Vrancic, Antun (1504-1573) [1553]: Iter Buda Hadrianopolim, versio electronica, Verborum 10368, ed. Laszlo Szalay [genus: prosa oratio - itinerarium; prosa oratio - diarium] [numerus verborum] [vrancic-a-iter.xml].
Si vis in lexico quaerere, verbum elige et clavem 'd' in claviatura preme.
<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
<TEI xmlns="http://www.tei-c.org/ns/1.0">
<teiHeader>
<fileDesc xml:id="vrancic-a-iter">
<titleStmt>
<title>Iter Buda Hadrianopolim, versio electronica</title>
<author key="vranc01">
<name xml:lang="hr">Vrančić, Antun</name>
<date>1504-1573</date>
</author>
<editor>László Szalay</editor>
<respStmt>
<resp>Hanc editionem electronicam curavit</resp>
<name>
<ref type="viaf" target="6913774">Neven Jovanović</ref>
</name>
</respStmt>
</titleStmt>
<editionStmt>
<p>Digitalizat kasnijeg izdanja (1857).</p>
</editionStmt>
<extent ana="D">Mg:D Verborum 10368</extent>
<publicationStmt>
<p>elektronska verzija: Digitalizacija hrvatskih latinista, znanstveni
projekt na Filozofskom fakultetu Sveučilišta u Zagrebu,
Hrvatska. <date>Siječnja 2008</date>.</p>
</publicationStmt>
<sourceDesc>
<bibl type="repo" ana="digital">Digitalna verzija: CroALa</bibl>
<bibl>Verancsics, Antal. Verancsics Antal összes munkái Történelmi dolgozatok deák
nyelven. 1 Köt. 2, Magyar történelmi emlékek / kiadja A Magyar Tudományos
Akadémia Történelmi Bizottsága Osztály 2, Irók. Pest: Eggenberger [u.a.], 1857,
pp. 288–334.</bibl>
</sourceDesc>
</fileDesc>
<profileDesc>
<abstract>
<p/>
</abstract>
<settingDesc>
<p/>
</settingDesc>
<particDesc>
<p/>
</particDesc>
<langUsage>
<language ident="lat" xml:lang="hrv">latinski</language>
</langUsage>
<creation>
<date when="1553" period="15xx_2_third">1553</date>
</creation>
<textClass>
<keywords scheme="typus">
<term>prosa</term>
</keywords>
<keywords scheme="aetas">
<term>Litterae renatae (1400-1600)</term>
<term>Saeculum 16 (1501-1600)</term>
<term>1551-1600</term>
</keywords>
<keywords scheme="genre">
<term>prosa oratio - itinerarium</term>
<term>prosa oratio - diarium</term>
</keywords>
</textClass>
</profileDesc>
<revisionDesc>
<change>
<name>
<ref type="viaf" target="6913774">Neven Jovanović</ref>
</name>
<name>Luka Špoljarić</name>
<date>2012-03-04</date>
Novo, unificirano zaglavlje.
</change>
<change>
<name>
<ref type="viaf" target="6913774">Neven Jovanović</ref>
</name>
<date>2009-01-07T00:16:08</date>
</change>
<change>
<name>
<ref type="viaf" target="6913774">Neven Jovanović</ref>
</name>
<date>2009-05-01</date>
Dovršio korigiranje i označavanje.
</change>
</revisionDesc>
</teiHeader>
<text>
<front>
<docDate>29. Julii – 19. Augusti 1553</docDate>
</front>
<body>
<div type="prorsa-diarium">
<head>Iter Buda Hadrianopolim</head>
<p> XVIIII. et XXI. Julii a passa budensi auditi, nobis se humanissimum exhibuit, et
non solum nobiscum familiariter sed et civiliter praeter omnem suae gentis morem
colloquutus est. Nec mirum. Dicebatur enim litteras didicisse. Quaecunque autem
apud eum voluimus, pro voto gessimus. De conjuratis tantum Petrovii nonnihil
laboravimus, quibus clam auxilia ex Temesvaro, Zegedino et Szolnoko in Isabellae
reginae gratiam suppeditabat, quod expresse agebat contra inducias. Eo tamen
diversis modis avocato ab hujusmodi tumultibus, induximus tandem ut
polliceretur, se nihil praecipitaturum, antequam nos Constantinopolim veniremus.
Daturum etiam se ad Petrovium litteras, qui ex Munkach dicebatur jam cum
aliquibus copiis adventare Varadinum versus, ut interim conquiesceret, et a suo
principe expectaret, quid facto vellet. Cavit tamen studio et conatu diligenti,
ne Stephanum Dobo novum vaivodam rex noster mitteret in Transsylvaniam cum
exercitu, sed Andream Bathoreum, qui jam annum vaivodam eo fungebatur, ibidem
confirmaret. A cogendo autem exercitu contra Petrovium et ejus conjuratos, quem
<milestone n="289" unit="page"/> cogere magna fama ferebatur, desineret
omnino, quia si pergeret in hoc conatu rex, nec ipse, scilicet passa, amicos
principis sui (non) esset deserturus. </p>
<p>Haec XXV. ejusdem mensis per veredarios <note place="margin">25</note> regi
nunciata, passa nos perofficiose salutato, navibus grandioribus vecti IIII. et
comitati VI. naszadis classiario milite instructis tutelae causa, movimus e
Sicambria, Budamque ac Pestum praeternavigantes, utraque ex urbe magno
bombardarum fragore honoris ergo prosequuti, ea ipsa die ad oppidum Räzkevi V.
milliaribus pannonicis a Buda distans pervenimus, ibique noctem insequentem
exegimus.</p>
<p>Die XXVI. naves ingressi, tribus horis ante <note place="margin">26</note>
lucanum tempus, primo noctis crepusculo Tolnam venimus, quod oppidum a Räzkevi
XII. disjungitur milliaribus. Nec alium insignem aut nominatu dignum locum ripis
Danubii imminentem in eo tractu vidimus, quam oppidum Pacchos, vinetis
tantummodo circumdatum, et <num value="3">III</num>. ad Tolnam milliaribus nostris pertinens. A quo
oppido Pacchos Paxiorum quoque familia denominatur, quae quidem et vetus et
clara est, censeturque jam a multis annis in primorum ordine. Tolnae hac exacta
nocte, et die VII. <note place="margin">27</note> supra XX. alto jam sole, inde
profecti, noctem quoque insequentem et diem XXVIII. continenter <note place="margin">28</note> navigavimus, donec luce ad occasum inclinata, ad
Erdewd arcem, quae ad Tituliensem praeposituram olim attinebat, appulimus. Nec
in hoc tractu quoque, qui terra XX. fere et IIII. milliaria, aquis paulo minus
quam duplum facere perhibetur, multa vidimus loca, quod compendia rimati
fluminis, inter ínsulas tantum sylvis obsitas et solitudine horridas cursum
tenuimus navigationis, periclitati alioqui saepius, <milestone n="290" unit="page"/> dum per angustiores quosdam meatus fluminis, vorticosis
meandris foedos, et arborum truncos mediis aquis hic illic inhaerentes, tanquam
scopulos nimis hostiles navigantes, vitabundi enitimur. Nec dies tantum quantum
nox et pavoris et periculi attulerat, verum auspice Deo illaesi evasimus, Batha
olim sacro sanguine, Mohacio Ludovici regis clade memorabili minime viso. Quae
autem loca nos vidisse contigit, quum navium libuit rectoribus redire in justum
alveum, haec sunt: Kewzeg arx familiae Orbasziorum in dextra Danubii, prorsus
diruta et destituta, sitaque olim in amoeno loco, cui adjacebat claustrum Pauli
Heremitae. Deinde oppida nominata Veresmarth et Lazkó. Mox Dravi fluminis
ostium, a quo Valcó comitatus sumit initium, et Baroniensis desinit. Post arcem
Erdewd, de qua supra, nullo honore habitata, in sinistra oppidum est Pathay,
Bajá castellum nuper ab agriensi praesidio concrematum, et Zeremlenium vicus non
obscurus priscis temporibus, nunc parvo admodum possessus homine. Deus bone,
quam ubique optimae et foecundissimae terrae tristis nobis facies apparuit, quam
inculta omnia, quam et agri et vineae veprium horrore insessae, quam omni in
loco rarus agricola, rarum pecus et crebra solitudo. Noster nauclerus, homo
Rascianus, referebat, quod qui olim salvo nostro imperio una in villa numerus
erat colonorum, nunc in XXX. vix par inveniri potest. Quid de deletis pagis
censeas dici posse, quorum jam etiam nomina interiere. Verum enimvero dum tuemur
et consideramus Dravi ostium, montem quendam altum et acutum versus civitatem
Quinqueccclesiarum conspeximus, quem, quum rogassemus qui nam mons esset,
accepimus Harsanum ab <milestone n="291" unit="page"/> indigenis vocitari. De
quo mira narrabat meus collega Zay, quae a veteribus accepta in hodiernum diem
miraculi vice referri solent. Esse in ejus cacumine pervetustam et jam <corr>desolatam</corr>
arcem, in eaque puteum superesse profundum et cavernosum, in quem quicquid
dejeceris, quod natura aquis libratur, nec in ima demergitur, effluere in
Dravum, qui ei in quinto nostro subsit milliario a septentrionibus. Res autem in
anate dicitur aliquando praebuisse experimentum, quae projecta cum signo
alligato in memoratum puteum, paucis diebus post visa est cum eodem signo nare
per Dravum.</p>
<p>Apud Erdewd vix coena sumpta, ubi primum illuxit luna, solvimus, et enavigato
duorum millium spatio arces inibi existentes Boroh et Valco videre per noctem
non potuimus.</p>
<p>Die vero insequenti XXVIIII. cum ortu solis <note place="margin">29</note>
apparuit nobis arx Zatha nomine, quam Turcae haud ita pridem solo tenus
diruerant. Inde jam penes amoeniora loca, et ubique justo Danubii alveo tenentes
cursum, apparuit nobis arx Atthya, ipsa etiam disturbata, ultimus Valcó
comitatus limes et primus Syrmii. Atthiae proxima Uylacchum est, quam Rasciani
Illok vocant, multum olim memorabilis, ac ne nunc quoque obscura, curaque
diligenti custoditur a Turcis. Erat autem olim ducis Laurentii et ejus cognomine
utebatur, quod habebat haereditariam. Habuit Uylacchum proventus maximos.
Caeterum unum ultimae conditionis habitum non praetermittam referre, qui
appellatus est obolarius, ab unius oboli collatione. Nec succurrit, quibus ex
rebus proveniebat, ejus tamen summa pecuniae ascendebat ad VI. millia aureorum,
feruntque eam pensionem supra quam dici <milestone n="292" unit="page"/> possit,
molestam et onerosam semper fuisse subditis. Quare saepenumero XX. millia
aureorum duci suo quotannis pendere voluerunt, si eo proventu eos liberasset.
Exorari tamen nunquam potuit, et professus est, si centuplum pendissent, se non
facturum, ne ejus institutores injuria afficeret. Unde quatuor primariorum
regulorum Hungariae: Thomae Strigoniensis archiepiscopi, Stephani Bathorei, N.
Orzägi et Laurentii ducis IIII. facete dicta memorantur. Primis tribus tria
erant oppida. Priori Kemencze, quod fornacem significat. Proximo Karon, quod
damnum. Tertio Giengies, quod uniones. Quarto hic proventus obolaris, quem
filler vocant. Quum igitur <num value="3">III</num> illi a Strigoniensi archiepiscopo convivio
fuissent aliquando excepti, et mutuo inter sese de magnitudine opum familiariter
concertarent, Stephanus forte Bathoreus prior per extenuationem damnosi nominis
tantas sibi opes esse diceret, ut ex damno etiam redditus illi maximi
provenirent, subjunxit N. Orzagus, suas vero tantas, ut canes etiam apud eum in
unionibus ambularent. <FONT COLOR="#CC3300"><b>Laurentius</b></FONT> dux protulit obolarem redditum. Thomas demum,
quia e re nata hic sermo in medium prodierat, cupiens ipse etiam aliquid afferre
simile, subita cogitatione ditionem percurrit ac inquit: <q>Domini, mihi quoque
fornax est, aut malitis, stuba, ea amplitudine, ut aliquot millibus hominum
hospitia suppeditare possit.</q>
</p>
<p>Ab Uylaccho Corosca castellum et mox Banmonostra, Syrmiensis olim episcopatus
sedes, arx cum oppido non incelebris, et edito atque amoeno loco, Danubioque
imminenti posita. Nunc jam solo loco et exili vestigio ruinarum nota, nec
colono, ut ante, possessa multo, desolatis et in solitudinem redactis <milestone n="293" unit="page"/> innumeris tractibus vinearum, quibus a continenti
latissime in coronam vallabatur.</p>
<p>Non praetermittam de Cierewgii quoque arce, quae fuit Valentini Terek, meminisse,
cujus et Athya supramemorata, ambaeque hisdem pollebant dotibus atque eodem
situ, sed similem fortunam sortitae, ut aliae, solo sunt aequatae.</p>
<p>Hinc oppidum Kamoncz attigimus, frequens olim habitatoribus et sacerdotibus, et
litterariis ludis celebratum, unumque inter alia, quae in Syrmio habuerunt
existimationem non postremam, sive opes et ubertatem loci respicias sive
oppidanorum nitorem et industriam. Centumquinquaginta domos lapideas extructas
et decenti ordine positas, ne luteas easque numerosas reliquae plebis casas
enumerem, in eo videre erat. Nunc omnino vix cernuntur XV. stramineae. Ferunt
loci incolae VII. millia vini doliorum effusa fuisse in oppido, quum initio a
Turcis eversum est, et instar non exigui rivi aream fori, quae oppidum modica
concavitate dirimebat, fluxisse genu tenus.</p>
<p>A <sic>Kamonz</sic> Varadinum Petri cum occasu solis pervenimus, ibique totam
noctem exegimus, non ausi per tenebras navigare propter molas oppidi Karom, quae
majore numero per eum tractum Danubii collocatae, impediebant cursum
rectiorem.</p>
<p>Die post XXX. ingressi navigationem, <corr>prodeunte</corr>
<note place="margin">30</note>
aurora Karom oppidum primum vidimus, ubi etiam arx olim fuerat, sed a Turcis jam
disjecta est. Huic oppido etsi pristinus decor ademptus sit, et diminuta
domorum, habitatorumque frequentia, nullum tamen a Tolna visum est nobis esse
hoc Karonte magis incolume, magis frequens, et agrorum vinearumque culturis
perpolitum, et in quo solo id temporis <milestone n="294" unit="page"/> vinum
Syrmiense retinet existimationem aliquam veteris valoris, adeo in locis reliquis
ea cura destitutae sunt vineae.</p>
<p>Apud hoc oppidum mons Almus, antiquis nostris Frusca appellatus, desinit, qui ab
ora, quae Atthyam et Uylacchum arces discriminat, incipit, vinoque singulari
notus est, cujus vitem Probus imperator primus ex Italia allatam plantasse
dicitur. Habet hic mons XII. circiter milliaria longitudinis, latitudinis tria
ubi latissimus, totusque omni ex parte per latera et radices vinetis cultus,
juga sylvis amoenis virent ac densantur citra horrorem. Nunc, quod deplorandum
maxime est, vix e regione Danubii, cui grato atque aprico aspectu spatiosoque
satis sufficienter et leniter imminet vertice, omnino XX. vineas non ostendit
viatoribus, quum olim nullus a sylva locus vacuus non erat vitibus consitus,
praesertim vero qui in tumorem magis excreverat, et incumbentem in se propius
meridianum solem excipiebat.</p>
<p>Ubi autem hic mons apud Karontem, ut dixi, desinit, mox eodem loci finditur
bifariam, eaque pars, quae petit mediterranea in sinistram regionem, vocatur
albus, pars altera, quae a Danubii ripis non recedit, sortita est plura nomina,
ut sunt locorum, quibus imminet. Hincque est Karon hegye, id est: Karontis mons
et id genus alia.</p>
<p>Karontem sequitur Zalonkemen et Titulium, arces cum oppidis ex opposito invicem
Danubio utramque interfluente alveo latissimo sitae, eaque erat ditionis regiae,
haec habebat praepositum, tantoque Titulium Zalonkemeno integrius et frequentius
esse cognovimus, quanto de Karonte dixeramus, sed id quidem ex auditu, quia sub
ipsis muris Zalonkemeni <milestone n="295" unit="page"/> transivimus, Titulium a
longe inspeximus. Nec refert de ruinis, excidioque, ut putamus, dicere, quia
cuncta ruinae, desolatio et solitudo habet. Hoc tantum adjiciendum duxi, quod
Tibiscus amnis ex Carpato monte per comitatum primo Maromarusianum fluens,
deinde per Cumanorum campos in superiore Pannonia sitos lapsus, Titulii alluit
promontorium, quod habet in dextro latere. Inde paulo ultra cursu provectus et
in paludes sparsus, uno tandem ostio, Zalonkemeno opposito in Danubium cadit.
Adjacet in hoc loco Titulio longior quaedam quam latior palustris planities,
eaque adeo humilis et depressa est ut quotiens vel Danubius vel Tibiscus
excreverit, aquis tota occupatur. Haec idonea esse potest usibus bellicis, quod
aliquando memini me audivisse.</p>
<p>Eadem die ad Zalonkemenum et dein Zemlinium, quod citra Belgradum parvo spatio
positum est, pervenimus. Arx olim fuit et oppidum obsidendi causa Belgradi
priscis facta temporibus a nostris Hungaris. Nunc solo aequata arce, oppidum in
pagum redactum. Zalonkemenum autem arx est similiter et oppidum, eaque in
editiore ripa sita est, oppidum ima tenet, vallatum quidem muro lapídeo sed
tenui, et vetustate ac hyemali aestu fluminis magna ex parte ubi collapsum, ubi
perforatum. Arx proinde aeque et imbecillibus et ruinosis prae vetustate
moenibus eminet, nulloque insigni aedificio memoranda, et in declive ad flumen
pendet. Poteramus ea adhuc die appellere ad Belgradum, quum a Zalonkemeno
nonnisi IIII. milliaribus nostris distet, verum quia conductoribus visum est, ut
mane eo perveniremus, usi per eum tractum lenta remigatione et prope solo
<milestone n="296" unit="page"/> cursu fluminis vecti, circiter mediam
noctem Zemlinium advenimus, ibique reliquum noctis exegimus.</p>
<p>Julii die ultima cum sole surreximus, Belgradoque, <note place="margin">31</note>
circumspectantes et mirantes omnibus saeculis praeclarum loci situm,
successimus, quem ut describerem quam proprie fieri potuit, vetus jam dudum
videndi ejus desiderium fecit.</p>
<p>Ubi enim Zalonkemenum et Zemlinium praetervexeris secundo fluvio, in meridie a
septentrione venienti occurrit Belgradum, moxque hinc torquente se in orientem
Danubio, sub ipsis moenibus ab occidente tergo recipit Savum, lato quidem ostio,
sed nec violento nec praecipiti. Sine aestu veluti in amicitiam quandam et
consanguinitatem invicem copulantur. Jam hoc loco eminet ripa paulo in aquas
prominens, pendensque a septentrione et ortu et occiduo. Quicquid a meridiana
plaga habet continens, id planum est et late fusum, nec nisi in tumulos et
mediocres colles assurgens. Ubi vero Belgradum sedet, porrectum et aequale jugum
est, quod et arcem et urbem simul sustinet. Verum in oriente ipsa urbs quadrata,
in occasu triangulari forma arx posita est, eaque parte, qua in acumen
turbinatur, urbi inseritur, turribusque et haec et illa in vetustum morem
pluribus ac frequentibus exaedificata. Nec dubium est veterum et Graecorum et
Romanorum in vestigio fuisse Belgradum conditum, arx tamen nec ingens, nec
aedificio eximia. Caeterum magis ad aquas videtur vergere, et muro ac duabus
turribus discreta ab urbe ipsa est. Unde duplex appellatur, eaque turris, quae
genti semper fuit nominatissima, Neboyze nomine, posita est in hoc discrimine,
nullo nec decore nec munimento insignis, sed quia crassior caeteris, et
<milestone n="297" unit="page"/> in qua campana tenebatur, qua quum in
hostes procurrendum fuit, signum dabatur militi ad arma rapienda.</p>
<p>Sed praeter hanc civitatem, quam in jugo sitam et cum arce copulatam esse
diximus, alia civitas adjacet a jugo ipso ad Danubium usque fusa, sicque inclusa
moenibus in rotunditatem aliquot angulorum, prout ripae ejus conditio exposcebat
circularis, ab ipsa summa civitate et arce ductis, ut in duobus ejus extremis
angulis juxta aquas ripense propugnaculum in arcis modum existat. Et haec in
septentrionem Danubio et Savo opposita sita est.</p>
<p>Declivia jugi orientalis, ubi sunt portae civitatis superioris, et meridianam
continentem, quam ad muros usque planam esse dictum est, occupant latissima et
frequentissima suburbia hortis immixta. In occasu, in quo arx est collocata,
ingens et amplum penu est annonae bellicae, quod semper refertum tenetur ad usus
expeditionis generalis. Nec aliud juxta est suburbium, quam procuratorum et
custodum penu, paucae aliquot habitationes et servitiorum tuguria.</p>
<p>De Belgradi nominibus dicere non omittam. Albam Graecam appellavere veteres,
credo, a Graecis conditoribus, qui ea loca initio tenuerunt, quod e Strabone
etiam in VII. cognosci licet, qui Dacis has regiones, quae olim Moesiae
appellabantur, dicit fuisse propinquas; ne et successam nationem, Graecis
ritibus et religioni addictam, Rascianam scilicet commemorem, et aliud de
Graecorum imperio, quod latissime fines olim protulerat.</p>
<p>Romani postea Taurunum vocavere ut in Ptolomaeo et in aliis geographis videre
est, cujus rei ratio non omnino facile reddi potest.</p>
<p>Hungari Nandor-Albam nominant a vicino colle <milestone n="298" unit="page"/>
latiore quam altiore, vitibus consito, qui mons vulgo <foreign>Nandor
heggye</foreign> etiam nunc appellatur.</p>
<p>Ab indigenis, qui sermone Illyrico utuntur, <foreign>slauni</foreign>, vocatur
<foreign>Biograd</foreign>, hoc est gloriosum sive famosum, a virtute
militum, ducumque, qui in praesidio ejus succisivis temporibus manserunt ab
amisso Zmiderovio et Rascianorum imperio.</p>
<p>Jam postremi scriptores Belgradum nominant a vicinitate Illyricae dictionis
Biograd. Ubi notandum est, quod hae nationes Illyricae ut plurimum sedes suorum
principum hoc nomine solitae erant olim insignire, ut de hoc Belgrado, de
Alba-Regali, de Alba-Giula in Transsylvania, et de Alba-Nezter arce ad Tyram
flumen sita videmus, quae omnes dicuntur aliquando sedes fuisse principum. Sed
Belgrado insula est opposita amoena satis et aptissima rebus gerendis.</p>
<p>At prima die Augusti, relictis in portu ad <note place="margin">1. aug.</note>
Belgradum navibus, ubi Mysiae superioris est initium, terra Zmyderovium versus
iter inivimus, semperque ad Sarnow arcem summo in monte dextrorsum sitam
respicientes, ad Grockam pagum, ubi et <note place="margin">Grocka</note>
castellum est, quod jam paulo prius quam a triennio contra excursiones
Temesvarinorum Turcae extruxerant, pervenimus, atque ibidem nocte exacta,
secundo <note place="margin">2.</note> Zmiderovium primis diei horis
applicuimus, locum sane et arce et urbe ac suburbio dignum memoratu. Jugum enim
quod adjacet <sic>Smiderovio</sic>, qua parte respicit Danubium, abscissa fronte
est, et leniter ab imo eminet, caetera in longum tractum porrectum, totum
fastigio ac tergo planum est et late fusum, nec nisi solis vineis et fructifera
arborum per magna spatia circum excultum. A radicibus ejus exit planities,
veluti animantis cujuspiam inferius labrum, duorum <milestone n="299" unit="page"/> circiter millium passuum secundum ripam longa, vix vero
dimidium lata, eaque penitius in flumen abiens, multum et humilis et depressa
sic, ut minimis etiam incrementis Danubii summergatur. Zmiderovium urbem summa
hoc loci excipit ripa. Ejus autem urbis forma triquetra est, longior quam
latior, altis moenibus ac XXX. circiter turribus rectis, quadratis, <corr>aequalibus</corr>
et dimidiatim foras prominentibus, interiore in vetustum morem patentibus
<sic>opertis</sic>,(?) tabulatorumque serie distinctis, magnitudine
mediocri, Sopronio tamen nostro paulo amplior. Caeterum cornu tertio adverso
amni opposita, in secundo, quo aquis alluitur, arcem habet, prorsus civitati
insertam, et validioribus atque altioribus tribus turribus emunitam. Foris vero,
qua in montem respicit, tota vallatur pomerio, quod in quolibet latere tria
ostendit propugnacula, fossaque muro incrustata ac longe profundiore cincta est,
quod flumen altum sit, adeo ut quum eam repleri usus postulat, non immittuntur
sed infunduntur aquarum latices. Quo fit, ut e regione quoque fluminis agger vel
potius moles quaedam facticia fossae est circumjecta, paulo aquarum superficiem
exsuperans, quo hyberni glacierum aestus a muris arceantur, fossaeque ipsius
concavitas ab harenarum influxibus tueatur, quae amnium violentia soleat
aggerere. Caeterum loca hic aliquot aperiam Claudii Ptolomaei, quae fortasse
hactenus multis fuere ignorata, quamquam et ipse falli possim, nihilominus
ostendam dubia me conjectura non fuisse ductum.</p>
<p>Est in inferiori Pannonia quintae tabulae Europeae lib. XI. <abbr>cap</abbr>. XVI. in
civitatum nomenclatura Teutoburgium, Cornacum, Acumincum, Rittium et Taurunum.
Et mox in superiori Mysia, quae nunc <milestone n="300" unit="page"/> dupliciter
appellatur Servia et Rascia, quum sit una atque eadem regio, tabulae Europeae
IX. lib. <num value="3">III</num>. <abbr>cap</abbr>. IX. Tricornium nomen similiter civitatis, et fluvius
Moschius, et item Niis ac tandem Ulpianum civitates. Quae etsi saepenumero
legerim alias, et mecum altius considerarim, consultisque etiam aliis authoribus
et multis hominibus locorum eorum peritis, atque etiam inibi incolentibus,
cupidus aliquid veritatis elicere, nunquam tamen rem proprius visus sum
perspexisse, si modo perspexerim, quam hisdem locis visis et peragratis. Igitur
quum a Belgrado ad oppidum Niis, qui tractus еa via, quam nos egimus, tota sit
latitudo Mysiae, nullum aliud flumen vidimus, praetereoque illud, quod Moravam
incolae vocant, visa etiam ejus eruptione in Danubium ad Zmiderovium, sub ipsis
<sic>poene</sic> moenibus e regione orientis, quo loco Tricornium ponit
Ptolomaeus, sine dubio in eam veni fidem, ut et hic Morava Moschius sit, et
Zmiderovium Tricornium. Quandoquidem nec ab re inditum fuit nomen huic civitati
Tricornio, quod in triangularem sive tricorneam figuram sit condita, quemadmodum
jam memoratum est superius de Zmiderovio. Nec id, ut asseram praesentes muros
eos esse, quos olim Tricornium habuit, verum in ejus fundamentis superstructos
fuisse a Mysiae regulis nequaquam eo inficias, et affirmare etiam facile audeo,
id sese sic habere.</p>
<p>Jam considerata positione Teutoburgii, Ostii Dravi, Cornaci, Acuminci, Rittii et
Tauruni, quod nobis introitus Savi in Danubium perfacile declarat, haud dubie et
Teutoburgium Quinqueccclesias, et Cornacum Karom, et Acumincum Kamoncz, et
Rittum Zalonkemenum esse dixerim, quemadmodum et Ulpianum Sophiam, insigne olim
Dardanorum nunc <milestone n="301" unit="page"/> Triballorum sive Bulgarorum
emporium, in XVIII. milliario ab oppido Niis positum. Loca autem ejusmodi non
carent vestigiis vetustatis. Passim enim rudera et murorum ruinas ostendunt.</p>
<p>Caeterum tota haec ora Danubii dextera munita olim erat urbibus et castellis per
Romanos, in quibus praesidia tenebant militaria contra incursiones Dacorum, ut
est videre in Strabone lib. VII. ubi dicit, Danubium quam longe per Dacorum
agrum fluat, Danubium vocari, postea Istrum, donec Pontum attigerit per Getas.
Dacorum autem tractus juxta veterum limites, ab ostio Tibisci fluminis ad
cataractas Danubii erat. Ab his in Pontum Getarum terra censebatur. Nunc ii
Valacchi Transalpini et Moldavi sunt. Quod vero et Varadinum Petri et
Zmiderovium opportuno loco ad arcendos Dacos positum sit, nunc etiam apparet,
quum quicquid est planitiei, quae <foreign>Themesvari puztha</foreign> hoc est solitudo appellatur,
in qua duo etiam colles existunt insignes et vicini inter se, alter
Mezew-Somlio, alter Er-Somlio nuncupatus, hoc totum Varadino Petri et Zmiderovio
velut sub oculis aut sub specula quapiam situm est, facileque ad occurrendum
omni hosti habet facultatem. Unde quandocumque etiam in ditiones sinistri
lateris Danubii Turcae excurrere solent, semper ad Varadinum Petri vadum habent,
ut nullo alio loco commodius.</p>
<p>Verum hic prorsus nos <num value="3">III</num>. die Augusti digressi <note place="margin">3.</note> a
Danubio, idem recta in orientem conversus est, Mysiae nos interiora petiimus, et
gradientes dextro latere amnis Moravae, terra nimirum ampla, fertili, nec minus
pulchra atque amoena, et montibus utrinque comitata, quorum juga nemorosa, agris
erant referta caetera,eodem die Livadam pagum venimus,qui <note place="margin">Livada</note>
<milestone n="302" unit="page"/> est ad torrentem Jeszenizae <note place="margin">Jeszeniza</note> et sylvam Lomnizam situs. Quem locum dum
peragramus <note place="margin">Lomniza.</note> et inambulamus adverso torrente,
didicimus domum Pauli Bakyth Venziaz nominatam haud longe <note place="margin">Venziaz</note> fuisse, in qua olim, antequam a Turcis ad nos transierat,
habitabat. Qui Paulus homo erat, ut scis, e Rascianis oriundus, et quum ob
virtutes bellicas, quibus insigniter pollebat, tum ob fidem in regem nostrum non
vulgarem, dignus certe est ut ejus vivat memoria. Ut enim non obscure vixit,
meritoque inter ductores belli relatus fuerat, ubi etiam obiit clara et
memorabili morte, clade Joannis Cocianeri in Comitatu Valco apud arcem Ivancam,
quae erat ante, quam a Turcis capta est, Francisci Zay collegae mei, dum
fugientis nostri exercitus qua frontem, qua latera, et demum omnes partes unus
inter duces magno animo et periculo suo protegendo, identidem in hostium
insultantium procurrit cuneos.</p>
<p>Hoc pergentes tractu, Turcas quosdam assequimur, qui equos ac mulos plenis
hominum corbibus pellebant oneratos, parsque eorum, qui gestabantur in hunc
modum, persona linei panni habebant tectas facies, pars vero apertas. Quae res
etiam mihi praebuit causam quaestionis. Novitas enim ejusmodi in solo tam a
nostro alieno monstri cujuspiam fecerat speciem. Quid inquam sibi velint
personae Dionysiales? quid ea hominibus jumenta onerata? <sic>Mercatores
ne</sic> sint an furtivi aliqui? Responsum est, onera captivos esse,
caeterum qui persona tegebantur, juniorum et nobiliorum notare conditionem,
quibus caveretur ne solis ardore ac pulverum injuria facies illorum laedantur,
et si qui forte fuissent suffurati e propinquis locis, ne agnoscantur. Reliquos
mercatores <milestone n="303" unit="page"/> esse, et alios ex ultima venisse
Thracia, alios ex Asia, tamquam <sic>extime</sic> ad confinia prodire consuesse,
ut captivos ex copia vilius emant, carius in patria vendituri. Horrendum
profecto et lamentabile fuit spectaculum, videre hominem venalem ut pecus et
tractari tam viliter.</p>
<p>E Livada pago egressi die <num value="3">III</num>. mensis <note place="margin">4.</note> memorati,
moxque sylvam emensi non impendio magnam, quam supra Lomnizam vocitari dixeram,
in tertio circiter milliario pervenimus ad vadum amnis Moravae, Derventh a monte
cui subjacet, vocatum, quo et vicinus pagus nomine nuncupatur, eaque sylva etsi
brevis et non adeo densa sit, latronum tamen insidiis infamis est. Ubi autem
fluvium coepissemus trajicere, alii Turcae occurrunt, inter quos unus erat
caeteris habitu, vestituque amplior, et eos quinque Aegyptii, quos nunc Ciganos
sive Cinganos appellamus, una eadem catena collo vincti et ordine tracti
sequebantur, lamentabiles voces edentes et egestatem excusantes. Quaesivi tum,
ii quinam forent et quae causa catenarum? Retulere, exactores esse tributorum,
quae tam ex pecuniis, quam quae ex impuberibus proveniunt. Exhorrui nefarias
decumas et contumeliam.</p>
<p>Didici tunc, morem fuisse olim, quinto quoque anno hoc impuberum tributum legere.
Nunc et secundo et tertio idque severius, quam pro lege consueta, corripientes
etiam vetitos, paciscique pretio avaritiae gracia, eoque extorto, denuo
restitui. Quo fit, ut misera plebes, audito hujusmodi exactorum emissione, ubi
eosdem adesse senserunt, in sylvis abdunt liberos, vel amandant alio, donec ea
lues praeterierit. Qua inclementia non utuntur victoriarum initiis, sed
<milestone n="304" unit="page"/> post ubi longius protulerint finium
pomeria, et jam adepta bene constituerint. Expendant haec, qui Turcarum sceptra
expetunt, et iis clementiam erga genus nostrum inesse credunt. Ducti autem sunt
hoc fuco et Graeci, et Mysi, et Thraces, et reliqui quique prius subacti. Nunc
jam ad nos quoque translata eorum potentia, reliquos omnes protrivere. Sed
redeo. Trajecto amne Morava, pauloque ultra provecti, montem Lucavizam, quem e
Scardo monte ab <note place="margin">Lucaviza.</note> Illyriis in Mysiam usque
procurrisse puto, coepimus scandere, qui non quod arduus, quod acclivis et
difficili via sit, infamem vulgo esse affirmant, sed quod nunquam caret latronum
frequentia. Vidimus in hoc tractu in sinistra ora amnis Moravae versus Danubium
duos olim nobiles comitatus Branicievo, Branció alterum vocatum Hungaris,
alterum Cuciaevo, excelso monte praeditum, cujus etiam partem praeterivimus.
Montis inde Lucavizae trium ferme milliarium jugum, jam ut dictum est, initum et
prospere superatum, descendimus ad Jagodnam oppidum, <note place="margin">Jagodna.</note> positum in planitie rotunda, spatiosa, et corona prope
lenium montium, hoc excepto Lucavizae, circumdatum; gaudet optimi soli et
pulcherrimis situs conditionibus, et amne Morava, cui in dextra parte adjacet.
Hoc in oppido domus erant Balybeghi cognomento Kuciuk, qui Stephanum Mailadum,
fraude Petri Moldavorum vaivodae interceptum, in Turciam captivum abduxerat. In
quibus domibus, quae jam satis collapsae et desolatae fuerant, ea nocte
hospitati sumus. Augusti 5. movimus Jagodna, usique ea die <note place="margin">5.</note> facili via, sed aestu perquam molestissimo, ad pagum Rasgni
nuncupatum promovimus. Qui pagus est <note place="margin">Rasgni.</note> in VI.
milliario a Jagodna, sub colle nemoroso, dictusque <milestone n="305" unit="page"/> incolis Rasgni, hoc est, veruta: quod eo loci propter duorum
montium arctiorem invicem concursum postremi Rascianorum principes, dum
incursionibus Turcarum intime et jam pro foribus Zmiderovii ultimae suae
ditionis perfugii validius premerentur, quod Lazari temporibus fuisse memoratur,
quem ab Amurate magno Turca constat esse occisum una die cum Milosso Kobilyth,
obicem desecatarum arborum, ramis earundem mucronatis, mutuoque nexu implicitis,
ac veluti veruta in adversos hostium incursus versis, cervos appellavere
veteres, objecerant, isque pagus, tametsi antea alio nomine fuisset praeditus,
postea tamen crebris hostium irruptionibus vastatus ac deletus est. Successu
inde temporis, quo jam subjugata ea regione Turcis parebant omnia, idem per
veteres colonos restitutus, quemadmodum mutarat dominum, ita mutavit et nomen,
dictusque est ab his cervis, in verutorum formam fastigiatis, Rasgni, quod
vocabulum Illyricum est.</p>
<p>Proinde hoc primum loco, hospite nostro nobis referente, didicimus, viam, qua
pergebamus, stratam esse in Romanum morem, et Trajanam appellari, sumereque
initium apud Belgradum, et ad Constantinopolim desinere. Miratus sum tanti
imperatoris memoriam adhuc apud tam rudes barbaros superesse. Verum non
animadversa hac via a Belgrado ad hunc pagum, vel quod sit alio translata, vel
terra obruta, diligentius illam deinceps observavi, et comperi rem ita esse.
Porro eadem via constrata est lapide non quadrato, neque grandi, sed communi et
mediocri, eoque qui ubique obvius fit. Ejus autem latitudo IX. est passuum
soliti humani incessus, nec alibi uspiam partem vel frustum illius integrius et
exactius vidimus, <milestone n="306" unit="page"/> quam in exitu ab oppido Niis,
quod erat longum passus circiter CXL. In locis aliis modo a dextra modo a
sinistra frustim occurrit, apparetque per intervalla, quod partim obtrita et
disjecta sit, partim luto obruta et fruticibus hausta est, adeoque tam nobile ac
perpetuum opus male est intellectum, ut etiam vitetur saeculi hujus viatoribus,
nec alio viatorum quam pedite calcata, idque imbrium dumtaxat tempore.</p>
<p>Sexta inde Angusti trajecto jam, et a tergo bis <note place="margin">6.</note>
relicto amne Morava, venimus ad oppidum Niis, quod olim Nessus vocabatur et fuit
non obscura civitas, nunc mercatorum tantummodo frequentia, ruinarum aggeribus
et prostratae ac late jacentis urbis cadavere memorabilia. In qua quae veterum
Romanorum elogia lapidibus insculpta reperi, dedita opera vestigata et
transscripta, hic subjunxi memoriae causa et tuae benevolentiae gratia.</p>
<quote>D. M.<lb/> c. AVREL. RVFINA <lb/> VIXIT ANN. XXX <lb/> TOL. VALERIANVS <lb/>
CAPIRNI CVLTOR. B. <lb/> CONIVGI PIEN <lb/> TISSIMAE FA <lb/> CIENDVM CV <lb/>
RAVIT. </quote>
<quote>D. M.<lb/> VIT. AELIA <lb/> NVS VIX. <lb/> ANN. XXX. <lb/> ATILIAE IN <lb/>
GENVE. CoNIVGI <lb/> B. M. P.</quote>
<milestone unit="page" n="307"/>
<quote> I. O. M.<lb/> DEPVLSO IRO.<lb/>
</quote>
<quote> D. M.<lb/> G. IVL. VINDICI <lb/> VET. VIX. ANN. LX.<lb/> ET AELIAE SERE
<lb/> NAE EIVS. VIX. AN <lb/> XXX. G. IVLI. HER <lb/> MOCORANICI <lb/> L. FLORVS
ESTRI <lb/> VS. ET TZITZIS <lb/> LIBERT. ET AELIVS <lb/> FECVNDVS CoS <lb/> MVS.
B. M. F. C.<lb/>
</quote>
<quote> DEABVS. <lb/> PLACIDI. FAN. <lb/> VLP. LAETVS<gap/>
<lb/> EX VOTO PRo <lb/>
EVERSV<gap/> LIB P. </quote>
<quote> I. O. M. <lb/> CAPITOL <lb/> INO DEO <lb/> VLP. RVF. EX <lb/> VO. PO. <lb/>
</quote>
<quote>I. O. T. M. <lb/> CAPITOLI <lb/> NO EX BOTOP <lb/> NICA HERME <lb/> PRO
SALVTE <lb/> DOMINI NO <lb/> STRI. </quote>
<quote>I. O. M. <lb/> PRO SA. DD. <lb/> NN. AVGG. <lb/>
<milestone n="308" unit="page"/> AVR. GAIVS<lb/> MIL. LEG. VII. STR. CoS.<lb/>
POS. </quote>
<quote>I. O. M.<lb/> PRO S. D. N.<lb/> AVG M VLP.<lb/> MARTINVS STR.<lb/> CoS. LEG.
VII. CI.<lb/> V. R FVSCo. ET DEXIRO CoS.</quote>
<quote>I O. M. PRO <lb/> SAL. DD. NN. <lb/> AVGG. MAR. <lb/> VAES. MIL. <lb/> LEG.
<num value="3">III</num>. STR. CoS. <lb/> PO. </quote>
<quote>I. O. M. FVL. <lb/> ET IVN. REG <lb/> ET DEOLIAE. <lb/> ET HILA REG. <lb/> G.
IVL. SERVAN <lb/> DVS. VET. ET <lb/> FL. NVMISIVS. </quote>
<p>Plures et inscriptiones ejusmodi et alia scitu digna monimenta vetustatis hujus
urbis invenire potuissemus, si diutius in eadem nobis manendi et liberius
lustrandi facultas fuisset data. Nam passim et fundamenta veterum murorum e
terra prominentium ostendit, et oppidanorum rara fere domus est, quae aliquem
non habeat lapidem Romani operis indicem. Verum non ultra ibidem immorati, quam
tres ultimas ejus diei horas, quo appulimus, et noctem insequentem, prohibiti
interim etiam a comitibus itineris, ne pro arbitratu nostro vagaremur, vix haec
pauca <milestone n="309" unit="page"/> corripuimus verius quam collegimus.
Igitur omissis his, redeo ad Niis, quod deinceps Nessum cum antiquis nominabo,
situmque ejus pro virili parte mea <corr>describere</corr> conabor, sed paulo
posterius, ubi prius totius hujus ipsius orae, qua processimus a Belgrado,
positionem demonstrabo, consideratis montibus, campis, fluminibus, et aliis,
quae huc facere videbuntur, sumeturque considerationis hujus initium a Scardo
monte, qui juxta V. tabulam Europeam <note place="margin">Scardus mons.</note>
Ptolomaei, junctus est ab occidente montibus Bebiis, a meridie vero Orbello, ne
ulteriores commemorem ab usque ipsis Pyrenaeis, a quibus omnes sumunt originem,
qui catena mundi appellantur, uno ordine ab occasu in ortum provecti, donec
Scardum attigerint, inde a Scardo ad meridiem ducti, in Pontum supra Mesembriam
civitatem desinunt. Caeterum ubi Scardus a Bebiis Albio contiguis recesserit,
quicquid est per Dalmatiae regiones, per Boznam, Herzegovinam et demum in
reliqua ejus plagae Illyricae montium usque Belgradum et Zmiderovium et medios
cursus fluminis Moravae, hoc totum Scardi est, teste eodem Ptolomaeo in tabula
N. Et hucusque, quemadmodum antea dixi, eum ramos per tot regiones extendere,
progressus, Danubiumque in orientem prosequutus, non ausus forsan cursu cum
eodem certare, in meridiem sese flectit. Ductus inde recto margine per XXII.
ferme nostra milliaria, advenit ad Orbellum, sed minime illi adjungitur, amne
Morava, quem diximus Moschium veteribus fuisse appellatum, prohibitus. Ortus
enim hic Morava e radice Scardi in regione occidentis, in orientem primo
vehitur, eoque cursu Scardum suum hoc loci dirimit, quo, qui Catharum sive
Ragusiam ire pergunt, iter agunt. Mox in <milestone n="310" unit="page"/>
septentrionem versus, Jagodnae oppidi agrum perfluit, et illinc iterum ad ortum
torsus, saltum Lukavinae, qui in promontorii modum porrectus, denuo Danubium
sequi instituerat, pudore forsan ductus, quod destiterat, circumvehitur, ac post
in priorem rediens lineam, paulo infra Zmiderovium Danubio miscetur. Scardus
vero hunc in modum cum amne Morava et montibus, qui ultra Moravam sinistrorsum e
Kuciaevo exeunt, continuoque tractu cum Orbello quadamtenus etiam cum Haemo,
donec in eumdem desinunt, in inferiore Mysia magnis campis et fertilibus
interjectis, quos medios Trajana via insidet, hic coactus desinere, nobis et de
Orbello et de oppido Nesso dicendi latius causam fecit.</p>
<p>Sed et Orbellus non ultra X. et VIII. milliaria versus eandem plagam recta linea
progressus Izcare amne, qui Ptolomaeo Ciabrus <note place="margin">Izcar amnis
ciabrus olim</note> dicitur, a conjunctione Haemi prohibetur. Verum ad
Nessum redeo.</p>
<p>Civitas olim fuit non incelebris, si et situm ejus consideres, et ruinarum
cumulos, eique fuit nomen Nesso secundum Ptolomaeum ab amne Nesso, qui eandem
positionem et cursum habens, quem etiam Morava, oritur in Orbello monte, qua est
meridiei oppositus, flexusque inde ad orientem per interstitium, quo Haemus et
Orbellus disjunguntur, per oppidum Nessum labitur, pauloque spatio unius
milliaris illinc cursu provectus, condit se in Moravam, non multo infra eas
angustias, quibus Scardus ad Orbellum non est admissus.</p>
<p>Sub hoc igitur Orbelli initio situm est Nessum oppidum loco plano et satis
amoeno, nullo tamen decenti ordine vicorum distinctum, et nisi mercatoribus
<milestone n="311" unit="page"/> abundaret, et antiquae urbis tanta vestigia
haberet, vici specie esset.</p>
<p>Montium autem, quos dixi a Kuciaevo comitatu provenire, nosque Constantinopolim
pergentes a sinistra comitabantur spatio largiore, quam quos in dextra
habebamus, nomina consequi non potuimus, partim ob celeritatem itineris, partim
ob barbariem incolarum, et quod non uno vocitentur nomine. Verum longo tractu ab
agro Sophiano ulterius cursu instituto promoti, Haemo junguntur et in ejusdem
etiam nomen transeunt, quod quum ad Haemum pervenere, pluribus enodabo.</p>
<p>Caeterum quod adhuc ad situm Nessi attinet, nec praetereundum mihi esse duxi,
montes praefati, quos diximus nobis pergentibus dextra, laevaque existere, hoc
eodem loci in rotunditatem quandam theatralem, longamque quantum duo milliaria
nostra circumagere possent, insimul coeunt et addunt eidem oppido non exiguum
decorum.</p>
<p>Proinde apud Nessum die etiam septima ob <note place="margin">7.</note> equorum
lassitudinem exacta, octava inde discessimus, <note place="margin">8.</note>
emensique eo spatio, quod vix IIII. millia passuum faciebat, via plana,
appulimus ad saltum Cunovizzam aetate nostra appellatum, qui ut est <note place="margin">Cunovizza.</note> arduus et longus, ita et difficilis est,
praesertim curribus, ob lapidum frequentiam, viaeque angustias, crebrisque et
nimis repente curvatis gyris intersectas.</p>
<p>Hic saltus simili modo atque Lucaviza e Scardo, instar promontorii protensus est
ex Orbello in ortum, videturque etiam ipse conjunctionem appetisse montium
eorum, qui nobis erant sinistrorsum, cupiens latius evagari. Nesso tamen et
ipso, ut Morava, Lucaviza, <milestone n="312" unit="page"/> juxta Pyroth oppidum
et arcem ejusdem nominis destitutam labente, longius ab itinere nostro a
sinistris repressus, hic finem fixit Cunovizza. Nessus vero ulterius lapsus
indit nomen oppido, postea, ut jam ante diximus, intrat in Moravam.</p>
<p>At nos ea die <sic>mitia</sic> tantum saltus Cunovizae peragrati, venimus ad
pagum Zuha Clyszura <note place="margin">Zuha clyszura</note> hoc est sicca
rupes nuncupata, qui locus et vilis et egenus est. Caeterum hic primum quo
ornatu decorant sese Bulgaricae mulieres vidimus, isque nobis mire ut simplex
ita levis et sane deridiculus visus est. Nisi si hac ipsa simplicitate oppressam
gentem a Turcis, et imprimis agrestem, vixque se homines esse agnoscentes
excusabimus. Nec de veste eorum loquendum est, quae est omnino villosa, aspera
et vilis, qualem fortasse gausapinam veteres habuere tantumque manicae et
pectoralia <sic>indusiorum</sic> crassiore serico eoque versicolore variegata.
Capitis et colli et aurium monilia perpendenda diligentius. Crines a fronte
discriminali facto in tenues et crebras tricas colligunt, ductoque earundem
tricarum sic ordine collectarum margine per tempora et supra aures, addita etiam
illis ex staminum laneorum in crinium colorem tinctorum, quaedam quasi
supplementa eisdem adhibent, ut appareant copiosiores, rejiciunt in
<sic>tergus</sic> et in unum quoddam velut rete astringunt, et demittunt
infra cingulum. Hoc virgines. Maritatae coactis crinibus altius, vittae postrema
varie sericata demittunt loco crinium ab occipite. Reliqua quae dicentur,
utrisque communia. </p>
<p>Pileos habent ut lances ex tenuissimis virgulis factos, ita ut ea pars, quae apud
nos caput obtegit et superne est clausa, apud hos aperta est, summoque
<milestone n="313" unit="page"/> capiti imponitur, parte latiore in coelum
versa, perinde ac si vestis fimbrias humeros supra attolleres, humeralia ima
tenerent, nudis omnino crinibus subtus apparentibus, adeo ut quiddam simile est
aegyptio diademati, quod in disci more planum est. Caeterum hic ipse pileus
lineo et candido panno omni ex parte circumvolvitur, ornaturque ubique exterius
partim assutis, partim appositis quibusdam veluti nummis plumbeis, aereis,
vitreis et id genus multis aliis ex pellucentibus rebus, nihili alioqui, sed ad
omnem motum crepitantibus. Ad hoc et capiti nihil non ex omni genere tum florum
tum herbarum, quae habent quippiam gratiae peculiaris, uvas praeterea et glandes
et baccas et similia indunt in circuitum. Aures vero quaterno et quinterno loco
vulnerant punctim, appendentque eis plumbeas inaures, pondereque longe graviores
quam valentes pretio. Habent simili ex materia manicas et dextrocheria. Sed
seniores foeminae et promiscue tam virgines quam vetulae annulos aeneos plures,
<sic>ima</sic> omnino internodis illis onerata. Caeterum gerunt et torques
sed non aureos vel argenteos, in quibus praecipuum locum habent conchae quaedam
marinae diversi generis. Post orariae baccae nostri moris e vitro factae. His
succedunt nolae, quas nos allegamus accipitribus. Has sequuntur nummi
calculatorii aerei rhenenses et frusta thoracis hamati ex chalybe, et demum
quicquid uspiam lucidi occurrerit, torquibus apponunt et collo pluribus spiris
aggerunt. Nec uno ejusmodi torque contentae, quae sunt in pago magis insignes,
duos, tres et quatuor geminant, ita ut quum plurimae nobis astarent de nobis
mirabundae et nos de illis, deque his eorum ornatibus, una quaesivit, an nostrae
mulieres tam pulchre ornarentur? <milestone n="314" unit="page"/> Beatae, quae
nostros luxus ignorant, et suos in rebus, quae sunt nullo impendio, ponunt, nec
minus paupertate sua contentae sunt, quam nostrae suis divitiis.</p>
<p>Nona die Augusti, praeterito et viso tantum sub <note place="margin">9.</note>
sinistris montibus, praeter quos Nessus labebatur, oppido Pyrotto, arceque
ejusdem nominis vetusta et destituta, quae cujus fuerit antiquitus, incolae
dicere nesciverunt, ad pagum Czarew Brod nuncupatum venimus. De quo dicendum
nihil est. </p>
<p>Decima post, relicto pago Czarew Brod, simili <note place="margin">10.</note>
difficultate viae usi sumus, qua in saltu, nisi quod ascensum non habuimus.
Paucis enim inde evecti passibus, in angustias duorum montium, quae quasi
claustra saltui jam desinenti subjecta sunt, devenimus. In quibus praeter
horrorem inferae lapidum et aquarum a lateribus montium, et ubique nemorosam
solitudinis ingratam speciem nihil cernentes, hisque ipsis angustiis VI. horarum
dato itinere, tandem in patentes campos pervenimus, qui montibus, collibusque in
lata spatia hinc inde per latera excurrentibus et multis quidem cincti, quamquam
majori ex parte saxeis, calvis et nudis sylvis, agros nec gratos admodum
praebent, nec frequentes incolarum pagos. Esto quod illic mortales solo pecore
et satis vitam traducunt, hi tamen miserrime premuntur et expilantur a
viatoribus Turcis. Unde longius etiam a via publica sedes habent. Quo factum
est, ut illa die egregie jejunavimus, donec ad pagum Bellizam perducti <note place="margin">Belliza.</note> sumus. Hinc vero die XI. Zophiam, ubi nonnisi
<note place="margin">11.</note> hunc ipsum diem et insequentem noctem
traduximus.</p>
<p>Est autem Zophia campestris civitas sine muris, <milestone n="315" unit="page"/>
late et in longum patens, ac frequens aeque habitatoribus ac domorum copia, et
Bulgarorum ingens emporium, multo mercatorum concursu celebrata, sita in plano
sed paulo edito loco, sub monte Vitossa incolis nominato, ac in Orbelli montis
fine habito, qua idem Orbellus ad V. mille passus ulterius progrediendo Haemo ac
Ciabro flumini propinquat.</p>
<p>Domus in ipsa nulla est insignia, nulla ferme lapidea. Omnes humiles et humo
tenus tectae et ligneae. Et si quae sunt nobiliore structura, ex formato quidem
latere factae sunt, sed incocto, et cuppis tantum coctilibus operatae. Templis
dumtaxat ornata est turcicis, et eminentibus eorum columnis cocleis, quae in
campanilium nostrorum morem evectae eminentius, praebent speciem urbibus non
indecorem. Ex quibus sacerdotes eorum horas diei et orandi tempora clamoribus
denunciant validissimis tam die quam nocte. Nec aliis in aedificiis molestiorem
curam ponunt, quam templorum, balneorum, pontium et publicorum hospitiorum, quae
Kervan Zarai vocant, quasi caravanarum palatia, contenti in reliquum ab coeli
tantum injuriis tutos esse. Templa et balnea, et pontes diligenter et
aeternitati ex quadrato lapide quadrata construunt, eaque rotundis et plumbatis
cubis cooperiunt forma a Graecis et a Romanis accepta. Nec frontem templorum,
hoc est, sanctuaria orienti sed meridiei opponunt, cocleas Africo, quae est
plaga inter meridiem et occasum, easque ibidem XIII. numeravimus.</p>
<p>Urbem autem hanc vetustam esse, et Ulpianum olim fuisse vocatam, vel ex Ptolomaei
positione judico, quam in Dardania ponit, cujus Dardaniae nulla jam existit
memoria. At Zophiae apparent antiquitatis <milestone n="316" unit="page"/>
vestigia ex ruderum copia, quum etiam nummismata romana eruat, et moeniorum non
paucas ostendit particulas. Est praeterea in ea aedes sacra graecae structurae,
et praestanti magnitudine, quae nunc in usu nullo est, paucaque loqui de illa
cogor, quod videre non vacavit. Caeterum hoc tantum incolae retulerunt. Graecum
fuisse imperatorem, qui quum tutelare numen una cum uxore divam Sophiam
habuisset, maritus Constantinopoli, uxor Ulpiani templa illi condidere, ab eoque
tempore Ulpiani suppresso nomine Zophiae successit. Fluvium autem habet
bipartito divisum propter molendina, quae intra urbem posita sunt, et ab ipsa
urbe nomen obtinuit, magnus non est, nisi quum imbribus intumescit. Nos alterum
ejus cursum in urbis limine, sicca rota pene, alterum parvo ponte pertransiimus,
oriturque in jugis Vitossae montis et in Ciabrum cadit paulo infra
civitatem.</p>
<p>Verum hinc XII. profecti Augusti ad milliare <note place="margin">12.</note> unum
pannonicum in Ciabrum amnem <note place="margin">Caabrus. Izkar.</note>
antiquis, nobis Izcarem dictum incidimus, ibidemque Haemi montis initium
attigimus. Porro ortus Ciabrus in Orbello ad radices meridiem spectantes, in
orientem primum labitur, mox in septentrionem versus, Orbellum ipsum ab Haemo
dividit, et in Zophianos campos erumpens sub ipsa civitate currit, praebetque
non alia illi commoda, quam piscium, idque citra magnam copiam. Post paulo infra
Alutae ostium e Transalpina ab Transsylvania venientis Danubium ingreditur. </p>
<p>Izcarem autem Ciabrum esse non difficili conjectura assequutus sum. Primum quod
juxta positionem in Ptolomaeo hujus fluminis aliud flumen nullum est, deinde
quod moderni quoque incolae hunc ipsum <milestone n="317" unit="page"/> amnem et
urbem Zophiam terminum ponunt inter Mysiam superiorem et inferiorem cum Thracia,
quemadmodum et Ptolemaeus libro <num value="3">III</num>. de situ harum provinciarum scribens,
Izcarem vocant, ut jam diximus. Caeterum flumen Chrysio nostro Transsylvano,
quem a Sebeso Sebesianum appellant Chrysium, pari est magnitudine, sed nisi
interventu imbrium ac resolutione nivium. Alioqui, ubique fere facile trajicitur
citra et pontem et navim. Repente tamen quum incrementum acceperit, furit,
adeoque rapidum ferunt, ut ne lapideum quoque pontis jugum admittat, eaque causa
ligneo Zophiani conjungunt. Verum quotannis eo excusso, identidem illis
reficitur.</p>
<p>Ab Izcare ad Tarnaw pagum promovimus,<note place="margin">Tarnaw.</note> qui est
ad radices montis Haemi, unde conscendi incipit, habetque rivum exiguum et
ignobilem, nec tanti ut in litteris ponatur. Quamquam quidam in nova tabula apud
Ptolomaeum apposuerint, pinxerintque currentem in Danubium, quum in Izcarem
influat. Addito illi etiam lacu in medio, quum nos ne ipsum quidem conspeximus,
tanta siccitate exaruerat. Monte praeterea imminente conscenso, et incolis
perquisitis diligenter de hoc ipso lacu, nec visu eum latissime praetenso
assequuti sumus, nec incolarum relatu, quem dixere inibi lacum esse nullum.</p>
<p>Ex Tarnaw ad Haemi primos colles accessimus, qui adeo asperi fuere et incommodi,
quamquam non ardui et eminentes, ut in superandis non sine periculo rotarum per
duo milliaria sudaverimus, donec ad Vaccharel pagum cum occidente sole
evasimus,<note place="margin">Vaccharel.</note> ubi ampla est planities
alpibus interjecta, et pluribus circum per radices earum pagis coronata. Nec
aliter eadem planities fusa est, quam area quaepiam <milestone n="318" unit="page"/> in civitate, adeo grata videtur esse aspectu. Caeterum pagani
hujus loci referebant, nullos prorsus priscis temporibus ibidem colonos
habitavisse propter latronum frequentiam, eaque etiam causa viatores quoque in
agmen coire oportebat, quum illac erant transituri. Postea quo tempore Belgradum
nobis ademptum est, passae cujusdam industria Solimanus princeps incolas
collocavit, neque in hoc solum loco, sed per totam eam viam qua Haemi juga
transcenduntur. Et insuper passim locis magis infamibus vicinos pagos jussit
custodiendi gratia excubias apponere, quas singuli pagani ordine inter sese
partiuntur stipe e communi exhibita. Haec autem excubiae sic aguntur. Viae
publicae locum in montibus deligunt eminentius imminentem, sic, ut et viam ipsam
habeat sub oculis, et latissime quaque versus commode possit prospicere, in
eoque casula straminea constructa, unus dumtaxat homo excubat. Nec aliud ejus
officium est, quam ut ubicumque vel in via vel in sylva viderit homines,
tympanum pulsat, innuitque eo signo hominibus memoratis, animadversos esse ab
excubiis. Jam si forte fortuna quopiam loco latrocinium fuisset commissum,
ejusdem loci mox incolae sub quaestionem coguntur, et nisi aut fassi fuerint,
latrocinium suos homines commisisse, aut ostenderint, quinam commiserint, aeque
poenis multantur, ac si ipsi revera <corr>commisissent</corr>. Quo factum est, ut alpes
illae secure hoc tempore superantur etiam paucis comitibus, dum quilibet pagus,
ubi antea ipse latrones emittebat, nunc metu poenae territorium suum custodit.
Sed jam ad reliqua.</p>
<p>Tertia decima die post a Vaccharel pago moti, primum memoratam planitiem
percurrimus. Inde <milestone n="319" unit="page"/> pedetentim in colles, mox in
montes alios aliis altiores incidimus, per quos in summa enitentes conatu maximo
tandem ad ardua, confragosa, et sylvestria prorsus evecti, aegre in cacumen et
summa juga, die illa tota itinere continuato, pervenimus. Ubi duo pagi sunt uno
milliari nostro inter se distantes, quorum priori Zuha Clyszura, Vetren
posteriori <note place="margin">Zuha Clyszura. Vetren.</note> nomen est. Et in
utroque extant quaedam vetustatis monimenta. In Zuha Clyszura primum in ipso
pago porta eminet operis latericii simplex, et supra quadratos lapides sita,
magnitudineque ampliori multo quam pro usu nostri saeculi. Extra pagum ad duos
sagittae jactus arx fuit, quae in acuto colle condita, qui ab ima valle duorum
montium altissime a lateribus viae impendentium medius assurgit, manifeste
apparet,tutelae cujusdam causa castellum ibidem factum fuisse, quum et angustiae
illae natura fortes sint, et alia in parte nulla commodius via deduci potuit vel
veterum judicio, qui si alibi quopiam loco mitiora juga repperissent, non est
dubium, quin studuissent commodis viatorum.</p>
<p>Sed in Vetren quoque pago simili in jugo hisdem montibus interjecto, quadratae
arcis extant ruinae supra etiam terram evectae. Cujus longitudo XL. passibus,
totidem latitudo protendebatur. Muri crassitudo trium fuit. Nec alia
aedificiorum vestigia vidimus, nisi per pagorum loca, quae late circum ruderibus
erant constrata. Et credibile est, Haemi hic fuisse claustra, quae ad
repellendos hostium transgressus fuere communita, quemadmodum de Thermopylis, de
portis Caspiis, Albanis, Zagri et similibus legitur apud geographos. Verum
incolae nostri aevi, ignari bellorum veterum, quae inter Graecos, Thraces,
<milestone n="320" unit="page"/> Macedonas et Romanos succisivis temporibus
per eas Europae partes viguerunt, ad sua tempora cunctas accommodant et trahunt
ejusmodi vetustates. Unde et Clyszurae pagum Clyszuram alii Novak <note place="margin">Novak Debeglia.</note> Debegliae vocant, alii Marci
Craligievyth <note place="margin">Marcus Craiglevith.</note> regulorum Graeciae,
eisque, quum per tot successiones in his regionibus dominiorum ipsi quoque illa
tenuerant praesidiis, coeca vetustatis barbaries originem etiam locorum
ascribit. Sed fallitur; quia veterum est utrumque opus, obscurum tamen judicatu,
Graecorum ne, an Thracum, an Macedonum, an Romanorum existat, quod argumentum
nullum aderat, ex quo id perspici potuisset. Nisi si Philippo patri Alexandri
Magni ascribatur, qui Philippos seu mavis, Philippopolim, aut Trimontium, trino
enim nomine utitur, urbem proxime condidit, idque partim contra hostes, partim
propter utilitatem vectigalium, quae a mercatoribus accipiebantur, qui secure ea
via utebantur, ex Thracia in Mysiam, et hinc in Thraciam, freti ejusmodi
praesidiis, commeabant. Nec nos, puto, fallit ista conjectura, Strabo enim in
VII. de hoc ipso facit mentionem, quum de Strymone amne loquitur, ad quem
Philippus eandem urbem condiderat. Ejus verba haec sunt: Quoniam Philippus
eximio captus studio, ut haec sibi loca vendicaret, maxima ex metallis et
reliqua locorum ubertate vectigalia constituit. Ego hic Pantaliam municipium
<note place="margin">Pantalia.</note> fuisse arbitror, quantumque ex
Ptolomaeo positione possum colligere, affirmare etiam audeo. Aliorum tamen sit
judicium, qui propius rei cognitionem accesserunt, nosque pergamus ad alia.</p>
<p>Dum haec lustramus in hoc jugo loca, cernebamus a dextra nobis Haemi latissimos
vertices ingentibus <milestone n="321" unit="page"/> circa ubique aliis montibus
adjacentibus, et tantam altitudinem perinde atque humeris sustinentibus et
attollentibus, quae maximis nebulis tegebantur. Cogitavi illic esse summos
apices memorati Haemi, quod ex eo jugo, quem jam superaveramus, nullos videbamus
eminentiores; rogavi paganos, quonam nomine tam illi vocarentur montes adeo in
coelum ardua, horridaque altitudine contendentes, quam ille in quo tunc eramus.
Respondere, hunc Knissavam, illos alii Thecchyam, alii Vasilizzam vocari,
utrique ambigue, adeo hic agrestes mortales degunt, qui, quantum et ex iis et ex
aliis cognoscere potuimus, a quibus locorum nomina exigebamus, ne terrarum
quidem, quas inhabitant, notitiam habent. Hiis igitur contentus hactenus
nominibus, quia mora non dabatur perquirendi verioribus, destiti ab hac molestia
et paganos ablegavi. Inde conversus per me ad considerandum montis totius
statum, juxta ea quae jam pridem et in tabulis videram Ptolomaei et in aliis
legeram geographis, perspexi multa vera esse, quae de illo scripserunt veteres.
Non praetermittam tamen, quin et ipse aliquid de eo mittam in litteras, idque
non propter ipsum montem potissimum, sed et propter alia, quae ad hanc
descriptionem attinent nostri itineris.</p>
<p>Igitur ubi hoc jugum Knissavae superatur, atque ad Vethrem pagum appellitur, qui
locus ultimus est hujus transitus, ex eoque brevi lenique clivo in Philippicos
campos descenditur, et ad Strymonem amnem acceditur, mons ipse hoc loco ab ipso
summo vertice, de quo supra memoravimus, pandit se velut in duo brachia,
sinistroque orienti exposito, in Pontum dirigit. Dextro vero primum meridiem mox
occidentem petit adusque maris Aegaei littora. Ipsa summitas <milestone n="322" unit="page"/> verticis nobis a tergo linquitur, quem quidam geographi in
tantam altitudinem elatum esse memoriae prodiderunt, ut ex eo Pontus, et Adria,
et Ister, et quicquid locorum interjacet, conspiciatur. Quod quum Polybius
quoque historicus idipsum confirmaret, Strabo in septimo minime eum vera dicere
coarguit, dicens id esse impossibile propter multas aëris densitates, quae
obscurant aciem nostri visus, et propter spatium nimis longum. Multis tamen
persuasum est, id ita esse. Unde et Philippus, Demetrii et Persei pater, hac
opinione ductus, Haemum conscendit, studio circumspiciendi regiones et loca, per
quae facillime rationes belli gerendi contra Romanos inire posset. Quod ludibrio
non caruit, quantumvis eximius princeps vitare voluerit, adjecto vulgatae
opinioni suo testimonio. Lege Livium libro X. dec. IIII.</p>
<p>Nos XIIII. Augusti digressi ab Haemo, campos <note place="margin">14.</note>
Philippicos ingredimur, et, currente nobis dextra Strymone fluvio, vix duobus
milliaribus confectis, occurrit pons, tenui, ut tunc erat tempus caniculae, amni
impositus, quo perspecto cura diligenti, dignum descriptione judicavi.</p>
<p>Ex quadrato lapide constructus longue est CXVIII. passus, latus minus IX. Quinque
habet fornices, medias <num value="3">III</num>. magnas et altas, extremas utroque in cornu mediocres
ac humiles, sed majorum duae collapsae, trabibus erant reparatae, et quacumque
fuit integer, communi lapide stratus est, habetque a lateribus ex quadratis
lapidibus ad umbilicum hominis erecta latera, quae a casu tutantur transeuntes,
dum conferti concursu inter sese stiparentur, et praeterea ut esset locus
innitendi iis, qui amnem caeteraque subjecta circum oculis prospectarent. In eo
nulla <milestone n="323" unit="page"/> visitur inscriptio. Caeterum opus
turcicum est. Fluvius cui est impositus, Topolniza vocatur, <note place="margin">Topolniza.</note> fluitque ex his Haemi montibus, quos a sinistra in Pontum
directos esse dixeram, moxque a ponte vix duobus millibus passuum lapsus, condit
sese in Strymonem.</p>
<p>Post occurrit oppidum Tatar <note place="margin">Tatar pazar ciz.</note> pazar
ciz barbaris dictum, quod emporiolum significat, locus satis sordidus, et in
celebriore sui parte stabulis armentorum ac ferrariis officinis conturpatum, quo
praeterito, ad pagum Govedar, ripae <note place="margin">Govedar.</note>
Strymonis junctum promovimus, atque ibi noctem consumpsimus.</p>
<p>Die Augusti XV. e pago Govedar Philippos, <note place="margin">15.</note> quae
etiam Philippopolis a Philippo conditore dicitur praeterimus, et ad pagum
Cognuus <note place="margin">Cognuus.</note> nominatum promovimus, quod ibi eo
die et nocte hospitari malo conductorum ingenio non fuimus permissi. Mediam
tantum pertransivimus. Verum quantum parvo spatio temporis eandem urbem
perspicere potuimus, quod praetextu annonae vespertinae comparandae extorsimus,
et pauxillum in altera ejus parte, qua exieramus, moram traximus, pulcherrimo iu
loco, in latissimis campis et fertilissimis sita est. Turcis vocatur Philibé,
<sic>Thacibus</sic>, Bulgaris et <note place="margin">Рhilibé.</note>
reliquis linguae illyricae hominibus, quibus est possessa potissimum, dicitur
Ploudin. Romani etiam Trimontium <note place="margin">Ploudin.</note> nominavere
a tribus monticulis, <note place="margin">Trimontium.</note> qui eo loci pene
rotundi in acumen evecti, et junctim directo ordine positi, in patenti planitie
perinde ac scopuli quodam e mari eminent. Adjacet his quartus etiam sed non
aeque editus, isque in linguae modum porrectus ac sinuatus ea ex parte, qua
Strymonem <milestone n="324" unit="page"/> respicit, et urbem recepit, in dextro
latere Strymonis sedet una cum aliis. Urbs autem ipsa magnum occupat spatium,
nec disjectas habet domos ut pleraeque aliae, quamquam hortis immixtas, et
latiores quam altiores pro gentis suae moribus. Si quid insigniorum habeat
aedificiorum, quod de omnibus civitatibus turcis dicendum est, id templa,
balinea, sacerdotum habitacula et publica hospitia, quae Kervenzaray nominantur,
vendicant sibi. Caetera omnia humilia, lutea et ligno commodata, non tamen
conspicua. Eo vero etiam obscuriora, ne inhabitanda hominibus, quod in parte,
qua maxime oculos habere deberent, coecae sunt simul cum vicis qui nullis
fenestris illustrantur, stipati utrinque asseritiis parietibus, ipsarum domorum
tecta exaequantibus. Quo fit ut quum per vicos ambulas, solitudinem diceres,
nisi quis tibi occurreret, adeo ex fenestris nemo exspiciet.</p>
<p>Accolunt Philippopolim praeter Turcas Bulgari et Rasciani, sed ut servitia
habentur. Non tamen a religione christiana prohibentur. Unde quum in hortis ad
civitatem, eadem jam pertransita, pauxillum ut supra dictum est, praetextu
comitibus injecto constitissemus, annonae gratia comparandae, quod pagus, quem
petebamus, dicebatur laborare penuria, in Rascianum hominem incidimus, quo
interrogato, quomodo vocaretur ei genti proximus mons, quem jam antea dixi ab
Haemi vertice prodiisse, et dextra nobis Aegaeum mare petere, respondit, Rupzcam
<note place="margin">Rupzca.</note> vocari. Inde num quid hisdem in locis
sciret extare veterum aliquas aedificiorum ruinas? extenta manu ostendit frusta
fornicum aquaeductuum in longum spatium, qui ab hoc ipso monte Rupzca sub
monticulis illis tribus in eum ipsum collem, quo sedet civitas, erant <milestone n="325" unit="page"/> invecti. Miratus hoc, subjeci: <q>Et quid opus iuit
aqua peregrina, quum urbem Strymon ac suburbia illius interfluat?</q>
Respondit: audisse se a majoribus, nunquam fuisse idoneum Strymonem ad potandum.
Nec nunc esse posse, si tunc non fuerit.</p>
<p>Retulit post, quum de religione quaereretur, nihil eis de hac decessisse, nisi
quod qui eam sustentare et propagare deberent, paulatim in turcicam degenerant,
deficientibus senibus, et pubertate liberioris status illecebris pellecta; et
simul ostensis digito tribus monticulis, et quartum, sedem civitatis, quo loco
Philippus arcem collocaverat, cujus adhuc apparent vestigia, eo, inquit, in
utroque vertice, duos e tribus demonstrando, duo olim fuere amplissima
monasteria, sic enim parentes suos a majoribus accepisse, illudque, quod in
primo fuerat monticulo, quamprimum Philippopolis in Turcarum potestatem
devenerat, sine ullius tempestatis et terraemotus interventu, hiatu terrae ipso
in vertice patefacto haustum fuisse monasterium. Et nunc eo loci cavum extare,
ac videri murorum summersorum summitates, ipsumque monasterium divae Mariae
virgini fuisse dedicatum. Monachi intus existentes expertes fuisse periculi.</p>
<p>Aliud, quod in arcis loco erat, quum jussu Turcae demoliretur, quo ejus ruinis
aliud quippiam aedificii conderet, LXX. ex iis, qui sacrilegis manibus domum Dei
frangebant, subitis mortibus per intervalla dierum, dum instant operi, fuere
prostrati; miraculo apud Christianos utrumque habitum, et mandatum memoriae
nunquam interiturae sua gente incolumi. Si in urbe moram fecissemus, non est
dubium, quin plura cognoscere potuissemus, quamquam quicquid uspiam inibi
veterum aedificiorum Turcae reppererunt, <milestone n="326" unit="page"/> et in
hodiernum diem usque reperiunt, id totum in templa, balinea et publica hospitia
convertunt.</p>
<p>Vicus, quo civitatem transgressi sumus, utrinque mercatorias stationes,
promiscueque omnium artificiorum officinas et cauponantium tabernas, cum
macellis et hortensium rerum cumulis totus erat refertus. Accesserat, quod et
pavimenta ejus altius, quam pro urbana munditie et conditione temporis, adeo
erat luto obrutus ac foedatus, fuligineque et fumo omnia circum denigrata, ut
obturatis naribus praeterierimus partem ejus non ultimam.</p>
<p>Alluit autem Philippopolim Strymon fluvius, qui ortus in Haemi montium jugis, quo
loco idem recedit ab Orbello, quae juga antea dixi, summa haberi, labitur per
campos Philippicos, lato alveo, aquis limpidis et piscosis, primumque ipsam
urbem Philippos sive Philippopolim attigit dextro latere, suburbiis ejus in
sinistra relictis, ubi ligneo ponte, eoque longo transitur. Inde remotius ad
sinistrum latus a via publica evagatus tribus milliaribus nostris, postea in
eandem revertitur, in qua Muztaffae ponte lapídeo, eoque praeclari operis
conjungitur. Inde circumvectus eam oram collibus exultantem, abit dextrorsum,
versus montes Macedoniae; hosque legens, quamdiu in conspectum Hadrianopolis
procurrerunt, et cursum in austrum retorsere ad Aegaeum mare usque, succedit
urbi Hadrianopolis quam proxime, eoque loci recepto amne Toncia, quem putarem
Nesum esse, <note place="margin">Toncia.</note> et Ptolomaeo Tonzos dictum, ab
aquilone ex <note place="margin">Tonzos.</note> Haemo monte descendente ac
secante ima civitatis, qua ad suburbia conjungitur, in meridiem labitur,
<milestone n="327" unit="page"/> donec ad Aegaei maris appulsus littora,
paulo supra urbem Aretusam mari miscetur. De quo postea.</p>
<p>Verum ne quid omittatur, quod ad institutum opus pertineat, pontis memorati
descriptionem <note place="margin">Mustaphae pons.</note> faciam.</p>
<p>Pons longus est passus CCCXXV., latus VIII., altus sesqui hasta velitari in
medio, ubi est altissimus, quia ad utrumque caput in declive pendet <corr>propter</corr>
ascensum ejus faciliorem et pluviarum ex eo decursum. Fornices habet XXI. A
mediis alias aliis omnes minores. Caetera, ut alius, qui est in amne Topolniza
ultra Philippopolim, nisi quod ripae alvei pontis cornua sustinentes, et dextra
et sinistra quadrati lapidis muro quatuor cubitorum altitudine quadamtenus
emunitae sunt, ne vi aquarum arrosae, solvendi pontis causa praebeatur.</p>
<p>Prospectum est et pilarum firmitudini et aeternitati. Sub fornicibus quanta est
pontis longitudo, fundus fluminis supra et infra ipsum pontem confixus est
creberrimis vallis, et glarea exaggeratus in tumorem non impense altum, sed eo
tenus, quo quum subita fluminis incrementa ingruerint, fundamenta pilarum ejus
denudare ac subruere non valeant. Ab utroque autem latere vicum habet, et
Trajanae viae jungitur, quae summo studio tenetur, et identidem reformatur.</p>
<p>Vocatur autem Muztaphae pons ab authore Muztapha. Hic enim Bajazitti principis
temporibus, gravi jam senectute effoetus et opulentus, quum expiandorum
peccatorum gratia pro more gentis suae vellet publico commodo opus aliquod
condere, ponte decrevit Strymonem jungere, idque eo loco viae publicae, quo et
difficilem et periculosum transitum viatoribus <milestone n="328" unit="page"/>
exhibebat. Aggressus itaque opus magnae et molis et impensae, magna mente illud
perfecit, facileque cum veteribus certare potest.</p>
<p>Caeterum Philippenses, ad quos divus Paulus apostolus scribit, hujus civitatis
erant incolae. In cujus campis pugnavit primum Julius Caesar cum Pompejo. Deinde
Augustus et Brutus cum Cassio; tantaque tumulorum per totos latissime campos
erectorum copia cernitur, in quamcumque partem oculos verteris, ut numero eos
comprehendere non facile possis. Nec dubium est vel praesentium indigenarum
testimonio ducum ac virorum insignium fuisse sepulturas. Qui mos unde originem
hunc in modum sepeliendi homines summos acceperit, nunc non succurrit mihi.
Revera tamen sepulturas esse, licet etiam ex Vergilio cognoscere. <cit>
<bibl>Ait enim in <num value="3">III</num>. de funere Polydori:</bibl>
<q>
<l>"Ergo instauramus Polydoro funus et ingens</l>
<l>Aggeritur tumulo tellus."</l>
</q>
</cit>
<cit>
<bibl>Et in VII. de Cajeta nutrice Aeneae:</bibl>
<q>
<l>"At pius exequiis Aeneas rite solutis</l>
<l>Aggere composito tumuli, postque alta quierunt</l>
<l>Aequora."</l>
</q>
</cit>
<cit>
<bibl>Est et in VI. simile, quod huc facit, de Palinuro:</bibl>
<q>
<l>"Quod te per coeli iucundum lumen et auras,</l>
<l>Per genitorem oro, per spem surgentis Juli:</l>
<l>Eripe me his, invicte, malis, aut tu mihi terram</l>
<l>Injice"</l>
</q>
</cit>
</p>
<p>Ubi sepeliendis corporibus, quum ejusmodi tumuli excitari inciperent, primus
terram cadaveri injiciebat, qui esset proximior consanguineus, vel uxor viro vel
vir uxori, aut si nullus horum adesset, et res ageretur in exercitu, dux hoc
officio pietatis, vel qui extitisset, aut amicissimus, fungebatur.</p>
<milestone n="329" unit="page"/>
<p>Unde et hic Palinurus ab Aenea, et apud Ovidium Penelope exigit a marito, ut
Telemachus filius communis utrique extrema justa persolvat, quum dicat:</p>
<l>"Ille meos oculos claudat et ille tuos."</l>
<p>Verum prius, quam exeam e campis Philippicis, dicendum mihi est nоnnihil de hac
ora terrae: debeat ne Thraciae ac Macedoniae ascribi. Ptolomaeus enim lib. <num value="3">III</num>.
tab. Europeae X. Strymonem amnem oriri in montibus, qui Thraciam dividunt a
Macedonia; Strabo quoque Ptolomaeo vetustior, idem videtur sentire in VII.
libro: Trans amnem, inquit, Strymonem usque ad Ponticum ostium et Haemum montem
cuncta sunt Thracum, excepto littore, quod Graeci tenent. Nec dissentit Solinus,
qui ait, inter Macedoniam et Thraciam Strymonem facere terminum, easque terras
ab Haemo irrigare. Ad quam sententiam Lucas etiam Evangelista noster in
Apostolorum Actis <abbr>cap</abbr>. XVI. accedit: Navigantes autem, inquit, a Troade recto
cursu, venimus Samothracem, et sequenti die Neapolim, inde Philippos, quae est
prima partis Macedoniae civitas colonia. At, perstante firmiter Ptolomaeo in
sententia, idem Strabo, quum eodem ipso libro VII. dicat plerosque totam a
Strymone plagam ad Nestum usque amnem Macedoniae ascribere, quo fortasse Tonciam
amnem Nestum vult esse, Solinusque etiam polyhistor Rhodopem apellat Migdonium,
quae est provincia Macedoniae Thraciae contermina, et Aristoteles etiam hoc
astipulatur, quando dicit: extare in campis Philippicis Macedoniae auri fodinas
quam plures. Mela vero Pomponius scripsit: Thraciam montes attollere Haemum,
Rhodopem et Orbellum, <milestone n="330" unit="page"/> quum tamen totus Orbellus
Mysiam insideat. Quo igitur pacto in utramque id partem probari possit, equidem
non video, praesertim in hoc cursu itineris, et in tanta non solum novorum sed
etiam veterum authorum diversitate sententiarum. Unde haud dubie palam est,
veteres quoque multa scripsisse ex relatu et lectione priorum, non experientia
propria. Ideo nec ipse sudabo in hoc curriculo, quum et incolae etiamnum varie
de hoc sentiant, aliique Macedoniae, alii Thraciae oram hanc attribuunt, et
facile futurum arbitror, ut harum provinciarum veteres termini confundantur et
excidant, si hoc imperium majora sumet incrementa. Sed jam ad Strymonem, post
quem suo loco etiam de aliis hujus Thraciae partis amnibus: Tonza, Neso, Hebro,
Melani, Arzo, Athyra et Bathynia attingemus quaedam non indigna consideratione,
multisque et veteribus et novis praeterita; qui amnes hoc ordine, ut nos
posuimus, Strymonem sequuti usque ad promontorium Chrysoceros appellatum, in quo
situm est Byzantium, cursum in mare tenent, praeter Tonzam, qui miscetur
Strymoni. Quare ortus Strymon in Haemi montis radicibus eo fere ipso loco, in
quo recedit ab Orbello, ab Izcaris quoque fonte, quem Ciabrum veteres vocavere,
ut jam a nobis ante dictum est, haud multum disjungitur eo modo, quo a Rheno
Danubius. Simul ac autem caput exerit, tenuem admodum referunt esse incolae, sed
qui mox diversis rivis ex alpium hinc inde jugis prolabentibus auctus, fit
aliquanto alienis aquis amplior, quod et Pomponius Mela testatur. Vectus inde
per multos convallium anfractus, aliquot locis prae montium sinuationibus
dilatatur, hoc ipsum Plinio quoque affirmante, qui dicit, eum prius in VII.
fundi lacus quam cursum <milestone n="331" unit="page"/> dirigat. De quibus
tamen lacubus nihil nobis affirmavere incolae. Nec his angustiis longiore
spatio detinetur, quam bidui, summis eidem Hemi jugis incumbentibus, quae
Philippo olim regi Macedonum conscensa, curiose etiam peragrata sunt. Evolutus
dehinc e montium claustris, jugum, quod barbari Illyricae nationis Vetren, nos
ventosum dicimus, uti supra est memoratum, in laeva dimittit, in dextra vero eos
montes, quos Vasilizam et Zlavievi incolae nominant, et ab Haemo scissi amne
Strymone, nec disjuncti ab Orbello, ut in tabulis videre est Ptolomaei,
Philippopolim usque ubique eundem Strymonem comitati, postmodum per Mygdoniam,
ultimam e regione Thraciae provinciam macedonicam in Aegaeum mare descendunt,
qua Lemnos ínsula et mons Athos, nobis sanctus appellatus, eminent. Lapsus autem
ab ipso usque fonte in orientem primis semper et flexuosis progressibus, ubi
primum prodit in plana, ortum in tergo deserit, cursumque lato jam alveo et
multis aquis <sic>conspicuis</sic> in Vulturnum per Philippenses campos dirigit.
Per quos late initio dextra ora viae publicae sive Trajanae praefatorum montium
ima foecundando, exspatiatus, ad Philippopolim in eandem viam redit. Ibi deinde
inter urbem et suburbium accepto ponte ligneo versus Haemum ad sinistram
recedit, qua per majora ejus planitiei spatia egressus, et longe lateque
divagatus, denuo in memoratam viam majore jam sui et nomine et existimatione
revertitur ad Muztaphae vicum, ubi et pontem hujus nominis a conditore ita
nuncupatum subit. Post iterum repetito dextro latere, et V. circiter milliaria
nostra emetitus, accedit tantum proxime ad civitatem Hadrianopolim, qua perinde
atque ex debito quodam a limine salutata, <milestone n="332" unit="page"/> totus
in Austrum torquetur versus Aegaeum. In quo tractu duobus pontibus acceptis,
priore ligneo, posteriore lapideo, et in via Callipolitana posito, mare demum
supradictum illabitur. Hoc proinde cursu, quem ab Haemo ad mare obtinet, nescio
an plura, verum majora recipit flumina, quam quae recipit inter montes. Duo
primum dextro latere, et utrumque e montibus Basilicis decurrentem, Ztaram
Richam, hoc est, antiquum flumen ad Philippopolim, et Ardam paulo infra
Hadrianopolim. Laevo deinde quinque: Topolnizam citra oppidum Tatar Pazarcik,
ultra Jadinam paulo post Cruzkam; inde Gergovam, mox Tonzam eodem fere loco sub
Hadrianopoli, quo Ardam. Ubi ponte etiam ligneo jungitur Tabaclar ab opificio
coriariorum Turcis nuncupato, quod ibidem exercetur propter aquarum facultatem.
Nec plura discere potuimus, praesertim quae a dextra ora in eum incidant. Verum
quum campi Philippenses ad producendum oryza maxime sunt idonei, eoque genere
leguminis multum exuberant, Jadinae aquis potissimum irrigantur, quae longa jam
indigenarum industria in complures, easque amplas paludes infusae, ac in meatus
derivatae plurium amnium speciem praebent. Quo fit ut mediis etiam caniculae
fervoribus luto ea <sic>vita</sic> foedatur. Nomina autem Strymon tria habet:
Hoc primum, quod et Graecis et Latinis commune est. Secundum Mariza, quod
illyricum est. Tertium Mericz, quod turcicum. Caeterum, quum hodiernum ejus
nomen recentiores quidam authores Hebro ascripserunt, Marizam appellantes, minime
edocti recte, quandoquidem et Graeci, et Turcae, et quaeque aliae nationes inibi
incolentes Hebrum id temporis Ergienem vocent, tum illi a Ptolomaeo quoque vera
sua in <milestone n="333" unit="page"/> tabulis positio non est attribute.
Alluit enim Philippopolim dextro latere, sinistro vero Hadrianopolim. Ptolomaeus
illum et ab hac urbe et ab illa remote collocavit, quum interim et Hadrianopolim
cum Philippopoli eandem esse civitatem scribat, contra classicos authores et
publicam experientiam, quod qui <sic>videres</sic> propriis oculis, et tabulas
ejusdem Ptolomaei diligentius consideravere, facile perspicere potuerunt, quod
patefacimus. At jam ulterius.</p>
<p>Porro moti ex pago Cogniis sive Consthyza, quod <corr>a statione</corr> equorum nomen est
sortitum, <note place="margin">16. 17.</note> XVI. Augusti, hinc vero ad
Hormanly XVII., quae duo loca simili modo pagi sunt, et XVIII. ad <note place="margin">18.</note> pontem ac vicum Muztaphae pervenimus, qui tractus
quoniam arduis collibus, locisque incultis et nemorosis late patet, nihil in eo
offendimus, quod fuisset notatu dignum, praeter memoratum pontem Muztaphae, de
quo jam abunde recensuimus.</p>
<p>Verum XIX. Augusti relicto ponte Muztaphae,<note place="margin">19.</note>
venimus Hadrianopolim terra superiori simili. In quo spatio, nec a ponte multum
longe, vidimus dextrorsum in Strymonis ripa oppidum Ciermenium, quod ex
aedificiorum ruinis vetustam aliquam urbem fuisse apparebat. Nunc Zagarensi
zangziaccho sedes est. Zagara autem oppidum est ad radices montis Haemi situm,
qua parte imminet ab ortu campis Philippicis, totusque is tractus una cum ea
parte montis praefati, Zagarensis comitatus hoc tempore appellatur, quum antiquo
praetura Bessira vocatus fuerit a Bessis populis, quos veteres authores Haemi
accolas, Nesoque amni et Pangeo monti, in quo sita est Hadrianopolis,
conterminos fuisse prodiderunt. De quo lege <milestone n="334" unit="page"/>
Ptolomaeum et Pangei montis apud vocabularios expositionem. </p>
<p>Oppidum vero Ciermenium sequitur amnis Gergona, ille quidem alveo exiguus, minime
tamen aquarum indigus. Et mox civitas Hadrianopolis <gap/>
</p>
</div>
</body>
</text>
</TEI>
Vrancic, Antun (1504-1573) [1553]: Iter Buda Hadrianopolim, versio electronica, Verborum 10368, ed. Laszlo Szalay [genus: prosa oratio - itinerarium; prosa oratio - diarium] [numerus verborum] [vrancic-a-iter.xml].
|
