Crijevic Tuberon, Ludovik (1458-1527) [1520]: Commentariolus de origine et incremento urbis Rhacusanae, versio electronica, Verborum 5404, ed. Vladimir Rezar [genus: prosa oratio – historia] [numerus verborum] [tubero-comm-rhac.xml].
Si vis in lexico quaerere, verbum elige et clavem 'd' in claviatura preme.
<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
<TEI xmlns="http://www.tei-c.org/ns/1.0">
<teiHeader>
<fileDesc xml:id="tubero-comm-rhac">
<titleStmt>
<title>Commentariolus de origine et incremento urbis Rhacusanae, versio electronica</title>
<author key="crije01">
<name xml:lang="hr">Crijević Tuberon, Ludovik</name>
<date>1458-1527</date>
</author>
<editor>Vladimir Rezar</editor>
<respStmt>
<resp>Hanc editionem electronicam curavit</resp>
<name>
<ref type="viaf" target="6913774">Neven Jovanović</ref>
</name>
</respStmt>
</titleStmt>
<editionStmt>
<p>Digitalizat modernog kritičkog izdanja (2009).
</p>
</editionStmt>
<extent ana="C">Mg:C Verborum 5404</extent>
<publicationStmt>
<p>Elektronska verzija: Digitalizacija hrvatskih latinista, znanstveni
projekt na Filozofskom fakultetu Sveučilišta u Zagrebu,
Hrvatska. <date>Prosinca 2009</date>.</p>
</publicationStmt>
<sourceDesc>
<bibl type="repo" ana="digital">Digitalna verzija: CroALa</bibl>
<bibl>
Vladimir Rezar, "Kritičko izdanje djela Commentariolus de origine et incremento urbis Rhacusanae Ludovika Crijevića Tuberona", rukopis (2008-2009)
</bibl>
</sourceDesc>
</fileDesc>
<profileDesc>
<abstract>
<p/>
</abstract>
<settingDesc>
<p/>
</settingDesc>
<particDesc>
<p/>
</particDesc>
<langUsage>
<language ident="lat" xml:lang="hrv">latinski</language>
</langUsage>
<creation>
<date when="1520" period="15xx_1_third">c. 1520-1525</date>
</creation>
<textClass>
<keywords scheme="typus">
<term>prosa</term>
</keywords>
<keywords scheme="aetas">
<term>Litterae renatae (1400-1600)</term>
<term>Saeculum 16 (1501-1600)</term>
<term>1501-1550</term>
</keywords>
<keywords scheme="genre">
<term>prosa oratio - historia</term>
</keywords>
</textClass>
</profileDesc>
<revisionDesc>
<change>
<name>
<ref type="viaf" target="6913774">Neven Jovanović</ref>
</name>
<name>Luka Špoljarić</name>
<date>2012-05-03</date>
Novo, unificirano zaglavlje.
</change>
<change>
<name>
<ref type="viaf" target="6913774">Neven Jovanović</ref>
</name>
<date>2009-10-05</date>
TEI zaglavlje i formatiranje.
</change>
</revisionDesc>
</teiHeader>
<text type="historia">
<front>
<div type="prosa-epistula">
<opener>Ludouicus Ceruarius Tubero Mario Bona Jupani Bona ex filio nepoti S.D.</opener>
<p>
Rogatu Bernardi Bamphii, Baciensis Ecclesiae archidiaconi, exscripsi ex
commentariis temporum meorum originem et primordia urbis Rhacusae.
Quum enim essem Baciae aliquot ante annis apud Gregorium Fregepanem,
Colociensium antistitem, et ille sese ferret a Rhacusa oriundum, sępius mecum
egit ut id negotii in eius gratiam subirem. Nempe ardebat non mediocri
cupiditate homo, licet inter Hungaros satis honestus, ut maiores suos etiam
inter Dalmatas claros extitisse ostenderet. Malebat autem se Rhacusanum esse
quam quenpiam alium eius regionis, quando illum non fugeret Rhacusanos
inter ipsos Dalmatas opibus longe eminere. Quare quum tandem in animum
induxissem ei morem gerere, nec, Turcaicis armis per Sirmium uagantibus,
scripta ad illum mittere liceret, iussi Rhacusam nostram ad te diuertere. Quam,
ubi seueritate tibi insita paulo remissa seu potius reiecta comi hospitio
susceperis - uolo enim te esse interdum leniorem - quando ingenio longe
propensiore sis ad benignitatem quam ad blanditias, adhibito Mihaele
Buccignola nostro legere non grauaberis, et si quid mutandum, aut addendum
seu demendum censueris, me admonebis. Libenter enim cum in caeteris rebus
tum in his scriptis tua usurus sum censura.
</p>
<closer>
<salute>Vale.</salute>
</closer>
</div>
</front>
<body>
<div type="prosa-historia">
<head>Ex quinto Commentariorum de temporibus Lodouici Ceruarii Tuberonis libro quae
quidem historia incipit ab interitu regis Matthiae Chugniadis Coruini,
persequiturque omnia memoratu digna, quae gesta sunt in circumistranis
regionibus, atque in ea parte Asiae et Europae quae Turcarum imperio
obtinetur.
</head>
<p>
Iam Vuladislauus Casimirus uidebatur apud Hungaros aliqua ex parte
regiam assecutus esse maiestatem. Itaque multae exterae nationes aut
renouandae ueteris amicitiae gratia, aut nouae instituendae ad eum mittunt
oratores. Igitur Rhacusana ciuitas, uetus et fida Hungarici regni socia, postea
quam per pacatum magna ex parte Pannoniae agrum, per quem ex Dalmatia
Budam uersus erat pergendum, iter tutius quam antea esse accaepit, haud oblita
officii sui misit cum donis ad Vuladislauum legatos, qui ei de regno <FONT COLOR="#CC3300"><b>Hungariae</b></FONT>
ad se delato gratularentur amicitiamque cum eo instaurarent, atque antiquas
societatis leges, interposita eius auctoritate, confirmari peterent. Rhacusani a
rege comiter excepti omnibusque quae postulauerant impetratis munifice
insuper donati ad suos remissi sunt.
</p>
<p>
Caeterum, Rhacusanae ciuitatis admonitus mentione, quae quidem
ciuitas Dalmatici nominis hac tempestate longe opulentissima est, aliquantisper
a suscepto excedam negotio repetamque eius urbis primordia, et
quemadmodum ea tandem, una cum reliqua Dalmatia, in Hungarorum regum
concesserit ditionem aperiam. Nec equidem aut fabulas ab aliis confictas sequar
aut ipse nouas componam per studium huius urbis clariore origine nobilitandae
- quum nulla prorsus ciuitati a re militari abhorrenti solique mercaturae deditae
dari possit nobilitas - uerum omnia uel ex uero hausta, uel quam simillima ueri
in medium proferam, sequens in primis Docleatem authorem, qui incolumi
adhuc Doclea, nobili Dalmatiae urbe, Slouinorum res excidiumque Epidauri et
originem Rhacusanae urbis commemorauit. Cuius quidem authoris scripta,
licet essent uetustissima specie, quum ad manus meas peruenere, non tamen
multorum annorum tabe adeo corrupta erant ut legi non possent. Sed neque
hanc digressionem nimis alienam existimari uelim, quandoquidem res
Rhacusanae cum Hungaris, utpote ueteribus sociis, haud absurde possint
coniungi.
</p>
<p>
Memoriae proditum est Sarracenos, Arabicam gentem, quondam ex Sicilia, quam
armis magna ex parte iam occuparant, ingenti classe ad litora Dalmatiae
praedandi studio delatos urbemque Epidaurum, Slouinorum armis iam fractam, ui
coepisse ferroque atque igni funditus euertisse, ciuibus subito atque improuiso
malo perculsis, dum Slouinum terra oppugnantem uix sustinentes noui insuper
hostis insperato aduentu terrentur, nec Slouinis eodem tempore - casu an ex
composito parum constat - terra, Sarracenis mari urbem aggredientibus resistere
queunt.
</p>
<p>
Post Epidauri excidium Sarraceno multis cladibus reliquae quoque
Dalmatiae illatis Hadriaticum relinquente sinum Epidaurii ciues, qui forte aut
mercaturis, ut fit, rem quaerendo a domo abfuerant, aut fuga inter tumultum
elapsi hostiles uitauerant manus, ad instaurandam patriam sese conuertunt.
Verum a Slauinis regionum accolis, Transistrana gente, non solum id facere
prohibiti, sed etiam in seruitutem pene redacti sunt, dum barbari, et per se
Epidauriis infesti, tantae cladis reliquias ueluti naufragia quaedam a fortuna
obiecta sibi uindicare nituntur, ad auaritiam odium adiungentes, quo non modo
in Romanum nomen, sed etiam in Latinas colonias grassabantur, uiribus
Romani imperii, ut sunt omnia orta occasui obnoxia, exhaustis. Tandem cum
sacerdotis cuiusdam Epidaurii, cuius nomen non traditur, praecibus, qui et ipse
patrio forte superfuerat excidio (coeperant enim iam Slauini quoque, licet
nondum sacris nostris initiati, Christianam admirari religionem ob illius seculi
sanctitatem: nempe illis temporibus Christiani sacerdotes cultui diuino
summopere dediti erant, uitaque eorum et mores consumati omnes gentes ad
religionem suscipiendam maxime alliciebant) tum per pactionem pendendi
annui tributi a seruitute liberati Burnum oppidum Epidaurii agri a Slouinis
aliquot ante annis deletum ipsorum Slouinorum permissu incolere coeperunt.
Dumque consuetae libertatis amore tenentur, quoad per accolas barbaros
licebat, reficiendae urbi dant operam formamque ac speciem reipublicae
Epidauriae pro praesenti restituunt fortuna, haud sane obliti afflictis in rebus
Romani ingenii, cuius proprium fuit aduersis obluctari et clades acceptas
industria subleuare. Quandoquidem Epidaurus, teste Plinio atque eo auctore,
qui libros aliquot C. Caesaris commentariis contexuit, Romana fuit colonia.
</p>
<p>
Aliquot deinde post annis Polimirus, cognomento Belus, materno
genere Romanus, paterno uero Rhatislaui, Bossinatium quondam regis
pronepos, qui a filio Gothislauo regno pulsus Romam sese exulatum
contulerat, in Illyricum studio auiti regni recuperandi est profectus. Iam enim
Gothislaui stirpe merito ob eius in parentes impietatem extincta duces singulis
praepositi prouinciis Illyricum regio fere obtinebant imperio. Nec tamen his
imperandi cupido, quae humanas mentes plerumque in omne scelus praecipites
agit, obstabat quin literis ac legationibus Polimirum hortarentur uti regnum ad
se iure gentium spectans reciperet, rati nec e republica esse regnum a pluribus
administrari, nec fas esse quemquam in regem assumi nisi regio sanguine
ortum.
</p>
<p>
Igitur Polimirus posteaquam in Dalmatiam nauibus appulit, in portu,
qui XIII circiter stadiis ab urbe Rhacusa abest (incolae Grauosium a regionis
quae portui adiacet asperitate lingua Epidauria nuncupant) se suosque exponit.
Quos inter Romanici quidam, seu Romae nati, ex Illyrico tamen oriundi fuere,
apud suos satis honesti, quorum quidem maiores, una cum Rhatislauo patria
extorres, Romam sese recaeperant atque studio antiquae patriae repetendae una
cum liberis ac coniugibus Belum in Illyricum proficiscentem sunt secuti. Eo
loci a Ioanne Tribuliensium pontifice regnique principibus, qui officii gratia
obuiam nouo regi frequentes progressi erant, loetis animis summoque honore
est excoeptus atque in oppidum Tribulium, quod sane ea tempestate pro captu
Illyrico satis erat opulentum, nunc deleti uix extant uestigia, deductus quo ibi
insignibus imperii de more accaeptis regnum iniret. Hinc enim Bossinatium
reges, qui eam Dalmatiae partem obtinebant, imperium auspicabantur et
fortunae suae insignia tunc accipiebant.
</p>
<p>
Porro Bossinates, Thracum Bessorum soboles, olim Thracia a Bulgaris
pulsi eas regiones Illyrici insederunt, quae Sauo, Valdano, Drino amnibus et
mari Adriatico, qua Dalmatiae pretenditur, continentur. Slouini enim, Bulgaris
Thraciam ac Macedoniam inuadentibus, ultra Sauum sese recaeperant. Nam
Dalmatae Bulgarorum uiribus ac nomine adiuti Slouinorum iugum excusserant
libertate armis repetita. Quamquam sunt qui credant Bossinates et Slouinos
eandem esse gentem: in quam quidem opinionem uix adducor quandoquidem
lingua inter se haud parum differunt.
</p>
<p>
Adeptus auitum regnum Polimirus conuocat ad se quos secum Roma
in Dalmatiam uenisse demonstrauimus: sciscitatur in mediterraneisne locis an
maritimis malint sedes habere. Vbi intellexit eos maxime, qui tenuiores genere
ac fortunis erant, praeoptare maritima loca, utpote emporio magis idonea,
seque malle mercatura ac nauigatione quam cultura sterilis ac asperi circa soli
uictum quaerere, illis eo libentius est assensus, quia ingens eius animum cupido
incesserat nouae urbis in eo loco condendae, quo primum Dalmatiam petens
nauibus erat delatus. Verum natura munitior locus uisus, licet urbi
amplificandae haud satis esset commodus, ubi nunc Rhacusa sita est, quoniam,
praeterquam quod editus esset atque magna ex parte praeruptus, a circumfuso
insuper mari pene undique ea tempestate in peninsulae modum alluebatur.
Campum enim illum, qui nunc publicis frequens tabernis rerum uenalium
forum est, post conditam urbem deducto inde humore constratum esse
constat.
</p>
<p>
Rex igitur, priusquam urbis iaceret fundamenta, arcem in praealtis
rupibus mari subiecto imminentibus, ubi nunc Diuae Virginis aedes est ac
monasterium, quod Sacrae uirgines incolunt, exaedificauit, munimentum et
aduersus hosteis futurum et urbanis facilius in officio continendis. Locum
Rhacusani Diuam Mariam Castellanam uocant, quamquam sunt qui existiment
hanc arcem non a Belo a fundamentis inchoatam, sed potius ab illo, addita
etiam Michaelis Constantinopolitani imperatoris ope, ad cuius imperium id
temporis Dalmatia spectabat, instauratam, asserentes una cum Epidauro ab
iisdem hostibus dirutam fuisse. Addunt etiam arcem ipsam lingua Epidauria
Lauusam, eo quod in praeruptis saxis posita esset, uocitatam; in quod quidem
nomen totam mox urbem abiisse tradunt, Lauusa in Rhacusam mutata.
</p>
<p>
Ductis deinde duobus muri utrinque brachiis, regionem, protensis
munitionibus ad rupes zephyro obiectas, moenibus circumdant, planitie omni
extra munitiones relicta, quam partim silua, partim palustre solum id temporis
obtinebat. Nam quicquid urbi inde adiectum est, id totum postea ciues aucti
fortuna extruxere.
</p>
<p>
In medio fere oppidi - regionem hanc nunc incolae Pusternam
nuncupant - Polimirus Diui Stephani Protomartyris erigit templum reliquiasque
Neraei, Archillaei et Pancratii martyrum Petronillaeque ac Domitillae uirginum
argento inclusas secumque Roma asportatas ibi condit, attributa templi cura
quibusdam clientibus suis, e familia a cruce denominata, quae iam maiorum
ignauia pene extincta est.
</p>
<p>
Nomen urbis quidam a Rhacusa Siciliae oppido, eius insulae putantes
coloniam, deducunt. Nonnulli a Rhadagaso, Slouinorum seu Gothorum rege, a
quo Polimirus ipse urbis conditor uetustam ducebat originem, nuncupatam
credunt. Alii, ut paulo ante dictum est, ab Epidauriis inditum arbitrantur, qui
quidem eam a rupibus in quibus oppidum constructum est eorum lingua
Lauusam appellarunt, paulatimque vulgo per linguae corruptelam literas
immutante nomenque deprauante pro Lauusa Rhacusam esse nominatam.
</p>
<p>
Satis enim constat Epidaurios, qui tunc patriae superstites erant, suasu
maxime pontificis eorum, cuius nomen uetustate excidit, e Burno, quod
quidem oppidum, ut demonstrauimus, instaurare coeperant, in nouam urbem
commigrasse, in ciuitatemque recoeptos atque quosdam ex iis in patritios
adscitos, quorum quidem sobolis plerosque hac quoque aetate Rhacusae
superesse certum est. Nam Polimirus, constituto in urbe ab se condita senatu,
quem ipse partim e suis comitibus crearat, partim ex Epidauriis ciuibus
elegerat, eundem ibi honorem obtinere permisit, quem olim in antiqua
habuerant patria, senatui duntaxat urbis administratione concessa.
</p>
<p>
Et ne quid nouae ciuitati deesset, pontificem Epidaurium, quem
quidam Ioannem nominant, amissa priori sede Burni agentem praesulem
Rhacusanum Romano pontifice annuente designat, atque a ditione Salonitani
antistitis, sub cuius iure omnes fere Dalmatiae praesules id temporis erant,
eximi curat, licet eodem fere tempore Salonae quoque ab Vcris, Glacialis
Oceani accolis, euersae sint.
</p>
<p>
Iam noua urbs opibus ac ciuium multitudine, soli inopia industriam
acuente, aliquantisper coaluerat, quum iterum Rhacusanorum animis Epidaurii
excidii metus obuersari coepit. Nam Sarraceni Calabris ac Appulis superatis
Garganum montem nullo obsistente occuparant. Distat autem illa regio Italiae
ab Illyrico litore e regione posito duorum ferme dierum nauigatione mediocri
uento nauim impellente. Itaque Rhacusani, communicato cum Iadestinis
consilio, quorum ciuitas sicut regionis felicitate reliquas Dalmatiae urbes longe
superat, ita id temporis opibus et magni spiritus ciuibus eminebat, caeterisque
maritimae Dalmatiae ciuitatibus in societatem deductis ad accolas Slouinos
mittunt oratores, qui et docerent imminens Dalmatiae periculum propter
breuem e Gargano in Illyricum traiectum, et hortarentur eos ad bellum
hostibus Christiani nominis inferendum. Slouini enim Adriani Tertii Romani
pontificis tempore, Seuropylo Dalmatiae regnum permissu Constantinopolitani
imperatoris administrante, Christianam susceperant religionem.
</p>
<p>
Gens Slouinorum, simul religionis amore, simul Dalmatiae periculo
moti, ui magna nauium coacta atque imposito in naueis exercitu, in Apuliam
traicit pulsisque e monte Gargano Sarracenis Rhacusanos non solum ab hoste
tutos reddidit, uerum etiam his quasdam insulas, quae nunc quoque in eorum
ditione sunt, partim precio, partim dono dedit, qua ex re Rhacusanae fortunae
haud parum adiectum.
</p>
<p>
Caeterum, ciuitas Rhacusana, ueluti humanum corpus, quum solito
speciosius coloratiusque factum est, in grauiorem plerumque incidit morbum,
intestina tyrannide fortunis aucta premi coepit, mortuo iam orbo liberis
Seuropylo et Dalmatia, testamento ipsius Seuropyli, Hungarico regno non tam
adiuncta, ut quidam tradidere, quam fidei et tutelae commendata. Ea enim
prouincia, licet per se tunc reges haberet, non tamen ab imperio
Constantinopolitano alienata erat, nomen magis senescentis imperii quam uires
respiciens.
</p>
<p>
Mos erat apud Rhacusanos urbis praetores semestri imperio creare.
Forte obtigerat praetura Demiano cognomento Iudae (nemo superest ex hac
familia). Is quum auctoritate ac opibus caeteris ciuibus praestaret,
haudquaquam semestri contentus magistratu, insita animo immodica
dominandi cupiditate, continuare statuit imperium. Itaque turba satellitum
munitus maximo senatum nobilitatemque oppresserat terrore, utpote qui in
metu ciuium spem suam in primis reponeret.
</p>
<p> Iam duos annos Demiani tyrannis expleuerat grauisque ea non caeteris magis quam
his, qui affinitate atque cognatione tyrannum contingebant, esse coeperat,
libertatis amore necessitudinis iura superante. Itaque Pyrrhus Benessa, tyranni
ipsius gener, aduocatis clam domum suam e Rhacusano senatu potioribus et qui
Demiani tyrannidem molestius ferebant, accusat socerum iniustitiae, quod
scilicet ui patriae illata ciues suos oppressisset, et cum quibus aequo iure
uiuere deberet, his dominaretur, profiteturque principem se fore libertatis
recuperandae. Vbi Benessam soceri tyrannidem auersantem animaduertunt qui huic
concioni interfuerant, fidesque dictis eius habita est, omnes ad recuperandam
libertatem excitantur. Sed quia animis mercatura, cui soli studebant,
effoeminatis nihil fortitudinis inerat, non ausi per se tyrannum aggredi
maluerunt externa ope aduersus illum uti quam propriis armis in libertatem sese
uindicare. Itaque ueluti indigni qui suis legibus uiuerent id consilii
coeperunt, quo quidem neque ipsi seruitutem effugerunt et patriam alienae
ditioni subiicientes sibi pariter et posteris suis perpetuam inusserunt notam.
</p>
<p>
Erat inclyta eo tempore Veneti populi, non tam imperii, quod
admodum tenue erat, quam iustitiae caeterarumque ciuilium artium fama. Huc
accedebat publicum simul et priuatum hospitium cum Veneto senatu
Rhacusanis: priuatum mercaturae societate, e qua haud parum emolumenti ad
utrosque perueniebat (id enim temporis omnia fere promercalia in
mediterraneum Illyricum a Rhacusanis mercatoribus ad Slouinos regulos
importanda Venetiis in diem accepta petebantur), publicum quia inde leges,
quibus nunc quoque in litibus dirimendis Rhacusani utuntur, descriptas
attulerant, quamquam Rhacusani, temporibus ita postulantibus, ad Venetas
leges multas ipsi a se latas addiderunt.
</p>
<p>
Itaque nihil ueriti Venetorum fraudem mandant Benessae ut praetextu
negotiationis proficiscatur Venetias, auxilium a Veneto senatu aduersus
tyrannum petiturus. Qui quidem amicorum opera in senatum introductus (erat
enim illi cum plaerisque senatorii ordinis Venetis mercaturae commercio usus
familiaris) ostendit se publice a Rhacusanis missum opem imploratum ad
tyrannum e patria pellendum societatemque cum Venetis iungendam.
</p>
<p>
Veneti, ne a mercatorum moribus desciscerent, quorum proprium est
nulla honesti ratione habita omnia utilitate metiri, ut gratuitam operam
praestarent haudquaquam in animum inducere, sed officium suum aliena
seruitute mutare omnino constituerant. Rhacusani uero uel domesticae
tyrannidis odio, uel quia inuidebant, ut fit, uni ex ciuibus principatum, uel quia
literarum ignorantia parum idoneos sese ad ciuitatis regimen existimarent, uel
quia arbitrarentur in ciuili dissidio rempublicam suam Venetorum potestati
commitendo neque de sua ipsorum libertate quicquam demptum iri neque
imperatori Constantinopolitano iniuriam inferri, sed potius Venetorum tutella
rempublicam sibi et imperio Constantinopolitano conseruaturos, iugum ferre
Venetorum non modo imprudenter, sed etiam non sine defectionis nota
accepere, nihil enim consulto imperatore Constantinopolitano, ad quem tunc
Dalmatia una cum ipsa Veneta ciuitate spectabat, eo quod illud imperium ita
iam attritum esset, ut ne sese quidem posset ab hostibus defendere, nedum
sociis opem ferre, pacti sunt cum Venetis ut exturbato illorum ope tyranno
praetorem singulis annis Venetiis peterent. Atque ita externae potestati fideique
inexpertae sese commitunt ut magis alium dominum quaesisse quam tyrannum
effugisse et ipsi paulo post satis perspicerent, dum pro continuo ciuis sui
imperio quotannis alium atque alium dominum, et hunc externum, sortirentur.
</p>
<p>
Et quia ui aperta pelli urbe tyrannus non poterat - id enim temporis
Veneti nullas fere, ut dictum est, uires habebant - rem astu hunc in modum
aggrediuntur. Per speciem legationis ad Constantinopolitanum imperatorem
mittendae creantur duo oratores, quibus singulis singulae triremes armis ac uiris
instructae attribuuntur iussique sunt nauium praefecti Rhacusano parere. Nam
et Benessa, una cum Venetis atque iisdem etiam nauibus, in patriam est
regressus. Vbi Rhacusam uentum est, adit tyrannum gener, fingit naues
Venetas legatos Constantinopolim uehere diuertisseque Rhacusam amicitiae
secum iungendae causa. Orat Venetos domum hospitaliter inuitet, esse inter
suos primarios uiros, amicitiam eorum honori simul et utilitati futuram.
</p>
<p>
Tyrannus, nihil minus quam generi fraudem timens, libenti animo eius
paruit uoluntati. Venetos in aedes suas benigne inuitatos apparatis accipit
epulis. Habitabat autem Demianus modicis aedibus ad portam urbis, paludi
quae tunc ibi erat adiacentem, in ea regione ubi nunc Lixiua familia a gente
Ceruaria aedes habet.
</p>
<p>
Post epulas monet socerum gener Venetos uti e conuiuio reuertentes
ad naueis usque officii gratia prosequatur. Neque enim tyranni dignitas ea re
minui uidebatur quandoquidem Veneti oratores locum senatus sui legationis
munere obtinerent. Posteaquam ad naueis accessere Veneti, uti a Rhacusano
edocti erant, rogant tyrannum uelit nauim Venetam ascendere, muneraque a
senatu Veneto ad imperatorem Constantinopolitanum missa inspicere,
simulque animi laxandi causa naui paulum uehi. Tyrannus, genero praesertim
idem suadente, Venetorum uerbis dolum haud subesse ratus nauim Venetam
conscendit, ubi ei uincula extemplo indita nauesque sublatis anchoris altum
petiere. Tyrannus animaduertens se non modo dominatione, sed et libertate
priuatum, accusata Venetorum fraude ac generi parricidio puppi caput illisit.
Itaque interiit amissi imperii magis quam Christiani officii memor.
</p>
<p>
Hic exitus fuit Demiani Iudae, cuius imperium si ciues pati potuissent,
praeterquam quod externam seruitutem minime subituri fuissent, magis
honestis artibus quam mutandis mercibus noti essent. Erat enim uir
uehementis spiritus et bonae spei capax, satisque creditur illum patriae
fortunam aucturum fuisse, Illyricis regulis id temporis dissidentibus et parum
admodum publicae rei studiosis. Vnde haud difficulter adducor ut credam
Demianum, quum animaduerteret ciues suos deiecti atque infracti esse animi,
inuasisse dominatum magis ut erigeret patriae fortunam quam ut orbus
praesertim uirili stirpe tyrannidem in suos exerceret.
</p>
<p>
Sublato tyranno de medio bonisque eius in publicum redactis
Rhacusani praetorem a Venetis ex pacto missum in urbem accepere, qui
quidem princeps duntaxat in senatu Rhacusano esset, caeterum nullum ius in
ciuem Rhacusanum haberet, suaeque leges, sui magistratus Rhacusanis essent.
</p>
<p>
Igitur ciuitas ad insitam animis humilitatem sordidis Venetorum artibus
adiectis - nempe principum suorum mores populi imitantur - coepit esse non
paruo apud finitimos contemptui. Hunc contemptum Veneti, ne
Rhacusanorum opes augerentur, consulto fouere, his suadendo ut potius
emundis atque uendundis mercibus incumberent quam ulli negotio libero
homine digno intenti essent. Itaque accolis, feris gentibus, iniuriam per
latrocinia inferentibus, nequaquam repugnare, sed pretio eorum beneuolentiam
conciliare atque pecunia nauigatione quaesita finitimorum gratiam redimere,
tempus quod negotiationi supererat socordia atque desidia conterere. Et quia
nulli rei quae accolarum inuidiam ureret magnopere studebant, ipsa humilitas
animi probitatis atque innocentiae apud finitimos obtinebat locum.
</p>
<p>
Per idem fere tempus regnabat in Illyrico apud Bossinates Bodinus, a
Polimiro Belo, quem conditorem Rhacusanae urbis diximus, genus ducens. Is
suasu uxoris Branislauum, fratrem patruelem suum, qui et ipse ad Drinum
amnem exiguam Illyrici partem imperio obtinebat, ad se per speciem solemnis
festi celebrandi uocatum affectati regni insimulat atque in custodiam coniicit,
quo et ipse securior regnaret et posteris stabilius relinqueret imperium. Quod
ubi Branislaui liberi quique eum arctiore contigebant cognatione acceperunt,
idem sibi quoque periculum impendere rati confestim Rhacusam cum suis
omnibus, ueluti in liberam ciuitatem, se conferunt.
</p>
<p>Quos Bodinus quum per literas atque legatos nequiquam repetisset -
responderant enim Rhacusani se fidei suae commissos nunquam prodituros -
comparato exercitu Rhacusam hostili animo accessit, in radicibusque Vergati
(ita montem uocant Rhacusae imminentem) e regione urbis consedit, ubi id
temporis uicus erat quem Slauini a proximo luco, quo tunc mons erat uestitus,
eorum lingua Dubrauiam nominabant. Atque dum fratris patruelis liberos
caeterosque propinquos in suam redigere cupit potestatem, Rhacusanos bello
per septennium uexauit. Nonnunquam tamen in ea oppugnatione et ipse ab
obsessis crebro ex urbe erumpentibus magno affectus est incommodo,
propterea quod promptissimum quemque militum, in quibus uxoris quoque
fratrem, uirum fortissimum, Chosarem nomine, quem ob uirtutem magni
faciebat, amisit, dum is cum Capare, eorum qui obsessi erant duce, Branislaui
cognato, congreditur. Quippe Branislaui liberi in Rhacusana iuuentute
mercaturae dedita et ob id imbelli parum spei reponentes haud contemnendam
externorum militum manum sui defendendi causa aere proprio conduxerant.
</p>
<p>
Bodinus hanc Rhacusanorum constantiam uirtutemque Branislaui
liberorum ac cognatorum admiratus, simul inutilis pertaesus belli tandem
necato Branislauo ex agro Rhacusano excessit. Corpus interfecti sepulturae
permissum atque a Rhacusanis in Lacromae insulae caenobio, quae circiter
quatuor stadia ab urbe abest - et ita cordi filiis fuit - magnifice pro cultu
ciuitatis sepultum, extructo ei marmoreo, cuius adhuc extant uestigia,
monumento.
</p>
<p>
Ex hac belli uexatione Rhacusanis animus simul et industria adiecta.
Itaque Slauinis Dubrauiae incolis inde ui pulsis uicum et quicquid campi
interiacebat moenibus circumseptum cum urbe coniungunt, atque ita
magnitudo urbis breui duplicatur tectis toto eo spatio exaedificatis.
</p>
<p>
Et quoniam haud paruo certamine Dubrauiam de Slauinis coeperant
Rhacusani, templum Diuo Nicolao pontifici, monumentum uictoriae, in capite
uici, qui nunc fabrorum argentariorum ac uasculariorum frequens est officinis,
erexerunt. Decretumque uti festo die, quo Christus ab inferis excitatus uitae est
restitutus, senatus cum sacerdotibus eo quotannis iret supplicatum, quod
eodem die uico sunt potiti, opera in primis quorundam mercatorum ac
nauticorum Docleatium, qui e lacu Lignistri, ad quem Doclea sita erat, per
Drilonem amnem (is ad Olchinium in mare euoluitur, incolae Boianam uocant)
fruges uenales mercede conuehere soliti erant, eoque commercio cum
Rhacusano populo hospitium inierant. Hunc autem in modum Docleates
Rhacusanis operam tunc nauarunt.
</p>
<p>
Importauerant Docleates naui Rhacusam inter alias fruges aliquot uini
amphoras, appetente festo die, quem Christiani Sacrosanctam ressurrectionem
appellant, quo sane solemni lustrari solent religiosi uiri, et quicquid piaculo
dignum per totum annum admiserint ritu Christiano expiare. Hoc eodem die
Slouini, ceterorum more barbarorum, non tam sacris precationibusque quam
epulis et largiore uino uti solebant. Docleates animaduertentes Rhacusanos ita a
Slouinis obsidione pressos ut neque appellentibus nauibus in portum
Rhacusanum tutus aditus esset, neque inde soluentibus profectio libera pateret
(nam Bodinus uico aggere ualloque munito materiem, qua tunc abundabat
Vergato monte ad manum suppeditante locum fere instar urbis reliquerat,
Bossinatibus eum custodire iussis, diuturnaque obsidio ac bellum sustinendum
esse uidebatur), itaque adeunt praetorem Rhacusanum, ostendunt se inuenisse
uiam Rhacusanae obsidionis soluendae. Communicato consilio modoque
agendae rei composito collaudantur Docleates praemiorumque spe pro
fortuna, quae tunc erat ciuitatis, onerati promissi fidem praestare maturant,
tempori insidiandum rati.
</p>
<p>
Tuto igitur aditu impetrato uinum Slouinis leui pretio de industria
addicunt. Quos ubi cibo uinoque grauatos, nullamque pro castris stationem
hosti obiectam Docleates conspiciunt (nempe eodem die et Rhacusanos epulis
uinoque indulgere credebant), signum quod conuenerat Rhacusanis edunt, qui
impetu in castra Slouinorum facto ea momento capiunt. Inermes uinoque
graues partim trucidant, partim uinctos in urbem suam pertrahunt, atque ita
obsidionis bellique Slouinici finis impositus. Docleates uero hoc merito in
ciuitatem recepti atque in patritios adsciti. Tradunt autem hos Malasconios et
Graedeos fuisse, quorum alteri iam pene extincti sunt, alteri diuitiis et
auctoritate inter suos adhuc florent.
</p>
<p>
Amplificata moenibus ac tectis urbe ciuium quoque numerus in dies
magis magisque augebatur. Nam multi ex proximis regionibus, Illyrico,
Macedonia, Epiro, Graecia, atque etiam nonnulli ex Italia eo habitatum
conuenere, ciuitatis magis institutis ac moribus quam soli felicitate ulla capti.
Eorum quidam in patritios allecti opibus ac familiae amplitudine clari ad hanc
durant diem.
</p>
<p>
Caeterum, quum ciuitas soli asperitate frumento anguste uteretur,
nauigationi multo enixius quam antea inopia cogente incumbere coepit,
frugesque nauibus conuehere, nec non alias merces aliis, ut fieri solet,
permutare. Ex qua profecto re et ingentes breui compararunt opes, et Illyricis
regulis mercibus aduectis magno simul usui, simul uoluptati esse.
</p>
<p>
Sane prisci Rhacusani finitimos reges omnibus officiis adeo prosequuti
sunt ut uir religione insignis, Stephanus Nemagna, Bossinatibus in Illyrico id
temporis imperans, Rhacusanorum in se officiis, quibus eius gratiam
promeruerant, permotus non mediocrem his Staei agri partem dono dederit
cum tota chersoneso a Rhataneo castello denominata. Distat autem Rhatanea
chersonesus ab urbe Rhacusa, qua illa continenti adnectitur, triginta fere
millibus passuum; qua quidem in fauonium excurrens, quinquaginta circiter
millia passuum protenditur. Latere septentrioni obiecto Naresium efficit sinum,
cuius os Phariam, seu, ut nunc dicitur, Lesinam excipit insulam; qua austrum
spectat, ei Melyte et Corcyra Nigra adiacent.
</p>
<p> Quin etiam eadem fere tempestate Lodouicum Hungarorum regem, Caroli filium, eum
qui cum Venetis bellum gessit, amicitiam cum Rhacusanis instituisse comperio.
Etenim quum Ludouicus rex ex quibusdam maritimae Dalmatiae urbibus Venetos
expulisset, Rhacusanos liberos et suis legibus in perpetua tamen Hungarorum
societate, in qua ad hanc diem integerrima fide permanserunt, aetatem agere
permisit, iussos duntaxat quingentos aureos nummos annui census nomine pendere,
non quo stipendiariam urbem efficeret, sed ut leue tributum urbi Dalmatiae
opulentissimae impositum testaretur Dalmatiam ipsam esse Hungarici regni
prouinciam et ad regis imperium spectare. </p>
<p>
Porro Hungari, attrito Constantinopolitano imperio, a Seuropyli
Dalmatarum regis usque tempore affinitatis iure Dalmatiam imperio suo
adiunxerant, ipsius Seuropyli filia, quum is uirili stirpe careret, regi suo in
matrimonium accepta. Sunt enim auctores qui tradunt Seuropylum non
omnino orbum liberis decessisse, sed filiam sibi superstitem reliquisse.
Quanquam multis ante annis primi Hunni, mox Vcri Magere duce Dalmatiam
de Romanis deletis Salonis, coeperant suoque regno adiecerant. Occupauerant
autem Veneti quasdam in litore Dalmatico urbes, cum quorundam regum
ignauia, tum intestina Dalmatarum seditione.
</p>
<p>
Porro ferunt hanc Ludouici regis societatem Rhacusanis magno
extitisse splendori atque emolumento, cum apud caeteros Dalmatas, tum
maxime apud Bossinates reges, apud quos sane, pulsis e litore Dalmatico
Venetis, summam coeperant obtinere auctoritatem, magnusque his honos
fidesque praecipue ob integritatis famam est habita.
</p>
<p>
Caeterum ciuitas Venetorum imperio liberata parum abfuit quin haud
multo post quorundam adolescentium, leuitate animi et egestate, ut fit,
uenalium, proditione diriperetur, quos quidem nominatim tradere familiae
dignitas, in qua nati sunt, prohibet. Tulit enim ea domus uiros plures singulari
facundia praeditos, patriae studiosos, multisque artibus ciuilibus claros. Hi
igitur iuuenes a quodam regulo Bossinate, urbi Rhacusae uicino, pecunia
corrupti ac promissis ingentibus inducti, adscitis sibi quibusdam etiam a plebe
hominibus, constituerant clam nocte in urbem Bossinatem armatum accipere.
Bossinas, cui ad inuadendam urbem festinanti omnis cunctatio ob praedae
cupiditatem longa esse uidebatur, ratus incoepta a coniuratis siue poenitentia
facinoris omitti siue socordia animi differri, dat literas ad coniuratos cuidam
agresti, quibus adhortabatur ipsos coniuratos uti promissa mature praestare
curarent, se cum exercitu ad urbem constituto die praesto affuturum. Literae,
dum parum caute ab agresti consciis redduntur, interceptae proditionem
manifestam fecerunt. Itaque coniurati deprehensi quaestioneque habita conuicti
meritas patriae poenas dedere, omnibus, qui sanguine eos contingebant, non
modo huiusce poena laetis, sed etiam supplicii pene exactoribus. Ferunt enim
quendam, cuius fratris filius coniurationis damnatus erat, purpurea ueste
indutum in foro inambulasse dum de coniuratis poena caperetur.
</p>
<p>
Iisdem fere temporibus ager Epidaurius, addita Vitalina et tota regione
quae ab aquaeductu lingua Epidauria Canalis appellatur, post sexingentos
circiter annos ab excidio Epidauri, pretio quibusdam accolis regulis
Bossinatibus soluto recuperatus est uiritimque inter ciues magna ueterum
possessorum inuidia atque contentione diuisus.
</p>
<p>
Quod autem Canalensis ager territorii Epidaurii fuerit, argumento est
opus mirabili structura effectum, quo a uigesimo prope milliario aqua in urbem
perducta est, partim subterraneo riuo, partim substructione, partim opere
arcuato. Cuius quidem operis a Slouinis procul dubio euersi adhuc extant
uestigia atque quibusdam in locis inscriptiones Latinis literis nomina curatorum
indicantes.
</p>
<p>
Per idem quoque tempus Sigismundus Augustus, Hungarorum ac
Bohemorum rex, Phariam, quam quidam <sic>Lesinem</sic>, ut dictum est, uocant,
Bratiam, et Corcyram Nigram, insulas habitatoribus satis frequentes, singulari
benignitate in Rhacusanos usus ditioni Rhacusanae adiunxit. Iam coeperant
Rhacusani praetores mittere qui insulanis ius dicerent. Quos cum uiderent
Pharenses praesertim regendis populis minime idoneos, utpote iuris dicundi
literarum inscitia imperitos - Rhacusani enim soli pene mercaturae per ea
tempora dediti erant, pauci admodum literis, quae nunc quoque perrarae sunt
Rhacusae, dabant operam - ad hoc, quum audirent Canalensem agrum inique et
per summam iniuriam ueteribus possessoribus ereptum, adeo consternati sunt,
ut, ni seniorum auxilio uis prohibita esset, praetores urbium uiolati fuissent.
Itaque confestim consilium coeperunt sese in regiam potestatem restituendi,
adiutore in primis Iaxia quodam ex Naresiis principibus.
</p>
<p>
Erat Iaxias et per se Rhacusanis infensus, ut est inter plerosque uicinos
ex aemulatione odium. Itaque profectus in Hungariam adit Barbaram,
Sigismundi uxorem, cui se cordi esse haud quaquam ignorabat. Erat enim et
ipse ex aulicis Augusti, florentique aetate ac forma corporis eximia, et regina
feminarum uitia uergens etiam annis non exuerat. Itaque compositis criminibus
in Rhacusanos persuadet reginae ut cum imperatore agat ut insulae Rhacusanis
nuper attributae liberae sub Caesaris imperio de caetero essent, ne
Rhacusanorum simul regendi inscitia, simul tyrannide perditum eant.
Sigismundus uxoris oratione inductus dat Iaxiae Naresio literas ad Rhacusanos,
quibus iubebat eos insulis excedere atque a potestate Rhacusanorum omnino
exemptas Iaxiae tradi, Rhacusanis oratoribus apud Caesarem nequicquam
nitentibus ne insulae fidelibus sociis, falsis Iaxiae criminibus, adimerentur.
</p>
<p>
Sed crimen ualuit eo maxime quod Rhatanei Canalensisque agri diuisio
eiectis ueteribus colonis parum purgata esset, cum insulani alienae cladis
exemplum metumque, qui non uanus esse uidebatur, in suam defensionem
contulissent. Itaque, licet Rhacusanorum studium et fides erga regem omnibus
satis nota essent, cupiditas tamen alieni agri causam eorum euertit. Nempe
Rhacusani, non modo imperium insularum quaerebant, sed etiam priuatas
possessiones prauo consilio inito sibi uendicare conabantur, mercaturae
consuetudine proprium magis quam publicum emolumentum sequentes.
</p>
<p>
Quo autem studio fidem caeteris in rebus semper coluerint Rhacusani,
eo maxime tempore declaratum est quo Georgius, Triballorum ac Dardanorum
rex, Stephani Nemagnae successor fere ultimus, regno a Turcis pulsus
Rhacusam una cum familia se recaepit ui magna auri secum allata. Nam quum
fidei senatus Rhacusani sua omnia credidisset, Rhacusani neque terrore
Turcarum, quo fere Europa id temporis magnopere perculsa erat, neque ullo
praemio adduci potuerunt quo minus fidem seruarent. Quam profecto
constantiam Amurathum Othomanum, Turcarum regem, uehementer
admiratum dixisse ferunt urbem haud facile perditum iri in qua scilicet tanti
ducitur fides.
</p>
<p>
Caeterum Rhacusani haudquaquam contenti hoc tantummodo in
Dardanum regem officio consuluerunt ei ut confestim Hungariam peteret
fortunamque recuperandi regni tentaret. Itaque Rhacusanis nauibus Scardonam
deductus inde in Hungariam profectus breui ab Hungaris, quum opera Iani
Hunniadis, regis Matthiae patris, tum thesauro in militum stipendium erogato,
quem ei, ut dictum est, Rhacusani conseruarant, in regnum est restitutus.
</p>
<p>
Atqui recuperato regno haud immemor beneficii Dardanus rex extitit.
Semper enim gratiae Rhacusanis referendae summo studio incubuit atque adeo
omnibus eos est prosequutus officiis ut etiam modum excesserit. Nam praeter
alia in Rhacusanos beneuolentiae indicia, ubicumque ipse imperitabat, cuique
Rhacusano ciui debitorem suum indicta etiam causa, ac nulla magistratus
interposita auctoritate, ob aes creditum nectere atque in neruo domi suae
tenere permisit. Quo facto multi ex Rhacusanis id temporis amplissimas nacti
sunt opes, quibus sane, et publice et priuatim, urbs magnopere est exculta.
</p>
<p>
Caeterum Rhacusani, mente eorum secundis, ut fit, rebus sublata,
fortuna sua haud modeste uti coepere. Itaque cum Stephano Cossacio, Volcatii
filio, Bossinate finitimo et amico, sub quo aliquot Dalmatiae regiones tunc
erant, inimicitiis stolide ac optimo quoque, et imprimis Iupano Bono
Marinoque Restio dissentientibus, susceptis, adeo pertinaciter per summam
etiam temeritatem armis contenderunt, ut absumpta eo bello magna ui auri in
externos milites, ultimum pene in discrimen, tum ab suis militibus, tum ab
hoste, libertatis amittendae deuenerint. Nam conducti ab Italia milites, uidentes
Rhacusanos imbelles esse et praedae expositos, consilium inierunt ut urbem
prius direptam alienae subiicerent potestati. Quae coniuratio, cum per quosdam
ciues, qui senserant id agi, enuntiata esset Rhacusano senatui, in re trepida
ciuitati non defuit consilium. Nempe milites scelesti consilii participes per
speciem expeditionis extra urbem ablegatos posthac urbem ingredi non
permiserunt, itaque urbs incolumis ab intestino hoste conseruata.
</p>
<p>
Verum fugatis mox ab externo hoste Rhacusanis copiis rebusque
accisis consternata ciuitas in detestabili scelere spem posuit salutis. Erat
Stephano Cossacio filius natu maximus, patri, ob ereptam sibi ab ipso patre
sponsam, ualde infensus. Quem quum Rhacusani male animatum in parentem
animaduerterent, hac occasione aegrum animi clam adeunt. Hortantur ne
incestum patris in se admissum et tam insignem iniuriam inultam esse patiatur,
suam operam aduersus communem inimicum et foeda libidine pollutum
pollicentur. Tandem spe pecuniae illecto persuadent uti a parente ad Turcas
desciscat patremque Turcarum incursionibus uexet. Ad haec, ne belli quidem
iure seruato, licitati sunt hostis caput, pecunia percussori promissa.
</p>
<p>
Nec ex altera parte Stephanus destitit externis auxiliis Rhacusanos
oppugnare. Pactus est enim cum Venetis ut expugnata Venetorum ope urbe
Rhacusa praeda rerum omnium Stephani esset, urbs uero Venetis cederet.
Quod ubi sensere Rhacusani, misso Romam quodam monacho Basilio, qui
postea ob hanc operam strenue nauatam Tribuliensium praesul creatus est,
deferunt ad Nicolaum V., Romanum pontificem, querelam, Venetos impietatis
in Christianum nomen accusant, rogantque Pontificem ut ipsos Venetos a
Stephani Cossacii, schismatici hominis, societate et Rhacusanae urbis
oppugnatione arceat. Pontifex literas ad Venetos extemplo conscribit, hisque
rebus diuinis interdicit si ullum auxilii genus aduersus Rhacusanos Bossinati
homini praestitissent. Atque ita Veneti metu Pontificiae censurae quieuere.
</p>
<p>
Sed nec quies Venetorum belli finem fecit. Nam filius Stephani, quem a
patre defecisse demonstrauimus, ita inimico animo regiones ad patris imperium
spectantes Turcaica manu sibi adiuncta deuastando peruagatus est ut hoc in
primis certamen Turcis aditum in Dalmatiam aperuerit et Cossaciam familiam
extinxerit, Rhacusanamque ciuitatem non modo tributariam fecerit, sed etiam
in Turcaicam pene seruitutem redegerit.
</p>
<p>
Nimirum, ita plerumque usu uenire solet ut qui hostem alienis armis
uincere nititur, iisdem et ipse superetur, nec multo leuius uictori quam uicto
accidat. Quod quidem patrum nostrorum aetate Illyricis, Thracibus,
Macedonibus et Graecis, his uero temporibus Italis euenit. Quorum alii dum
Gallorum ope, alii Hispanorum aduersarios suos oppugnant, omnes externum
iugum subiere.
</p>
<p>
Atqui haec seruitus, quamquam Rhacusanorum animos infregit,
attamen, quantum de dignitate dempsit, tantum opibus eorum adiecit. Etenim
infirmitatis suae iam satis gnari in omnibus publicis actionibus metum inde in
consilio habentes omisso amplificandae fortunae studio sublimium animorum
affectu solis uectigalibus augendis incubuere, unde et tributum Turcis
commodius penderent et suppeterent expensae ad urbis custodiam necessariae.
Sed iam procul ab incepto tractus, eo, unde me Rhacusana ciuitas auocauerat,
reuertar.
</p>
</div>
</body>
</text>
</TEI>
Crijevic Tuberon, Ludovik (1458-1527) [1520]: Commentariolus de origine et incremento urbis Rhacusanae, versio electronica, Verborum 5404, ed. Vladimir Rezar [genus: prosa oratio – historia] [numerus verborum] [tubero-comm-rhac.xml].
|
