CroALa & LatTy: nodus

Nodus 1308365 in documento skrl-1.xml

Motiva.

Quod in arbitrio domini terrestris situm sit officinae erectionem admittere vel prohibere, id ex ipsa libera fundo suo utendi potestate deducitur. Non possunt itaque cogi domini terrestres ut singulo, qui in bonis eorum officinam aperire vult, fundum pro illa assignare teneantur.

Verum sub praetextu legitimi hujus juris formales subinde abusus emergunt; nimirum offerunt quandoque cupidi ejusmodi officinarii majorem locali domino censum, si quaestum cum iis articulis, qui in tali officina prostant, per terrenum suae jurisdictionis interdicat, et dominus terrestris id ad liberam de rebus suis disponendi facultatem pertinere ratus prohibitionem ejusmodi reipsa emittit.

Alias si articuli cujuspiam, v.gr. tabacae, gallarum quercinarum, butyri, mellis, ipsius usque adeo frumenti commercium aliquo anno lucrosum evadat, solent iterum cupidi emtores ad dominos terrestres convolare, et his pro ea, quam ipsi habent, articuli talis quantitate altum pretium ea conditione offerre, si sibi soli coëmtionem talis articuli per dominium suum concedant. Et horum aliqui id quoque ad dominicam potestatem pertinere existimantes subditos suos, ne alteri quam huic quaestori articulum talem vendere ausint, reipsa inhibere solent.

Proinde cum utrumque hoc limites jurisdictionis dominalis excedat, et nocivum commercio publico monopolium inducere possit, interest ut id diserta lege interdicatur. Quod autem dominalis jurisdictio ad coactiones illas se non extendat, facile apparebit, si ad genuina hujus principia reflectatur. Nimirum dominus fundi, quem rusticus colit, proprietatem tantum habet, et ideo hic de illo sine dominii consensu nihil disponere potest. De fructibus e converso colonus de lege plenam habet disponendi facultatem: hanc itaque dominus nullo modo restringere potest. Quod enim jus colono lex tribuit, hoc eum dominus, qui ipse legibus obedire debet, privare non potest. Quod autem lex liberam de fructibus suis disponendi facultatem colonis tribuat, vel inde patet, quia hanc in unico illo casu restringit, ubi domino terrestri pro propria necessitate jus praeemtionis concedit juxta tritum autem illud: exceptio firmat regulam in casibus non exceptis . Jam vero si dominus colonis suis imperare posset, ut his, vel illis articulis nonnisi ab officinario suo se providere audeant, vel vero ut hoc, vel illud productum nonnisi illi, quem ipse designaverit, quaestori vendere possint, constringeret utique legalem colonorum de fructibus suis disponendi facultatem: adeoque id limites dominalis jurisdictionis excedere satis apparet.

Et sane si dominus colonorum de fructibus suis disponendi libertatem quoad aliquos articulos constringere valeret, posset eodem jure hanc iis indiscriminatim quoad omnes adimere; nulla enim ratio assignari potest, quare quoad hos tantum in specie, et non quoad alios etiam articulos idem Jus possit exercere. Quodsi vero generale hoc jus domino competeret, tunc posset singulus dominus terrestris statuere ut coloni sui nihil eorum, quibus ipsi egent, ab alio quam a se comparare, neque quidquam ex iis, quae dominus pro se comparare vult, alteri vendere ausint: posset singulus iis, quos a colonis suis consumi observaret, seu productis, seu artefactis se providere, coëmtos autem a colonis suis fructus ipsis illis, quibus hi eos antea vendebant, quaestoribus distrahere, sicque totum sensim internum commercium unice dominis terrestribus in monopolium cedere posset, id, quod nec legi nec rationi congruit.

Ex omnibus autem his apparet quod nec potestas dominica, nec praerogativae nobilitares in legali sensu acceptae, sed promanantes tantum ex detorto earum intellectu abusus promotioni commercii in Hungaria obstent. Contineatur jus praeemtionis dominorum terrestrium intra legales, qui sequenti §-pho explicabuntur limites: conserventur caeteroquin coloni in plena, quam ipsis jam veteres leges attribuerunt, quaeve §-pho hoc enucleatius tantum explicatur, de fructibus suis disponendi libertate, et dominalis jurisdictio tam parum commercio obstabit in Hungaria, quam parum illa eidem in aliis provinciis adversatur.