ad quem citatus
est, comparere.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SEPTIMA. / Similiter et procuratoria constitutio, quot modis, et
coram quibus fieri consuevit in Comitatibus?</head>
<p>Fit <emph>duobus </emph>modis. Verbaliter. Et Literatorie. Verbalis, durat
tantum per tres sedes. Literatoria autem per integrum annum, in eodem tamen
Comitatu solum, <bibl>art. 53. anni 1563. </bibl> Et sic communiter in
aliquibus Comitatibus, tam coram Vice-Comitibus, quam Iudicibus Nobilium, et
Notario sedis. Imo vero in nonnullis Comitatibus, etiam coram Vice-Iudicibus
Nobilium, prouti scilicet in uno quoque Comitatu suus mos, et sua consuetudo
est, fieri solet.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO OCTAVA. / Habentne ergo aliqui Comitatus, speciales suas
consuetudines, et an privatas aliquas constitutiones pro se facere possunt?</head>
<p>Habent, aliqui Comitatus, et possunt sibi, non solum in agrorum, pratorum,
sylvarum, fluviorum, et aliorum territoriorum sed etiam terminorum, ac
processum iuridicorum suorum negotiis et causis constitutionem facere; ut
scilicet breviori vel longiori processu, causa in sede Iudiciaria, coram
Comite Parochiali, mota terminetur, sana inter se praehabita deliberatione.
Sed tamen his cautelis, ne scilicet huiusmodi constitutio, generali decreto
totius Regni, et vetustae ac approbatae consuetudini Curiae Regiae in
Iudiciis observari solitae, praeiudicet, et deroget; neve alios </p>
<milestone unit="page" n="260"/>
<p>Nobiles aliorum Comitatuum ad observationem talium privatarum constitutionum
suarum cogat, qui omnino ab ea recepti habentur, <bibl>3. tit. 2.</bibl>
Atque ita nihil mirum, si variis in locis varia consuetudo servari
reperiatur, quam semper, ibi procedere volens, diligenter investigare debet,
ne peccet contra illam.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO NONA. / Quomodo fit igitur Citatio?</head>
<p>In aliquibus Comitatibus, simpliciter per Iudicem Nobilium vel Vice-Iudicem
Nobilium ubicunque per Actorem repertos, absque ulla Comitis, vel
Vice-Comitis commissione, verbali vel literali, qua facta postea literae
Evocatoriae, per Notarium sedis conscribuntur ad futuram sedem; in eaque
relatio Citationis ipsis adscribitur, referentibus illam Iudicibus Nobilium
vel Vice-Iudicibus Nobilium. In aliquibus vero Comitatibus, conscripta
commissio Comitis, vel Vice-Comitis, simul cum Actione Actoris, dirigitur ad
aliquem Iudicem Nobilium, vel etiam Vice-Iudicem Nobilium, ut talis
citandus, citetur; ipsaque Citatio per Iudicem Nobilium, annotatur
praetactis literis commissionis; et sic denique, ex omnibus simul fiunt
integrales literae Evocatoriae. Ac huius posterioris Citationis exemplum
tale esse potest, in Coniuratu <emph>Mosonien</emph>: in aliis autem ita
scribitur; sicut ibi proceditur.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA. / Da exemplum aliquo huius Citationis?</head>
<p>N. <emph>Vice-Comites Comitatus Mosonien. Nobili. N. Iudici Nobilium eiusdem
Comitatus Mosonien. Salutem et omnem prosperitatem. </emph>
</p>
<milestone unit="page" n="261"/>
<p>
<emph> Nobilis nobis dilecte; dicitur nobis in persona Nobilis, N. <abbr>etc.</abbr>
Qualiter, <abbr>etc.</abbr>
</emph>Postea finita narratione, seu expositione
actionis, subiungitur.</p>
<p>
<emph>Unde idem Exponens, praefatum T. ratione praevia, in sedem huius
Comitatus Iudiciariam, citari et evocari vellet, Iure Regni admittente.
Proinde te harum serie hortamur, et requirimus diligenter, quatenus
acceptis praesentibus, memoratum T. et T. ad instantiam annotati
Exponentis, in sedem istius Comitatus Mosonien. Iudiciariam, posthac
primitus celebrandam, more solito cites, et evoces, rationem de
praemissis redditurum efficacem, superindeque iustitiam et iudicium
recepturum. Et tandem huiusmodi Citationis, et Evocationis tuae seriem,
ut fuerit expedita, in dicta sede, suo modo </emph>
<emph>referre debeas et tenearis. Secus non facturus. Datum in oppido Raiika
feria tertia proxima, post festum T. anno T.</emph>
</p>
<p> Debet claudi sigillo eiusdem Vice-Comitis usuali tantum, et non Comitatus,
sine custodia in complicatione exterius, et magis sursum ultra medium, ac
sub sigillo, <emph>lecta</emph>, per mediam similiter complicam, nulla
subscriptione interius existente, ascribitur.</p>
<p>Superscriptio superne deforis.</p>
<p>Nobili T. Iudici Nobilium Comitatus Mosonien.</p>
<p>Postea inferius statim.</p>
<p>
<emph>Pro parte </emph>Nobilis T. et T. ut Actoris, contra T. et T. veluti
In-causam-attractum.</p>
<p>Hic inferius quasi in medio.</p>
<p>CITATORIA ET EVOCATORIA.</p>
<p> Postea Iudex Nobilium factam Citationem, inscribit dorso inferne, et refert
in sede, <abbr>etc.</abbr>
</p>
<milestone unit="page" n="262"/>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO UNDECIMA. / Quot diebus durat sedes Iudiciaria in Comitatibus, et
quo die fit Proclamatio novarum causarum?</head>
<p>In nonnullis maioribus Comitatibus quatuor, in minoribus, tribus continuis
diebus, solet sedes Iudiciaria celebrari, art. 50. anni 1563. In nonnullis
minimis etiam uno die absolvitur, et aliquando congregatio quoque illi
adiungitur: Atque ita in illis quarto vel tertio die, absolutis iam
Iudiciis, huiusmodi Proclamatio novarum causarum fieri consuevit.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DUODECIMA. / An semper liceat, sedes Iudiciarias celebrare?</head>
<p>Semper sane, quandocunque a bellis gerendis vacat. art. 10. Ladisl. posthumi.
Exceptis temporibus messis, et vindemiae, art. 20. anni 1553. Nec non
Comitiorum, seu Diaetae generalis. 6. Vlad. art. 12. de quibus supra quaest.
17. <abbr>cap</abbr>. 4.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA TERTIA. / Da exemplum violentiae practicae?</head>
<p>Laesit aliquem, per violentiam aliquis; ideo evocatur in Iudicium per
Citationem, actione descripta, prima sede proclamatur Reus, si comparet per
se, vel advocatum; recipit actionis, et citationis paria; et differtur
discussio, ad futuram sedem. Levatur causa in futura sede, post receptionem
parium, Procurator cautus interea, ante scilicet litis contestationem,
scrutatur literas, quaerit occasionem, ex aliquo defectu condescensionis
causae, si rem patrocinari arbitratur, citat praescriptionem, agit de
incompetentia </p>
<milestone unit="page" n="263"/>
<p>fori, vel Actoris, vel si quid in literis reperit, quod cursum impedire
quaeat; reperire enim licet, si vel tempus, vel locus, aut persona, quae in
Actione necessario inseri debent; desideretur. Tempus enim circa quod, et in
quo anno, locus, ubi res acta est persona, quis, et contra quem, quid et
qualiter actum.</p>
<p> Cum omnia tentarit Advocatus; Iudex vero causae, exceptionibus locum non
dederit; tunc respiratione opus est. Non defendente tandem ulterius Reo,
causa iuxta meritum acquisitionis Actori adiudicatur. Cui eodem die, remedio
Prohibitionis, coram Notario fiendae, occurrendum est. Et sic causa iterum
redit, ad suos Iudices.</p>
<p> Adveniente termino Iudiciorum, post Prohibitionem, Actor cupit rationem dari
Prohibitionis; responderetur per Reum si quid tale est, per exceptiones
prius repetitas, et postea quoque adinventas. Vitat tamen curiosus
Procurator diligenter, ne ad litis contestationem, quoquo modo accedat;
accumulat itaque verborum ambages, quas potest; quibus quantum fieri
poterit, partem alteram et Iudicem, a consideratione propositae materiae
avocare, et ad disputationem a re diversam traducere nititur. Ubi iterum
alterius partis Advocati solertia requiritur, ne se, et Iudices patiatur a
re proposita distrahi. Si deinde non datur effugium, uti licet, si vult
qualificatione, propius scilicet ad rem accedente. Et nisi Iudex cogat ex
professo ad litis contestationem, id est, negationem, vel rei affirmationem,
minime quoad fieri potest, accedendum. Si vero secus non datur respirium,
qualificationi proba adiungi potest; quod si tamen displicuerit, iterum
datur prohibita, cum solito onere, eodem die, et non aliter. </p>
<p> Hoc facto, adveniente Iudiciario termino, postulatur per Actoris
Procuratorem, oneris Prohibitae depositio; eoque deposito; ratio eius
adferri requiritur; hoc casu. Si antea negasset (I) factum in Actione
denotatum, a negativa</p>
<milestone unit="page" n="264"/>
<p>ad affirmativam, semper datur regressus. Quod plerunque cum qualificatione,
ubi scilicet res, et tempus postulare videbuntur, fieri assolet.</p>
<p> Posito casu, Reus Actorem sibi insidiatum fuisse, contentionique ansam
praebuisse, nisi vim vi repellendo. Et si quid tale, quod in Actione
denotatum esset, forte accidisset, hinc evenisse dixerit. Quod diligens
Procurator, additis suis rationibus, uberius amplificare, Iudicesque
attentos, et dociles reddere poterit.</p>
<p> His dictis, vadit causae status ad probationem, vel obiectae responsionis
qualificatae, vel etiam actionis; unde parti quoque Actoreae simul datur
terminus, ad probandam actionem, si vult.</p>
<p> Reus causam protrahere volens, ulterius ante octavum diem termini ad
probandum dati, prohibet se, et Actorem a communi Inquisitione. Et sic causa
iterum ad sedem Comitatus Iudiciariam regreditur. Astant partes; Actor cupit
rationem adferri Prohibitionis, si nullam rationem attulerit, causa
simpliciter adiudicatur. Datur tamen nonnunquam haec, quod oblitus fuisset
Reus tempore adiudicationis praemissae, poenam indebitae actionis annectere,
sine qua inanes facere expensas, coactus fuisset. Alias vero aliae quandoque
rationes adquiruntur, sed curiosus Procurator solet obviare talibus
dilationibus, admonendo In-causam-attractum etiam cum poena solita. </p>
<p> Et relata serie communis attestationis, fiunt literae, post calculantur
testes. Exinde fieri debebit Iudicium, <abbr>etc.</abbr>
</p>
<p> Solent fieri exceptiones etiam contra testes, et testimonia fatentium,
contra litis consortes, si qui in testem assumpti forent, contra aetates,
famam consanguineos, et alios similes, audita, et non visa referentes, <abbr>etc.</abbr>
</p>
<p> Si documenta testium, ad rem probandam non sufficiunt, in supplementum
attestationis alterutri partium iuramentum decerni solet.</p>
<milestone unit="page" n="265"/>
<p>Saepe fiunt exceptiones contra Coniuratores, si videlicet Coniurator fuerit
periurus, infamis, vel ignobilis (penes et contra Nobilem, non valet
iuramentum ignobilis) uti in Attestationibus quoque.</p>
<p>Si exceptio rationabilem causam sortita fuerit, causa solet subverti ab imo.</p>
<p> Hinc post latum iudicium, et pronunciatam sententiam appellatur causa soepe
in Curiam Regiam; ibi petenti conceditur Novum, si antea non fuerat
impetratum. Penes novum Iudicium, causa iterum redit, ad priores suos
Iudices. Ibi necesse est, tandem pars Novo utens iudicio, Novum quid in
medium proferat, exauditis partibus, si causa coram superiori Iudice nondum
est revisa, ad postulationem partis cuiusvis, causa cum tota serie, iterum
transmittitur in Curiam Regiam, ubi causa revidetur, approbaturque vel
emendatur, ac ad suum Iudicem, pro facienda Executione remittitur.</p>
<p> Penes remissionales, et literas universitatis Exmissionales, Vice-Comes
vadit ad Executionem. Repulsione obviatur, post Repulsionem causa vicissim
ad suos Iudices reportatur. Exigitur ratio Repulsionis; depositis primum
deponendis, id est, triginta sex florenis in duabus Iudicibus, in tertia
vero partibus, Actori.</p>
<p> Si Repulsio dilationis tantum causa, perperam facta esse comperitur, tandem
dantur literae Adiudicatoriae sententionales Actori, contra Reum, Inhib.
Contrad. et Repuls. non obstan. Et haec est finalis sententia, quam sequi
debet Executio necessaria, facta tandem Relatione Executionis, dantur
literae parti super Executione eadem, Relatoriae, sive Recaptivatoriae.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA QUARTA. / Quot gradus huius processus Iuridici esse
possunt?</head>
<milestone unit="page" n="266"/>
<p>Duodecim. Primus, petit par. Secundus, post Exceptiones Prohibita simplex.
Tertius, post alias similes Exceptiones Prohibita cum onere. Quartus,
Probatio, sive communis Inquisitio. Quintus, Prohibitio ab attestatione.
Sextus, ex fassionibus testium, Iudicium et sententia, ac Iuramentum quoque
interdum. Septimus, exceptio contra testes, vel Coniuratores, ubi necessitas
postulabit. Octavus, sententia per non-venit. Nonus, Novum Iudicium.
Decimus, Repulsio post Executionem. Undecimus, Appellatio. Duodecimus,
finalis Executio.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA QUINTA. / Quam variae Constitutiones fuere semper, super
occupationibus bonorum?</head>
<p>Variae sane, Primo, in veteribus occupationibus dabatur unica Prohibita, et
ea quoque cum onere. Aliae vero dilatoriae cautiones, ut in aliis causis,
locum habere solebant (nisi ex usu iam, iuxta quorundam sententiam, art. 10.
anni 1536. Inhibitio praecludi caepta est) quae apud nos Novum repraesentat
iudicium. Uti in priori processu dictum est, quaest. 16. <abbr>cap</abbr>. 8. Secundo,
recentiores occupationes in Curia Regia, varie privilegiatae reperiuntur,
Decreto Novizol. anni 1542. art. 8. Inhibitione, Contradictione, et
Repulsione, non obstante. Et Posonien. art. 4. eiusdem anni 1542.
Contradictione et Inhibitione non obstante. Item Sopronien. anni 1553. art.
21. Inhibitione et Repulsione non obstante. Quanquam in Comitatibus, haec
omnia Iuridica remedia admitti soleant, iuxta quorundam opinionem.
Posteriores autem omnes huius farinae articuli et constitutiones, super
talibus occupationibus sequentes, post praefatum Novizoliensem, ad ipsum
praecipue referuntur, usque ad annum 1563. Tertio, eodem anno 1563. art. 48.
statutum erat, ut causae violentae </p>
<milestone unit="page" n="267"/>
<p>occupationis bonorum, non tantum in Curia Regia, ut proxime dictum est, sed
etiam in Comitatibus, sine omni exceptione discuterentur. Quarto, postea
decreto anni 1587. art. 35. et 36. facta intra Anni revolutionem Citatione,
alias non; brevissimo processu terminabantur. Siquidem factis responsionibus
in sede, Vice-Comes ad communem exibat, (licet alibi statim in prima sede
post factam Citationem, ad communem exmittebatur, quod sane ante contestatam
litem, pro inconveniente omnino habetur, et contra continentiam citati
articuli fit) qua tandem reportata et calculata Iudicium fiebat; ac postea
abscissis omnibus Iuridicis remediis intra Dominium bonorum, necessaria
sequebatur Executio, quoad bona; sed convictio, si pars succumbens instabat,
in Curiam Regiam transmittebatur. Ubi autem dicta Citatio, intra anni
revolutionem, a die praetensae occupationis, non reperiebatur esse facta,
tunc quidem causa non condescendebat, sed reiiciebatur ad processum dicti
articuli Novizoliensis. Quinto, novissimarum occupationum causae, nec non
violentiarum, damnorum, verberationum, captivationumque, tam in factis
minoris, quam etiam maioris potentiae uniformiter, tum contra Nobiles seu
Dominos, cum contra famulos ignobiles, et colonos, strictissime sunt
privilegiatae, ut patet art. 3. et 4. anni 1608. et art. 29. anni 1609. Item
art. 23. anni 1613. Caetera huc spectantia, ad pleniorem processus huius
cognitionem, petenda sunt semper ex primo processu, qui in Tabula Suae
Maiestatis Regia, observari solet; et comprehenditur decem prioribus
capitibus.</p>
<p>Hic autem specialis processus in Comitatibus observari consuevit.</p>
<milestone unit="page" n="268"/>
</div>
</div>
<div type="prosa-caput">
<head>CAPUT DUODECIMUM. / De Processu Causarum Spiritualium, in Foro Ecclesiastico.</head>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO PRIMA. / In quarum Ecclesiarum Sedibus, solent Iudicia
Ecclesiastica celebrari?</head>
<p>In omnibus Sedibus Ecclesiarum Diocoesanarum et Metropolitanarum, idque
semper in prima instantia, seu per querimoniam. Neque licet relicto
Diocoesano, vel ad Metropolitanum, hoc est, Archi-Episcopum, vel ad eius
Vicarium, vel ad Nuncium Apostolicum, vel autem in Curiam Romanam querulatum
ire; sed solum per viam Appellationis, ad eos causam deducere, maturioris
revisionis gratia, <bibl>6. Matth. art. 44. </bibl>et <bibl>45. </bibl> Item
<bibl>3. art. 19. </bibl>et <bibl>5. art. 17. </bibl> Item <bibl>1. Vlad.
art. 45. </bibl>et <bibl>2. eiusdem art. 10. </bibl> et <bibl>3. art. 63.
</bibl>Et qui id facere praesumpserit, ut scilicet Romam conquestum eat, vel
in prima instantia in Curia Romana causam moveat, poenam capitis incurrit,
dicto <bibl>3. Matth. art. 19.</bibl>
</p>
<p> Ubi Nota, quod aliquando propter certas causas, utpote, vel metum hostium,
vel aquarum inundationem, vel viarum discrimina, vel alia id genus pericula
et incommoda, licet partibus indulto uti, ab Ordinario; ad alium Causam
transferendo; quemadmodum iam non raro usuvenit. Et praeter quam tempore
belli, continuo fiant, invocatoque brachio Regali, executioni demandentur.
<bibl>art. 25. anni 1552. </bibl>De</p>
<milestone unit="page" n="269"/>
<p>quo tamen vide posteriorem constitut. <bibl>anni 1599. art. 46. </bibl> et
<emph>quaest. 17. <abbr>cap</abbr>. 4. </emph>Item <emph>art. 70. anni 1618.
</emph>quo tam belli, quam messis, vindemiae, Iudiciorum generalium, et
Comitiorum tempore Sedes Spirituales celebrari Prohibentur.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SECUNDA. / Fueruntne tamen aliqui, qui exemptionis Privilegio a
Sede Apostolica gaudentes, nequibant coram Iudicibus Spiritualibus, in hoc
Regno commorantibus, attrahi in litem, ut contra tales conquestus, sive
rescripta Apostolica, libere apportari potuerint?</head>
<p>Fuere procul dubio olim aliqui huiusmodi praemisso Privilegio gaudentes,
contra quos talia rescripta Apostolica libere apportabantur. Nihilominus
tamen vigore eorum extra hoc Regnum non aliter, nisi modo praemisso per
Appellationem extrahebantur, annotato <bibl>3. Vlad. art. 63.</bibl>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO TERTIA. / Quae sunt causae fori Spiritualis, sive Ecclesiastici?</head>
<p>Antiquitus hae erant: factum testamenti, Matrimonii, Dotum, et rerum
paraphernalium, periurii, verberationis et spoliatis Clericorum, et
Mulierum, nec non aliae his annumeratae. <bibl>1. Matth. art. 3. </bibl> et
<bibl>2. eiusdem art. 17. </bibl> et <bibl>3. eiusdem art. 17.
</bibl>Item <bibl>1. Vlad. art. 46. anni 1492. </bibl>(quibus <emph>Zilagii</emph>
<bibl>art. 9. </bibl>addit. Iura quartalitia, decimas, et effusiones
sanguinum; sic et causae Viduarum, et miserabilium personarum huc spectant.
<emph>Enchir. fol. 14.</emph>) Sed postmodum quasi post annum octavum, a
dicto <emph>anno 1492. </emph>Causae dotum, et rerum paraphernalium
translatae sunt, ad Octavas breves, id est, ad forum Locumtenentiae
<emph>anno </emph>videlicet <bibl>1500. 4. Vlad. art. 16. </bibl> ubi
modo quoque</p>
<milestone unit="page" n="270"/>
<p>discuti solent, <bibl>art. 14. anni 1536. </bibl>et <bibl>art. 2. anni 1555.
</bibl>Similiter decimarum quoque causae, novissimis constitutionibus
<emph>annorum 1608. </emph>et <emph>1609. </emph>ad sedem Comitatus
reductae sunt.</p>
<p> Ubi Nota, Primo, praetactas causas, diversa ratione, ad diversa pertinere
fora; ita videlicet; ut quando pure de iniuriis, vel violentiis, deque rebus
mobilibus sonant, ad forum Ecclesiasticum, quando autem in iis Ius
possessionariorum, vel haereditas acquiri videtur, etiamsi promissio, vel
testamentum intercesserit, debent iudicari in foro saeculari, <emph>1.
Matth. art. 3. </emph>Item <bibl>3. Vlad. art. 62. </bibl> et <emph>2.
tit. 52. </emph>Secundo, Ecclesias, aut imagines destruens, diripiens,
profanans, et spolians; subest iudicio Regio <bibl>art. 7. anni 1553.</bibl>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO QUARTA. / Quomodo vocantur literae Appellationis, quae de foro
Ecclesiastico extradari solent?</head>
<p>Apostoli, qui sunt literae illae, quas nos vulgo transmissionales vocamus,
cum causa, ab inferiori, seu pedaneo Iudice, ad superiorem maturioris
revisionis gratia transmittitur. Dicti ab <emph>apo </emph>quod est <emph>de
</emph>et <emph>stolum</emph>, id est <emph>missio</emph>, vel quasi
dimissio, quam facit unus Iudex ad alium, dum scilicet pars appellans,
huiusmodi Apostolos, ab ipso petit, his verbis, seu iterationibus;
<emph>instanter, instantius, et instantissime</emph>, ideoque
<emph>dimissorii </emph>etiam libelli dicuntur, et petuntur intra
<emph>triginta dies</emph>, teste <bibl>Sylvestro, part. 1.
</bibl>Vocabulo <emph>Appellatio</emph>, statim in principio, <bibl>et 2.
quaest. 6.</bibl>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO QUINTA. / An in causis prophanis, potest aliquis citari ad forum
Spirituale; vel in iis ad respondendum cogi per Spirituales?</head>
<milestone unit="page" n="271"/>
<p>Non omnino, quia id Decreta Regni per expressum vetant, <bibl>3. Vlad. art.
60. </bibl>et <bibl>61. </bibl>Item <bibl>2. Sigis. art. 14. </bibl> et
<bibl>3. </bibl>eiusdem <bibl>art. 12.</bibl>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SEXTA. / Sed si id aliquando contingat, quid fieri debebit?</head>
<p>Utendum erit mandatis declinatoriis, alicuius Iudicis ordinarii, idque ante
contestationem litis, quorum vigore, Vicarii huiusmodi causas (extra
matrimonialem, <bibl>art. 70. anni 1618.</bibl> ) in Curiam Regiam, sub poena
amissionis beneficiorum, transmittere debent. Et vicissim, si Iudex
saecularis quoque cognoverit, aliquam causam pertinere ad forum Spirituale,
is etiam illam illuc remittere tenebitur. <bibl>1. Vlad. art. 46. </bibl> et
<bibl>2. Sigis. art. 14. </bibl>Item <bibl>3. eiusdem art.
12.</bibl>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO SEPTIMA. / An Procuratores externi valeant in hoc foro spirituali
procurare?</head>
<p>Nequaquam, quia tales lucri et commodi sui gratia, multos abusus introducere
solent, et litigantes pluribus onerare expensis, ex eo, quod non timeant,
sibi poenam <emph>Aucariorum </emph>irrogari posse; quae Procuratoribus in
hoc foro, super Calumnia iuratis, inferri solet. <emph>art. 27. anni 1567.
</emph>Ideo si aliqui eorum sunt beneficiati, amissione beneficii per
Ordinarium suum, de facto puniuntur. Et sive etiam beneficiati fuerint, sive
non, utrique de facto per eundem, perpetuis carceribus, tanquam falsarii et
periuri mancipantur, <emph>citato proxime loco. </emph>Imo vero neque in
Civitatibus ipsis, in quibus sedes Ecclesiasticae celebrari solent,
permittuntur manere, ne saltem consilium dare possent; <emph>art. 41. anni
1569. </emph>Verum iam omnia haec, in desuetudinem abeunt. Ubi Nota quod
si</p>
<milestone unit="page" n="272"/>
<p>cognoscere lubet, quid sint Calumniator, Praevaricator, et Tergiversator, ac
quomodo quilibet puniendus, vide <emph>quaest. 27. <abbr>cap</abbr>. 10.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO OCTAVA. / An autem etiam indigenae seu domestici Procuratores,
cum Vicariis, in iis causis, in quibus ipsi agunt, in sede simul sedere
possunt?</head>
<p>Nequaquam, sed de sede, consequenterque de domo Iudiciaria, pro tunc prorsus
exire tenentur. <bibl>4. Vlad. art. 35.</bibl>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO NONA. / <emph>An teneantur Procuratores in hoc foro Iuramentum
Calumniae praestare?</emph>
</head>
<p>Olim quidem, cum de Iure Canonum; tum etiam secundum Decreta Regni, illud
praestare omnino tenebantur, <bibl>5. Matth. art. 17. </bibl> et <emph>citato
iam art. 27. anni 1567. </emph>Sed iam in hoc foro, prouti et in
saeculari, remissius haec res, coepta est agitari; siquidem neque hic quoque
amplius tale exigitur iuramentum, sicuti neque in foro fori. Super quo vide
<emph>quaest. 26. <abbr>cap</abbr>. 10. </emph>Unde licet non sit iam tanta
necessitas intelligendi huiusmodi Calumniam, super qua olim iuramentum
praestabatur: Nihilominus tamen, ut hac in parte maiorum nostrorum,
religiosa observatio cognoscatur, non puto inconveniens fore, si modicum
quid hoc loco, de ea attigero.</p>
<p> Est ergo haec Calumnia Procuratorum, uti proxime citatus <emph>articulus 27.
anni 1567. </emph>continet; quod scienter et calumniose, id est,
fallaciter et fraudulenter, doloseve, nullas causas, quae essent iniustae
suscipient, neque illis contra Iura Regni Hungariae patrocinabuntur; vel
ullo pacto, cum parte adversa colludent. Formula vero antiqui Iuramenti,
<emph>fol. 743. </emph>Maioris decreti erat.</p>
<milestone unit="page" n="273"/>
<p>
<emph>Ego N. Procurator, Iuro per </emph>Deum <emph>vivum, et eius sanctam
Genitricem Virginem Mariam, et per omnes Sanctos et Electos </emph>Dei,
<emph>quod ego nullas causas, scienter et calumniose, et quae essent
iniustae, suscipiam, neque illis contra Iura huius Regni Hungariae,
patrocinabor, easque inanibus et frivolis exceptionibus et
protelationibus, scienter et temere, in longum protrahere unquam
intendam; sed neque ullo pacto, cum adversa parte, in damnum principalis
mei, colludam. Sic me </emph>Deus <emph>adiuvet, et omnes Sancti.</emph>
</p>
<p>Civilium autem <bibl>lib. 3. Codicis, tit. 1. </bibl> sic
habetur. <q>Quod sedulo clientibus servient, nec tamen ullam iniustam
causam suscipient; et si quam decepti mendaciis suorum clientium
suscepissent, eam deserent, quam primum causae iniquitatem
cognoverint.</q>
</p>
<p>Idque Iuramentum semel tantum solebant praestare, cum scilicet ad postulandi
officium recipiebantur. <bibl>Mynsing. lib. 4. Instit. tit. 16. §
utriusque</bibl>, Licet Andr. Gail. dicat, post litis contestationem
regulariter praestandum, quae in singulis causis fieri solet, <emph>lib. 1.
obser. 85. </emph>Imo vero non solum Procuratores, sed et partes ipsae,
hoc Iuramento astringi debebant. <bibl>5. Matth. art. 17. </bibl> et
<bibl>Sylvest. teste part. 2. </bibl> Vocabulo <emph>Iuramentum 1.
</emph>ac Actor quidem prior iurabat se bona fide, non animo calumniandi
causam movisse; prout et <bibl>Quadr. 3. tit. 24. </bibl> habet. <emph>Ego N.
iuro ad fidem meam, </emph>Deo <emph>debitam, fidelitatemque Principi
nostro observandam, per </emph>Deum <emph>vivum ac verum, <abbr>etc.</abbr> Quod ego
hanc causam, quam contra Nobilem N. movi, et prosequi volo, non movi
animo vexandi ipsum, seu calumniandi iniuste; sed credo, et iudico me
bonam et iustam causam contra eum habere; </emph>
<emph>et non utar sciens falsa aliqua probatione, neque in testibus, neque
in literis falsis producendis, ita me </emph>Deus <emph>adiuvet.</emph>
</p>
<p> Postea Reus, se bona instantia uti, et recte contradicere velle; iurabat. Et
poena non praestantis hoc iuramentum est; non solum amotio ab agendo, sed
etiam si ob levem contumaciam id recusaverit, extraordinaria ex arbitrio
Iudicis infligenda; ast si de malitia illud praestare noluerit, respectu
alicuius articuli, in actione specificati, vel </p>
<milestone unit="page" n="274"/>
<p>exceptione rei, super quo iurari petitur; est amissio illius; quia per
huiusmodi recusationem habetur pro confesso; neque talis articulus debet a
Iudice amplius attendi et recipi, idem <emph>Andr. Gail. lib. 1. Obser. 87.
</emph>Quibus etiam Iure Civili, novella constitutione additum est, quod
nihil penitus, causa patrocinii dederint Iudicibus, vel alicui personae,
corrumpendi iudicii causa. Quod licet apud nos non servetur, tamen si
servaretur, non tot, neque tam horrenda conscientiae pericula, soepenumero
inter litigantes contingerent. De quibus plura vide <emph>quaest. 16. <abbr>cap</abbr>.
9. </emph>et <emph>27. <abbr>cap</abbr>. 10.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA. / An Notarii Publici valeant procurare inter duos Laicos,
in Iudicio saeculari?</head>
<p>Plane Non, sive fiat iudicium coram Spirituali, sive coram saeculari Iudice,
dummodo negocium controvertatur inter duos Laicos, <emph>2. Sigis. art.
3.</emph>
</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO UNDECIMA. / Procuratoria fori spiritualis, quandiu durat?</head>
<p>Per anni spacium tantum, sicut et in foro saeculari, et non amplius,
<bibl>art. 17. anni 1578. </bibl> atque ita de anno ad annum semper
renovari debent.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DUODECIMA. / Quo iure potissimum solet huiusmodi processus fori
Ecclesiastici fulciri?</head>
<p>Legibus Regni, iuxta Decreta Matthiae et Vladislai Regum <emph>art. 40. anni
1559. </emph>ac tandem Canonicis </p>
<milestone unit="page" n="275"/>
<p>sanctionibus, <bibl>art. 27. anni 1563. </bibl> et <emph>art. 21. anni 1553.
</emph>siquidem multa iam de foro saeculari translata esse dignoscuntur, ad
hoc forum Ecclesiasticum, quae pariter iam utrique communia esse videntur,
uti dictum est <emph>quaest. 3. </emph>proxime praecedenti. In quibus tamdiu
solemus nos legibus Regni firmare, quamdiu eas nobis, ac causis nostris
suffragari viderimus; ast ubi iis destituti fuerimus, illico ad dictas
sanctiones Canonicas, confugium capere cogimur, quae longe ampliores sunt,
et latius sese extendunt, supra <ref>quaest. 13. <abbr>cap</abbr>. 1.</ref>
</p>
<p> Ubi Nota, quod licet sedes spiritualis utatur legibus Regni, in aliquibus
causis, non tamen aeque utitur Iuridicis remediis: siquidem non nisi
Appellationem, uti iam praemissum est, et Novum Iudicium aliquando admittat.
Onus quoque non-venientiae, antiquitus solum in denariis <emph>viginti
quinque </emph>deponebatur, licet nunc iuxta Regni consuetudinem, in
<emph>tribus florenis </emph>exsolvi iubeatur.</p>
</div>
<div type="prosa-quaestio">
<head>QUAESTIO DECIMA TERTIA. / Quot igitur gradus huius processus Ecclesiastici
observari solent?</head>
<p>Hi videlicet <emph>duodecim</emph>. Primus, conficiuntur literae Evocatoriae,
non simpliciter et generaliter, sed cum specifica declaratione eius rei,
quam Actor acquirere intendit, et similiter cum expressis nominibus
citandorum <bibl>5. Matth. art. 17. </bibl> et <emph>5. Vlad. art. 25.
</emph>alioquin vero si simpliciter et generaliter, citationes ipsae factae
fuerint nihil valebunt. Et tales literae Evocatoriae diriguntur ad aliquod
Capitulum, vel Conventum; aut saltem uti defacto iam fieri assolet, ad
aliquem Parochum, ut per illud, aut illos In-causam-attractus, ad decimum
quintum diem citetur.</p>
<p> Ubi notandum venit, quod licet citatio fiat, ad decimum quintum diem:
Nihilominus tamen discussio causae </p>
<milestone unit="page" n="276"/>
<p>fieri solet, etiam singulo octavo, vel nono die alibi, et non tantum singulis
quindenis. </p>
<p> Secundus in termino per Vicarium in dicta suae Citationis commissione,
denominato, sive dicto decimo quinto die, quem In-causam-attracto,
testimonium Capituli vel Conventus, aut etiam Parochus quispiam citans, a
die factae huiusmodi Citationis praefixerit, conficitur libellus, ipsi
Vicario porrigendus, qui contineat in se omnem vim acquisitionis, per
Actorem intentatae: Cui postea adiungitur Relatio citationis peractae, hoc
quo sequitur modo.</p>
<p>FORMA CONFICIENDI LIBELLI.</p>
<p> Coram vobis Reverendissimo Domino T. <abbr>etc.</abbr> et in Spiritualibus causarum
auditore, ac vicario generali Ecclesiae (T) Egregius (T) Legitimus
Procurator Generosae Dominae (T) Egregii (T) consortis (T) ut Actricis, cum
literis Procuratoriis, honorabilis Capituli (T) contra et adversus Egregios
(T) et (T) ut In-causam-attractos dicit et proponit; quo meliori modo potest
taliter: Qualiter superioribus temporibus, <abbr>etc.</abbr>
</p>
<p>Peracta, expositione Actoris, conclusio sic inferri solet. <emph>Quapropter
idem Procurator, nomine et in persona, cuius supra, petit annotatos
In-causam-attractos, praetactae summae testamentaliter legatae; in cuius
evidentiam producit etiam testamentum in specie; damnorum item, et
proventuum ex bonis ipsi A. testamentaliter per tutorem suum legatis,
perceptis refusionem, usque ad praetactam summam viginti quinque millium
florenorum, puri auri, sententialiter convinci et aggravari; ac advocato
etiam brachio saeculari, in quantum necesse erit, omnibus viis, et
remediis Iuris, per censuras Ecclesiasticas, </emph>art. 25. anni 1552.
<emph>compelli</emph>. <emph>Et sic petit ac postulat, salvo Iure
addendi, minuendi, mutandi, et de novo producendi, ac corrigendi,
</emph>art. 49. anni 1563. <emph>Et protestatur de iniuria gravissima,
expensisque litis, tam extra, quam intra Iudicium factis; et deinceps
fiendis, usque ad <corr>decisionem</corr> causae. </emph>
</p>
<milestone unit="page" n="277"/>
<p> Ubi Nota, huiusmodi clausulas iustificatorias, ab initio quidem ante litis
contestationem, bene inductas, et admissas fuisse, ne scilicet levi aliqua
de causa, Actio ipsa, coram huiusmodi bene conscientioso Iudice, statim
condescendat, Actorque ipse, vel eo magis, quod huiusmodi, litium ignarus
sit, omnem impensam ludat, et damnum patiatur. Verum postquam iam in abusum
devenire coeperunt; dum scilicet Actor non contentus primaria sua actione,
alia adhuc et alia ei adiungere satagebat, in disputationem attractae sunt a
Dominis Regnicolis, adeo ut omnino easdem sublatum iri cupiverint.
<bibl>art. proxime citato 49. anni praenotati 1563. </bibl> Sed usque
nunc adhuc indecisae manent, unde tota essentia et usus earundem, stabit in
arbitrio bene, uti praemissum est, conscientiosi Iudicis, An, Quando, et
Quibus in Casibus, ac non nisi ante litis contestationem admitti debeant?
quibus si simpliciter semper licebit sic, uti, quemadmodum nunc iam solet
fieri, quis unquam In-causam-attractorum poterit se eliberare, contra
huiusmodi Actorem, semper hoc modo actionem suam reformantem; nemo recte
diiudicare poterit.</p>
<p> Tertius si comparet (I) petitque par Actionis, et Procuratoriarum ipsius
Actoris, datur eidem. Si autem non comparet, accipit (A) valvales contra
ipsum, applicandas valvis templi, habentque istae valvales vigorem iteratae
Citationis.</p>
<p> Quartus si In-causam-attractus comparet, non loquitur, priusquam deponat
onus non comparitionis. Ubi vero deposuerit onus Iudiciarium, et
redemptionem Citatoriarum, ac Valvalium, regreditur ad petitionem parium
omnium.</p>
<p> Quinto, si necdum comparuerit (I) decernuntur contra ipsum, literae
monitoriae, iterum valvis templi affigendae, et neque hic loquitur, donec
deponat birsagium, redemptionemque Citatoriarum, Valvalium, et Monitoriarum. </p>
<milestone unit="page" n="278"/>
<p> Sextus, et si necdum comparet, excommunicatur, et decernuntur contra ipsum,
Denunciatoriae literae Excommunicationis sententiae; sed neque hic loquitur,
si etiam comparuerit, nisi depositis omnibus deponendis praemissis. Atque
ita data prius ratione sufficienti, cur non debuerit excommunicari,
promissaque obedientia, petit paria omnium productorum. </p>
<p> Septimus, si ulterius etiam contumacia ductus non comparuerit, decernuntur
contra ipsum literae Aggravatoriae, simul et Reaggravatoriae, quae pro
eisdem reputantur, quarum vigore excommunicatur, primo tempore
pronuntiationis sententiae, in ipso foro Spirituali, seu coram Vicario,
postea in singulis Parochiis, in quibuscunque Actor voluerit, eadem
Excommunicatio vice iterata publicatur, compulsatis campanis, et accensis ac
in terram proiectis candelis, inter Solennia Missae praesente Universa
Plebe.</p>
<p> Octavus, si forte necdum comparuerit (I) et neque obediverit, decernitur
contra ipsum Invocatio brachii saecularis, et dantur Actori superinde
literae Invocatoriae brachii saecularis, ad quarum productionem, petitur
brachium saeculare, vel a sua Maiestate, vel ab eiusdem Locumtenente, quibus
inscribuntur, quivis Regnicolae, sed tamen magis vicini et necessarii,
<bibl>art. 25. anni 1552. </bibl> iuxta antiquam Invocationem <emph>art.
22. anni 1553. </emph>et <bibl>art. 27. anni 1563.</bibl>
</p>
<p> Nonus, si tandem personaliter comparuerit, et absolutionem petierit; primo
et ante omnia acquisitioni, et expensis Actoris satisfaciat necesse est.
Postea id quod Iudicis erit, faciet Iudex cum ipso, absolvendo scilicet
ipsum ab excommunicatione, et restituendo communioni Ecclesiae.</p>
<p> Decimus, si in primo statim termino comparuerit, vel etiam secundo, aut
tertio, deposueritque solitum onus, licebit ei de condescensione Causae,
atque incompetentia fori; Iudicis, et Actoris disputare, interdum etiam ad
respirandum, et tempus producendum, poterit causam ipsam,</p>
<milestone unit="page" n="279"/>
<p>per mandatum declinatorium, utrum scilicet illa, saeculare, vel spirituale
forum concernat; a praesentia Vicarii, ad Tabulam suae Maiestatis Regiam,
indeque ad Dominum Locumtenentem, provocare; <emph>1. Vlad. art. 46.
</emph>Unde vicissim soepius ad eundem Vicarium, ad discutiendum remitti
consuevit: siquidem uti iam praemissum est, <emph>quaest. 5. </emph>Nemo in
causis profanis citari, aut respondere cogi debet, aut potest, per Iudicem
Ecclesiasticum. Quia spirituales Iudices factum Iuris possessionarii,
iudicare non possunt; uti praenotata quaestione dictum est. </p>
<p> Undecimus, prouti iam declaratum est, causa discutitur, coram Vicario, iuxta
leges Regni, ubi haberi poterint; ubi autem non, iuxta Canones, seu quod
idem est Canonicas sanctiones; quae a celebrioribus Canonistis, sive
Summistis peti debent, veluti sunt, quibus potissimum in sede Metropolitana
Strigoniensi utuntur, Hostiensis, Antoninus, Sylvester, et alii huius
classis authores, Speculator, Navarrus, Covarruvias, summa Angelica. Ac
denique ex Decretalibus quoque Pontificum ac Decreto Gratiani desumi solent,
huiusmodi sanctiones.</p>
<p> Duodecimus, his omnibus sic praemissis, a Vicario Diocoesano, fit
Appellatio, ad Vicarium Metropolitanum, ac ab inde denique ad Nuncium
Apostolicum, qui tunc temporis circa Curiam Regiam, ex delegatione Summi
Pontificis constitutus fuerit, aut omnino in Curiam Romanam, uti iam dictum
est, <emph>quaest. 1. </emph>(quanquam de facto iam ad Rotam non soleat
transmitti Appellatio, ut multi dicent.)</p>
<p> Ad haec vero omnia clarius intelligenda, non abs re fuerit omnes literas
Causales huius fori, cum tenoribus subiicere, quarum in processu mentio
fieri solet, quales sunt hae infra annotatae.</p>
<milestone unit="page" n="280"/>
<list>
<head>LITERAE.</head>
<item>Citatoriae cum suis Relatoriis.</item>
<item>Libellus, seu tenor Actionis, atque acquisitionis.</item>
<item>Valvales dictae, quod valvis templi applicantur.</item>
<item>Monitoriae, quasi iteratae valvales.</item>
<item>Denunciatoriae Excommunicationis sententiae: quasi tertio valvales.</item>
<item>Aggravatoriae et Reaggravatoriae, quibus iam excommunicatur.</item>
<item>Invocatoriae brachii saecularis.</item>
<item>Brachii saecularis iam obtenti.</item>
<item>Mandati declinatorii.</item>
<item>Apostoli, sive Transmissionales.</item>
<item>Absolutionales, sive salvificae.</item>
</list>
<milestone unit="page" n="281"/>
</div>
</div>
<div type="prosa-peroratio">
<head>PERORATIO. / Ad Candidos Tyrones.</head>
<p>Habetis, Candidissimi Tyrones, ab initio a me promissam Directionem methodicam,
in Processum Iudiciarium, Iuris consuetudinarii, Inclyti Regni Hungariae,
partiumque eidem subiectarum, (cui etiam adiunxi, alios duos processus, alterum
in Comitatibus, et alterum in Sedibus Spiritualibus, observari solitos) non
quidem verborum floribus convestitam, neque orationum pigmentis
delibutam, sed simplici, ac trito, et quotidiano sermonis filo, contextam. Quippe
quod mihi animus non fuerit lepores sermonis sectari, vel orationum ornamenta
venari, sed res ipsas potius, quae nobis magna usui esse debebant, undequaque
conquirere, et in hunc ordinem selectas componere. Neque vero novas leges, aut
Iura, vel adinveni, vel statui; siquidem id non unius et privati hominis est;
sed cum iam antea statuta sint, ea tantum, quae circa ipsa melius intelligenda
observabantur, vel e memoriae loculis deprompsi, vel ex Venerandae antiquitatis
lecythis, erui; atque omnibus deinceps notitiae causa, hisce scriptis
comprehendi. Inspersi etiam nonnulla, occasione sic postulante, ex sacris
Canonibus, et Iure Civili, vel ideo solum, ut si non in omnibus universe (neque
enim id huc attinebat) saltem in aliquibus coincidentibus punctis, aut aliis
quoque quae in Iure nostro desiderantur, huius etiam utriusque Iuris, vel levem
cognitionem
<milestone unit="page" n="282"/>
praegustaretis. Quae etsi trita et tenuia omnia, prima fronte esse videbuntur;
ubi tamen necessario adhibita extiterint, haud dici potest, quantum et lucis, et
utilitatis rebus sunt allatura. Ideoque vobis tanto gratiora esse debent, quanto
maiori cum commoditate, universa hic simul reposita habebuntur, ut scilicet his
sic perceptis et cognitis, ad solidiora et penitiora Iurium, ac legum patriarum
penetralia, faciliorem aditum habere possitis. Et quanquam fortassis non
deerunt, qui vobis, vel aliud quippiam occipiendum, et magis prosequendum
persuadere; vel etiam levitate, exilitateque istius opellae, nauseam et
fastidium, ingerere conabuntur, sicque vos, ab ea deterrere et dimovere
studebunt: Vos tamen nequaquam huiusmodi inimicis persuasionibus consentiatis,
quin semel atque iterum ea perlecta, ipsi ex illa degustetis, et adiudicetis, an
ita se res habeat, prout huiusmodi malevoli dissuadebant, vel vero longe aliter?
prouti et secus sane rem diligentius considerantes, experiemini. Equidem
cupivissem ut et mihimet ipsi aliquando licuisset, et vobis iam liceret, ex
Aliorum limatiorum scriptis et laboribus, hoc ipsum delibare, sed cum, iniuriane
temporum, vel negligentia hominum, Vel autem quod nemo nostratium, etiam tam
levi et minuta opella Patriae, et Amicis, nescio quare prodesse voluerit,
cognoscere non licuerit, neque liceat, dolendum potius est, quam invidendum, Et
optandum adhuc, atque expectandum, ut Aliqui maiore pollentes ingenio, his
crepundiis maiora olim et elegantiora posteritati consecrent. Quousque tamen id
fiet; et haec res sub incude versabitur; Vos, si legum patriarum amore tenemini,
hisce naeniis, animum vestrum oblectetis, et ad maiora percipienda interim
praeparetis. Quas vobis omnibus et <milestone unit="page" n="283"/> singulis
opto felices, faustas, fortunatasque et utiles fore. Valete, et mei memores,
salvi, sospitesque vivite semper.</p>
<dateline>Datum Posonii ex aedibus meis, <date when="1619-05-25">die Vigesima quinta Maii. Anno Domini
Millesimo Sexcentesimo Decimo Nono.</date>
</dateline>
</div>
<closer>SOLI DEO GLORIA.</closer>
</body>
<back>
<div type="poesis-epigramma" met="hexameter">
<head>Appendix</head>
<milestone unit="page" n="b"/>
<l>Belligeris populosa viris, et robore Martis</l>
<l>Ferrea, foelici florens pietate, solique, </l>
<l>Atque poli facie insignis, gero talia signa,</l>
<l>Regna Crucem (gemine mihi gloria stat Crucis) unam</l>
<l>Ostendant alia, hanc cunctis praeferre parata</l>
<l>
<emph>Victrix Coelesti Diademate, </emph>Ego Ungara <emph>tellus.</emph>
</l>
<milestone unit="page" n="XIII"/>
</div>
<div type="poesis-epigramma" met="elegiacum">
<head>IN DIRECTIONEM METHODICAM IURIS UNGARICI.</head>
<l>Auspiciis, Pazmanne, tuis, iussuque libellus</l>
<l> Hic, Palatine tuo, prodit in ora virum, </l>
<l>Prodit, et exclarat patrii mysteria Iuris,</l>
<l> Atque penu legum Pannonibus referat.</l>
<l>Foelix hic cumulus; tot enim quis vidit in uno</l>
<l> Fasciculo ingenii, lilia, serta, rosas?</l>
<l>Hesperidum te hortum, si dixero, culte libelle,</l>
<l> Non errem; titulus convenit iste tibi.</l>
<l>Mentis odor, sapiens legum fragrantia; Iuris</l>
<l> Insunt deliciae, divitiaeque tibi.</l>
<l>O foelix animi Kitonych, felixque laboris,</l>
<l> Qui instar Sulpitii, Iura verenda docet!</l>
<l>Magnum est, per vastas Iuris dare vela procellas,</l>
<l> Inque sacros, Themidi, spargere thura, focos.</l>
<l>Est maius, causas exculta dicere lingua,</l>
<l> Hosteque de victo, ferre trophaea suo.</l>
<l>Maxima res, Regni totius pondera Iuris,</l>
<l> In lucem, ex tenebris, explicuisse, novam.</l>
<l>Haec tria perfecit Kithonich, meritamque coronam</l>
<l> Victor habet lauri, debita dona sibi.</l>
<l>Tu vero hunc, lector, studiosa mente, laborem</l>
<l> Perlege: subvenient Iura relecta tibi.</l>
<byline>FRIDERICUS HERMANNUS S.R.M. Consiliarius, et Camerae Hungaricae Magister
Rationum: observantiae ergo posuit.</byline>
<milestone unit="page" n="XIV"/>
</div>
<div type="poesis-epigramma" met="elegiacum">
<head>ALIUD In eandem Directionem.</head>
<l>Quis novus hic Author? Quod opus, mirabile nostris</l>
<l> Non visum seclis, publica in ora venit?</l>
<l>Quid portat? Regno sparsarum dogmata legum,</l>
<l> Singula quae methodus perdocet ista brevis.</l>
<l>Ergo liber referes obscuris lumina rebus?</l>
<l> O liber ambiguis, commoda quanta feres?</l>
<l>Nam veluti rutilo Berillus, fulget in auro,</l>
<l> In te sic patriae Iura renata nitent.</l>
<l>Haec licet haud nova sint, methodo quia dirigis illa: </l>
<l>
<emph> Ungariae </emph>Kitonych <emph>nonne Lycurgus erit?</emph>
</l>
<l>Ergo liber prodi, livorem temne malorum,</l>
<l> Namque magis Virtus exagitata nitet.</l>
<l>In lucem prodi liber exoptate, refulget,</l>
<l> Insolitum Iuris, te veniente, decus.</l>
<l>Qui parat Ungarici fastigia scandere Iuris,</l>
<l> Te summo affectu perlegere ipse cupit.</l>
<l>Pannonicae gentis qui Iura retexuit olim,</l>
<l> Non Methodo pandit, te meliore, viam.</l>
<l>Nubibus expunctis errorum Palladis arte,</l>
<l> Iridis, ut nitidae, flamma corusca micas:</l>
<l>Non igitur fuerint relegenda volumina legum</l>
<l> Omnia; tu siquidem singula solus habes.</l>
<l>Occurrit si quod dubium, tu solvis aperte.</l>
<l> Atque obscura nimis, lumine, clara facis.</l>
<l>Ergo cum tanto decoreris honore Minervae,</l>
<l> Esse quidem Iuris tu Cynosura potes.</l>
<byline>JOANNES KRUSSELY de Topuzka, S.R.M.C.R.D. et Sacrae Coronae Regni Hungariae
Fiscalis perpetuae observantiae, et amoris ergo posuit.</byline>
<milestone unit="page" n="XV"/>
</div>
<div type="poesis-epigramma" met="elegiacum">
<head>INSIGNIA DOMINI IOANNIS KITHONYCH</head>
<l>Quanta, Kithonitium signum, mysteria gestat?</l>
<l> Quam multa hic grato, lumine posta legis?</l>
<l>Quid notat ursus? Eum, qui sit piger, et rudis illum?</l>
<l> Qui non naturam perpolit arte suam,</l>
<l>Non est hoc vitio mersus Kithonithius, extra est:</l>
<l> Ille animum multis artibus erudiit.</l>
<l>Castaneae fructus, quid utrinque; Cydonia signant?</l>
<l> Hinc studii spinas, hinc et amaritiem.</l>
<l>Cassis aperta quid est? Quid sunt diademata? Dicam:</l>
<l> Regius inde favor; nobile ab inde decus.</l>
<l>Alati Gryphes tollunt vexilla sub axem:</l>
<l> Victoris Kithonych, parta trophaea notant.</l>
<l>Barbaries, o Magne virum, tibi porrigit herbam,</l>
<l> Sub pedibusque tuis victa recumbit, iners.</l>
<l>Quid superest igitur, post tanta negotia? Virtus,</l>
<l> Ut tua quam certa scandat ad astra, via.</l>
<milestone unit="page" n="XVI"/>
</div>
<div type="poesis-epigramma" met="elegiacum">
<head>IDEM IN EFFIGIEM EIUSDEM.</head>
<l>Iane, decus nostrum, Ungaricis notissime, in oris,</l>
<l> Effigiem hanc volui constituisse tibi.</l>
<l>Scilicet hoc nostri, signum prodatur amoris:</l>
<l> Perque manus serae posteritatis eat.</l>
<l>
<emph>Cui </emph>Ianus Kitonich, <emph>gratus dum saecula current,</emph>
</l>
<l> Dum convexa polus sydera pascet, erit.</l>
<l>Vivet, et aeternum doctrina, nomine: quamvis</l>
<l> Personam, cunctis, mors necet aequa, suam.</l>
<l>Ut tamen umbra sui, saltem post funera vivat.</l>
<l> Effigies operi, est addita viva, suo.</l>
<l>Ergo diu nequeat cum corpore vivere: vivat</l>
<l> Effigie hac, Pylis saecula longa, senis.</l>
</div>
<div type="poesis-epigramma" met="elegiacum">
<head>ALIUD G.D.M. Ioanni Kitonich, Domino, olim suo.</head>
<l>Quantum laudis habent, Authores, iura verenda</l>
<l> Imperii sacri, qui excoluere probe.</l>
<l>Tantum promeruit Kithonithius, inter eosdem,</l>
<l> In classes redigens, patria Iura, breves.</l>
<l>Hic etenim, a tanto decursu temporis unus,</l>
<l> Dispersas leges sedulitate colens,</l>
<l>Tam de mole rudi, processum condidit, et quo</l>
<l> Institui possit ordine quisque, docet.</l>
<l>Unde in perpetuum nomen, laudesque manebunt</l>
<l> Illius, et famam saecla futura canent.</l>
<l>Donec in Hungaricas procurrent flumina ripas,</l>
<l> Flumina quae claris <corr>nobilitantur</corr> aquis.</l>
<byline>NICOLAUS SZILAGY S.R.M.C.H. Perceptoratus Vice-gerens, debitae observantiae,
et studii causa subscripsit.</byline>
<milestone unit="page" n="XVII"/>
</div>
<div type="poesis-epigramma" met="elegiacum">
<head>IN EANDEM EFFIGIEM. G.D. IOANNIS KITONICH.</head>
<l>Illius hic vultus, frons haec, ea lumina; Iura</l>
<l>Qui solus methodo dirigit Hungariae.</l>
</div>
<div type="poesis-epigramma" met="hendecasyllabus">
<head>AD EUNDEM C. D. AUTHOREM.</head>
<l>Si quando poterunt perire Iura</l>
<l>Regnumque Hungariae Inclytum, potest nunc</l>
<l>Ioannis Kithonich <emph>perire nomen.</emph>
</l>
<l>Ast si horum steterit perenne nomen,</l>
<l>Hic nunquam poterit mori, nec illa</l>
<l>Quam scripsit methodus, perennis ergo</l>
<l>Vivet mortuus. I, nega beatum.</l>
</div>
<div type="poesis-ode" met="alcaicum">
<head>EIDEM.</head>
<lg>
<l>Hoc est decoris artibus imbui</l>
<l>Pectusque Iuris rite sacrario</l>
<l>Monstrare dives, patriaeque</l>
<l>Hoc vigili vigilare mente,</l>
</lg>
<milestone unit="page" n="XVIII"/>
<lg>
<l>Legum Kithonich gloria et arbiter,</l>
<l>Non Ulpiani me vaga pagina</l>
<l> Aut Bartholi, aut Baldi labores</l>
<l> Postea sollicitent frequenter.</l>
</lg>
<lg>
<l>Vel queis vetustas Iuris adorea</l>
<l>Clamore multo, tempora fascinant:</l>
<l> Postquam liber Directionis</l>
<l> Cum methodo datur hic in auras.</l>
</lg>
<lg>
<l>Sublime, nostris, Iuris, et utile</l>
<l>Terris dedisti, Iane, opus, arduis</l>
<l> In rebus, et nodis revinctis,</l>
<l> Dexteriore modo, explicandis.</l>
</lg>
<lg>
<l>Stabit tabellis ducta perennibus</l>
<l>Tam fructuosi gloria nominis,</l>
<l> Longo perennans vivet aevo</l>
<l> Fama Kithonicii per orbem.</l>
</lg>
<lg>
<l>Oblivioso non valet obrui</l>
<l>Virtus sepulchro, clarior emicans</l>
<l> Perrumpit urnae claustra, nunquam</l>
<l> Invidiae moritura morsu.</l>
</lg>
<byline>M. Valerianus Edmundus S.M.E.C. et Scl. Tyr. Conc. Ord. Venerationis ergo P.</byline>
<milestone unit="page" n="XIX"/>
</div>
<div type="poesis-epigramma" met="elegiacum">
<head>ALIUD.</head>
<l>Quod docuere Patres, quod et exposuere Magistri</l>
<l> Hactenus; haec, nostro, tempore muta iacent·</l>
<l>Pressa puto libro nunquam voluere Iuventae</l>
<l> Linquere; nec mirum conticuisse forum:</l>
<l>Scilicet, assiduos renuebant ferre labores,</l>
<l> Quos isthaec moles semper habere solet.</l>
<l>Invida vel fuerat, vel plane ingrata vetustas;</l>
<l> Solaque sic voluit consuluisse sibi.</l>
<l>Ast hic posteritatis amans, communia reddit</l>
<l> Omnia perfacili, quae latuere modo:</l>
<l>Pandit iter Iuris clarum, legumque recessus</l>
<l> Obstruos reserat, cunctaque nota facit.</l>
<l>Huic quoque nos, merita cingamus tempora lauro;</l>
<l> Nestoris huic demus secula longa senis.</l>
<byline>NICOLAUS BRATKOVICH de Monte Graecens: observantiae ergo posuit.</byline>
<milestone unit="page" n="XX"/>
</div>
<div type="poesis-epigramma" met="scazon">
<head>IN LIVIDUM.</head>
<l>Quid est quod angit pectus, o livor, male?</l>
<l>Quid est quod angit pectus? Estne quod meae</l>
<l>Directionis haud vides Methodum bene?</l>
<l>Hanc fors ocelli non ferunt tui graves,</l>
<l>Et prurientes tinniunt aures tuae</l>
<l>Si quando Patrii fama iuris spargitur?</l>
<l>Hinc inde folia, dubius, ut quid disiicis?</l>
<l>An dextra trepidat si boni quidquam tenes?</l>
<l>Ride, dolende livor, o ride satis,</l>
<l>Ridende ride livor, o ride satis,</l>
<l>Prodesse Patriae volumus, o ringere satis.</l>
</div>
<div type="poesis-epigramma" met="elegiacum">
<head>IN EUNDEM. Aliud.</head>
<l>Invide livor abi, non haec tibi scripsimus, audin'?</l>
<l> Rodere vel noli nostra, vel ede tua.</l>
<byline>STEPHANUS SIMANDI Art.Lib. et Phil.Bacc.Mag.DD. Stephani et Ladislai Chyaki
p.t. Inspector, Honoris ergo posuit.</byline>
</div>
<div type="notes">
<head>Notae</head>
<note place="foot" xml:id="nd0e888" target="rd0e888" n="1">
<emph>Crispus Sallustius in Coniuratione Catilinae, in
principio.</emph>
</note>
</div>
</back>
</text>
</TEI>
Kitonic, Ivan (1561-1619) [1619]: Directio Methodica processus iudiciarii iuris consuetudinarii Inclyti Regni Hungariae, versio electronica, 154 versus, verborum 69145; 12 epigrammata, 12 capita, ed. Neven Jovanovic [genus: prosa oratio - tractatus] [numerus verborum] [kiton-i-dir-meth.xml].
|
