CroALa & LatTy: documentum

CroALa, 2024-04-29+02:00. Quaero stephani-b-copiae.xml in collectione latty.

Functio nominatur: /latty/opendoc/stephani-b-copiae.xml.

Documentum in PhiloLogic latty: stephani-b-copiae.xml.


Copiae Litterarum ad diversos ab anno Christi 1640, versio electronica Stephani, Benedikt 1613–1672 Schaffenrath, Florian Hanc versionem electronicam curavit Johanna Luggin Digital text provided by the editor 272 folia

Croatica et Tyrolensia: Tyrolis Latina July 2014

Stams, D 24 Schaffenrath, Florian (Hg.) : Die Briefe des Priors Benedikt Stephani aus Stams (1640–1671), Innsbruck 2006.
1640-1671 Das 17. Jh. bis zum Aussterben der Tiroler Linie der Habsburger (1665) und zur Gründung der Universität (1669) Brief 2014-07-30 Johanna Luggin
Copiae Litterarum ad diversos ab anno Christi 1640
1. Stephani an Georg Buchmüller, Regens des Konvikts in Ingolstadt Stams, 9. Oktober 1640 Stephani informiert [Georg Buchmüller], den Regens des Konvikts in Ingolstadt, über seine glückliche Rückkehr nach Stams. Ein Gepäckstück, das unter anderem theologische Schriften enthält, ist noch nicht angekommen. Der Regens möge sich darum kümmern, dass es in die Hände des Herrn Rueg gelange, der es dann weiter nach München und Mittenwald zu Andreas Bader schicken solle. Der Abt hat Stephani beauftragt, dem Regens mitzuteilen, dass, sobald die Dinge wieder besser stehen, Stephani selbst oder andere Brüder aus Stams nach Ingolstadt geschickt werden. Weiters wartet Stephani noch auf seine Brillen, die ihm nach Stams geschickt werden sollen. Ad reverendissimum patrem regentem regentem] Gemeint ist Georg Buchmüller (vgl. ep. 6). convictus Ingolstadiensis, 9. Octobris anno 1640. Admodum reverendissime in Christo pater, dignissime Regens

(1) Iter Ingolstadio Ingolstadio] Stephani ging am 21. August 1637 zu Studien nach Ingolstadt und kehrte nach drei Jahren nach Stams zurück. susceptum, Deo adiuvante et protegente sanus ac incolumis in Stambs usque decurri, in Stambs usque decurri] Primisser beschreibt c. 42 § 4, warum Stephani so schnell aus Ingolstadt zurückgerufen wurde: Zu Beginn des Jahres 1640 hatte Andreas Seberus mit der Philosophievorlesung in Stams begonnen, doch schon am 11. Juni starb er. Auch Pater Engelhard Paur starb 1640, weswegen Stephani aus Ingolstadt zurückgerufen werden musste (unde Benedictum Stephanum ab Academia Ingolstadiana revocare necessum fuit). si tum cucurrisse dicendus sum, qui ob pedes male affectos claudicanti similior eram, quam cursori. Equo usus numquam sum, non quod sumptibus timerem aut viatici defectum metuerem, sed quia nuntius meus seniculus equum consectando non erat eumque pauca e reculis meis portantem, haud libenter a me divelli sinebam. Gavisus est de prospero adventu meo reverendissimus noster, reverendissimus noster] Gemeint ist Abt Bernhard II. Gemelich (vgl. Album Stamsense Nr. 439). non minus ac omnis venerandus conventus, duplicato gaudio gavisurus, si fratrem piae memoriae Albericum fratrem ... Albericum] Gemeint ist Bruder Albericus Sailer, der am 15. Dezember 1639 während seines Studienaufenthaltes in Ingolstadt verstorben ist (vgl. Album Stamsense Nr. 453). una attulissem. Primitiae meae primitiae meae] Die Primiz Stephanis verzögerte sich dann noch etwas (vg. ep. 2; 4). reducem e vindemiis reverendissimum expectant; quas parum abfuit, quin in parochia nostra Athesina celebrassem, ni meliore consilio sanitati meae cautum fuisset.

(2) Doliolum doliolum] Vgl. ep. 6; 7. meum optarem iam ad manus habere, tum propter necessaria quaedam vestimenta, tum nempe ob theologica scripta, quae statim, cum iter ingrederer, mecum sumpsissem, nisi pro tabellario talis mihi missus fuisset senecio. Itaque iussu reverendissimi domini abbatis mei reverentiam vestram supplex convenio, ut reliquis beneficiis, quibus immerentem prolixe me cumulavit, istud denique auctarium adiicere ne gravetur, ut protactum doliolum ad aedes nobilis domini N. Rueg deportari curet, reverendissimi ac meo nomine eundem amice obtestans, ut illud proxima, quoad fieri poterit, occasione Monachium atque inde in Mittenwald ad Andream Bader amandet. (3) Neque propterea reverentia vestra de meo reditu aut de meorum adventu diffidat; spem nam revertendi, quam reverendissimus in postremis litteris mihi fecerat, etiam praesenti in coram dedit, diserte mandans, ut reverentiae vestrae significarem fore, ut simul meliora paululum fuerint tempora, me rursum aut (quod credibilius est) aliquos saltem nostrorum Ingolstadium ableget.

(4) Specilla conservativa specilla conservativa] Um diese Brillen wird Stephani Buchmüller noch oft bitten, bis sie im Oktober 1641 endlich in Stams eintreffen (vgl. ep. 9,2). Sie wurden ursprünglich in Augsburg beim Optiker Wiselius für Ingolstadt bestellt. avidissime desidero; quae ubi Augusta Ingolstadium delata fuerint, confido ea per auxiliarem reverentiae vestrae manum quantocius mihi transmittenda. Atque his me reverentiae vestrae in preses et sacrificia animitus commendo. Ex Stambs, 9. Octobris 1640.

2. Stephani an Kooperator Sebastian Zigl in Mais [Stams, vor 20. November 1640] Stephani informiert seinen Betreuer im Noviziat, Sebastian Zigl, zur Zeit Kooperator in Mais, über das Ende seines dreijährigen Theologiestudiums und seine Rückkehr aus Ingolstadt. Auf den Tag der Hl. Katharina sei seine feierliche Primiz angesetzt, zu der er auch alle Patres aus Mais einlädt. Ad patrem Sebastianum Zigl Zigl] Vgl. Primisser c. 42 § 9 Ad parochiam sancti Petri apud Teriolos iterum hoc anno expositus est Sebastianus Zigelius noster atque a Ioanne Curiensi episcopo admissus VIII Kalendas Apriles. in Mais, pro tempore cooperatorem. Multum reverende in Domino et honorande pater Cum fraternis obsequiis affectuosam salutem

(1) Mensis iam est, cum iussu reverendissimi nostri a cursu theologico, cui iusto triennio operam dedi, a cursu ... dedi] Stephani war am 21. August 1637 nach Ingolstadt aufgebrochen. Ingolstadio avocatus sum. Et quia non solum chorus fratrum presentia nunc temporis aliquantum destituitur, sed etiam sacerdotum penuria quaedam est, sacrum presbyteratus ordinem Augustae Vindelicorum paulo ante, sacrum ... ante] Am 22. September 1640 wurde Stephani in Augsburg in den Priesterstand erhoben, vgl. Primisser c. 42 § 4 is ergo suscepto primo Augustae Vindelicorum sacerdotis gradus Stamsium reversus. quam domum remearem, suscepi. Cuius primitias superis et superioribus ita volentibus ad diem sanctae Catharinae sacrum (quantum verosimiliter verosimiliter] Später wird der Termin der Primiz auf St. Nikolaus festgesetzt (vgl. ep. 4,3). coniectare licet) omnipotenti Deo oblaturum me esse confido. (2) Proinde partium mearum esse iudicavi, id reverentiae vestrae et cum primis reverendo parocho, meo quondam dignissimo novitiatus moderatori, ac demum etiam reverendo patri Matthaeo, ad sanctum Petrum curioni, patri Matthaeo ... curioni] Pater Matthäus Wilhalm stammte aus Polling in Bayern und legte 1615 in Stams seine Profess ab. 1623 wurde er stellvertretender Pfarrer in St. Peter, im April 1644 Subprior. Er starb 1647 (vgl. Album Stamsense Nr. 431). pro data opportunitate paucis insinuare. (3) Hisce igitur reverentiam vestram ceterosque iam memoratos patres venerandos ad primitivam meam oblationem omnes ac singulos quam amicissime invitatos volo; quorum unum aut alterum compariturum haud diffiderem, nisi tanta terrarum intercapedo nos disiunxisset. (4) Interim me in reverentiae vestrae ac reliquorum patrum, quos humanissime salvere cupio, devotas preces et sacrificia animitus commendo.

3. Stephani an Kooperator Sebastian Zigl in Mais [Stams], 20. November 1640 Stephani bedankt sich bei Pater [Sebastian Zigl] für den freundlichen Brief, den er erhalten hat, und hofft, dass ihr Briefkontakt weiter aufrecht bleibt. Er bedankt sich weiters für die Übersendung von Strümpfen, wofür er sich leider nicht mit Geld erkenntlich zeigen könne. Zigl sei ewige Dankbarkeit sicher. Ad eundem patrem Sebastianum, 20. Novembris 1640. Venerabilis in Christo, colende et amande pater

(1) Litteras reverentiae vestrae, magni et plus quam fraterni amoris testes, 20. Novembris laetabundus accepi, quibus sicuti affectum suum sinceriorem erga me immerentem liquido patefecit, ita me novo amoris pariter ac gratitudinis vinculo sibi obstrinxit. Et quamquam reverentia vestra de facie non nisi semel, ante annos decem, mihi innotuit, animum tum vel ex hoc uno caritatis officio abunde iam cognosco. Eam etiam ex praetactis litteris mox confidentiam hausi, ut saepius deinceps epistolas inter nos sperem reciprocandas.

(2) Caeterum pro transmissis tibialibus tibialibus] Vgl. ep. 10. ingentes habeo grates; et quia hoc genus muneris simili moneta compensare non possum, debitorem me perpetuum lubens profiteor, memor interim illius, quod comicus quidam ait, magnam partem gratitudinis esse, beneficium agnovisse. magnam ... agnovisse] Vgl. ep. 19,3. Quodsi eo felicitatis quandoque contingerem, ut reverentiae vestrae in alio quopiam officii genere vicaria gratificationem redhibere possem, nulla eam ratione a me intermittendam pollicerer. (3) Interea me reverentiae vestrae ac venerandis patribus parochis, quo par est affectu, religiose commendo. Ex Stambs in festo magnae Virginis in templo praesentatae.

4. Stephani an seinen Bruder Laurentius in Wilten [Stams], 24. November 1640 Stephani bedauert es, dass er sich vier Jahre lang nicht mehr bei seinem Bruder Laurentius in Wilten gemeldet hat, nachdem ein Brief aus Ingolstadt offensichtlich nicht angekommen ist. Nun lädt er ihn zu seiner Primiz am Tag des Hl. Nikolaus ein; obwohl er in Augsburg bereits die Weihen empfangen hat, wünscht Abt Gemelich diese Feier. Ad fratrem meum Laurentium, Wiltinae canonicum ordinis Praemonstratensium, 24. Novembris 1640. Admodum reverende et clarissime domine, frater amantissime et honoratissime

(1) Quadriennium iam est, ex quo reverendam dominationem vestram nec de facie vidi nec litteris umquam conveni. Ac tametsi Ingolstadio Ingolstadio] Stephanis Studium in Ingolstadt dauerte von 1637 – 1640. semel epistolium quoddam ad reverendam dominationem vestram direxerim, tamen illud ad locum destinatum non pertigisse prudens etiamnum suspicor. (2) Ceterum quia alia scribendi necessitas iam emersit, calamum diu oscitantem exerere cogor; adest nam exoptatum tempus, quo primitivam meam oblationem aeterno Deo in incruento sacrificio tandem sum facturus; quamvis nam sacrum presbyteratus ordinem presbyteratus ordinem] Stephani ist also schon zum Priester geweiht, feierte aber noch nicht seine Primiz. ante sancti Michaelis Augustae Vindelicorum iam suscepi, tamen ob reverendissimi nostri reverendissimi nostri] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. longiorem in vindemiis moram eius primitias celebrare necdum licuit. (3) Nunc vero eiusdem reverendissimi abbatis mei, qui hac primum hebdomade ad monasterium appulit, qui ... appulit] Es war üblich, dass der Abt persönlich im Herbst die Ernte in Mais beaufsichtigte; deshalb ist hier von der Rückkehr des Abtes die Rede (vgl. ep. 5,1). prudenti dispositione ac iussu ad festum sancti Nicolai primitivum sacrum meum Deo opitulante exsolvam, ad quod proinde reverendam dominationem vestram germano amore germano amore] Nur aus dieser Formulierung geht hervor, dass Laurentius Stephanis leiblicher Bruder war; ansonsten ist der Brief auffallend kühl gehalten. ita suadente et imperante per praesentes quam humanissime ac fraterne invitatum volo, minime dubius reverendam dominationem vestram et meo voto et reverendissimi mei beneplacito hac in causa tam iusta non refragaturam, sed praedictae solemnitati meae adstituram, nisi praegnans aliquod impedimentum obstiterit. (4) Atque hisce raptissime deproperatis reverendae dominationis vestrae in preces et sacrificia me fratrem fratri commendo.

5. Stephani an Arzt Paul Weinhart in Innsbruck [Stams], 29. November 1640 Stephani erneuert die Einladung an seinen Mäzen, den Innsbrucker Hofarzt Paul Weinhart, zu seiner Primiz. Nachdem Abt Gemelich aus Südtirol zurückgekehrt ist, steht nun auch der Termin fest: St. Nikolaus. Weinharts gesamte Familie ist eingeladen; Stephani hofft, dass ihn die Erzherzogin für die Zeit von seiner Arbeit am Hof freistellen wird. Auch Weinharts Gattin wäre ein sehr willkommener Gast. Ad dominum Paulum Weinhart, medicum Oenipontanum, 29. Novembris anno 1640. Nobilis, excellentissime et colendissime domine

(1) Ad primitias meas excellentiam vestram iam dudum oretenus invitavi, diem tum certum indicere non potui, quia reverendissimum nostrum reverendissimum nostrum] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. e vindemiis reducem e vindemiis reducem] Vgl. ep. 4,3. praestolari oportebat. (2) Is cum praeter opinionem longiorem in Athesi in Athesi] Es geht um die Stamser Besitzungen im Etschtal, auf denen der Abt immer die Ernte beaufsichtigte. moram traxisset, superiore tandem hebdomada ad monasterium incolumis appulit; cuius prudenti ac provida dispositione decretum est, ut quia maturius id fieri non poterat, ad festum proximum sancti Nicolai primitivum aeterno Numini sacrificium exsolverem. (3) Ad quod proinde dominationem vestram totamque eius familiam, iuvenes et virgines, senes cum iunioribus hisce invitatos quam humanissime volo; et sicut prolixam benevolentiam dominationis vestrae et innatum gratificandi affectum millies iam sum expertus, ita et in hac tam pia et favorabili causa preces meas locum habituras confido atque adeo excellentiam vestram cum pluribus suorum solennitati meae adstituram expecto nihil dubitans archiducissamarchiducissam] Gemeint ist Claudia de’ Medici, deren Leibarzt Weinhart war. hac in re non tam difficilem fore, quin excellentiam vestram relicta tantisper aula ad sacras meas nuptias tantillum dimittat, si ceteroqui corporis valetudo non obsistat. (4) Quodsi per impedimentum quodcumque personalem eius praesentiam inhiberi contingeret, saltem coronam filiorum et filiarumfiliorum et filiarum] Weinhart hatte vier Söhne und fünf Töchter, von denen viele in den geistlichen Stand eintraten (vgl. Hye 1970, 39). suarum ad festivam celebritatem meam ablegare non gravetur. Dominam ipsius coniugem coniugem] Gemeint ist hier wohl Weinharts zweite Frau, Anna Burgkhlehnerin, die Schwester des berühmten Historikers Matthias Burgkhlehner; Weinhart hatte sie 1612 nach dem Tod seiner ersten Gattin Anna Juliane Hildtprantin geheiratet. (quamvis adventum eius spectare non ausim) specialiter invitatam cupio, quam ut in Stambs aliquando viderem, saepius iam impensissime optavi. (5) Interea dominatio vestra cum coetu suorum quam optime valeat meoque nomine omnibus et singulis salutem impertitat.

6. Stephani an Georg Buchmüller, Regens des Konvikts in Ingolstadt Stams, 2. Januar 1641 Stephani hat auf seinen Brief vom 9. Oktober 1640 (ep. 1) immer noch keine Antwort erhalten, außerdem vermisst er immer noch das Gepäck, um das er [Buchmüller] damals gebeten hat. Zudem sind die Brillen, um die sich der Regens kümmern wollte, immer noch nicht eingetroffen. Stephani bittet Buchmüller, in Augsburg bei dem Optiker Wiselius nachzufragen. Aus seiner Zeit in Ingolstadt schulden die Brüder Benedikt Hefter und Augustin Ranshovius Stephani immer noch Abschriften bestimmter Vorlesungen. Buchmüller möge sich darum als Richter kümmern. Ad reverendum patrem regentem convictus Ingolstadiensis Georgium Buchmüller, 2. Ianuarii 1641. Admodum reverende in Christo pater, meritissime domine regens

(1) Miseram reverentiae vestrae 9. Octobris breve epistolium, epistolium] Vgl. ep. 1. quo rationem et decursum itineris mei Ingolstadio suscepti paucis aperui et una praesentem statum meum, quoad licuit, imitavi, ad quod hactenus vicarium aliquod responsum indies quidem expectavi, sed inaniter et incassum. (2) Palmarium punctum ex his, quae scripseram, erat de reculis meis, quas in doliolum convasatas Anglipoli post me reliqui, Palmarium ... reliqui] Vgl. ep. 1,2. e quibus nunc potissimum sarcinam manuscriptorum desidero. Reverentia vestra hanc suppellectilem meam, rogo, cordi habeat et de occasione eam remittendi benevole prospicere dignetur, receptura forsitan e reverendissimo meo reverendissimo meo] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. symbolum quoddam gratitudinis non ingratum. (3) Porro mirari subit, ubi tamdiu haereant specilla conservativa, specilla conservativa] Vgl. ep. 1. quae reverentia vestra tanto sibi opere a me commendata, proxime mihi transmissuram promisit. Quodsi forte Augusta nondum Ingolstadium devenerint, obsecro reverentiam vestram, dignetur pauculis salutare Augustanum opticum, dominum Wiselium, eaque si confecta sint, petere vel certe conficienda curare, frater Benedictus nam his opus habet. Pretium illorum meminit reverentia vestra me Ingolstadii iam deposuisse.

(4) Sed ne id, quod fere praecipuum erat, obliviscar, duos adhuc Ingolstadii habeo debitores, quos reverentiae vestrae tamquam iudici compulsori hic sistam, qui si nomina, quae apud me contraxerunt, expunxerint, bene erit, sin minus, Punicae illos fidei Punicae ... fidei] Die Punier sind seit Hannibal für ihre Unverlässlichkeit in Verträgen sprichwörtlich geworden (vgl. Waldherr 2000). reos agam. (5) Sunt ii frater Benedictus Heffter et frater Augustinus Ranshoviensis, quorum ille residuam materiam de Iure et Iustitia, hic vero, quod supererat de votis in Cas[u]istica, mihi se descripturos promiserunt. Reverentia vestra commonefaciat eos fidei datae, quam si exsolverint, operam mihi certe gratissimam praestabunt et fidei suae constantiam luculento testimonio comprobabunt. (6) Interea me reverentiae vestrae in preces et sacrificia animitus commendo.

7. Stephani an Georg Buchmüller, Regens des Konvikts in Ingolstadt [Stams], 3. September 1641 Stephani bedankt sich für zwei Briefe, die er von [Buchmüller] erhalten hat, und entschuldigt sich, nicht gleich geantwortet zu haben. Das lang ersehnte Gepäck aus Ingolstadt ist endlich angekommen. Immer noch vermisst Stephani jedoch die in Augsburg bestellten Brillen. Der Regens möge auf den Optiker Wiselius Druck ausüben. Stephani erklärt sein Leiden: Nach längerem Studium bei künstlichem Licht kann er die Buchstaben nicht mehr lesen. Daher freut er sich sehr auf die bevorstehende Ankunft der Brillen. Ad eundem reverendum patrem regentem, regentem] Gemeint ist Georg Buchmüller. 3. Septembris anno 1641. Admodum reverende in Christo pater, colendissime regens

(1) Litteras reverentia vestra iam binas ad me destinavit; accepi ambas, ad neutras respondi, quia vix tantum otii suberat praelectionibus philosophicis praelectionibus philosophicis] Von seiner Rückkehr nach Stams 1640 bis zu seiner Einsetzung als Prior war Stephani als Lector Philosophiae tätig. intento. (2) Doliolum doliolum] Vgl. ep. 1; 6. cum sarcinulis, quorum mihi usus Ingolstadii fuerat, postridie dominicae Laetare postridie ... Letare] 11. März 1641. tandem laetabundus accepi, in eoque sarta tecta omnia reperi, pro cuius promotione grates reverentiae vestrae ago, quantas possum, et cuperem referre, quas deberem, si tantum in me opis esset.

(3) Ceterum perspicilia perspicilia] Vgl. ep. 1,4. Augustae a me conducta avidius adhuc exspecto, quam solem orientem in Phoenicia servi, quae tum, ut intelligo, non modo confecta non sunt, sed necdum fieri incipiunt, cum apud dominum Wiselium Wiselium] Vgl. ep. 6,4. nulla amplius, quod audio, mei memoria superstet. (4) Quocirca tot iteratis precibus meis supremas adhuc iungo et reverentiam vestram humanissime obtestor, adlaborare dignetur, voti ut me mei damnatum brevi videam et ocularia, quae desidero, demum aliquando in Stambs divertant. (5) Quodsi opticus Augustanus informationis meae, quam olim in coram dedi, oblitus visus mei conditionem rursum nosse cupiat, indicari eidem a reverentia vestra poterit oculorum meorum eam esse constitutionem, ut ad mediocrem distantiam typum etiam tenuiorem commode legere valeam et omnia oculis obiecta clare ac distincte sine nebulis cernam; in eo solum omnem paene eorundem defectum versari, quod cum lectionem per horas binas aut ternas continuare cogor, oculorum acies ita fatigetur atque hebescat, ut nec litteras agnoscere aut discernere valeam, idque vel maxime, cum de nocte ad lucernam studendum est, cuius lumen libero obtutu absque dolore ferre non possum, ut proinde semper umbraculo quodam candelarum radios ab oculis arcere oporteat, quod ipsum tam tantum non valet, quin per horariam lectionem visus deficiat. Atque haec oculorum meorum debilitas et hebetudo non ab heri primum aut nudiustertius exorta, sed iam inde ab annis pueritiae me comitata est. (6) Specularia porro confecta cum fuerint, occasionem spero reverentiae vestrae non defuturam ad me eadem dirigendi, quorum gratus semper mihi erit adventus, quantumvis serus. Sed ne prolixitate mea molestus sim, receptui cano et reverentiae vestrae me omni modo meliora commendo.

8. Stephani an Bruder Benedikt Heffter OSB [Stams], 29. Oktober 1641 Stephani bedankt sich für einen Brief, den er von Heffter erhalten hat, und erinnert ihn an sein Versprechen, das er ihm bei seiner Abreise aus Ingolstadt gegeben hatte: eine Abschrift des Traktetes “De Iure et Iustitia”. Von diesem Versprechen entbindet er ihn nun. Wie es Heffter gefordert hatte, hat er Herrn von Petersberg seine besten Grüße bestellt. Stephani grüßt Heffter und dessen Bruder Isaak. Ad religiosum fratrem Benedictum Heffter, ordinis sancti Benedicti ad sanctum Udalricum Augustae, pro tempore in convictu Ingolstadiensi, 29. Octobris 1641. Salutem et amicitiam

Reverende, religiose et doctissime domine

(1) Epistolium reverentiae vestrae 23. Septembris signatum sexta decima Octobris ad me pervenit, e quo sollicitudinem reverentiae vestrae et magnum fidelitatis studium luculenter agnovi. (2) Memini, cum Ingolstadio abituriens iam iam valedicerem, reverentiam vestram ex affectu caritatis et amicitiae impulsu eo mihi se obstrinxisse, ut quia tractatum de Iustitia et Iure (oboedientia avocante) propria scriptione complere non poteram, modicum quod supererat, mihi se descripturum reciperet. Memini ... reciperet] Das Versprechen ist bereits aus ep. 6 bekannt. (3) Scio etiam me semel aut iterum ab admodum reverendo patre regente regente] Gemeint ist Georg Buchmüller, der Regens des Konvikts in Ingolstadt. per litteras per litteras] Vgl. ep. 6. expetiisse, ut reverentiam vestram fidei datae commonefaceret; verum quia tot, ut intelligo, impedimenta hactenus intercurrerunt, quae reverentiam vestram ab impletione promissi obsequii distinerent, acquiesco excusationi lubens et volens, nec est, quod reverentia vestra de cetero umquam amplius super hoc negotio sese interpellendam veneatur; tanti enim non est, e vastissimo theologiae pelago lectionem unam alteramve praetermisisse, ut propterea amicus molesta descriptione sit fatigandus; habet, laus Deo, bibliotheca nostra theologos aliquot, qui materiam desideratam affatim subministrabunt, modo tempus legendi ne sit.

(4) Salutem reverentiae vestrae nomine domino fratri in Petersperg uxorique eius fideliter denuntiavi, dum nuper die virgini Ursulae sacro, die ... sacro] 21. Oktober. quod in sacello arcis illius patrocinium esset, missam celebravi una cum reverendo patre priore priore] Von 1639 bis 1644 war Johannes Schnürlin Prior in Stams. nostro. (5) Atque hisce reverentia vestra una cum fratre suo Isaaco, quem amicissime salutatum cupio, quam optime valeat meque, si per occupationes litterarias sibi liceat, super harum receptione pro opportunitate certiorem reddere non gravetur.

9. Stephani an Georg Buchmüller, Regens des Konvikts in Ingolstadt [Stams], 25. November 1641 Stephani berichtet Buchmüller, dass er eben in einem Brief an Heffter vermutet hatte, dass sein letzter Brief nicht angekommen sei; Tags darauf sind jedoch Buchmüllers Brief und die lange ersehnten Brillen eingetroffen. Stephani berichtet von seinen anfänglichen Problemen mit den neuen Brillen. Der Verdacht, es könnte auf die unterschiedlichen Auswirkungen von Tiroler Wein und Bayerischem Bier zurückzuführen sein, wurde entkräftet. Ad reverendum patrem Georgium Buchmüller, convictus Ingolstadiensis regentem, 25 Novembris 1641 Admodum reverende in Christo pater, plurimum honorande domine regens

(1) Scripsi nuper carissimo meo syndromo, religioso fratri Benedicto Hefftero, scripsi ... Hefftero] Anspielung auf ep. 8, wo jedoch nicht explizit die Befürchtung geäußert wird, dass der entsprechende Brief nicht zu Buchmüller durchgedrungen sei. inter cetera ei quaestus, quod timerem litteras meas ad reverentiam vestram ante binos plus minus menses datas in via subsedisse, eo quod responsum tam ardenter indies a me desideratum tot iam hebdomadis moraretur. (2) Verum oportuerat praecipitem tantisper calamum inhibere nec tam cito tempori diffidere; epistolam nam illam ad praedictum fratrem e monasterio nostro vixdum ablegaveram, cum postero mox die et litteras reverentiae vestrae, et quod longe magis erat in votis, ipsa etiam perspicilia perspicilia] Vgl. ep. 1,4. luculento cum gaudio accepi. (3) Debitorem sane me fateor reverentiae vestrae tot nominibus, quot expungendis aeternum non ero. (4) Id saltem interea non committam, ut tam cumulata beneficia beneficia] Anspielung auf Stephanis Zeit im Konvikt von Ingolstadt. a reverentiae vestrae humanitate in me profecta dedecorosa umquam oblivione sepeliam.

(5) Ceterum illud modo me anxium habet, quod num hic specillorum usus e re mea sit futurus, ignorem; fuit nam cum non ita pridem de nocte ad lucernam quidpiam lecturus per dimidium horae, vel siquid amplius, perspicilia prima vice adhibui, quibus dein amotis admodum oculi ac nonnihil tumescere visi sunt, ita ut tota insequenti die molestiae aliquid persentiscerem neque lectioni libere valerem intendere; unde factum, ut ex eo tempore applicare amplius numquam ausus fuerim. (6) Forte timor vanus est, sicut nam initia ubique difficilia, ita fieri etiam hac in re poterit, ut oculi liberis obtutibus dudum assueti conspiciliorum usu et obiectu primitus nonnihil fatigentur, dum eis insuescant. Optarem tum, si ita esset, per occasionem aliquando super hoc informari. (7) Vanus certe ille saltem metus fuit, quo Ingolstadii adhuc positus saepius succutiebar verendo, ut ne usu vini Tyrolensis vini Tyrolensis] Zu dieser Zeit gab es eine umfangreiche Literaturgattung, die sich mit dem richtigen Gebrauch von Wein auseinandersetzte: 1638 wurde beispielsweise in Innsbruck Matthäus Clauss’ Werk „Oenohydromachia sive vini et aquae certamen“ gedruckt, zwei Jahre später Ippolito Guarinonis „Hydroenogamia Triumphans“ (vgl. Subaric 2005). in patria resumpto oculi mei per eiusdem meri inflammationes, magis rursum hebescerent, quos in Bavaria cerevisiae frigidiore haustu recreatos et ad temperiem paulo convenientiorem adductos existimaveram; siquidem eos (ita me superi beant) nihilo nunc infirmiores experior, quin potius ad lectionem et scriptionem continuandam, si non magis, aeque sane durabiles sentio; quamvis numquam ea perfectione sint, quin per intervalla suos defectus patiantur. (8) Valeat in domino reverentia vestra meque sibi, ut indignum non ita pridem convictorem convictorem] Anspielung auf Stephanis Zeit in Ingolstadt 1637-1640. suum, in precibus et altaris libatione commendatum velit.

10. Stephani an Kooperator Malachias Saur in Mais [Stams], 27. Oktober 1642 Stephani beklagt sich, dass der letzte Bote aus Mais nicht die ihm versprochenen Strümpfe und Schuhe mitgebracht hat. Gerade jetzt, da der Winter bald einsetzen wird, soll sich Saur beeilen, ihm die Sachen zu schicken. Er entschuldigt sich, dass er die Mühen mit Geld nicht bezahlen können wird. Ad patrem Malachiam Saur, cooperatorem in Mais, 27. Octobris anno 1642. Reverende in Christo, religiose et honorande confrater

(1) Salutem reverentiae vestrae nomine mihi is, qui ineuntis vindemiae nuperrime nuntium tulerat, fideliter denuntiavit, cuius primo statim aspectu gaudio paene gestire coeperam ratus fore, ut calceos ac tibialia calceos et tibialia] Vgl. ep. 3,2. a reverentia vestra promissa ocius mihi ad manus consignaret. (2) Verum, ut mox vidi, vota mea tunc nondum maturuerant. (3) Audivi interea causam dilationis et spem in adventum domini Scutelii Scutelii] Marcus Scutelius war Kurienkanzler von Trient und Notar (belegt: Annales Maisenses 384). Tridento redituri conicere iussus sum. (4) Ceterum licet non dubitem reverentiam vestram nunc temporis haud parum distineri cum negotiis sacris pro suggestu, tum multo maxime in collectura (quam uberem reverentiae vestrae et admodum pinguem exopto), confido tamen reverentiam vestram sponsionis ultroneae ac fraternae beneficentiae tantisper memorem fore, ut expectationis ac voti mei me brevi compotem faciat; (5) iam nam aestas transiit, calor abiit et recessit, nives ac hiems brevi apparebunt in terra nostra, contra quarum frigus a reverentia vestra transmissis tibialibus et calceis aliquatenus praemuniri percupio. contra ... percupio] Das Problem der Winterkälte, die manche Räume des Klosters unwirtlich werden lässt, wird noch an anderen Stellen der Briefsammlung angesprochen. (6) Id beneficii quia e penu mea paupertina simili moneta compensare non potero, alio quocumque obsequii genere emereri studebo. Haec raptim ad lucernam.

11. Stephani an Kooperator Malachias Saur in Mais [Stams], 13. Januar 1643 Stephani bedankt sich für die Schuhe, die endlich in Stams eingetroffen sind. Noch immer vermisst er jedoch die Strümpfe: Die Strümpfe, die geliefert wurden, lagen zunächst einige Zeit beim Kellner. Dort nahm sie sich dann der Apotheker Lambert. Als Stephani sie für sich forderte, meinte Lambert, auch ihm habe Saur Strümpfe versprochen; sie würden von Karl von Rosenberg, den er behandelt hatte, bezahlt. Also bittet Stephani um ein neues Paar Strümpfe. Ad eundem patrem Malachiam in Mais, 13. Ianuarii anno 1643. Reverende in Christo ac religiose pater, confrater dilectissime

(1) Litteras reverentiae vestrae proxime ad me datas sexta huius mensis recepi sub vesperum Epiphaniorum, Epiphaniorum] 6. Januar. quibus has perbreves nunc repono. (2) Pro calceis iam pridem transmissis grates, pro eo ac debeo, magnas ago, easdem etiam pro tibialibus tibialibus] Vgl. ep. 10. acturus, si ea recepissem. (3) Sed quia illis fortuna, ut opinor, invidente hactenus potiri non licuit, idcirco actionem gratiarum tantisper differre aut saltem moderari cogor. (4) Qua autem ratione eorum dispendium sim passus, paucis ita notifico. (5) Aurigae nostri aurigae nostri] Die Stamser Boten waren gut organisiert. So berichtet etwa Primisser von Johannes Lang (Longus), der vierzig Jahre lang Präfekt dieser Truppe war (cap. 42 § 12 Ioannem Longum, qui aurigis Stamsensibus XL annos fuerat praefectus). ignari vel certe immemores, cui tibialia consignanda essent, ea cum aliis rebus promiscue apud patrem cellarium cellarium] Von 1637 bis 1644 war Pater Christian Praxmarer Kellner in Stams (vgl. Album Stamsense Nr. 442). deposuerunt, a quo cum repetendi ansam non ita confestim haberem et ille de tibialibus parum esset sollicitus, pharmacopaeus noster Lambertus Lambertus] Dieser Apotheker von Stams ist nicht im Album Stamsense verzeichnet. Er begegnet wieder in ep. 13,2. in ea, velut si primo occupantis forent, manus iniecit atque in usum proprium adscita postero mox die induere ac deinceps gestare non erubuit; quod ubi primum rescire potui, impudentiam hominis vehementer demiratus, tibialia pro iure meo, quod habebam, exegi, sed invito extorquere non valui, litem tum ei ulterius intentare nolens cessi pacifice, maxime quod praetenderet iam dudum eiusmodi tibialia sibi a reverentia vestra esse promissa nomine ac loco, ut aiebat, Caroli a Rosenberg, cui apud nos quondam febricitanti pharmaca subministrasset.

(6) Ceterum spero reverentiae vestrae nondum ita exhaustum neque liberalitatem eius tam angustis limitibus circumscriptam, quin aliud tibialium par refundere perfacile possit et velit. (7) Ego certe hac me deinceps spe alo et de liberali ac benefico reverentiae vestrae animo optima praesumere non desisto. (8) Atque hisce raptim deproperatis, reverentia vestra ut valeat atque annum hunc cum multis subsequentibus sospitem et incolumem trahat, exopto.

12. Stephani an Kooperator Johannes Schnürlin in Mais [Stams], 26. März 1644 Stephani beglückt Schnürlin zu seiner unversehrten Ankunft in Mais. Das Gepäck wird schnell nachgeschickt werden, lediglich Schriften mit Predigten brauchen noch länger, bis der Bibliothekar, Pater Edmund [Quaranta] sie nach Mais schicken wird. Er beklagt sich über den weiten Aufgabenbereich, den er als Prior hat und den Abt Bernhard Gemelich nicht einschränken wollte. Sein Gruß gilt auch Pater Nivardus [Bardalas], über dessen Verlust eines Reisemantels er spottet. Ad reverendum patrem Ioannem Schnürl[in], Schürlin] Zur Namensform: Der Codex bietet die Lesung „Schnürl“, während ihn das Album Stamsense (Nr. 441) als „Schnürlin“ verzeichnet. recens missus in Mais, 26. Martii 1644. Prima epistula, quam scripsi factus prior rasura

Venerabilis in Christo, religiose ac multum honorande pater

(1) Adventum utriusque utriusque] Neben Schnürlin ist wohl Nivardus Bardalas gemeint. vestrum in Mais plus opinione mea maturatum ex proxime ad me datis intellexi; quem multis admirationi fuisse, non nemini etiam perturbationi nihil admodum miror; solent nam eiuscemodi inopinati eventus citra hominum demirationem vix umquam accidere. (2) Faxint porro superi, ut haec vestra ad portum novum adnavigatio, sicut haud dubie operosa est, ita multis sit proficua.

(3) Dolium, in quod sarcinae amborum convasatae sunt, intactum vobis et illibatum pro voto vestro transmittitur; schediasmata vero illa, in quibus reverentia vestra concionum suarum synopses consignavit, etsi perlubenter in praesens una ablegassem, a patre tamen Edmundo patre Edmundo] Gemeint ist Pater Edmund Quaranta. eiusque bibliothegicis tyronibus tantum operae et industriae hactenus positum non est, ut ea quoquo modo compingerent. (4) Accurabo tamen et perurgebo, ut ad proximam vecturam per aurigas nostros certo transmitti valeant.

(5) Super statu prioratus, ratione bursae et vestiarii a reverendissimo reverendissimo] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. hactenus nihil innovatum est, sed tota oneris moles penes me adhuc residet probabiliter etiam permansura. (6) Patri Niuardo, Patri Nivardo] Pater Nivardus Bardalas, den das Album Stamsense (Nr. 451) jedoch erst 1651 als Kooperator in Mais vermerkt. quia temporis angustiae non ferebant, peculiariter scribere pro hac vice non potui alia occasione compensaturus. Reverentia vestra meo nomine amicam ei salutem impertiat, indicetur gratulari me tam eximio equiti, qui vix duo stadia de monasterio progressus mox pallium itinerarium amiserit illudque equi pedibus lacerandum substraverit. Haec raptissime, alias plura.

13. Stephani an Kooperator Johannes Schnürlin in Mais [Stams], 15. April 1644 Stephani berichtet Schnürlin, dass die Osterfeierlichkeiten vom plötzlichen Tod des Apothekers Lambert überschattet wurden. Er drückt Schnürlin, der ein enger Freund Lamberts war, sein Beileid aus. Dem Brief sind die gewünschten Predigten und die philosophischen Schriften beigelegt. Die kasuistischen Texte müssen noch ausbleiben, da sich Pater Eugenius [Eyberger] bei deren Abschrift sehr viel Zeit lässt. Pater Malachias [Saur] fühlt sich nicht wohl in Mais, da er nur mit Beichten, Predigten und Katechismusunterricht beschäftigt ist. Von seinem Reisegeld schickte Malachias 22 Gulden nach Stams zurück. Ad eundem, 15. Aprilis anno 1644. Multum reverende in Christo pater, confrater dilectissime

(1) Pascha, quod reverentia vestra mihi meisque tam faustum apprecata est, superis opitulantibus bene sani atque in Domino hilares transegimus. (2) Aliqualis tamen nebecula eum nostrae laetitiae diem inde quadantenus infuscare visa est, quod in ipsis resurgentis Christi solemniis triste nobis funus efferendum Inter efferendum et fuerat duplim nobis. fuerat, pharmacopaei scilicet nostri Lamberti, qui ipso sacri paschatis die sub vesperum fatis concessit.

(3) Frequentiori ad infirmos excursu reverentiam vestram multum inquietari, non invitus credo, quippe quae eiusmodi excursionibus nondum insueverit, forsan difficulter etiam assuetura. (4) Quodsi vota hac in re quidquam possunt, ego et vobis quietem ac pacem et terris vestris sidus salubre et universis accolis sospitatem animitus exopto.

(5) Synopses concionum et cursum philosophicum transmitto, ut pollicitus sum, pollicitus sum] Vgl. ep. 12. non item scripta casuistica, de quorum receptione nescio quid spei facere possim; scriptor nam illorum pater Eugenius Eugenius] Gemeint ist Pater Eugenius Eyberger. admodum lente festinat causatus aliud se reverentiae vestrae non promisisse, nisi quod interdum per subsecivas horas, cum bene sibi allubuerit, ex iis quidpiam describere velit; cui conscriptioni ego quidem ante medium futuri autumni finem imponendum vix auguror. (6) Patrem Malachiam patrem Malachiam] Gemeint ist Pater Malachias Saur. aegre a Maisensibus avvulsum esse facile mihi persuadeo; ipsummet nam iam aliquoties dictitantem audivi, si modo duorum adhuc dierum inducias in Mais habuisset, egregie se rebus suis prospecturum fuisse, nunc vero tum ob continuam in confessionali detentionem, tum ob itineris maturandi nimis celerem terminum, vix reculas suas convasare potuisse. (7) Ditavit is me pecuniis suis, insigniter sane, sicut nam reverentiae vestrae obolum non reliquit, ita mihi nec denarium attulit, quinque siquidem numismata aurea 22 florenorum, quae ei de viatico superfuerant et mihi consignare voluerit, reverentissimus reverentissimus] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. tamen ab eo non sine gravi interminatione universa exegit et recepit. (8) Officium quoddam vacans bonus pater Malachias his temporibus non invenit, sed solis concionibus et catechizanda dominicis diebus iuventute occupatur. (9) Haec paucula aurigis iam iam abiturientibus properanter exarare licuit.

14. Stephani an Paul Weinhart in Innsbruck [Stams], 16. April 1644 Stephani bekundet, dass er nun als Prior den Briefkontakt zu seinem alten Mäzen Weinhart verstärken will. Weinhart wird bald das Kloster besuchen, um einige Kranke zu beraten, die einen Aderlass durchführen wollen. Stephani geht einige Fälle durch, in denen er von einem Aderlass abgeraten hat: der Konverse Christoph Häring, Senior Wolfgang [Lebersorg], der Konverse Georg Randolt, der sich eine Verbesserung seiner Hörprobleme verspricht. Stephani will sich jeweils auf Weinharts Urteil stützen. Ad dominum Paulum Weinhart, medicum Oenipontanum, 16. Aprilis anno 1644. Nobilis, clarissime et excellentissime domine

(1) Litterarum litterarum] Brfief wird zitiert bei Baumann 1935, 15. ad dominationem vestram hactenus parum destinavi, minus forte hac in parte urbanus, quod patronum mihi tam colendum frequentioribus huc usque epistulis non salutarim. (2) Nunc vero quia exiguitati meae officium prioratus commissum est, crebrius crebrius] In der Tat sind 22 der in dieser Sammlung vereinigten Briefe an Weinhart adressiert. deinceps scribere dominationi vestrae et volo et debeo.

(3) Ad phlebotomiam nostram, quam verno hoc tempore instituemus, quia dominationis vestrae praesentiam flagitare non possum (obstantibus nimirum cum multis eius negotiis mihi probe notis, tum et viae longinquitate et senilis senilis] 1644 war Weinhart bereits 74 Jahre alt. corporis fatigatione) litteris saltem excellentiam vestram super quibusdam consulendam duxi.

(4) Petiit inter alios conventuales sectionem venae conversus noster Christophorus Häring, Christophorus Häring] Vgl. Album Stamsense Nr. 446. cuius petitio num sana et rationabilis sit, admodum dubito. (5) Noverit utique excellentia vestra hominis huius constitutionem, qui scilicet frigoris humoribus semper abundet, paene quotidie vexatus spasmo contractioneque nervorum, laborans debilitate stomachi, calore insito et nativo ferme destitutus etc., unde cum sanguinem sibi potius adsciscere et undecumque comparare quam emittere debere videatur, decretum apud me est petitioni eius tantisper non annuere, quousque excellentiae vestrae consilium desuper et authoritas aliud ei expedire persuaserint, informari proinde, quid hac in re facto opus sit, valde cupio.

(5) Venerabilis senior noster pater Wolfgangus, Wolfgangus] Gemeint ist Pater Wolfgang Lebersorg, der große Geschichtsschreiber seines Klosters, der 1644 jedoch schon 74 Jahre alt war und keine Ämter mehr bekleidete (vgl. Haidacher 2000, XI). cum merito dubitare possit, an sibi tam decrepito et capitis vertigine aliquatenus iam laboranti phlebotomia adhuc conducat, ad excellentiae vestrae iudicium se remittit. (6) Alius insuper e conversis nostris, Georgius Randolt, Georgius Randolt] Der Konverse Georg Randolt aus Obsteig legte am 14. Februar 1644 seine Profess ab (vgl. Album Stamsense Nr. 458). ante bimestre ordinem professus, homo simplex 38 circiter annorum, venam sibi incidi postulat sperans restaurandum sibi inde auditum suum; est nam e dextera aure quasi surdaster asserens se ante annos aliquot in saeculo adhuc morantem beneficio phlebotomiae usum fuisse, eo vero nunc per triennium et ultra intermisso notabiliorem experiri auditus sui defectum caputque crassis humoribus amplius sibi gravari.

(7) Ego sicut venae sectionem ei numquam concederem, cui scirem obfuturam, ita illi denegare eandem vix queo, cui multum fore proficua speratur. Purgationem medicam bono homini libenter admittam evehendis capitis humoribus idoneam, at si etiam phlebotomiam excellentia vestra ipsi deinceps prodesse indicaverit, illam quoque imposterum ei procurabo. Exspecto proinde rursum et informationem.

15. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 11. Mai 1644 Stephani wünscht seinem Abt [Bernhard] eine möglichst rasche Besserung. Über den Grund der Krankheit und seines Aufenthaltes in Innsbruck erfahren wir nichts. Stephani berichtet weiter über die Vorgänge im Kloster: Pater Edmund [Quaranta] leidet an den Nachwirkungen seines Aderlasses. Darüber will sich Stephani noch mit Weinhart beraten. Den Knecht Franz Söll musste Stephani entlassen. Das Wetter im Oberland spielt verrückt, als ob es April statt Mai wäre. Stephani freut sich auf seine bevorstehende Reise zum Haller Markttag. Ad dominum abbatem nostrum Oeniponti commorantem, 11. Maii 1644. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine

(1) Cura valetudinaria, quam reverendissima pietas vestra ante dies aliquammultos auspicata est, quin prosperos sortiatur progressus, nulli admodum dubitamus. (2) Nos certe in votis id unice habemus, ut sanitas antistitis nostri hactenus aliquantulum adlaesa, non modo in praesens integre reparetur, verum et in annos plurimos sarta duret et stabilis perseveret. (3) Coetus noster (laus Deo servatori) bene hactenus valuit et valet, nisi quod pater Edmundus Edmundum] Gemeint ist Pater Edmundus Quaranta, zu seinem Aderlass vgl. ep. 15,3. cum phlebotomus esset, tertio a sectione die magnam alterationem et quoddam deliquium passus omnem cibi appetentiam amisit, ita ut stomachus eius nauseabundus etiamnum de esculentis parum admittat, quin et ipsum ferme potum respuat. (4) Peculiares proinde litteras ad dominum Weinhart dominum Weinhart] Gemeint ist der Arzt Paul Weinhart d.Ä. destino, peculiares ... destino] Vgl. ep. 16. ut ei congruam purgationem praescribat, qua stomachus ipsius a phlegmatum ac rheumatum, quibus oppletum se sentit, abundantia exponeretur.

(5) Franciscum Söll (quamquam invitum et aegre adductum) quatriduo abhinc famulatu suo cedere et claves in praesentia patrum officialium et oeconomi Leonardi, Leonardi] Der Wirtschafter Leonardus tritt auch in späteren Briefen noch öfters auf; im Album Stamsense ist er nicht erwähnt. resignare compuli hac interim eum spe erigens fore, ut reverendissima pietas vestra non modo eidem pro exhibito hucusque servitio factura sit satis, verum etiam de alio promotionis genere, si quidem occasio tulerit, favorabiliter provisura.

(6) Tempestas apud nos perquam frigida, ventosa, inconstans et in omnem paene horam mutabilis atque adeo Aprilem magis quam Maium repraesentans multis metum incutit de frugum proventu parum ubere secuturo. (7) Nos tamen iactato in Dominum cogitatu nostro meliora confidimus.

(8) Ad nundinas Halenses, si reverendissimae pietati vestrae adhuc allubesceret, libens proficiscerer, tum ad insinuandum me apud dominum Draisser et debitum antiquum de panno pruno eidem exsolvendum, tum etiam ad providendum conventui de necessariis compluribus. (9) Scio reverendissimam pietatem vestram super hoc itinere licentiam expressam mihi gratiose iam concessisse, proinde eam, nisi sub ultimam feriam Pentecostes Oenipontum me conferam. (10) Atque hisce me et reliquam filiorum turbam reverendissimae pietati vestrae, quam Deus diutissime sospitet, submissione debita commendo.

16. Stephani an Paul Weinhart in Innsbruck [Stams], 11. Mai 1644 Stephani berichtet Weinhart von der im großen und ganzen erfolgreichen Aderlassaktion im Kloster. Probleme gab es bei Pater Edmund [Quaranta], der keinen Appetit mehr zeigt, und bei Frater Christoph Häring, dem es noch schlechter als vor dem Aderlass geht. Der Brief schließt mit einem Gruß an Weinharts große Familie. Ad doctorem Paulum Weinhart, medicum Oenipontanum, 11. Maii 1644. Nobilis, clarissime et excellentissime domine

(1) Phlebotomia nostra (cui excellentia vestra fausta quaeque ac prospera apprecata est) Deo opitulante feliciter cessit, nisi quod balneator balneator] In Stams gab es im 16. und 17. Jahrhundert keinen eigenen Arzt für die Kranken. Während der Arzt aus Innsbruck geholt wurde, stand in Stams ein Bader zur Verfügung. Diesen Beruf musste man drei Jahre lang lernen, danach wurden die Bader hauptsächlich zur Wundversorgung eingesetzt. Für einen Aderlass erhielt der Arzt drei Gulden, der Bader einen (vgl. Kostenzer 1974, 160). noster modernus pluribus plerosque vulneribus insignierit timore forsan potius quam imperitia id causante. (2) Ceterum pater noster Edmundus Edmundus] Gemeint ist Pater Edmundus Quaranta. tertio post venae apertionem die magna subito alternatione correptus, edendi bibendique appetitum ita deperdidit, ut per complures iam dies tam de esculentis quam poculentis vix parum aliquid delibarit. (3) Tametsi vero in melius iam disponi videatur, utpote et cibi et potus appetentia iam redeunte, quia tum stomachum suum phlegmatibus adhuc oppletum esse existimat, purgationem ventriculo exonerando proficuam multum desiderat, eo praecipue, quod catapotium ante phlebotomiam ab eo sumptum parvae apud ipsum operationis fuerit, quippe a stomacho non diu retentum, sed post horam mox reiectum. (4) Rogatam proinde volo excellentiam vestram, ut praedicto patri purgationem congruam ex pharmacopolio procuret, quo eius voto ac petitioni faciam satis.

(5) Frater Christophorus Häring Christophorus Häring] Vgl. >Album Stamsense Nr. 446. aliquot iam dies a phlebotomia peius habet quam ante, nimirum cholica, spasmo vehementissimo, extraordinario membrorum frigore aliisque id genus molestiis divexatus; quare consultius meo iudicio missionem sanguinis intermissurus fuerat, nisi in ipso phantasia praevaluisset. (6) Haec raptissime. Interea excellentiae vestrae et turbis turbis] Zu Weinharts Familie vgl. Noten zu ep. 5. filiorum ac filiarum totique familiae cum multa salute omnem prosperitatem animitus precor atque exopto.

17. Stephani an Kooperator Johannes Schnürlin in Mais [Stams], 27. Mai 1644 Stephani ist sich sicher, dass Schnürlins Kopfweh bald vergehen werde; die Brüder in Stams seien bis auf Pater Edmund [Quaranta] alle gesund. Stephani macht das schlechte und unwirtliche Wetter im Oberland zu schaffen. Probleme im Kloster Wilten werden angedeutet; Stephani habe bei einem Besuch seines Bruders, der nun Prior in Wilten ist, keine Unstimmigkeiten feststellen können. Wohl durch den Einsatz von Erzherzogin [Claudia de’ Medici] konnten die Probleme der Wiltener mit Brixen ausgeräumt werden. In Hall ist der gemeinsame Freund von Stephani und Schnürlin, Balthasar Staudacher, verstorben. Ad patrem Ioannem Schnürl, cooperatorem in Mais, 27. Maii 1644. Dieser Brief wird in den Annales Maisenses (386) erwähnt: Ben. Steph. scripsit ad Johannem Schnürl Cooperatorem in Mais 1644 27 Maji, defunctum esse quemdam notum benefactorem nostrum Halae etc. Idem ad eundem 19 Sept ejusdem scribit se non bene valere. Chorum tamen frequentare etc. posse. Venerabilis in Christo pater, confrater in paucis dilecte

(1) Dolorem capitis, qui reverentiam vestram proxime ad me scribentem obsederat, iam pridem mitigatum esse atque adeo iam sospitem vitam trahi nihil admodum dubitabo. (2) Apud nos (laus Deo protectori) vivunt et valent omnes, nisi quod sub ingressu huius mensis pater Edmundus Edmundus] Gemeint ist Pater Edmundus Quaranta. inter dies phlebotomiae deliquio antegresso non levem stomachi alterationem passus cibi ac potus appetentiam magna ex parte amisit, quam tum ventriculo per massam pillularum rite exonerato plene iam recuperavit, per omnia modo sanus et integer.

(3) Ego inter hepatis aestuantis et stomachi frigentis adversas dispositiones evadere vix valeo, quin sanitas mea leviores interdum offensiunculas patiatur. (4) Aestas apud vos (ut nuperae indicarunt) temperatissima est, apud nos vero non sic; nam frigus illud insolitum, quod ante aliquot hebdomades nucibus, cerasis aliisque id genus frugibus praecocibus prope exitium tulit, excepit nunc calor nimis immodicus, qui etiamnum durans plantas ac segetes paene exusturus videtur, nisi Elias aliquis Elias aliquis] Anspielung auf die Geschichte vom Prophet Elias am Bach Kerit (1 Könige 17,1-7): Elias ruft aus, dass in diesem Jahr weder Tau noch Regen fallen werden, außer auf sein Wort hin. interveniens oraverit, ut coelum det pluviam.

(5) De abbate et conventu Wiltinensi de abbate ... Wiltinensi] Von 1621 bis 1650 war Andreas Mayr (1594-1661) Abt des Stiftes Wilten. quod passim rumor mirus et varius extiterit, facile mihi persuadeo. (6) Sciet tamen reverentia vestra verissimum esse, quod vates quidam vates auidam] Anspielung auf Vergil, Aen. 4,174f. Fama, malum qua non aliud velocius ullum / mobilitate viget viresque adquirit eundo. ait, famam vires acquirere eundo. (7) Ego certe ex nundinis Halensibus nuper redux et fratrem meum Wiltinae nunc priorem nunc priorem] Stephanis Bruder Laurentius (1613-1656) war zu der Zeit Prior des Stiftes Wilten. invisens omnia in pace et concordia reperi. (8) Quamquam diffideri non possum, ante ferias Paschatis haud levem, conventum inter et abbatem, dissensionis guerram fuisse, quam Brixinenses causarunt. (9) Abbas tamen auxilio serenissimae serenissimae] Gemeint ist Claudia de’ Medici. (apud quam optimo loco est) potiores tenuit, quae sicuti verosimiliter in hac causa semper se interponet, ita abbas semper manutenebitur. (10) Possem rem aliquanto explicatius perscribere, sed temporis angustia stringente et hoc et multa alia in praesens omitto. (11) Neque de novis quidquam nuntio, nisi quod bonus noster amicus et fautor Balthasar Staudacher Halae hoc mense pie in Domino obiit. Hisce etc.

18. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 16. Mai 1644 Weil sich Abt Bernhard Gemelich immer noch in Innsbruck befindet, erstattet ihm Stephani Bericht über die Entwicklungen in Stams: Die Reiter des Georg Braun aus Silz brachten einen Brief von Pater Johannes [Schnürlin] aus Mais, den Stephani ungeöffnet an den Abt weiterleitet. Ein Brief an Bruder Abraham [Roth] meldete diesem, dass seine Mutter in Meran im Sterben liege. Sie wünsche sich das Kommen ihres Sohnes, um die testamentarischen Angelegenheiten zu regeln. Stephani glaubt jedoch, dass die Frau bereits verstorben ist. Für Pater Edmundus [Quaranta] ist neue Medizin eingetroffen. Ad dominum abbatem nostrum Oeniponti commorantem, 16. Maii 1644. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine

(1) Cum proprium nuntium destinata opera ad reverendissimam pietatem vestram hodie ablegandum intelligerem, non intermittendum duxi, quin reverendissimae pietati vestrae pro debito obligationis et observantiae meae paucula perscriberem. (2) Aurigae Georgii Praun Siltzensis heri ex Athesi reduces attulerunt litteras a patre Ioanne, patre Ioanne] Gemeint ist Pater Johannes Schnürlin. Maisensi nunc operario, quas hic signatas et clausas reverendissimae pietati vestrae transmitto.

(3) Cum iis aliam accepi epistulam, fratri Abrahamo fratri Abrahamo] Gemeint ist Bruder Abraham Roth (vgl. Album Stamsense Nr. 450). directam a cognata sua moniali Meranensa, qua illi denuntiatur periculosa aegritudo matris suae letaliter decumbentis et in ultima iam paene mortis alea constitutae, quae suamet opinione et testimonio vitam diu amplius prorogare nequaquam possit; quippe quae ex infernis partibus hydrope tumeat, superne vero phtisi propemodum iam sit consumpta. (4) In hac sua aegritudine (ut praefata monialis scribit) iugiter ac ferme incessanter desiderat ad ultimam suae voluntatis dispositionem coram eo faciendam; quocirca etiam in praedictis litteris instantissime petitur, ut is exorata et obtenta reverendissimae pietatis vestrae licentia itinere maturato Meranum contendat ultimum vale matri facturus et pios eius manes (dispositis rebus omnibus) Deo commendaturus. (5) Sed nam sera nimis videtur esse isthaec petitio; cum nam litterae memoratae mense iam praeterito (scilicet 27. Aprilis) scriptae et signatae sint, plus quam probabilis coniectura est eam interea temporis inter tam graves hydropisis ac phtiseos conflictus pridem fatum suum clausisse.

(6) Transmissas a medico pillulas pater Edmundus pater Edmundus] Gemeint ist Pater Edmund Quaranta. hodie summo mane sumpsit, quae, ut opinor, effectum optatum dabunt, utpote trina ut minus operatione iam perfunctae. (7) Atque his me et ceteros filios una omnes reverendissimae pietati vestrae submisse commendo.

19. Stephani an Paul Weinhart in Innsbruck [Stams], 31. Mai 1644 Stephani bedankt sich für die jüngst erfahrene Gastfreundschaft im Hause Weinharts und schämt sich, diese nicht gebührend vergelten zu können. Seit seiner Rückkehr aus Hall hat Stephani gesundheitliche Probleme, ständiger Durst und Magenschmerzen quälen ihn. Er wünscht sich einen Schluck des neulich bei Weinhart getrunkenen Weines. Ad dominum Paulum Weinhart, medicum Oenipontanum, physicum monasterii nostri, 31. Maii 1644. Nobilis, clarissime et excellentissime domine

(1) Humanitas ac beneficentia, quam nuper in aedibus dominationis vestrae expertus sum, memoriam mihi benefactoris identidem ingerit atque ad gratitudinem exstimulat. (2) Verum cum ex tribu sim paupertina, non habeo, quod pro beneficiis tantis umquam possim reponere. (3) Interim tamen solari me potest illud comici dicentis magnam partem gratitudinis esse beneficium agnovisse. magnam ... agnovisse] Dieses Sprichwort hat Stephani schon einmal (ep. 3,2) zitiert. (4) Ego certe quidquid beneficiorum in me, licet immerentem, iam ab antiquo collatum est, non tantum libens agnosco, sed et in aevum memori semper mente revolvam.

(5) Ex quo a nundinis Halensibus domum remeavi, non usquequaque bene dispositus sum; vexor nam siti continua dies ac noctes, quam per integram iam septimanam et ultra non memini me umquam plene sedasse; quo autem plus bibo, eo magis stomachum infrigidari sentio atque ad concoctionis officium debilem et lentum reddi. (6) Causam mali contraxisse me reor in itinere, in magno nam solis ardore et aestu extanti paulo liberalius bibendum fuerat, unde verosimiliter incensio hepatis atque praedicta vehemens sitis subsecuta.

(7) Si vota aliquid possent, de optimo vino excellentiae vestrae (quod nuper sane non obiter gustavi) haustum bonum impense optarem. (8) Sed sicut dormientes interdum montes aureos somniant, ita sitientes me delectabilis potus apprehensionem satiari oportet. (9) Pro salute et memoria, ut nuper pollicitus sum, paucula quaedam transmitto, quae ex paupere et modica penu suppellectilis meae sacrae convasare potui, plus affectu et voluntate potens quam opere. Atque haec cursum. (10) Deus ter optimus dominationem vestram suis omnibus diu incolumem servet totamque eius domum benedictionibus repleat.

20. Stephani an Elias Staudacher in Hall [Stams], 16. Juni 1644 Stephani bedankt sich, dass die vor kurzem in Hall erstandenen Waren eingetroffen sind. Er bedauert, dass er keine Zeit mehr hatte, Pater Lener im Jesuitenkolleg zu besuchen. Bezahlen wird er die Waren beim Besuch von Staudachers Mutter in Stams, der lange Zeit schon versprochen ist. Ad dominum Eliam Staudacher Halensem, 16. Iunii 1644. Nobilis et eximie domine

(1) Reculas meas Halae nuper nuper] Anspielung auf Stephanis Besuch bei den Markttagen in Hall (vgl. ep. 15,8). coëmptas una cum desideratis voluminibus papyri in doliolum perquam diligenter compactas spe mea citius, 26. scilicet Maii, recta accepi. (2) Fidelem dominationis vestrae industriam vel in hoc uno abunde iam expertus, quippe quae in negotiis etiam tam tenuibus (ut meum illud fuit) quam celerrime maturandis gnaviter adlaboret. (3) Utinam et ego similem manticam scorteam, Halae a dominatione vestra mihi commodatam tempestive remittere potuissem. (4) Sed cum non tam ego meo officio defuerim, quam mihi occasio, veniam huic tarditati facile dandam confido.

(5) Patrem Lener, quem in transitu obvium habuisse non memini, in collegio libens salutassem, si per moram licuisset. (6) Vetus vero illa amicitia nostra renovari et confirmari commodissime poterit, si is pro opportunitate proxima coenobium nostrum denuo invisere non detrectarit. (7) Pro transmissis chartis dominationi vestrae in praesens non satisfacio exsoluturus debitum meum, quando eam cum domina matre sua coram videre et alloqui datum fuerit; memor nam sum sponsionis aliquatenus iam factae, qua, proxime quoad fieri poterit, nos invisere et officio solemni pro defuncti parentis anima noviter celebrando interesse sunt polliciti. (8) Haec raptissime. Interea dominatio vestra cum honoranda domina matre sua (cui amicam et religiosam salutem impertitam cupio) suisque omnibus quam optime valeat deque coenobio nostro bene mereri non desistat.

21. Stephani an Paul Weinhart in Innsbruck [Stams], 8. Juli 1644 Stephani berichtet Weinhart, dass vor etwa zehn Tagen der Arzt Martin Witting ins Kloster kommen wollte, um medizinische Ratschläge zu erteilen. Keiner der Mönche sprach jedoch mit ihm, da sie lieber auf Weinhart warten wollten. Nur Bruder Johannes Fuchs, der starke Schmerzen hatte, konsultierte den Arzt. Sein Bericht lag dem Brief bei. Stephani selbst hat über starke Rückenschmerzen zu klagen. Ad dominum Paulum Weinhart, medicum serenissimorum principum et civitatis Oenipontanae, 8. Iulii 1644. Nobilis, clarissime et excellentissime domine

(1) Decendium est, vel siquid ultra, cum dominus Martinus Witting per occasionem ex itinere ad nos divertens obsequia nobis sua officiose detulit promptum se paratumque fore aiens, si cui nostrum afflictione forsitan corporali in praesens laboranti consilio suo manuve medica posset occurrere. (2) Verum cum eius adventum operaeque pollicitationem fratribus meis palam denuntiassem eisque, qui super statu valetudinis suae cum ipso conferre vellent, loquendi ius fecissem, nemo fuit (me conscio), qui coram illo aliquid gravaminis deponeret, eo videlicet, quod omnes in excellentiae vestrae adventum votis animisque propensi exspectare vellent dominationem vestram, cui iam pridem bene noti suas quisque necessitates detegerent. (3) Frater Fuxius frater Fuxius] Der Konverse Johannes Fuchs stammt aus Latsch und legte am 28. April 1619 seine Profess ab. Als Maler brachte er dem Kloster über 1300 Gulden ein, ehe er am 28. November 1648 starb (vgl. Album Stamsense Nr. 438). tamen etsi eandem excellentiae suae praesentiam vehementer exoptat, quia tamen malo quodam nunc premitur, cuius neglectus aut dissimulatio posset esse damnosa, ne forte periculum aliquod sit in mora, praeoccupandum sibi censuit et consilium medicum tempestive requirendum. (4) Cuius petitionem ex adiecta ipsius scheda colligere licebit.

(5) Ego diebus aliquam multis molesta quadam corporis indispositione laboro, cruciatu nimirum dorsi, praesertim ex infima parte, ita ut consuetas in choro inclinationes non sine difficultatem valeam praestare; qui quidem dolor e dorso transiit ad os supremum dextri femoris, ubi ita crucior, ut aegre sedere queam et vix calceum induere, et cum de nocte cubans in alterutrum latus me vertere cupio, non sine magno doloris sensu dextrum femur quodammodo trahere cogor, perinde sane atque si os illud e sua iunctura luxatum esset. (6) Adhibui heri scarificationem, sed nihil adhuc sentio levaminis. Existimo algentem quendam catarrhum esse, qui sensim suopte motu resolvendus ac dissipandus sit. (7) Atque haec impraesentiarum; plura propositurus, si coram loqui liceret. Excellentia vestra cum omnibus suis amicissima salutata, quam bellissime valeat.

22. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Obladis [Stams], 5. August 1644 Stephani schickt dem Abt, der sich auf Kur in den Sauren Quellen [von Obladis] befindet, die besten Wünsche des gesamten Klosters. Der nach Graz gereiste Christian Stöcher ist noch immer nicht zurückgekehrt. Stephani hat an Weinhart geschrieben, ob dieser etwas über die bevorstehende Jagdgesellschaft der Landesfürsten in Stams wisse. Zwei Patres reisten nach Maria Waldrast und sind rechtzeitig wieder zurückgekehrt. Mit der Einkleidung des Novizen Jakob Freisinger möchte Stephani bis zur Rückkehr des Abtes warten; inzwischen beschäftigt er ihn mit Lektüre und Exerzizien. Herr Mittnacht braucht ständig Trost von einem Geistlichen. Sonst sind alle Brüder wohl auf, nur Stephani hat noch mit seinem Rücken zu kämpfen. Ad dominum abbatem nostrum in acidulis in acidulis] Aus späteren Briefen geht hervor, dass der Abt den Kurort Obladis bevorzugte, dessen saure Quelle angeblich bereits 1208 oder 1202 von einem Hirtenknabe entdeckt wurde (vgl. Nevinny 1905, 17). commorantem, 5. Augusti 1644. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine

(1) Cura acidularum quin corpus reverendissimae pietatis vestrae iam bene initiarit, nulli ambigimus; quodsi eum deinceps illa successum in reverendissima pietate vestra habuerit, in quem nostra omnium vota propendent, multum sane acidulis posthac acceptum feremus. (2) Ego tametsi acidularum refrigerio nec indigeam nec uti audeam, volui tamen per harum portitorem aliquot illius mensuras conducere ab aliis patribus exoptandas.

(3) Tabellarius noster Grecium directus Christianus Stöcher hactenus ad nos nondum appulit, cuius diuturnam moram utinam prosper eventus subsequatur!

(4) Scripsi hodie domino Weinhart domino Weinhart] Gemeint ist Paul Weinhart d.Ä. inter alia sollicitans, ut ubi de principum ad nos diversione de principum ... diversione] Gemeint ist hier ein Jagdaufenthalt der Landesfürsten in Stams. quidpiam rescierit, ocius me eiusdem propositi certiorem reddere non gravetur.

(5) Duo patres, duo patres] Vgl. ep. 28,4. quibus reverendissima pietas vestra facultatem visitandi divam virginem in Waldrast gratiose indulsit, ad praestitutum terminum dicto audientes redierunt, etsi sera nocte.

(6) De habitu novitiorum Iacobo Freisinger impertiendo voluntatem et imperium reverendissimae pietatis vestrae praestolamur assumpturi eum intra dies paucos ad scholam novitiatus vel certe ad festum patroni nostri divi Bernardi ad festum ... Bernardi] 20. August. reditumque reverendissimae pietatis vestrae eiusdem propositum dilaturi, prout mandatum nobis, desuper directum fuerit. (7) Hactenus inter pueros scholares egit, eorum lecto et mensa contentus. (8) Cui ad propulsandum otium taediumve libros quosdam commodavi et aliquam lucubratiunculam imposui, paulatim eundem (si capacem reperiero) instituturus de exercitiis faciendis.

(9) Dominus Mittnacht multum deiectus ac pusillanimis in omnem paene horam indigeret consolatore, vix sufficienter ab aliquo erigendus. (10) Inter nostros Deo protegente, vigent et valent omnes, nisi quod ego schiatica schiatica] Ischias (vgl. ep. 23,1). nondum sum liberatus. (11) Sapientissimus medicus, cui de sanis et aegris cura est, Deus, reverendissimam pietatem vestram in acidulis revirescere faciat et nobis, coenobio, ordini ac patriae diu superstitem foveat.

23. Stephani an Paul Weinhart in Innsbruck [Stams], 1. August 1644 Stephani berichtet Weinhart von seiner gesundheitlichen Lage: Noch immer hat er mit seinem Rücken zu kämpfen. Weder Pillen, noch Aderlass, noch Bäder haben geholfen. Der Schmerz raubt ihm den Schlaf. Das Einhalten einer strengen Diät will ihm nicht recht gelingen. Von Martin Mittnacht soll Stephani berichten, dass er alle Ratschläge Weinharts befolgt hat, sein Leiden aber noch andauere. Mittnacht wünscht sich weitere Ratschläge. Als der Abt zur Kur abfuhr, gab er Stephani noch den Auftrag, ihn sofort zu verständigen, falls der Landesfürst zur Jagd ins Gebiet von Stams komme. Weinhart möge ihm Entsprechendes mitteilen, wenn er davon Kenntnis erlange. Ad dominum Weinhart, medicum serenissimae archiducissae et civitatis Oenipontanae physicum, 1. Augusti 1644. Nobilis, clarissime et excellentissime domine

(1) Ischiade seu sciatica, qua septimanas iam 4 laboravi, necdum liberatus sum. (2) Adhibui, quae ac excellentia mihi vestra praescripta sunt, quando et quantum potui. Primo etenim sumpsi pillulas purgativas cephalicas, quae, ut opinor, alvum atque ventriculum probe exonerarunt. (3) Aperui deinde postero die venam ad minimum, ut iussus eram, dextri pedis digitum. (4) Tum etiam balneo quinquies usus sum, una praescripta affectarum partium unctione. (5) Verum applicatis his omnibus allevationem, quod sciam, hactenus vix ullam, aut certe permodicam experior; quin idem adhuc remanet circum ischion dextri femoris dolor eademque adhuc in sedendo et cubando difficultas, quae etiam de nocte somnum magna parte mihi adimit; ubi nam semel evigilavi (quod plerumque circa horam noctis 11am aut 12am contingit) actum est de somno nec amplius de cetero quidquam dormire possum, sed vertens me de latere in latus crucior et requiem non invenio. (6) Ad dietam quod attinet, cupit eam excellentia vestra convenientem esse atque a cibis crudis, grossis et flatulentis alienam. (7) At cum in religionibus, prout dominatio sua optime norit, non suo quisque arbitratu et gustu vivat nec singularitas aliqua extra casum menifestae necessitatis facile admittatur, per istud indispositionis meae tempus fere communibus contentus vixi; quamquam e cibis crudiores et flatulentos ultro repudiare soleo iisque abstinere. (8) A studiis meis non est, quod hac in re incommodi quidquam metuam; ea nam hoc tempore nec intensa sunt nec continua; siquidem aliis nunc ex officio negotiolis et occupationibus ut plurimum distineor, quae a studiis etiam nolentem praependiunt. Haec obiter de statu valetudinis meae.

(9) Dominus Martinus Mittnacht, praemissa amica salute, excellentiae suae indicatum cupit adhibita a se, quae dominatio vestra ordinaverat, universa quam diligentissime, effectum tamen hactenus pro voto non successisse, sed remanere pristinam adhuc debilitatem totam, ac praecipue arctari se punctionibus cordis, ita ut sternutando vel tussiendo vel in lecto paulo liberius se movendo, cor ab imo sibi evelli existimet. (10) Proinde ex confidentia, quam e proximis dominationis suae humanissimis litteris hausit, iterato rogat et obtestatur, ut siquid excellentia vestra consilii desuper sibi adhuc impertiri possit, id humanitatis officium afflicto ne deneget, diserte protestans futurum, ut hanc benevolentiam adhuc certo remuneret.

(11) Die 28. Iulii discessit a nobis reverendissimus dominus abbas reverendissimus ... abbas] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich, der zur Kur nach Obladis fuhr. ad curam acidularum, qui pridie abitus sui inter alia id negotii mihi dedit, ut si serenissimos principes intra hunc mensem venationis causa forsitan ad fines nostros Stambsenses deflectere contingeret, id sibi incunctanter per proprium nuntium notificarem. (12) Quare excellentiam vestram amicissime rogatam volo, siquid super tali principum itinere suscipiendo inaudierit eius propositi me, quoad fieri poterit, citissime vel per litteras vel per vivum interpretem certiorem reddere non gravetur. (13) Praestabit nobis hac in re operam gratissimam. Atque hisce etc.

24. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Obladis [Stams], 8. August 1644 Stephani schickt dem noch immer auf Kur weilenden Abt eine Pfeife. Paul Weinhart hat geschrieben, er wisse nichts über einen baldigen Besuch der Landesfürsten in Stams. Der Subpräfekt von Petersberg jedoch hat genauere Angaben zur Reiseroute der Landesfürstin Claudia de’ Medici: Reutte, Imst, Petersberg. Martin Mittnacht hat nach Herrn Castner in Innsbruck geschickt, um sein Testament zu machen. Mittnachts Gesundheitszustand geht bergab. Pater Simpert hörte aus Augsburg die tragische Geschichte eines Verbrechers, der in Donauwörth hingerichtet wurde. Ad dominum abbatem nostrum in acidulis commorantem, 8. Augusti 1644 Reverendissime in Christo pater, observandissime domine praesul

(1) Transmitto per harum baiulum petitum tympanum una cum tibia seu lituo, quae citius mittere etsi volebam, non poteram, eo quod stapedes heri primum confectae essent. (2) Dominus Weinhart dominus Weinhart] Gemeint ist Paul Weinhart d.Ä. his diebus inter alia mihi rescripsit de appulsu serenissimorum principum in Stambs hactenus nil se inaudisse, sed solum, quod proxime concessuri sint in Seefeld mox tamen Oenipontum remeaturi; ubi aliud rescierit, spondet se partibus suis non defuturum, sed celeriter nobis intentum principum item notificaturum. (3) Hodie tamen ex subpraefecto in Petersperg (quem apud nos pransum honeste, ut licuit, tractavimus) intellexi serenissimam nostram serenissimam nostram] Gemeint ist Claudia de’ Medici. intra dies plus minus decem profecturam in Roitte indeque reditum suum versus Imbst et montem S. Petri habituram.

(4) Dominus Martinus Mittnacht cum humili et obsequiosa salute reverendissimae pietati vestrae se intime commendat de vita et incolumitate sua incertus et multum anxius; qui hodie per proprium nuntium Oeniponto accersiri iussit dominum Castner, circa ultimam voluntatem suam adhuc aliqua dispositurus, quemque hodie vel cras divino viatico et extremae unctionis sacramento pro voto ipsius muniemus. (5) Est nam status eius iam longe alius ab eo, quem hactenus tenuit; nam praeter arctationem spiritus, qua diu iam premebatur, intumescit nunc etiam venter aliaeque corporis superioris partes tremuntque ac contrahuntur pedes, non aliter atque in catalepsi fieri solet.

(6) De novis nihil aliud, quam quod transmittere voluerim tragicum processum famosissimi cuiusdam malefactoris, non ita pridem Danuwerthae ultimo supplicio affecti, quem (processum) patri Simperto germanus suus Augusta submisit. (7) Atque hisce nos unice commendamus reverendissimae pietati vestrae, quam Deus brevi nobis vegetam ac valentem reducat.

25. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Obladis [Stams], 12. August 1644 Stephani bestätigt den Erhalt eines Briefes von Abt Bernhard Gemelich. Er habe daraufhin sofort Johannes Lang, der die Transporte des Klosters leitet, zu sich zitiert und ihn befragt. Es geht um die optimale Anzahl der Wagen, die unter einmal aus dem Etschtal nach Stams fahren sollen. Lang war der Meinung, es sei besser mit fünf als mit zehn Wagen zu fahren. Martin Mittnacht lebt noch immer und lässt den Ab grüßent. Stephani hat ihm die letzte Ölung noch nicht gespendet, er glaubt nicht, dass er sterben wird. Mit den Diensten des Magnus Spaiser ist er nicht mehr zufrieden, stattdessen hat er sich an Herrn Sambsoner aus Silz gewandt. Ad eundem dominum abbatem nostrum acidulis utentem in Lädis, 12. Augusti 1644. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine

(1) Litteras reverendissimae pietatis vestrae priores primo mane diei Laurentio diei Laurentio sacrae] Der Gedenktag des Hl. Leurentius ist der 10. August. martyri sacrae accepi, quarum postulatis nuntius noster mox subsecutus, ex parte aliqua utique iam satisfecerit. (2) Posteriores sub noctem eiusdem festivitatis mihi sunt consignatae, quibus utrisque haec pauca in vicem reddo. (3) Operi nostro aurigario praefectum Ioannem Lang illo mox die, quo litteras reverendissimae pietatis vestrae aperui, domo sua ad nos evocatum super his, quae in praedictis litteris iussus fueram, requisivi, qui respondit sui animi sententiam hanc esse; nempe e re monasterii nequaquam fore, si una eademque vice simul decem currus onusti ex Athesi eveherentur tum quod difficulter habituri essent avenam tot equis suffecturam et salis tantam copiam vix distracturi, tum etiam quod integros paene duos dies in Mais onerandis plaustris insumerent, quatuor vero vel quinque currus pro una vectura commode sustineri posse atque tot a se iam conductos. (4) Insuper addidit ex his, qui operam suam hac in re spoponderunt, Bernardum Hagauf-Püringer Silzensem pro rata salarii unum, Claisnerum vero ex Wildermiemingen duos de equis, quos reverendissima potestas vestra venales exponere cogitat, acceptaturos.

(5) Dominus Martinus Mittnacht etiamnum spiritum trahens reverendissimam pietatem vestram multum salvere iubet et acidularum prosperimos successus apprecatur. (6) Is praeterito die Martis sacro quidem epulo, ut nuper scripsi, refectus fuit, unctionem tamen extremam (cum nullum in eo manifestum mortis indicium appareat) suasu meo hactenus adhuc distulit. (7) Quantum exiguitas iudicii mei coniectat, indispositio eius (sententia medici tota ex materie podagrica profecta) periculum saltem proximum nondum habet, sed nimia eius deiectio et pusillanimitas atque (si edicere fas est) aliqualis impatientia vim morbi iusto maiorem repraesentant. (8) Tumor ventris eius ac partium illarum, quae sunt inter scapulas et ascellas, multum notabilis non est, imo quibusdam ne tumor quidem videtur, sed sola carnis obesitas, nunc ob parcam comestionem aliquantum solutioris. (9) Ego certe in eam spem adducor fore, ut non solum reverendissima pietas vestra eum superstitem ac viventem repertura sit, verum etiam ille relicto rursum grabato meliores adhuc dies inter nos sospes et liber sit ducturus. (10) Porro servitiis Magni Spaiser iam amplius non contentus, Sambsoner, textorem in Siltz, nescio cuius instinctu, instanter petiit et suopte peculio conduxit; cui hac in re, ne magis eum contristaremus, refragari non potuimus freti id reverendissimae pietati vestrae adeo contrarium non fore.

26. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Obladis [Stams], 16. August 1644 Stephani revidiert seine optimistische Einschätzung vom Zustand Martin Mittnachts und glaubt, dass er bald sterben werde. Experimente mit dessen inzwischen schon gefühllosen Füßen lassen darauf schließen. Ein Bote aus dem Kloster Füssen brachte ein paar Habseligkeiten für Pater Simpert nach Stams. Ad eundem ibidem commorantem 16. Augusti 1644. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine

(1) Scripsi ante dies paucos Scripsi ... paucos] Vgl. ep. 25. rationem domini Mittnacht spem mihi prope certam affulgere eundem non modo aegritudine, qua per menses iam conflictatur, nondum periclitari, verum etiam illum desertis rursum grabati molestiis dies adhuc quotiores acturum atque liberius respiraturum. (2) Ceterum immutato nunc rerum statu et ordine spes mea vereor, ne me fallat; iam nam a modico temporis intervallo pectore tenus ita evidenter intumuit, ut communi intuentium iudicio hydropisi turgere credatur. (3) Porro quod mortis periculum iam iam indicat prae ceteris illud est, quod pedes eius iam quasi insensiles ac praemortui torpeant omni propemodum sensu tactus destituti, ita ut flabello muscario etiam aliquanto fortius percussi nil sentiant. (4) Cuius rei experimentum ipse ego capturus biduo abhinc eundem visitans pedis soleam, ubi alias maxime sentiri solet titillatio, fricare coepi, ad quod ille non modo pedem non retraxit, verum etiam diserte protestatus est aeque parum ex eo tactu se persentiscere, atque si caro tangeretur aliena. (5) Timeo itaque cum plerisque aliis, ne bonus Mittnacht subito ad vesperam vitae devolutus relicta huius saeculi nocte in regione meliori aeternum meridiem auspicetur. (6) Cupit ille tamen adhuc acidulis aliquantisper frui, quas proinde per harum latorem conductas voluit.

(7) Hisce inclusas attulit nuntius quidam e monasterio Fissensi destinata opera missus, qui simul patri Simperto necessaria quaedam de vestimentis apportavit. (8) Atque his raptim deproperatis una me et omnes oves concreditas reverendissimae pietati vestrae submisse commendo.

27. Stephani an Kooperator Sebastian Zigl in Mais [Stams], 22. August 1644 Stephani konnte aus gesundheitlichen Gründen auf die letzten beiden Briefe nicht antworten, bedankt sich nun aber für den Käse und die Früchte. Auch bei Pater Johannes [Schnürlin] soll Zigl ihn entschuldigen, dass er noch nicht geantwortet habe. Die an Martin Mittnacht geschickten Trauben und Feigen wurden diesem überbracht, doch fürchtet Stephani, Mittnacht werde sich nicht mehr lange daran erfreuen können. Ad patrem Sebastianum in Mais, 22. Augusti 1644. Venerabilis in Christo pater, confrater honorande

(1) Alteras iam litteras reverentia vestra ad me direxit, sed prioribus a me responsum non est, quod eo ipso die allatae essent, quo phlebotomia ob corporis indispositionem uti debueram. (2) Grates habeo reverentiae vestrae tam pro oblato nuper caseo, quam pro frugibus modo recens transmissis; quamquam nam ego casei amicus non sum, tamen non desunt, qui eundem prope inter cupedias habeant. (3) Quaeso, reverentia vestra excuset me apud patrem Ioannem, quod ad binas ipsius epistulas necdum responsi aliquid rescribam, praestitissem id profecto libentissime, sed aliis negotiolis praepeditus temporis angustia laboravi; proxima tamen occasione, ne me sui immemorem existimet, et litteras ad ipsum dirigam et, quod ille magis habet in votis, descriptos Conscientiae Casus certo certius transmittam. (4) Interim reverentia vestra ipsi et cumprimis domino parocho amicam meo nomine salutem impertiat, quibus omnibus vindemiam pinguem et uberem exopto.

(5) Domino Martino Mittnacht pater Ioannes pater Ioannes] Gemeint ist Pater Johannes Schnürlin. uvas quasdam et ficus seorsim destinavit, quae eidem diligenter sunt traditae, sed vereor, ne bono viro ex uvis brevi dentes obstupescant, ut amplius de huiusmodi frugibus parum sit delibaturus, siquidem sacro viatico atque unctione extrema iam est munitus, brevi forsitan migraturus ad terram promissionis, ubi uva meliore aeternum satiabitur. (6) Atque hisce reverentia vestra valeat suorumque confratrum Stambsensium non immemor vivat.

28. Stephani an Pater Angelus Fieger OSM, Lektor der Theologie in Innsbruck [Stams], 23. August [1644] Stephani bedankt sich für Fiegers Brief vom 19. August. Die Schriften der Seligen Gertrud hatte Stephani schon gekannt und schätzen gelernt. Er bedankt sich weiters für eine übermittelte Predigtensammlung. Dass die beiden Stamser Patres, die vor kurzem Waldrast besucht hatten, auf ihrem Rückweg nicht bei den Serviten eingekehrt sind, hat keine tieferen Gründe. Stephani freut sich auf ein Wiedersehen in Innsbruck. Fieger hat sich sehr für die gute Behandlung bei den Zisterziensern bedankt, was Stephani als übertrieben zurückweist. Er grüßt Fieger, der sich weiterhin an der Lektüre des Bonaventura erfreuen soll. Ad reverendum patrem Angelum Fieger, ordinis servitorum, sacrae theologiae lectorem Oeniponti, 23. Augusti. Admodum reverende, religiosissime et clarissime pater

Cum amica salute, officia precum mearum et promptum benevolentiae affectum

(1) Officio scribendi, quo prior ego defungi debueram, praevenit me reverenda pietas vestra, cuius humanissimae litterae 19. Augusti ad manus mihi sunt contraditae, quibus has perbreves repono. (2) Revelationes beatae Gertrudis revelationes ... Gertrudis] Gertrud von Helfta, genannt die Große, gilt als die bedeutendste deutsche Mystikerin des 13. Jhs. Zu ihren Werken zählen „Legatus divini amoris“ und „Exercitia spiritualia“, vgl. Quenardel 2004. iam pridem per ratificem nostrum Nicolaum salvas recepi, quas postero mox tertiove die ad mensam legi coeptas, ego cum magna sane oblectatione non ignavus auscultator excipio. (3) Transmissa precationum exemplaria, tamquam munus optatissimum gratanter accepto, quae inter personas devotas a confessionali mihi cognitas brevi spero distrahenda, ea interim vivens fiducia erga reverendam pietatem vestram, ut si hunc precationum sacrarum fasciculum multiplicato fructu et faenore spiritali in animas Deum timentes totum distribuero, adhuc paucos nummos e tam sancto gazophylacio mihi suppeditandos non dubitem.

(4) Duo patres nostri, qui nuper divinam virginem in Waldrast salutarunt, Duo ... salutarunt] Vgl. ep. 22,5. in reditu suo asceterium vestrum declinarunt, non quod optime prius habiti non fuerint, sed quia (ut ego credo) primo suo appulsu tam importuni extiterunt, ut reduces iteratam moliri ad vos diversionem non sint ausi. (5) Ego certe, ubi sors Oenipontum revisendi obtigerit, quin hospitium idem sim tentaturus aut saltem reverendam pietatem vestram cominus salutaturus intermittere vix potero. (6) Pro modica et tenui tractatione, quam reverendae suae pietati ac duobus religiosis sociis exhibuimus, prorsus non est, cur gratias tam profusas agat; exiguum nam fuit, quidquid praestitimus, ab affectu tamen, ut spero, integerrimo profectum. (7) Cantiunculas aliaque litteris suis nuper inclusa iis tradidi, quibus fuerant destinata. (8) Haec raptim. Interea reverenda pietas vestra me meosque in precibus et sacrificiis suis sibi commendatos velit seque lectione Bonaventurae sermonum insigniter pascat.

29. Stephani an Pater Johannes Schnürlin in Mais [Stams], 19. September 1644 Stephani beklagt sich über seine angeschlagene Gesundheit, die ihn zwar arbeiten lässt, jedoch nur unter Schmerzen. Dies sei auch der Grund, warum er nicht auf Schnürlins Briefe geantwortet habe. Er bedankt sich für die geschickten Früchte, wenn sie auch zerstört als faulige Masse in Stams angekommen sind. Martin Mittnacht ist am 13. September verstorben und wurde unter der Stiege, die zur Kirche führt, begraben. Das von Schnürlin lange ersehnte Werk wird nun endlich mitgeliefert. Stephani würde es begrüßen, wenn Schnürlin eine Abschrift anfertigen könnte. Morgen will Stephani nach Brixen reisen, um einige Priesteramtskandidaten vorzustellen. Beim kleinsten Zeichen von mangelndem Respekt wolle er sofort wieder abreisen. Ad patrem Schnürl in Mais, 19. Septembris 1644. Venerabilis in Christo, religiose et sincere dilecte confrater

(1) Decima iam hebdomas est, et siquid ultra, cum ischias infestare me coepit (molestissima sane corporis indispositio), qua etiamnum affligor pluribus iam remediis incassum adhibitis. (2) Ea licet de die tantum impedimenti non adferat, quin functionibus cum chori tum prioratus pro modulo meo valeam intendere, de nocte tamen omnem paene somnum mihi eripit, siquidem tota doloris vis tunc potissimum saevit, cum in plumis recubo, quo fit, ut plerumque post noctis concubium de lectulo surgens non minimam temporis partem per hypocaustum inambulando consumam. (3) Atque hic copendicus affectus in causa fuit, cur ad priores reverentiae vestrae mense Iulio mihi directas nil responderim; eram nam eo ipso die de praescripto medici phlebotomus, etsi nullo, vel certe nimis exiguo, valetudinis successu. (4) Fructus porro Athesinos recta quidem accepi, frui tamen iisdem non licuit, utpote quos negligentia portitoris corruperat in unam prope massam putidam solutos.

(5) Dominus Martinus Mittnacht uvis amplius non delectatur, iam non illi gleba in ore est. Is tertio decimo huius mensis, postquam diu acriterque cum morte luctatus fuerat, cessit tandem fortioris imperio animamque sub meridiem paulo ante duodecimam cum vita efflavit, humatus pro voto suo in ambitu claustri infra gradus, quibus ad ecclesiam conscendimus.

(6) Casus Conscientiae Casus Conscientiae] Vgl. ep. 27,3. diu desideratos ac saepius petitos tandem transmitto missurus pridem, si vel scriptor tamdiu non oscitasset, vel bibliopegus maturius compegisset. (7) Mercedem interim exspectant tam operarii, quam operis sollicitator. (8) Quodsi reverentia vestra aliquando celerem manum nec invenustam conducere posset, quae casus hosce per otium ex toto describeret uniformi charactere, pretium opere meo iudicio vel maxime faceret. (9) Crastina volente Deo Brixinam contendam praesentaturus fratres fratres] Gemeint sind hier die Brüder Augustinus Haas, Abraham Roth und Bartholomäus Hol (vgl. >Primisser cap. 42 § 13). ad ordinem presbyteratus, quos vereor, ne vel repulsam vel certe despectum quempiam experiri contingat, quamvis eos scienter ex praeviso et me praesente nihil eiusmodi subire patiar, potius re infecta et non ordinatos reducturus. (10) Atque hisce valeat reverentia vestra cum collegis suis atque in collectura non nimium desudet.

30. Stephani an Paul Weinhart in Innsbruck [Stams], 3. Oktober 1644 Stephani berichtet Weinhart über die Purgatorien, die gewisse Patres über sich ergehen ließen. Dazu kamen heutige einige Aderlasspatienten. Frater Georg Nusbaumer erwartet Pillen gegen seine Kopfschmerzen, der Konverse Georg Randolt ein Mittel gegen seine Taubheit. Für seine eigene schlechte Gesundheit wünscht sich Stephani neue Ratschläge von Weinhart. Für ein bestimmtes Heilbad wünscht er sich noch genauere Anweisungen. Ad dominum Paulum Weinhart, medicum Oenipontanum et physicum nostri monasterii, 3. Octobris 1644. Nobilis, clarissime et excellentissime domine

(1) Prima huius mensis purgatione medica e nostris usi sunt patres de choro subprioris, subprioris] Gemeint ist Pater Matthaeus Wilhalm (vgl. Album Stamsense Nr. 431). contenti partim cremoribus Tartari cum diagridio, partim pulvere Diaturb, citra admixtionem sacchari nunc recens confecto, partim denique potionibus e foliis sennae atque rhabarbaro. (2) Eisdem hodie vena aperietur, utinam felici tam incisoris quam secandorum iussu. (3) Ego cum aliis octo fratribus mei chori pharmacum sumam proxima sabbati die phlebotomiam instituturus decimo huius. (4) Quodsi excellentia vestra peculiarem aliquam medicinam naturae meae catarrhosae congruam praescribere velit, eam lubens acceptabo. (5) Reliqui aliud purgationis genus praeter supra memorata non deposcunt, exceptis fratre Georgio Nuspaumer et Georgio Randolt converso, quorum ille ob crebras, quas patitur, capitis destillationes pillulas capitales exspectat, iste vero, quia surdaster, oleum ab excellentia vestra promissum auriculae meatibus guttatim instillandum praestolat, quae ex pharmacopolio Oenipontano comparata per harum latorem commode transmitti poterunt.

(6) Ad mei porro corporis statum quod attinet, tertius heri iam mensis impletus est, ex quo indispositione illa, quam pridem excellentiae vestrae notificavi, affligor, quae sive scyathica sit, sive alia quaecumque affectionis species, molestiam certe non parvam ingerit. (7) Forsan non obfuerit, adhuc semel in pede venam aperiri vel illam, quae mihi nuper ad minimum eiusdem digitum incisa est, vel certe venam dorsi infra maximum pedis digitum existentem. (8) Quidquid excellentia vestra desuper consuluerit, promptus exsequar. (9) Sin et hoc medium nihil effecerit, adhibebo tandem, quod mihi dominatio sua dudum oretenus suasit, balneum fontanae calefactae cum immisso sacculo de lignis iuniperi minutim concisis. (10) In eo tantum haesito, utrum sacculus novis et recentibus lignis toties inferciendus, quoties balneum usurpatur, an vero eadem in plures vices adhiberi possint. (11) Hoc dum scire gestio, precor interim, ut excellentia vestra (cuius praesentia phlebotomiae nostrae esset optatissima) in coetu suorum dies tranquillos et laetos diutissime agat.

31. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais [Stams], 6. Oktober 1644 Wenn das Wetter im Etschtal ähnlich gut wie im Oberinntal ist, erwartet sich Stephani eine gute Ernte. Im Stamser Klostergarten werden in diesem Jahr alle Trauben abreifen. Jakob Freisinger wurde als Novize eingekleidet. Von Franz Ottenthaler hat Stephani hingegen nichts mehr gehört. Ad dominum abbatem nostrum in Vindemiis commorantem, 6. Octobris 1644. Dieser Brief ist in den Annales Maisenses (386) erwähnt: „idem [sc. Stephani] ad Abbatem in vindemiis commorantem 6. Oct. 1644“. Reverendissime in Christo, observandissime domine

(1) Si terra Athesina ea aeris clementia et serenitate hactenus gavisa est, qua nostra tellus toto elapso mense Septembri viguit atque nunc etiam ipso autumnali tempore continuo vegetatur, dubii non erimus, quin reverendissima pietas vestra pro se filiisque vindemiam uberem ac praepinguem propediem sit consecuta. (2) Apud nos certe ea adhuc tempestatis aequabilitas et quasi malacia est, ut nemo fere sit, qui non miretur quique siderum conditorem non collaudet. (3) Uvas in horto nostro conventuali (quarum magnam partem iam dudum deglubere coepimus) omnes hoc anno solis temperie maturandas atque adeo parum de agrestis superfuturum speramus.

(4) Iacobum Freisinger Iacobum Freisinger] Von Freisinger Willen, das Noviziat zu beginnen, wissen wir seit ep. 22,6. de communi patrum consilio habitu novitiorum indui prima Octobris, quem (quantum experimenta paucula, quae hactenus coepi) promittunt non immorigerum fore confido. (5) Franciscum vero Ottenthaler Franciscum ... Ottenthaler] Vgl. ep. 33,3. hactenus neque in coram se sistere neque per litteras pristinae petitionis suae memoriam apud nos refricare umquam vidimus. (6) Eum proinde et nos domi suae sedentem numquam compellabimus difficiles futuri, etiamsi ultro redeat ac pulsat. (7) Benignissimus Deus reverentissimam pietatem vestram incolumem nobis conservet eiusque labores et negotia superno semper favore secundet.

32. Stephani an Kooperator Johannes Schnürlin in Mais [Stams], 21. Oktober 1644 Stephani beklagt sich über seinen anhaltend schlechten Gesundheitszustand. Schnürlin habe gerade einen sehr komplizierten Aderlass hinter sich gebracht. Stephani würde das nie aushalten und beschwert sich über die Unfähigkeit des Stamser Baders. Von den aus Mais geschickten Früchten ist keine heil in Stams angekommen. Noten für Vespern zu vier und fünf Stimmen wurden geschickt. Der Stamser Organist, Pater Eugenius [Eyberger], war nicht sehr glücklich über die neuen Schwierigkeiten. Der Wollmantel, den Schnürlin gerne gehabt hätte, ist in diesen Zeiten der Geldknappheit wohl nicht so schnell zu besorgen. Ad patrem Ioannem in Mais, 21. Octobris 1644. Amorosam salutem et omnis prosperitatis apprecationem Venerabilis in Christo pater, confratrum dilectissime

(1) Quae super statu valetudinis meae in proximis in proximis] Gemeint ist ep. 29. ad reverentiam vestram perscripsi, eadem (aut certe vix aliud) in praesens quoque denuntio, nisi quod indispositio illa, quam hactenus scyathicam esse credideram, nunc ob nimiam diuturnitatem iudicio et sententia medici sententia medici] Stephanis Arzt zu dieser Zeit war Paul Weinhart d.Ä., den er im Gegensatz zum Stamser Bader sehr schätzte. anonyma sit atque incognitum quoddam rheumatis genus vocitetur. (2) Sed non crux haec (siqua est aut ita appellari meretur) prorsus non me deicit, cum saltem de die nihil singularis molestiae persentiscam, quidquid sit de noctibus, quarum plures fere, si bene recolo, dolorosis vigiliis quam suavi somno per trimestre traduxi.

(3) Phlebotomiam reverentia vestra, ut intelligo, miram hoc anno celebravit, a cuius imitatione protectio divina me et omnes alios custodiat; nocturna nam inter silentia, cum somno ligatur animus, solvere habenas sanguini, sicut raro vergit in commodum, ita numquam vacat periculo. (4) Congratulor ergo reverentiae vestrae, quod tanta cruoris copia, quae dormienti excussa est, non ipsam etiam animam sopito corpore extorserit. (5) Alia longe fuit meae nuper phlebotomiae ratio; ego etenim vix eram tam felix, qui sanguinem et volens perfundere possem. (6) Imperitia balneatoris nostri, cui ut parcam, quamvis immerenti edicere nolo, quot ictibus frustraneis sim sauciatus.

(7) Fructus telluris vestrae destinatus portitor cum epistulis diligenter mihi contradidit, at parum salvos; reperi nam utroque in vasculo uvas plerasque ex parte putidas, gelu constrictas omnes, integram nullam. (8) Vesperas illas quaternis et quinis vocibus concinnatas, pro quibus iam saepius sollicitatum est, reverentia vestra haud dubie iam receperit. (9) Earum ablegationem aegerrime tulit organoedus noster pater Eugenius, pater Eugenius] Gemeint ist Pater Eugenius Eyberger. plus stomachatus, dicam, an lamentatus, nescio. (10) Causa est, tum quod vesperae illae optime deservirent pro certis anni festivitatibus ad sanctum Ioannem celebrandis, tum quod canticum Marianum 5 aut 6 vocibus constans multoties libris illis contineatur aptissime decantandum, cum infrequens cantorum est numerus, ut modo apud nos est. (11) Solatus interim eundem sum, quod credam, reverentiam vestram verbi sui memorem fore, quo cantiones praedictas transmitti sibi petiit describendas atque pro opportunitate restituendas.

(12) De pelliceo postulato ignoscet mihi reverentia vestra, quod hoc temporis gratificari non possim, nota siquidem ipsi est, qua laboramus penuria eiusmodi tunicarum pellicearum, cui nunc in tanto pecuniae defectu impossibile foret mederi, cum modicum id, quod annuatim conventus legit peculium, solum paene vestiarium de integro absorbeat id, quod experto multis persuadere opus non est. (13) Interea maneo reverentiae vestrae fraterna caritate semper addictus.

33. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais [Stams], 21. Oktober 1644 Stephani berichtet zunächst von einem Sturm, der die erwartete üppige Traubenernte von Stams zunichte gemacht hat. Dieselbe Aderlasstherapie, die dem Subprior so geholfen hat, hat bei Stephani selbst nicht angeschlagen. Franz Ottenthaler ist inzwischen nach Wien gegangen und wird sein Noviziat wohl nicht so bald beginnen; ein neuer Kandidat ist Fortunatus Clementi, der Bruder des Wiltener Paters Joseph, der v.a. von Pater Vitus Dinzel sehr empfohlen wird. Er war bereits in Stams vorstellig, doch Stephani musste ihn auf die Rückkehr des Abts vertrösten. Ad dominum abbatem nostrum in vindemiis existentem, 21. Octobris 1644. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine praesul

(1) Tempestas, quam in proximis meis ad reverendissimam pietatem vestram datis nimium paene commendabam, fefellit me et irritum reddidit, quod scripsi; neque nam uvae nostrae solis fomento ad maturitatem omnes excoctae sunt, ut polliceri videbar, sed ingruentes paulo post edaces pruinae solitam nostram in horto conventuali vindemiam opinione celerius terminarunt, quamquam meliorem partem iam prius salvavimus.

(2) Venarum incisio ex parte mea et meorum eundem, quem cum suis expertus est pater subprior, subprior] Gemeint ist Pater Matthaeus Wilhalm (vgl. >Album Stamsense Nr. 431). successum non habuit, sed eventu prorsus absimili peracta est; ut nam nihil dicam de illis, quos balneator ternis stigmatibus insignivit, solus ego in pede et bracchiis tantum undecim ictus accepi.

(3) Franciscum Ottenthaler Franciscum Ottenthaler] Während in ep. 31,5 sein Schicksal noch gänzlich ungewiss war, steht jetzt Näheres fest. non ita pridem in famulitio et comitatu cuiusdam domicellae Viennam profectum intelligo, rediturum tamen. (4) Is si spiritum vocationis exsufflet atque religioni nostrae nuntium remittat, alium iam est, qui ad ostium nostrum pulset ingressum desiderans. (5) Est is Fortunatus Clement, frater patris Iosephi Wilthinensis, iuvenis modestus et verecundus, logicus absolutus humaniori litteratura non obiter tinctus, quem mire commendat pater Vitus Dinzel, pater Vitus Dinzel] Vitus Dinzl wurde 1596 in Innichen geboren und wurde nach dem Studium der Philosophie in Dillingen 1616 Jesuit in Innsbruck. In den kommenden 40 Jahren wirkte er als Lehrer in den Gymnasien Hall, Innsbruck und Trient. V.a. seine Theateraufführungen erfreuten sich höchster Beliebtheit, vgl. Tilg 2002, 27. utpote sibi notum a triennio, quo eius conscientiam pro confessionali moderatus est, disertim de eo testatus nihil se in illo deprehendisse praeter morum et ingenuae indolis praedicandam innocentiam. (6) Eum in sua se persona praesentantem iam vidimus, resolutionem tamen aliam eidem dare non potuimus, nisi ut ad reditum reverendissimae pietatis vestrae denuo se sisteret pro more rursum supplicaturus. (7) Haec properantissime. Benignus Deus reverendissimam pietatem vestram et nos utrimque in sua protectione conservet.

34. Stephani an seinen Bruder, Prior Laurentius Stephani in Wilten [Stams], 16. November 1644 Laurentius’ letzter Brief wurde Stephani erst zu spät zu Allerheiligen ausgehändigt. Von den angeblich zwei beigelegten Blättern konnte er nur eines finden. Die Mitglieder der Rosenkranzbruderschaft wurden zu Allerheiligen mit speziellen Privilegien bedacht. Die drei Priesteramtskandidaten, die Stephani nach Brixen und zurück begleitete, werden bald ihre Primiz feiern, wozu er Laurentius herzlich einlädt. Ad fratrem meum Laurentium, Wilthinae priorem, 16. Novembris 1644.

(1) Litteras vestras non ita pridem Wilthina ad me directas accepi, serius tamen utique, quam reverenda admodum dominatio vestra intenderat, siquidem eae primum in festo omnium sanctorum, cum iam iam solemni officio decantando me accingerem, ad manus mihi sunt contraditae. (2) E geminis porro schediasmatibus, quae eidem suae epistulae reverenda admodum dominatio vestra inclusa crediderat, unum tantum reperi, quod postero mox die (in commemoratione scilicet fidelium animarum) tempestive ante horam divini officii in Silz ablegavi. (3) Alterum vero quod penes me retinere ac pro suggestu denuntiare iubebar, non inveni.

(4) Nihilominus tamen ego laudatissimae illius devotionis omnibus, qui sub perpetuo rosario rosario] 1641 wurde bei Mais in Maria Trost die Rosenkranzbruderschaft gegründet, die sich die Förderung des Rosenkranzes zum Ziel gemacht hatte. Im Zuge eines Kirchenumbaues wurde 1624 das Gnadenbild der schmerzhaften Muttergottes gefunden, das man irrtümlich für das 1372 von der Naif verschüttete hielt; das nun verehrte Bildnis stammt in Wirklichkeit aus dem Jahr 1500 (Abbildung bei >Laimer 1994, 50). Eine kurze Notiz findet sich auch bei Primisser (c. 42 § 6 hoc tempore Majis in templo Deiparae Consolatricis instituta est confraternitas rosarii Mariani). serviunt, communionem generaliter indicentis, iam antecedenter memor, domenica septum diem Novembris proxime antegressa, parochianos nostros ad praedictam synaxin pro opportunitate loci suscipiendam e cathedra fideliter admoneri iussi, quorum etiam non paucis sacramentum poenitentiae destinata die administravi sacrumque epulum porrexi.

(5) Ex tribus neomystis, quos Brixinam duxi et reduxi, frater Bartholomaeus Hol primitium sacrum Deo omnipotenti offeret 27. Novembris, reliqui duo domenica secunda adventus, ad quorum solemnitatem reverendam admodum dominationem peramice ac fraterne invitatam cupio gratissimam habiturus praesentiam, si per negotia et occupationes impediri eam non contigerit. (6) Atque his raptissime deproperatis in preces et sacrificia reverendae admodum dominationi suae meque meosque religiose commendo.

35. Stephani an den Pfarrer von Mieming [Stams], 19. November 1644 Stephani lädt den Pfarrer von Mieming und seine Leute herzlich zur Primiz des Bartholomaeus Hol am ersten Sonntag im Advent ein. Der Pfarrer soll die Einladung auch öffentlich verkünden. Ad parochum in Miemingen, 19 Novembris 1644 Multum reverende et honorande domine

(1) Cum e fratribus nostris professis Bartholomaeus Hol Bartholomaeus Hol] Vgl. Album Stamsense Nr. 453. presbyteratus ordine ante trimestre initiatus primitivam oblationem suam superis faventibus ad primam adventus proxime venturi domenicam aeterno numini sit immolaturus, reverentiam vestram tam reverendissimi nostri, reverendissimi nostri] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. quam meo nomine ad eam celebritatem his pauculis humaniter invitatum volui minime dubius reverentiam vestram ad tam sanctas nuptias praesentiam suam haud gravate nobis exhibituram. (2) Prius tamen futuras hasce primitias cuperem a reverentia vestra pro more et consuetudine antiquitus semper observatis crastina e suggestu suis parochianis palam denuntiari, ut huic fructuosissimo sacrificio, prout sua quemque devotio stimularit, interesse et insignium gratiarum ac meritorum Christi participes se reddere possint et valeant. (3) Praestabit in hoc reverentia vestra et Deo rem gratam ac placitam et nobis officium benevolentiae non vulgaris.

36. Stephani an Kooperator Johannes Schnürlin in Mais [Stams], 23. Dezember 1644 Stephani muss einsehen, dass der alte Plan, den Schnürlin und er gefasst haben, sich täglich zu schreiben, nicht einzuhalten ist. In einem Brief hatte Schnürlin davon berichtet, wie schlecht sich der nach Mais zur Erholung geschickte Pater Edmundus [Quaranta] benommen hatte – offenbar hatte er ihn im Rausch beschimpft. Stephani versucht, die Situation zu beruhigen, und versichert Schnürlin, dass er Pater Edmundus zurechtweisen werde; er bittet ihn seinerseits um diplomatische Worte. Ad patrem Ioannem Schnürl[in], cooperatorem in Mais, 23. Decembris 1644. Venerabilis in Christo, religiose et honorande patrer Salutem fraternam et constantem amicitiae affectum

(1) Dictitare memini reverentiam vestram a nobis abiturientem singulis se hebdomadibus brevi aliquo et amico me epistolio salutaturam, cui ego invicem idem fere pollicitum me recolo. (2) Verum hanc mutuam stimulationem uti hactenus parum servatam scio, ita et deinceps exacte servandam sperare non ausim obsistentibus nimirum occupatiunculis, quae non raro utrumque a scribendo etiam nolentem praepediunt.

(3) Litteras a reverentia vestra intra mensis decursum geminas accepi. (4) In prioribus id mihi nuntiatum, quod ego multo quam libentissime non inaudissem; neque nam pater Edmundus Edmundus] Pater Edmundus Quaranta war offensichtlich zur Erholung nach Mais geschickt worden. eius ingratitudinis fore existimassem, ut qui ex singulari gratia in Mais dimissus fuerat solatium capturus, ipse alios desolatos redderet atque advena incolas contristaret. (5) Dubitare certe non velim reverentiam vestram tantam hominis, licet temulenti importunitatem dictaque contumeliosa tamquam iacula omnia inexpectata et minime praevisa haud leviter persensisse. (6) Condoleo proinde ego utrique; alteri, quod dicaces linguae male prurientis insultus, secus ac merebatur, excipere debuerit, alteri vero, quod in via et stadio religiosae perfectionis tantum necdum profecerit, ut effrenem iracundiae motum, quem vino aestuans animus eructaverat, tantisper cohibere potuerit. (7) Interea sicuti virum constantem eiusmodi tela non deiciunt, ita prorsus mihi persuadeo reverentiam vestram eius prudentiae fore, ut ob talem fratris crapulosi procaciam pusillanimitati, aut nescio cui desperabundae deiectioni, locum dare neutiquam velit. (8) Quis nam linguae mero natanti limitem fingat? Ego porro hanc eiusdem fratris proterviam iis verbis castigabo, quibus effectum iri credo, ut reverentiam vestram eiusmodi dicteriis certo amplius non lacessat. (9) De reliquo ea fiducia sumus erga reverentiam vestram, ut speremus eam et parochiae Maisensi et simul coenobio nostro quam plurimum olim profuturam.

37. Stepahni an Angelus Fieger OSB, Lektor der Theologie in Innsbruck [Stams], 1. Februar 1645 Stephani hat Fiegers Brief, in dem er die Schriften der Seligen Gertraud zurückfordert, am 19. Dezember [1644] erhalten, aber noch nicht beantwortet. Obwohl sich Stephani aus dem Buch noch Exzerpte machen wollte, geht das Buch nun doch an den Besitzer zurück. Ad reverendum patrem Angelum Fieger, Ordinis Servitorum, Oeniponti sanctissimae theologiae lectorem, 1. Februarii 1645. Admodum reverende in Christo et clarissime pater, dignissime lector

(1) Secundas reverendae pietatis vestrae litteras plenas rursum humanitatis 19. Decembris anni superioris accepi, quarum aequissimis postulatis perlubenter sane iam pridem fecissem satis, si modo occasio etiam diligenter quaerenti non defuisset. (2) Verum hactenus (candide profiteor) opportunitas praesto nulla erat, qua librum revelantionum beatae Gertrudis librum ... Gertrudis] Dass dieses Buch nach Stams geschickt wurde, geht aus ep. 28 hervor. Zur Hl. Gertrud vgl ebenso Noten zu ep. 28. desiderantibus possem remittere. (3) Nunc vero praesentata tandem occasione eundem reverendae pietati vestrae salvum transmitto grato animo praestitum benevolentiae officium agniturus. (4) Interim profecto diffiteri nolim praeclarum istud et optatissimum insinuationum divinarum volumen spe et opinione mea celerius revocatum satis aegre (si ita loqui liceat) a me dimissum esse; constitutum erat nam praetactum librum, posteaquam publica ad mensam lectione evolutus esset, privato adhuc studio totum pervolvere et selectiora quaedam notatuque magis digna in proprios usus excerpere. (5) Ceterum cum quosdam e coetu vestro religioso memoratis revelationibus difficulter carere intelligam, intentum meum atque propositum iustis postulantium votis libenter postpono. (6) Quodsi reverendae pietati vestrae in simili aliove officii genere deinceps gratificari potuero, promptum me paratumque semper experietur.

38. Stephani an seinen Bruder, Prior Laurentius Stephani in Wilten [Stams], 16. Januar 1645 Veronika Fugger hat Laurentius’ Brief vom 15. November 1644 nach Stams gebracht. Stephani hat sofort, wie darin erbeten, drei Messen für den verstorbenen Graf Otto Heinrich gelesen. Stephani bittet um die Übersendung einiger Rosenkränze, um sie den drei Brüdern zu geben, die er für die Erzbruderschaft des Rosenkranzes gewinnen konnte. Laurentius soll ihre Namen in das Register der Bruderschaft eintragen. Stephani beklagt den Einsturz der Kirche in Wilten, ist jedoch froh, dass niemand verletzt wurde. Auf der Rückreise aus Augsburg hat Anna Sibylla von Veronika Fugger ein Geschenk für Stephani mitgebracht. Ad fratrem meum Laurentium, Wilthinae nunc priorem, 16. Ianuarii 1645. Admodum reverende, clarissime domine prior, frater honoratissime

(1) Litteras reverendae admodum dominationis suae 15. Novembris anni proxime praeterlapsi ad me directas perillustris Veronicae Fuggerin Veronica Fuggerin] Wahrscheinlich ist Veronika Fugger, die sechste Tochter von Albrecht (Albert), Freiherr, Herr zu Welden (1597-1614) gemeint, die 1609 geboren wurde und Priorin im Kloster Hohenwart wurde. famula deferente postero die accepi, quarum postulatis absque cunctatione satisfeci, lectis pro anima defuncti comitis Ottonis Henrici comitis Ottonis Henrici] Gemeint ist Otto Heinrich, Graf Fugger, Herr zu Mickhausen, Grönenbach und Mattsies, 1615-1644. non uno, quod petierat, sed tribus missae sacrificiis in nostro sanctissimi sanguinis Christi sacello, sanctissimi sanguinis Christi sacello] Die Heilig-Blut-Kapelle (auch: Milser-Kapelle) befindet sich im Südwesten der Stiftskirche und wurde 1715 neu gebaut (vgl. Hammer 1935, 34f., Amman 1984, 4). id quod praefatae dominae comitissae per proprias litteras intimavi.

(2) Rosaria bene dicta, de quibus inter nos ultro citroque iam saepius mentio facta (si quibus admodum reverenda dominatio vestra carere posset) sex vel octo proxime mihi transmitti oppido desiderarem, indicato scilicet eorundem pretio, gratanter a me et sine mora exsolvendo. (3) Ex illis tria avide expectant terni fratres conventus nostri, quos ante hebdomades aliquammultas in sanctissimi rosarii archiconfraternitatem archiconfraternitas] Zum Ursprung der Rosenkranzbruderschaft vgl. Noten zu ep. 34. suscepi, quos ut dominatio vestra admodum reverenda syllabo generali confratrum inserere possit, nomina eorum subsignata notifico.

(4) Maestissimus rumor de templi vestri tam elegantis inopinatissima ruina, ruina] Der Wiltener Abt Andreas Mayr interessierte sich sehr für die Urgeschichte seines Klosters und ließ nach den Gebeinen des Riesen Haymon graben. Bei diesen Grabungen stürzte jedoch der Turm mitsamt der Kirche ein. Dadurch wurde die Umwandlung in ein Barockstift möglich (vgl. Caramelle / Frischauf 1985, 51). etsi multum me contristavit, plurimam tamen simul gratulandi causam habui, quod scilicet tam vasta labentium murorum moles fratrum inibi Deo psallentium neminem oppresserit. (5) Sine dubio haec totius vestri religiosi ac venerandi coetus optata salus, illius tantum patrocinio assignanda est et in acceptis ferenda, cuius honorem sanctissimi rosarii perpete cultu ac propagatione inter frequentissimi populi turmas, puras in oratione manus ad Deum levantis tantopere semper promovistis. (6) Denique dum hasce claudere molior, de improviso earum se baiulam offert, quam minime cogitaveram, redux Augusta Anna Sibylla, Anna Sibylla] Anna Sibylla, Ordensfrau im Klarissenkloster Rovereto, 1585-1663. per quam domina comitissa Veronica mihi pro missae sacrificiis supra memoratis aliquid munusculorum transmisit. (7) Atque his me fratrem fratri in preces et sacrificia obnixius commendo.

39. Stephani an Kooperator Johannes Schnürlin in Mais [Stams], 19. Januar 1645 Stephani freut sich, dass sich Schnürlin nach dem Vorfall mit Pater Eugenius wieder beruhigt hat. Da der Wagenverkehr zwischen Mais und Stams eingestellt wurde, ist an regelmäßige Briefe wohl nicht mehr zu denken. Stephani will nicht als geschwätziger Klatschberichter erscheinen, schreibt aber dennoch einige Interna des Klosters: Alle Mönche sind gesund, einige wegen der Kälte etwas heiser. Es gibt zwei neue Novizen, unter ihnen den Sohn des Doktors Clementi. Der Bau des neuen Schlafsaales geht voran. Dem Brief gibt Stephani einen guten Tropfen bei. Ad patrem Ioannem Schnürl[in], cooperatorem in Mais, 19. Ianuarii 1645. Venerabilis in Christo pater, confrater honorande et diligende

(1) Litteras reverentiae vestrae nuperrime ad me delatas phlebotomus accepi 6. huius mensis, ex quibus libenter intellexi reverentiam vestram super illa sua afflictione intrinseca, quam alterius ingratitudo et linguae male domitae dicacitas dicacitas] Anspielung auf den Vorfall, der sich zwischen Pater Eugenius Quaranta und Pater Johannes Schnürlin in Mais ereignet hat und von dem in ep. 36 die Rede war. attulerat, consolationis iam aliquid admisisse. (2) Ego certe, si reverentiam vestram bene novi, cogitare non potui unicam temulenti fratris importunitatem tantum valituram, ut animum vestrum in tam magno corpore efficeret pusillum.

(3) De litteris crebrius inter nos ultro ac citro transmittendis nolim ego multa promittere, praesertim nunc, quando aurigis nostris vecturam terminantibus occasio bona epistulas dirigendi nobis utrimque succiditur.

(4) Super statu confratrum, numero et qualitate neophytorum aliisque coenobium nostrum concernentibus reverentiae vestrae pauca hactenus scripsisse me fateor; verum praeterquam quod garrulum et intempestivum novorum venditorem me esse dedeceat, temporis angustia plerumque laboranti rebus parum necessariis perscribendis supersedendum mihi fuerat. (5) Luxuriantem calamum exerant ii, quibus volupe est longos narrationum atque novorum fastos texere et, quidquid sciunt, edicere; qui nempe rimarum pleni effluunt undique obvia quaeque buccis crepantibus effutientes.

(6) Ut tamen curiositati vestrae non illaudabili aliquatenus satisfaciam, statum monasterii tribus verbis notifico: (7) Valetudine per Dei gratiam bona utimur omnes, nisi quod ego sciathica graviter rursum affligor, alii vero nonnulli ob tempestatem perfrigidam ravi laborant. (8) Novitios praeter Ioannem Manincor Ioannem Manincor] Johannes nahm im Kloster dann den Namen Albericus an. habemus duos, iuvenem notae parentelae, filium doctoris Clement; doctoris Clement] Gemeint ist Fortunatus Clementi. quibus gratiam suam Deus et in proposito perseverantiam concedat. (9) Dormitorii novi constructionem constructionem] Gemeint ist die voranschreitende Fertigstellung des neuen Konventbaues. reverendissimus iam molitur, quod ut ex prototypo sculpto apparet, aedificium fiet sane perquam conspicuum. Dieser Paragraph 39,9 findet sich zitiert in den >Annales Maisenses (386). (10) De piscibus, quod reverentiae vestrae et collegis transmitterem, vix habui, aliquid tamen procuravi, quod cum haustu bono hilares absumite et mei ac patris cellerarii patris cellerii] Kellner war zu dieser Zeit Pater Robert Brandmayr (vgl. Album Stamsense Nr. 449). memoriam non neglegite!

40. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 28. Februar 1645 Stephani bedankt sich für den Brief und die Medikamente aus Innsbruck. Der vor kurzem dimittierte Jakob Freisinger aus Oberperfuß bittet um eine Bestätigung, wie und warum er dimittiert wurde, denn er werde zu Hause geächtet. Die Profess des Johannes Manincor steht kurz bevor. Vor der nächsten Kapitelversammlung braucht Stephani noch einige Anweisungen. Ad dominum abbatem nostrum Oeniponti agentem, Oeniponti agentem] Vgl. Primisser cap. 42 § 14 Eiusdem anni [sc. 1645] initio cum designationis ac distributionis steurarum necessario emendandus dubiaque multa enodanda esse viderentur, deputati ad hoc opus sunt bini a principe, bini item a provincia, capitaneus videlicet Tirolensis Dominicus comes Spaurius, et Stamsensis praesul Bernardus. 28. Februarii 1645. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine praesul

(1) Accepi 17. huius litteras reverendissimae pietatis vestrae et una desideratas species ex pharmacopolio, e quibus destinatum contra scyathicam electuarium hodie confici curabo magno gaudio beandus, si hoc medicaminis genus pertinaci morbo meo praevalere contigerit. (2) Diutina, quae timetur, reverendissimae pietatis vestrae absentia nobis omnibus hoc temporis valde accidit iniucunda, aequanimiter tamen eam ferre oportet, quia pro bono patriae multum proficua fore speranda est.

(3) Heri paulo a meridie litteras mihi per proprium nuntium direxit tyro nuper exauctoratus Iacobus Freisinger Iacobus Freisinger] Noch in ep. 31,4 war sich Stephani sicher, dass Freisinger im Kloster gute Fortschritte machen werde. ex Oberperfus, quibus demisissime rogat et infimis precibus per Deum ac divos obsecrat, ut aliquod sibi super suo discessu testimonium impertiam asserens se nullas umquam conditiones assecuturum, nisi testimoniales suae dimissionis causam referentes exhibere valeat postulantibus. (4) Atque ut ex praedicto litterarum eius baiulo intellexi, parochus praefati loci regressum illius indignissime ferens nec verbulo adhuc totos iam quatuor dies eundem est allocutus, ipsas etiam aures denegans sese purgare volenti ac vix vultu eum dignans. (5) Ceterum ego postulatis eius et votis vere supplicibus tantum inclinatus non fui, ut facerem, quod petebat, sed nuntium haustu quidem vini donatum a litteris tamen vacuum abire permisi.

(6) Quoad professionem Ioannis Manincor, Ioannis Manincor] Im Kloster nahm Johannes dann den Namen Albericus an. cum ea citra reverendissimae pietatis vestrae praesentiam forte peragi vix queat, non est, quod de eius tempore vel die in praesens quidquam interrogem. (7) Quid circa confessarios pro paschali exponendos, quid de casibus reservatis, quid de porrigendis substantiis, domenica prima quadragesimae in capitulo vel colloquio monere debeam, a reverendissima pietate vestra mandatum expecto, interea me cum reliquo grege eidem submisse commendo.

41. Stephani seinen Bruder, Prior Laurentius Stephani in Wilten [Stams], 10. März 1645 Stephani bedankt sich für den Brief, den er zusammen mit einem Psalterium ergalten hat. Die zwölf Kronen für den Rosenkranz-Altar sind angekommen, die Bezahlung bleibt Stephani bis zum nächsten Besuch des Laurentius schuldig. 32 Werbeblätter für den ewigen Rosenkranz wurden verteilt, Stephani wird nach Ostern die Namen der Interessenten schreiben. Die Nachricht vom Tod der Gräfin Veronika hat Stephani hart getroffen. Zuletzt gratuliert Stephani seinem Bruder, freiwillig von einem Amt zurückgetreten zu sein. Ad fratrem meum Laurentium Wilthinensem, 10. Martii 1645. Admodum reverende et clarissime domine prior, prior] Laurentius Stephani war 1613-1656 Prior in Wilten. frater amantissime

(1) Responsum quoddam super receptione epistulae suae atque psalteriorum reverenda admodum dominatio vestra indubie iam pridem a me expectarit, sed certe hactenus me scribere etiam percupientem occasio fere defecit, quia vel diversis aliis negotiolis distinebar vel baiulus, qui meas deferret, praesto non erat. (2) Coronas duodenas candidas in altari sanctissimi rosarii benedictas salvas recepi omnes, e quibus unam atque alteram inter conventuales nostros iam dispertii. (3) Earum pretium, quod mihi nuper intimatum fuerat, integrum iam exsolvisse vel certe in praesens refundere par erat, at quia occasionem nancisci spero, qua coram me sistere et nomen contractum ipse expungere valeam, reverenda admodum dominatio vestra interim debitorem me sustineat et de satisfactione sibi adhuc praestanda ne diffidat. (4) Schedas perpetui rosarii duas supra triginta distribui; eorum porro, qui illas susceperunt, nomina, patriam et horas sorte tractas Deo volente post pascha, ubi numerum aliquantisper auxero, admodum reverendae dominationi vestrae ordinate perscribam.

(5) Triste nuntium de morte perillustris ac generosae comitissae Veronicae Veronicae] Gemeint ist Veronika Fugger, von der ep. 38 die Rede war. tristis valde accepi, cuius piis manibus trino missae sacrificio mox parentavi. (6) Doleo sane patronam tam nobilem, cuius amicitia tam sero se mihi insinuavit, adeo prope amisisse; haud dubie fautricem, si vita ei superstes fuisset, optimam et constantem habiturus fueram. (7) Id, quod mihi polliceri posse videbar ex eius familiarissimis litteris, mense Decembri ad me datis, in quibus sub finem rogabat, ut se tamquam filiam et amicam semper agnoscerem et in precibus meis Deo commendarem. (8) De officii, quo reverenda admodum dominatio sua non dudum adhuc defungebatur, ultronea cessione, non est, nisi quod gratuler memor vulgaris illius sed verissimi verbi, quo beatus praedicatur ille, qui procul negotiis. beatus ... nagotiis] Anspielung auf den berühmten Horazvers beatus ille, qui procul negotiis (Epo. 2,1). Atque haec raptim cum fraterna et intima salute.

42. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 30. März 1645 Stephani bedauert die Abwesenheit des Abtes gerade während der Osterfeiertage. Doch er versteht, dass das Vaterland und die Erhaltung des Friedens vorgehen. Die gewünschten Daten über Ordensbrüder will Stephani so schnell wie möglich zusammen stellen. Außerdem will er in diesen Kriegszeiten für den Frieden beten. Die Profess eines Novizen ist für den nächsten Sonntag festgesetzt; Stephani wünscht sich die Anwesenheit des Abtes. Ad dominum abbatem nostrum Oeniponti agentem in comitiis, 30. Martii 1645. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine

(1) Litteras reverendissimae pietatis vestrae ante biduum ad me directas accepi redux de Öz, quarum postulatis breviter per praesentes satisfacio. (2) Praesentiam reverendissimae pietatis suae ad imminentes praesertim dies sanctos eo affectu desideramus, quo filii, cum a parentibus absunt. (3) Sed cum patriae laboranti patriae laboranti] Tirol war lange Zeit von den Wirren des 30jährigen Krieges unberührt, musste aber immer verteidigungsbereit gehalten werden. per absentem suppetias ferri non dubitemus, aequi talem absentiam bonique consulere debemus, ne privato nostro bonum commune posthabere velle videamur. (4) Substantias fratrum universorum fideliter, ut spero, conscribendas pridie palmarum, ante scilicet quam consuetum in ordine excommunicationis fulmen detonare incipiat, diligenter colligam reverendissimae pietatis vestrae manibus (utinam cito) resignandas. (5) Periculosis belli tumultibus a patrio solo avertendis siquid oratio nostra possit, neutiquam deerimus sacrificiis et precibus peculiariter imponendis, identidem succursuri.

(6) Professionem senioris novitii novitii] Gemeint ist Johannes Manincor. ad proximam domenicam celebrari neque ex parte conventus neque ex parte professuri aliquid impedit; hic nam ad confessionem generalem (quam statuta ordinis ante votorum emissionem requirunt) faciendam paratus iam est; ille vero in sua sententia perstans consensum, quem ad praefati neophyti receptionem semel dedit, non revocat. (7) Proinde ego solemnem hunc professionis actum ad diem nominatam iam indixi credens eundem non retardandum, si modo reverendissima pietas vestra adesse potuerit, cui nos interim una omnes submissione filiali commendamus ac devovemus.

43. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 3. April 1645 Johannes Manincor hat seine Profess abgelegt und trägt nun den Ordensnamen Albericus. Für die Morgengabe hat Stephani harte Verhandlungen mit Manincors Vater geführt; dieser gestand dem Kloster zuletzt 800 Taler zu. Die letzte Entscheidung liegt nun bei Abt Bernhard. Herr Manincor lässt den Abt grüßen. Ad eundem ibidem commorantem, 3. Aprilis 1645. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine antistes

(1) Professio novitii Manincor (cui exstincto Ioannis praenomine exstincto ... praenomine] Ein Grund für die Umbenennung mag gewesen sein, dass mit Johannes Schnürlin bereits ein Pater Johannes in Stams war. Alberici vocabulum indidimus) hesterna meliore, quo a me fieri poterat, modo peracta est et novum corpori congregationis nostrae membrum sociatum, id quod dominum parentem illius magno gaudio et consolatione perfudit. (2) Ad dotem porro noviter professi quod attinet, prima mox die dominus Manincor de ea mecum conferre coepit existimans ultimam se nobiscum conventionem initurum ac determinatoriam resolutionem penes conventum edendam. (3) Cui ego (quod iussus fueram, sedulo executus) ostendi ex variis capitibus difficultatem alendi fratrum aliquem per integros octo annos extra claustrum in academia asserens conventui indubie magis placitum ac libitum fore, si pecunia, quam pro filio suo per octennium in studiis versaturo successive expendere deberet, ad massam seu summam conflata monasterio consignaretur pro reverendissimae pietatis vestrae arbitrio applicanda. (4) Quibus ille motus atque assentiens disertim enuntiavit octingentos taleros se intra unum alterumve temporis terminum coenobio nostro numeraturum, si quidem reverendissima pietas vestra ita ratum habere velit. (5) Ceterum nos hac in re iudicium nostrum reverendissimae pietati vestrae totum remittimus approbaturi, quidquid super hoc negotio concluserit, modo fratri recens professo octenne studium extra monasterium inchoandi et prosequendi promissio non fiat. (6) Haec raptissime ad instantiam magnam praenominati domini Manincor, qui ex monasterio non se recessurum protestabatur, nisi habita a me epistula, quam reverendissimae pietati vestrae praesentaret.

44. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 5. April 1645 Weil der letzte Brief an Abt Bernhard so kurz war, wird nun einiges nachgeliefert: Das große Werk zur Tiroler Geschichte wird von vier Schreibern abgeschrieben, doch werden sie den Termin zu Pfingsten nicht einhalten können. Stephani wird wohl noch Bruder Christoph Häring hinzuziehen müssen. Der Vikar von Umhausen hat seine Leute überredet, der Erzbruderschaft des Rosenkranzes beizutreten. Er hat Stephani gebeten, in dieser Sache beim Abt sein Fürsprecher zu sein, doch Stephani riet ihm zu einem direkten Brief an den Abt. Der Pfarrer von Silz hat Stephani berichtet, dass ihn der Pfarrer von Flaurling gefragt habe, ob die Jubiläumsbulle und das mandatum quadragesimale in Stams aushängen. Daraufhin ließ Stephani die Bulle im Namen des Abtes veröffentlichen, nicht aber das mandatum. Ad eundem ibidem existentem, 5. Aprilis anno 1645. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine

(1) Quas nudistertius ad reverendissimam pietatem vestram dedi, ob temporis, quo arctabar, angustiam abbreviatas feci pluribus, quae alioqui insinuare cupiebam, praetermissis; quibus tamen adhuc intimandis, ne excidant, praesens occasio valde extitit opportuna. (2) Volumen grande de rebus Tyroleos, de rebus Tyroleos] Um welche der frühen Darstellungen der Tiroler Geschichte es sich handelt (Max Sitticus Freiherr von Wolkenstein, Mathias Burglehner, Jakob Andrä von Brandis) ist unklar, vgl. Egger 1867. pro eo ac iussus fueram, quattuor amanuensibus describendum distribui; qui tametsi gnaviter in opere desudent et horis, quas a choro et altari vacuas habent, suis singuli calamis ferias vix aut raro concedant, de complendo tamen ad praestitutum paschatis terminum tam vasto opere plerique desperant. (3) Necessarium proinde esse videtur, ut quintum eis scriptorem adiungam fratrem Christophorum Häring Christophorum Häring] Vgl. >Album Stamsense Nr. 446. monendum a me prius, ut diligentia solito maiore adhibita correcte scribere studeat et emendate.

(4) Vicarius in Umbhausen, ut ex oretenus mihi nuper loquente intellexi, intendit et optat archiconfraternitatem sanctissimi rosarii apud suos introducere, cui proposito consentire ait totam parochianorum communitatem, qui omnino precibus urgeant et hortando apud se instent, ut id in effectum deducat, universos sumptus, qui impendendi fuerint, soluturi, salvo per omnia ecclesiae patrimonio. (5) Quia tamen is sine iam dicti collatoris et domini directi praescitu atque assensu nihil prorsus (prudentior hac in re vicario Miemingensi) aggredi vel incipere cogitet, humaniter me rogavit, ut suus apud reverendissimam pietatem vestram interventor essem, quatenus tam pio illorum intento non contradicere, sed magis (beatissimae Virginis cultui promovendo) gratiose flagitantibus consensum tribuere dignaretur. (6) Ego vero ne in re, quae citra praeiudicium ecclesiae illius et cum iurium parochialium indemnitate consistere forsitan difficulter esset, me interponere, suasi eidem, ut apud reverendissimam pietatem vestram super tali propositio litteras supplicaret.

(7) Heri parochus in Silz secreto et amice mihi communicavit duas epistulas, quibus ipsi a decano Flaurlingensi iterata vice iniungitur, ut inquirat vel exploret, num bulla iubilaei ac simul mandatum, ut vocant, quadragesimale in Stambs pro foribus ecclesiae sancti Ioannis affixa fuerint, necne, eo quod hoc dominus Perkhofer omnimodis rescire percupiat, fortassis pro aliquo actu subiectionis interpretaturus, si ea a decano nobis transmissa, ad publicam notitiam exposita atque praefato modo a nobis affixa cognoscat. (8) Ceterum ego bullam quidem iubilaei, non prout impressam typis a decano acceperam, sed calamo (servatis servandis et mutandis mutatis) sub nomine et auctoritate reverendissimi abbatis in Stambs per scribam nostrum transcriptam publicavi; mandatum vero quadragesimale ex hypocaustulo prioratus mei nec vel pedem prorepsit umquam, nedum ad fores ecclesiae pervenit, imo id in Stambs praeter meam personam nullus hominum vidit vel legit. (9) Ac hisce me et reliquum coetum reverendissimae pietati vestrae demisse commendo.

45. Stephani an Arzt Paul Weinhart in Innsbruck [Stams], 12. April 1645 Stephani bedauert es, fünf Monate nicht mehr geschrieben zu haben. Er findet inzwischen wieder Schlaf, doch noch immer plagt ihn sein Ischiasnerv. Den Frühjahrsaderlass hat er für den 23. April festgesetzt. Er fragt nach, ob Weinhart spezielle Medikamente für sein Leiden wisse. Er hofft, dass der Aderlass in diesem Jahr bessere Erfolge zeige, als im letzten Jahr. Allen gehe es ansonsten gut, bis auf den Pater Senior, der von Tag zu Tag schlechter sieht. Er bittet Weinhart um neue Brillen, damit der Pater seine zweite Primiz gesund feiern könne. Ad Paulum Weinhart, doctorem medicum Oeniponti et physicum monasterii, 12. Aprilis 1645. Nobilis, clarissime et excellentissime domine

(1) Quintus iam mensis vertitur, ex quo ad excellentiam vestram litterarum nihil dedi, tametsi scribendi causam forsitan dudum habuissem, quippe qui paulo post ingressum huius anni scyathicae vel similis cognatae affectionis molestias de novo persensi atque octo vel plures hebdomadas pertuli. (2) Nunc vero quia saltem somnum de nocte habere possum nec difficilis, uti antehac, mihi accidit sessio, nihil amplius moror, quidquid illud sit, quod femur meum vel ischion tamdiu occupavit.

(3) Phlebotomiam huius verni temporis ego cum fratribus mei chori 23. Aprilis instituere decrevi, cui praemittemus purgationem consuetam ex medicinis, quas aliis temporibus communiter adhibere sumus soliti, ni forte mihi excellentia vestra peculiare aliquid pharmacum pro mea complexione conducibilius noverit e pharmacopolio Oenipontano comparandum. (4) Quoad venae incisionem spem mihi facio eam hoc vere felicius cessuram, quam praeterito autumno sum expertus; tunc nam in brachio sinistro quinque vel sex ictus frustraneos excepi, ac primum post tertiam plagam in dextero, tandem sanguini patuit exitus.

(5) De reliquo valetudine per Dei gratiam bona utimur omnes, nisi quod venerabilis pater senior pater senior] Gemeint ist Pater Wolfgang Lebersorg. noster indies paene visum sibi hebescere experitur et queritur, quod cum excellentiae vestrae sit coaetaneus, sperat ab eadem specilla relevandis oculis suis congrua et idonea comparari sibi posse. (6) Cuius spei ac voto ut satisfaciat, ipse ego dominationem vestram rogo, ut si opportunitas fuerit, bono illi patri congruentia perspicilia coemendi, hunc tanto eius desiderio favorem exhibere non gravetur, pro quibus ego pretium, quocumque illa constiterint, lubens persolvam; nollem nam optimum senem visu hoc tempore destitui, quo eum iam quinquagenarium sacerdotem secundas primitias brevi celebraturum confidimus. (7) Haec raptim. Interea ut excellentia vestra cum omnibus suis integre valeat et ad festa paschalia e grabato aegritudinis suae incolumis surgat, impense exopto.

46. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 13. Mai 1645 In Abt Bernhards Abwesenheit hat Stephani den Salinenpräfekten, Herrn Kurt, der sich auf der Durchreise befand, nach Stams eingeladen. Außerdem hat er ihm zwei Flaschen Wein zur Stärkung mitgegeben. Das Ziffernblatt der Turmuhr wurde neu gemalt und steht kurz vor seiner Vollendung. Die Bienen sind in diesem Jahr fleißiger denn je, eine gute Honigernte ist zu erwarten. Stephani würde gerne selbst zu den Markttagen nach Hall fahren, aber er ist zu sehr mit Arbeit belastet. Ad dominum abbatem nostrum inter Oenipontanos versantem, 13. Maii 1645. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine praesul Salutem, et quidquid filius debet

(1) Mox ut a nobis reverendissima pietas vestra nupero die Martis recesserat, ego cum iudice nostro ad hospitium descendens salinae praefectum, generosum dominum Curtium, hora 12. eo appulsum humanius, ut potui, ad nos invitavi; sed is comitatum suum satis numerosum deserere nolens grates invitanti retulit alio tempore diversionem ad nos certam pollicitus, si scilicet transitus circa fines nostros haberet multo comite non oneratus. (2) Ei tamen duas vini ampullas, albi et rubri, confestim per oeconomum Leonardum praesentavi, quas ille gratanter acceptans mox in conspectu latoris primum inde haustum in memoriam et sanitatem reverendissimae pietatis vestrae commensalibus propinavit in orbem cunctis ebibendum.

(3) Facies horologii e turri sancti Ioannis elapso Mercurii die pingi coepta est eique (extra quarta insignia) ultima iam prope manus apposita est, id quod reverendissimae pietati vestrae pictor pictor] Eventuell ist Paul Honegger gemeint, der in den 30er und 40er Jahren des 17. Jahrhunderts in Stams wirkte. ipse haud dubie referet, qui hodie a nobis digressus filium suum operi perficiendo reliquit.

(4) Apes hoc anno novis faetibus valde exundant, ipsis ferme alvearibus vix suffecturis, si adeo fecundam pullitiem glomerare porro perrexerint, ut coeperunt.

(5) Ad nundinas Halenses iam iam instantes conventui de quibusdam necessariis provisurus libens proficiscerer, si id de consensu et beneplacito reverentissimae pietatis vestrae liceret, nec dies negotio huic expediendo plures uno deposcerem, statim ad oves relictas remeaturus. (6) De reliquo valemus in Domino et sani degimus omnes precaturi voto unanimi, ut in statu consimili reverendissimam pietatem vestram in negotiis arduis sudantem servator omnium Deus clementer conservet.

47. Stephani an Christoph Bach, Pfarrer in Rettenberg [Stams], 24. Mai 1645 Christoph Bach, der Pfarrer von Rettenberg, hat sich mit einem Ansuchen an Stephani gewandt, dem dieser jedoch nicht ohne die Zustimmung des Abtes nachkommen kann. Da dieser aber im Dienst für das Vaterland in Innsbruck weilt und nur selten nach Stams kommt, empfiehlt ihm Stephani, sich direkt in einem Brief an den Abt zu wenden. Ad reverendum dominum Christophorum Bach, parochum in Rettenberg, supplicantem pro beneficio in Wertach, Wertach] Primisser bemerkt (cap. 42 § 4), dass 1640 die Pfarre Wertach vakant war und durch Johannes Wölflin besetzt wurde. 24. Maii 1645. Multum reverende et honorande domine

(1) Litteras reverentiae vestrae contradidit mihi harum relator, n.n. 24. huius mensis, quibus perlectis laudatissimum reverentiae vestrae votum petitionemque perspicue intellexi, cui tamen pro nunc temporis satisfieri prorsus non poterat absente nimirum reverendissimo abbate nostro, qui totum iam anni quadrantem, vel siquid amplius, in publicis patriae negotiis desudans Oeniponti moratur, vix semel iterumve toto hoc intercalari spatio tantum indulgentiae ac remissionis adeptus, ut monasterio revisendo unum vel sesqui diem comitiali curiae sese subducere sineretur. (2) Eum vero licet ad ferias pentecostes reducem expectemus, ubi litteras reverentiae vestrae praesenti ad manus consignare possem, gratius tamen nihilominus reverentiae vestrae fore non ambigo, si hunc eius adventum praeveniens epistulam praetactam seposita longiori cunctatione confestim illi Oenipontum transmittam, quo citius desiderio reverentia vestra potiri valeat suo. (3) Interim reverentia vestra in spe et expectatione patienter perduret; quae si data opportunitate in coram se sistere potuisset, non ingratum id ego praesuli nostro futurum fuisse auguror. (4) Atque haec paucula reverentiae vestrae hic et nunc responsionis loco a reverendissimo expectatae pro amico obsequio rescribere et intimare volui.

48. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 28. Mai 1645 Vor fünf Tagen brachte der Richter von Wertach das Gesuch des Pfarrers von Rettenberg, Christoph Bach, nach Wertach versetzt zu werden, nach Stams. Der Richter sprach sehr lobend über Bach. Der Grund der gewünschten Versetzung könnte darin liegen, dass der Weg zur Kirche von Rettenberg sehr beschwerlich ist und dass Bach die Mühen der Ernte nicht mehr auf sich nehmen kann. Pater Fulgentius aus Sölden schickte einen Kelch nach Stams mit der Bitte, ihn bei einem Innsbrucker Goldschmied reparieren zu lassen, was Stephani sofort veranlasste. Ad dominum abbatem nostrum Oeniponti morantem in comitiis, 28. Maii 1645. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine

(1) Quintus abhinc dies iam fluxit, cum his inclusas tulit ad me senex grandaevus, iudex Wertacensis, directas directas] Stephani hat auf diesen Brief direkt geantwortet (= ep. 47). a reverendo domino Christophoro Bach, curione in Rettenberg, qui parochia sua, licet pinguiore, posthabita tenuiorem praeeligit, parochus in Wertach fieri desiderans. (2) In eius commendationem multa audivi ex praedicto sene mirifice illum depraedicante; cuius testimonio si res et facta consonent, clericus est promotione, quam flagitat, oppido dignus. (3) Est nam relatu praenominati senis et iudicis vir doctus, sobrius, in cura pastorali vigil et sedulus, qui parochianos suos durante hactenus bellicorum tumultum turbine licentiores factos atque a pietate Christiana iam ferme intepentes rursum ad meliorem vitae formam ordinemque reduxerit et defacto morigeros ac devotos in officio sine difficultate contineat. (4) Cur porro is ecclesiam suam, quam moderne adhuc possidet, censu ditiorem deserere et Wertacensem annuis proventibus macriorem amplecti cupiat, causam (praeter eam, quam scripto ipse parochus reverendissimae pietati vestrae insinuavit) ex saepius dicto litterarum illius latore hanc intellexi, quod scilicet in Rettenberg canonicum seu parochiale domicilium in edito situ non modo molestiam generet sacerdoti ex ascensu montis multoties per diem fatigari solito, verum etiam (quod gravius accidit) cum sata terrae et fructus agrorum temporibus suis in horrea inferenda sunt, non sine multo labore ac difficultate quidpiam eo advehi possit etc.

(5) Pater Fulgentius ex Sölda hesterna calicem ad me misit rogitans, ut eum Oeniponti suis vel parochianorum impendiis refici curarem, atque a reverendissima pietate vestra nova rursum consecratione donatum, ocius ac fieri posset, remitterem; quem proinde harum baiulum ad aurifabrum nunc destino parvo, ut arbitror, negotio et sumptu tenui reparandum. (6) Atque haec properantissime sub noctis crepusculum.

49. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 18. Juni 1645 Die Stamser Gemeinschaft vermisst ihren Abt. Der Kelch für Sölden ist angekommen, Stephani ist mit der Reparatur jedoch nicht zufrieden. Die in Hall im letzten Monat eingekauften Waren sind eingetroffen, Stephani bittet nun, das Fass öffnen zu dürfen. Das Wetter spielt verrückt, einige schwere Stürme haben das Land getroffen. Paul Kirchhammer ist zu Besuch gekommen, um Novizen zu besuchen; dass er seine Tochter mitgebracht hat, störte vor allem den Kellner. Ad eundem ibidem constitutum, 18. Iunii 1645. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine

(1) Quadrimestri hactenus spatio, quo reverendissimam pietatem vestram negotia publica Oeniponti distinent, etsi praesentiam eiusdem reverendissimae pietatis suae numquam non desideravimus, tamen tunc multo maxime absentiam eiusdem gravius ferimus, cum ecclesia pro Christo et sanctis eius festine solemnizat. (2) Proinde ad nuperas pentecostes ac praecipue corporis Christi sacratas ferias reditum reverendissimae pietatis vestrae non tam speravimus, quam certo et quasi sine haesitatione omnes expectavimus. (3) Calicem ecclesiae Söldensis ratiarius noster Barrabas ante dies 14 ad me retulit quidem, sed ita fere adhuc vacillantem, ut prius, nescio num neglectu aurifabri, an incuria portitoris.

(4) Merces in Halensibus nundinis mense superiori coemptae sabbatho pentecostes primum dolio satis grandi advectae sunt, quod ego iam reseratum peroptarem, ad extrahendum inde pannum nigrum, quem pro cucullis iam plures praestolantur. (5) Quodsi reditum reverendissimae pietatis vestrae praeter omnium nostrum spem et opinionem denuo diutius retardari contingeret, supplicatum irem pro gratiosa licentia vas praedictum interim aperiendi et paucula, quae pro conventu tunc comparaveram eximendi, salvis per omnia reliquis et intactis permansuris.

(6) Tempestates hoc anno vigiles ac providos faciunt aedituos, quippe quae tam subito interdum et inopinato ingruentes excidium segetibus intentarent, ni campanarum pulsu et consuetis ecclesiae benedictionibus tempestive arcerentur. (7) In districtu Özensi grando non ita pridem gravem agris ruinam intulit, ita ut multi, praesertim monticolae, siliginem prope totam solo tenus demetere ac novam posteris diebus sementem iacere sint coacti. (8) Apud nos nuper in solemnitate mysterii eucharistici ante meridiem durante adhuc processione tempestas satis horrida supervenit, quae tamen sine pluvia et grandine brevi desiit, tonitru tantum et fulgure minax.

(9) Dominus Paulus Kirchamer tyrones suos fratres nostros cornicines revisurus ac coeptam cum iis scholam scholam] Als unter Abt Thomas Lugga 1616 Pater Wolfgang Lebersorg Prior wurde, installierte er eine neue Klosterschule in Stams (vgl. Amman 11974, 54). postliminio repetiturus quinto huius mensis ad nos rediit, sed rursus cum appendice, filia sua Apollonia, quam pater cellarius noster abesse quam adesse mallet ob culinae gravamen etc. (10) Clementissimus Deus (quod unice optamus) brevi revrendissimam pietatem vestram sanam et incolumem remeare faciat ad propria.

50. Stephani an Abt Martin von St. Magnus in Füssen [Stams], 21. Juni 1645 Stephani schickt Pater Simpertus nach Füssen zurück. Aufgrund der kurzen Zeit ist er wohl nicht der hervorragende Organist geworden, der er gerne sein möchte. Stephani ist überzeugt, dass er es mit mehr Übung noch weit bringen wird. In Stams war Simpert ein angenehmer Zeitgenosse. Ad reverendissimum dominum Martinum, abbatem sancti Magni in Faucibus, 21. Iunii 1645. Reverendissime in Christo pater, colendissime domine praesul

(1) Remittimus reverendissimae pietati vestrae dilectum suum in Chirsto filium, reverendum patrem Simpertum; Simpertum] Vgl. ep. 24,6. utinam organoedum talem, qualem et ipse se optat et monasterium vestrum desiderat. (2) De peritia quidem magistri, quem habuit, deque eius in instruendo fideli diligentia nihil hactenus defuisse existimem, minus de industria discipuli, cuius intentissimum studium atque indefessa sedulitas, si parem conatibus progressum tantillo hoc tempore habere potuisset, ne ille tam huius saeculi organoedos, quam prisci etiam aevi Orpheos et Amphiones Orpheos et Amphiones] Berühmte Sänger aus der Mythologie: Orpheus lockte mit seinem Gesang sogar Bäume an und bezwang die Unterwelt, wo er seine geliebte Euridike suchte. Amphior erbaute mit seinem Zwillingsbruder Zethos die Mauern von Troja, wobei sein Instrument dazu die Leier war. superaret. (3) Sed angusta tyrocinii eius peripheria ad artis organicae culmen eundem pertingere nec permisit nec permittere potuit. (4) Verumtamen quod ei hucusque brevis discendi periodus denegavit, anni dabunt et perfectam organici lusus rationem ac methodum, etsi nesciat modo, sciet tamen postea. (5) De reliquo commendatione mea non eget bonus pater, ita nam apud nos vixit, ut nemini onerosus, omnibus fuerit gratus; quem etiam de maturitate morum ac fervore pietatis, quam attulit, nihil hactenus remisisse confido. (6) Atque his me totumque conventum Stambsensem reverendissimae pietati vestrae submisse commendo.

51. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Obladis [Stams], 2. August 1645 Stephani konnte die Listen, um die ihn Abt Bernhard gebeten hatte, nicht finden; auch der Wirtschafter Leonardus ist der Meinung, sie seien in den Unterlagen, die Bernhard nach Obladis mitgenommen habe. Ebenso konnte Stephani den Seidenfaden nicht finden, vermutet ihn aber bei den Sachen des verstorbenen Martin Mittnacht. Den Brief des Richters an Gräfin von Sulz hat Stephani dem Paul Cornicine nach Innsbruck mitgegeben. Pater Staub, der Sekretär der Kongregation, ist noch nicht angekommen. Der Gesundheitszustand des Subpriors hat sich noch nicht verbessert. Ad dominum abbatem nostrum in acidulis in acidulis] Vgl. >Primisser cap. 42 § 17 mense Augusto cum praesul noster acidulis fontibus apud Laudes frueretur. commorantem, 2. Augusti 1645. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine

(1) Petitum inventarium de suppellectili superiore anno in acidulis relicta invenire quantumvis multa indagine quaesitum nusquam potui; forsitan interea illud reverendissima pietas vestra inter alia schediasmata sua iam reperit, quandoquidem oeconomus noster Leonardus oeconomus ... Leonardus] Vgl. ep. 46,2. certo sibi persuadet fuisse id cum aliis scriptis in chartaceo manipulo compactum et in Lädis avectum. (2) De filo quoque serico atro in abbatia nihil inveni, sed reclusum esse intellexi in scrinio domini piae memoriae Martini Mittnacht. Martini Mittnacht] Von Mittnachts Tod war ausführlich in ep. 29 die Rede.

(3) Litteras, quas suis nuper iunctas iudex noster iudex noster] Gemeint ist der Stamser Richter Johannes Frickinger (vgl. Primisser cap. 42 § 10). ad me misit, comitissae de Sulz inscriptas heri occasione bona et tuta Oenipontum direxi latore domino Paulo Cornicine, qui negotiorum suorum causa Halam profectus et hodie rediturus perendie, ut credimus, vale nobis faciet et ad sua remeabit.

(4) Secretarius congregationis pater Staub ad nos necdum apulit, qui ubi venerit, brevi forsan reverendissimam pietatem vestram inviset. (5) Pater subprior noster satis male habet decimum iam diem lecto affixus. Eius statum medico crastina perscribam, qui si absens remederi languido nequeat, praesentiam illius sollicitabo et ad aegrum personaliter accersam. (6) Atque his me et filios una omnes reverendissimae pietati vestrae obnixius commendo, cui et acidularum usus bene veniat et votis intendimus et precibus obsecramus.

52. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Obladis [Stams], 11. August 1645 Stephani hofft, dass die Bäder der Gesundheit des Abtes zuträglich sein werden. Der Brief an Herrn Zechetner, Vizepräfekt von Hertenberg, wurde sofort weitergeleitet. Der Subprior ist nur soweit genesen, dass er einige Schritte in seiner Zelle gehen kann. Stephani hofft auf seine rasche Genesung, da es ihm schwerfällt, dessen Aufgaben zusätzlich zu übernehmen. Graf von Thun wurde gebührend empfangen und bewirtet. Der Sekretär der Kongregation, Pater Staub, ist immer noch nicht angekommen, das für ihn vorgesehene Zimmer ist inzwischen von zwei Konventualen aus Kaisheim besetzt, die gemeinsam mit dem Anwalt des Abtes von Schöntal angekommen sind. Für die Gespräche mit dem Anwalt erwartet sich Stephani weitere Anweisungen. Ad dominum abbatem nostrum eisdem acidulis utentem, 11. Augusti 1645. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine

(1) Acidulas reverendissimae pietati vestrae hactenus multum proficuas et conductiles extitisse cum gaudio intelleximus, quae ut prosperum etiam deinceps post se effectum relinquant, animitus exoptamus. (2) Litteras ad dominum Zechetner districtus Hörtenbergensis vicepraefectum nuper directas ipsa, quad ad me delatae sunt, hora mox in Telfs ablegavi; responsoriae tamen (quas sine cunctatione remittendas speraveram) non nisi triduo post sunt subsecutae.

(3) Pater subprior noster pater ... noster] Gemeint ist Pater Matthaeus Wilhalm (vgl. Album Stamsense Nr. 431). ex infirmitate sua nunc temporis eatenus saltem revalescit, quatenus in lecto recubans nihil omnino doloris amplius persentiscit, extra grabato vero, etsi multum obambulare pedibus tumefactis non possit, insistere tamen plantis et per cellae ambitum unum saltem atque alterum passum gradi valet, quantumvis incessu lento ac tremulo. (4) Ego illum sospitati iam redditum valde cuperem, quia satis mihi difficile accidit ipso aegro et absente servata hospitalitatis lege supervenientes incertis horis hospites excipere ac simul conventui non deesse.

(5) Reverendissimum dominum perillustrem comitem de Thunn, uti e primo mox intuitu et affatu oppido humanum agnovi, ita eum religiosae humanitatis officiis, quibus et quantum licuit, sum prosecutus; quem etiam postridie adventus sui sumpto prius congruente ientaculo abeuntem ad ratem usque deduxi commendantem se reverendissimae pietati vestrae ac coenobio nostro ad oblatos casus omne favoris obsequium pollicentem.

(6) Secretarium congregationis Staub, cum venerit, humanitate et amoris fraterni significatione, qua iubemur, excipiemus. (7) Diversorium porro sine hypocaustum eidem deputatum heri sub vesperum alii iam occuparunt inexpectati hospites, duo videlicet conventuales Caesarienses, duo ... Caesarienses] Aus ep. 60,5 geht hervor, dass es sich um die Patres Karl und Kaspar Dempf handelt. patres decrepiti ac ferme edentuli, septuagenariis, ut apparet, non multo minores, quos domini abbatis Schönthalensis Schönthalensis] Primisser berichtet cap. 42 § 15 Extremo iterum periculo exponebantur hoc anno [sc. 1645] duo congregationis monasteria, Speciosa Vallis et Bebenhusa, e quibus res pretiosae Stamsium sunt translatae. raeda vectos comitatus est eiusdem modo dicti praesulis syndicus, vir ab ingenio et agendi dexteritate splendide commendatus; de cuius persona et quinque equis adductis quid agendum sit, quid disponendum, mandatum per harum latorem apportandum expecto. (8) Deus optimus interim reverendissimam pietatem vestram desiderata donet valetudine atque cum toto commensalium coetu brevi reducat incolumem.

53. Stephani an Abt Martin Dallmayr von Fürstenfeld [Stams], 14. August 1645 Stephani hat anstelle des noch in den Bädern weilenden Abtes den Brief des Abtes Martin von Fürstenfeld von Pater Michael entgegengenommen und will ihn so rasch als möglich weiterleiten. Der mitgeschickte Kirchenschatz wurde gut verwahrt. Stephani klagt über die barbarischen Auswüchse der Kriegshändel. Wegen seiner Eile konnte er Pater Michael nicht mit der gleichen Sorgfalt behandeln, die ihm bei seinem Besuch in Fürstenfeld zuteil wurde. Ad reverendissimum dominum Martinum, Martinum] Abt Martin Dallmayr (1640-1690) gilt als der bedeutendste Abt des Klosters Fürstenfeld (vgl. >Bauer 1985, 108), er wurde bereits mit 28 Jahren zum Abt gewählt (vgl. Krausen 1953, 41; ausführlich Hoppe 1988). abbatem in Firstenfeld, 14. Augusti 1645. Reverendissime in Christo pater, amplissime domine praesul

(1) Litteras reverendissimae pietatis suae in absentia reverendissimi mei in acidulis adhuc morantis reverendissimi ... morantis] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich, der zur Kur in den Sauren Bädern von Obladis weilt. per fidelem ac dilectum sibi patrem Michaelem delatas ego interim ad manus accepi prima quavis occasione reverendissimo meo incunctanter consignandas, ad quas super insertis quaesitis et 4 dubiis ab eodem amica et fida responsio indubie brevi sequetur. (2) Binas porro cistas thesaurum sacrum continentes interea loco tuto iam reclusi a praesule nostro forsan adhuc tutius collocandas.

(3) Ceterum doleo a rege Christianissimo eas turbas turbas] In den letzten Zügen des 30jährigen Krieges waren die Mönche von Fürstenfeld gezwungen, vor den Feinden nach Raitenhaslach zu fliehen. In diesem Zusammenhang dürfte auch die Flucht dieses Paters Michael stehen (vgl. >Hoppe 1988, 111). excitari, quae tot religiosorum coetus rursum exules faciat et homines ac iumenta solum vertere compellat. (4) Spero tamen eum, qui semper superborum ac sublimium colla propria virtute calcavit, depressurum adhuc turgentes Gallorum cristas et humilen Boicae familiae spiritum potenter erecturum. (5) Haec admodum properanter, quia nimium properabat pater Michael, cui ego ad ingentia beneficia, quibus me immerentem in Fürstenfeld cumulatum recolo, aliqualiter compensanda perlubenter aliquid religiosae humanitatis exhibuissem, si modo iter suum non adeo maturasset. (6) Atque hisce me reverendissimae pietati vestrae submissius commendo.

54. Stephani an Kooperator Johannes Schnürlin in Mais [Stams], 23. August 1645 Stephani entschuldigt sich bei Schnürlin, aufgrund seiner vielen Aufgaben nicht auf jeden einzelnen Brief antworten zu können. Was Schnürlins Gesundheit, im besonderen seine Beine, betrifft, so habe er ein ähnliches Problem, wie der Subprior im Moment, der kaum aufstehen könne. Stephani hat versehentlich einen Brief aus Schönfeld an Schnürlin geöffnet, schickt diesen nun nach und lässt alle Mitbrüder grüßen. Ad patrem Ioannem Schnürl, operarium ecclesiae in Mais, 23. Augusti 1645. Venerabilis in Christo pater, confrater sincerissime Salutem et sanctam amicitiam

(1) Tandem aliquando, inquiet reverentia vestra, rursum venit ad epistulas meas binas vel ternas. Tardus sum, fateor, sed quem a scribendo non desidia aut affectus iniquior avocat, sed ferme tantum occupatio praepedit. (2) Nunc autem ad eximendam vobis sinistrae de me opinionis festucam exero demum calamum, quantacumque etiam temporis angustia pressus. (3) Quidquid litterarum vel manusculorum per praesentis anni decursum e terris vestris transmissum nobis est, recepi quaelibet integre latoribus semper, quod sciam, fidelibus inventis, sed gratias pro oblatis muneribus quia penna mea propter impedimenta referre non potuit, animus semper tacitis votis persolvit. (4) Rescriberem certe libens ad singula reverentiae vestrae epistolia, sed quia nuntii, quos emittitis, plerumque superveniunt, cum pluribus occupor aut abitum suum citius maturant, quam litteras expedire commode possem, ideo utendum mihi erit illo evangelico: “Rogo, habe me excusatum!” Rogo ... excusatum] Zitat aus Lk 14,18.

(5) Valetudo reverentiae vestrae, ut intelligo, identidem vacillat pedibus ut plurimum male habentibus, quorum indispositione etiam pater subprior pater subprior] Gemeint ist Pater Matthaeus Wilhalm. noster laborat, septimam iam circiter hebdomadem plantis insistere vix et raro valens ob tumorem hydropicum. (6) Reliquum porro congregationis nostrae nunc temporis prospere vivit nullis medicorum fomentis utens.

(7) Hisce inclusas ante tres menses accepi cum aliis pluribus litteris et eulogiis ex Schönfeld directis, quas properans non inspecta sufficienter epigraphe ac mihi inscriptas existimans aperui; quia tamen hoc, utpote inadvertenter factum, reverentiam vestram aegrius non laturam credidi, praesenti occasione eas transmittere volui, cum multa et fraterna salute omnibus confratribus nostris in Mais denuntianda, praesertim domino parocho, domino parocho] Gemeint ist Sebastian Zigl. cui grates habeo pro transmissis in Ianuario ficubus, quae mihi et aliis sacerdotibus ad ieiunium quadragintadiale bellissime deservierunt.

55. Stephani an Paul Weinhart in Innsbruck [Stams], 29. August 1645 Stephani berichtet, dass der Subprior, Pater [Wilhalm], inzwischen schon mehrere Wochen an den Beinen erkrankt ist. Er stellt ihn etwas näher vor. Gründe für seine Krankheit könnten seine Trunksucht und die wenige Bewegung, die er betrieb, sein. Auch der Arzt Johannes Berchthold wusste keine Therapiemöglichkeit. Die Sehschwäche des Paters [Lebersorg] nimmt von Tag zu Tag zu. Brillen helfen kaum mehr. Ad dominum Paulum Weinhart, medicum Oenipontanum et nostrum, 29. Augusti 1645. Nobilis, clarissime et excellentissime domine

(1) Affligitur per aliquot iam septimanas pater subprior noster subprior noster] in margine N. P. Matthaeus Withalm (vgl. >Album Stamsense Nr. 431). indispositione quadam pedum incognita paene aut certe non satis explorata, quam ex adiecta ipsius epistula plenius intelligere licebit. (2) Persona illius forsitan excellentiae vestrae non admodum nota fuerit, siquidem ante annos 16 cellarii officio perfunctus et dehinc per annos 9 a monasterio absens vicarius noster fuit ad sanctum Petrum sanctum Petrum] Seit 1550 wurde die Pfarre St. Peter bei Gratsch in der Nähe von Meran stets mit Stamser Mönchen besetzt. Eine Stelle in St. Peter galt als Vorbereitung für eine eventuelle spätere Übernahme der Pfarre Mais. Die Stamser Äbte hatten das Präsentationsrecht, der Bischof von Trient das Bestätigungsrecht des vorgeschlagenen Pfarrers (vgl. Laimer 1994, 20-22). prope Meranum; inde vero triennio abhinc ad nos revocatus subpriorem hactenus egit. (3) Complexio eius, ut mihi persuadeo, hoc temporis ad hydropisim prorsus est inclinata; cuius rei argumentum praeter alia videtur esse tum permagna vini cupiditas, modico non satiabilis, tum etiam incessus fatigatio, qui ad modicam ambulationem mox totus lassescit. (4) Eundem chirurgus Ioannes Berchthold, cuius servitiis antehac multis annis usi sumus, saepius invisit, sed fere consilii anceps et inter plura, quae adhiberi forte possent, perplexus nescit, num applicandae ventosae, an faciendum cauterium, an denique vena in affecto pede secanda. (5) Ego porro sicut praefati patris statum male habentem excellentiae vestrae sufficienter per inclusas intimatum existimo, ita confido eam infirmo nostro quantumvis oculari inspectione non cognito, fideli consilio suo opem libenter laturam.

(6) De reliquo valemus omnes, nisi quod venerabilis senior noster pater Wolfgangus pater Wolfgangus] Gemeint ist Pater Wolfgang Lebersorg. visu indies deficit deficit] Zur zunehmenden Verschlechterung des Gesundheitszustandes von Pater Lebersorg vgl. Haidacher 2002, XI. vix amplius missae legendae sufficiens nec ullis perspiciliis iuvandus, oculis nimirum non tam ex aliquo accidente, quam prae honorando senio caligantibus. (7) Habet specillorum complura paria, tum a me empta, tum a reverendissimo nostro commodata, sed ea apud decrepitum plus non efficiunt, quam ut interdum legere quidpiam volens unum aut alterum verbum distinctius cernat speciebus visivis mox rursum evanentibus. (8) Atque haec etc.

56. Stephani an Paul Weinhart in Innsbruck [Stams], 13. September 1645 Der Gesundheitszustand Subpriors [Wilhalm] hat sich verschlechtert, seine Wassersucht hat sich ausgeweitet. Der Patient sei schwierig und könne sicherlich nicht, wie von Weinhart vorgeschrieben, acht Tage auf Wein verzichten. Ein Medikament für den Subprior wurde in Stams selbst gemischt. Zwei weitere Patres brauchen Rat, entsprechende Zettel liegen dem Brief bei. Für den üblichen Herbstaderlass schlägt Stephani den 1. Oktober als Termin vor. Im Oktober will Stephani Weinhart auf der Rückreise vom Haller Markttag besuchen. Ad eundem doctorem Paulum Weinhart, 13. Septembris 1645. Nobilis, clarissime et excellentissime domine

(1) Biduo post, quam nuperas ad excellentiam vestram dedi, pater subprior noster pater ... noster] Gemeint ist Pater Matthaeus Wilhalm (vgl. >Album Stamsense Nr. 431). e pede ac femore sinistro usque adeo intumuit, ut hydropem adesse nemo posset ambigere. (2) Verum evoluto die uno vel altero tumor ille et humor in partibus praedictis subsidens ac versus superiora ascendens genas insedit, ita ut bonus pater buccas praeferret instar tubicinis. (3) Sed et istae brevi rursum detumuere, relapsa denuo ad pedes instabili humoris colluvie, quae etsi lecto patientem nondum affigat, gressum tamen eiusdem fere omnem retardat. (4) Recipe porro illud litteris proxime ad me directis inclusum, bene est, quod Oeniponti praeparatum non fuerit; nam cum id iuxta excellentiae vestrae praescriptum pro potu ordinario ad pastum deservire deberet, coniectura mihi plus quam probabilis est subpriorem nostrum numquam eo persuadendum, ut tali catapotio vinum adeo sibi semper amatum per dies octo posthaberet. (5) Si tamen praeter opinionem nostram vim sibi inferre ac tantillo tempore vino renuntiare decerneret, posset decoctum illud a nostro pharmacopaeo ocius praeparari, quandoquidem species requisitae omnes iam praesto sunt. (6) Drachmam vero rhabarberi in pulveres comminuti aliquot iam diebus usurpat et non parum sibi conducere experitur; tantum dubitat, quandium usus eiusmodi pulveris sit continuandus. (7) Quodsi infirmus hic noster consilium medici illius Lusitani medici ... Lusitani] Amato Lusitanus (1511-1568) aus Portugal studierte Medizin in Slamanca und wurde zu einem der berühmtesten Ärzte des 16. Jhs. annuam potus abstinentiam rustico olim suadentis amplecti et sequi vellet, sponderem praefecto post anni circulum excellentiae vestrae vitulum optimum et saginatum ad aedes suas deferendum cum profusa actione gratiarum, qualem praestitit rusticus.

(8) Alii praeterea duo dominationis vestrae fidam opem consiliumque implorant, quorum afflictionem intelligere est ex schedis adiectis. (9) Pro phlebotomia autumnali ego cum consortibus meis diem decrevi primum Octobris; pro choro autem patris subprioris (siquidem sectionem tantum in dies debemus domenicos reicere, ob feriam quartam quoad abstinentiam carnium apud nos indispensabilem) si signum zodiaci signum zodiaci] Hier ist das Tierkreiszeichen der Waage (24.9.-23.10.) eingefügt. iudicio excellentiae vestrae nihil obstet, Octobris diem octavum omnibus aliis anteferam. (10) Atque haec in praesens. Deus providentissimus excellentiam vestram cum omnibus suis diu sospitem velit, quam proximo mense, si per moram temporis licuerit, e mercatu Halensi redux invisam.

57. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais [Stams], 25. September 1645 Noch am Vorabend der Abreise des Abtes nach Mais kam ein Maler aus Feldkirch in Stams an. Dieser will das Bild des Hochaltares kostenlos malen, wenn nur sein Sohn im Kloster aufgenommen wird. Der erst vor kurzem mit der Leitung des Stamser Postwesens beauftragte Johannes Jäger kam eine halbe Stunde nach der Abreise des Abtes in Stams mit dem aus Hall bestellten Geldbeutel an und hofft, das versprochene Geld dafür zu bekommen. Der dem Subprior unterstellte Chor ließ mit Erfolg einen Aderlass durchführen. Ad dominum abbatem nostrum in vindemiis constitutum, 25. Septembris 1645. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine

(1) Pictor Veldkirchensis, quem nuper reverendissima pietas vestra pridie abitus sui in Stambs de sero appulisse novit, puerum suum conventui nondum stitit praesentaturus eundem, ut credo, ubi reverendissimam pietatem vestram soluta vindemia reducem rescierit. (2) Is porro cum vale mihi faceret et iam iam in procinctu itineris esset, de summo altari nostro coloribus vestiendo mentem suam aliter multo declaravit, quam nocte pridiana exposuerat. (3) Qui nam prius diserte edixerat depicturum se idem altare sine ullis (praeter convictum mensae, quem a nobis deposceret) nostris expensis atque ne obolum quidem e nostro monasterio exportaturum abiens ita se explicavit, ut daretur intelligi eum nihil quidem a reverendissima pietate vestra expetere de iam dicto peculio monasterii sibi erogandum; (4) interim tamen salarium sibi competens Veldkirchii deducturum de illa legitima, quam filius suus professionem aliquando apud nos facturus coenobio pro dote deberet conferre.

(5) Operi nostro aurigario noviter praefectus Ioannes Jäger novam crumenam Hala attulit semihora post, quam reverendissima pietas vestra a nobis discesserat, cui proinde licet coram exhibere eam non potuerit, sperat tamen nihilominus pretium illius ex condicto sibi refundendum, quandoquidem id expressim ei promissum fuerat, si crumenam saltem sub vesperum illius diei allatam praesentaret.

(6) Phlebotomiam heri celebravit chorus patris subprioris patris subprioris] Gemeint ist Pater Matthaeus Wilhalm (vgl. Album Stamsense Nr. 431). successu admodum prospero, quem in simili ego quoque cum consortibus meis spero et expecto ad Kalendas Octobris. (7) Interea Deus dives ac praepotens, qui quos vult, pauperes facit et ditat, vindemiam nostram (si ita libitum sibi fuerit) pinguefaciat et omnes in ea laborantes in pace custodiat.

58. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais [Stams], 10. Oktober 1645 Die Boten aus Südtirol sind wohlbehalten angekommen und kündigen eine eher bescheidene Ernte an. Dennoch hofft Stephani, dass es noch zu mehr Erträgen kommen wird. Der Gesundheitszustand in Stams ist allgemein gut, nur Pater Matthäus [Wilhalm] leidet an der Wassersucht. Andreas Löchl und Ursula Stufer haben den Abt eingeladen, ihre Hochzeit am 24. Oktober zu zelebrieren. Die beiden Patres aus Kaisheim müssen wohl den Winter über in Stams bleiben, was Quartierprobleme mit sich bringt. Ad eundem ibidem versantem, 10. Octobris 1645. Reverendissime in Christo pater, observandissime et gratiose domine

(1) Appulerunt in Stambs aurigae nostri cum prima vini vectura septimo Octobris die sub tempus cenae incolumes et salvi omnes, toto, ut asserunt, itineris tractu ab infortuniis praeservati et benigne protecti, a quibus litteras reverendissimae pietatis vestrae ocius recepi; quibus licet vindemia nobis non usque adeo fertilis nuntietur, quia tamen sunt scriptae maturius, quam generale vindemiandi tempus adesset, spem nobis facimus ipsi futurum interea fuisse, ut tota vitium propago collecta proventum vini tulerit exspectatione forsan uberiorem.

(2) De valetudine fratrum hoc temporis nihil est, quod querar, valemus nam taliter, ut exorandum nobis sit numen, quatenus in statu simili clementer omnes conservet ac cum membris praecipue caput diutissime sospitet. (3) Solus pater Matthaeus pater Matthaeus] Gemeint ist Pater Matthäus Wilhalm ( >Album Stamsense Nr. 431), der 1644 Subprior war und 1647 starb. a languore suo nondum sanatus ex hydrope etiamnum claudicat, haud dubie diu adhuc producturus vitam, si vitem non adeo deamaret. (4) Is nunc per unam vel sesque hebdomadem eatenus maliuscule habet, quatenus ex grabato nunc eluctatus per intercalares saltem dies vel horas et altari et choro psallentium assistit, quantumvis statione infirma.

(5) Invitatur reverendissima pietas vestra ad festa hymenaei 24to Octobris celebranda a sponsis Andrea Löchl et Ursula Stuferin, quorum litteras, cum praeter invitationem nihil contineant, transmittere vix pretium foret operae, nisi tam bona praesto esset occasio, per aurigas nostros easdem dirigendi.

(6) Duo patres Caesarienses, duo ... Caesarienses] Aus ep. 60,5 geht hervor, dass es sich um die Patres Karl und Sebastian handelt. etsi ob modernas apud nos habitationum incommoditates non parvo sint oneri, portandi tamen per hiemem nobis erunt eisque stativa hibernalia, ut in inclusis supplicatur, inter nos concedenda; quos faxit Deus, ut vere saltem venturo melior afflet aura, qua in Sueviam suam vel terram, quam votis expetunt, deportentur. (7) Interim reverendissima pietas vestra precamur, ut valeat ac suam in brevi nobis praesentiam exhibeat, utinam aliquando stabilem.

59. Stephani an Kooperator Sebastian Zigl in Mais [Stams], 10. Oktober 1645 Stephani bedankt sich für die Kastanien, Trauben und anderen Früchte, die rechtzeitig zum Fest des Hl. Bernhard eingetroffen sind. Stephani freut sich über diese häufigen kleinen Gunstbezeugungen durch Zigl. Wenn er noch ein paar Nüsse schicken könnte, würde sich das gesamte Kloster, dessen Bäume in diesem Jahr nichts getragen haben, freuen. Ad patrem Sebastianum Zigl, cooperatorem cooperatorem] Hier ist auch in der Handschrift eine Fußnote eingefügt: Primisser eum dicit vicarium ad S. Petr. Laut Album Stamsense (Nr. 436) war Zigl sowohl Kooperator in Mais als auch Vikar in St. Peter (seit 1625). in Mais, 10. Octobris 1645. Venerabilis in Christo ac religiose pater, confrater plurimum amande

(1) Destinatas nobis a reverentia vestra castaneas aurigae nostri septimo Octobris fideliter attulerunt, quas cum grata memoria reverentiae vestrae absumemus, sicut et uvas aliosque telluris vestrae fructus ad beatissimi patris nostri Bernardi patris Bernardi] 20. August. festivitatem nobis transmissos cum gustu omnes absumpsimus. (2) Peracceptus proinde et gratus nobis est fraternus reverentiae vestrae, quem in nos declarat, affectus et amor, dum quavis fere occasio nostri memor aliquo Athesini obsonii munere confratres suos laetificat. (3) Quodsi terra vestra hoc anno nucum copiam forte tulit, valde gratum accidet conventui, siquam illarum portionem nancisci possit, quippe qui ob sterilitatem arborum nostrarum ne unam quidem nucem huius anni, quod sciam, adhuc gustavimus. (4) Interea reverentia vestra quam optime valeat ac sui memorum immemor non existat.

60. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais [Stams], 25. Oktober 1645 In Stams geht es allen gut, bis auf Pater Matthäus [Wilhalm], der an der Wassersucht leidet. Stephani leitet verschiedene Briefe an den Abt weiter, unter anderem einen Brief des Abtes von Schönthal, der sich über die Kriegsgreuel der Franzosen echauffiert. Die beiden alten Patres aus Kaisheim haben die Nachricht, die ihnen Stephani überbringen musste, schlecht aufgenommen. Der Provinzial der Franziskaner schickte zwei Ordensleute, Pater Damian und Bruder Donatus, für zwei Tage in medizinischen Angelegenheiten nach Stams. In Silz wurden Gerüchte laut, wer in Haiming als Kaplan eingesetzt werden solle, doch in Stams hörte man noch nichts. Ad dominum abbatem nostrum in Mais vindemiantem, 25. Octobris 1645. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine

(1) Statum valetudinis nostrae, quem nuper perscripsimus, eundem etiamnum tenemus bona adhuc mentis et corporis sanitate gaudentes, qua etiam reverendissimam pietatem vestram frui confidimus et in multos annos fruituram speramus, si vota nostra exaudiat Deus et supplicium preces non spernat. (2) Unus pater Matthaeus noster pater ... noster] Gemeint ist Pater Matthaeus Wilhalm (vgl. Album Stamsense Nr. 431). ab aegritudine sua hydropica plene respirare non potest, quantumcumque etiam eluctari conetur. (3) Die 21. huius transmisi reverentissimae pietati vestrae per postam compactas in fasciculum litteras, diversas a diversis, inscius adhuc, an manus destinatas attigerint. (4) Eas modo excipiunt aliae, a reverendissimo Speciosae Vallis a ... Vallis] Zu dieser Zeit war Christoph Hahn (gest. 1675) Abt von Schönthal. submissae lamentis plenae atque hostilitatis Gallicae petulantiam luculenter testificantes.

(5) Reverendi duo seniores de Caesarea, reverendi ... de Caesarea] Vgl. ep. 52,7; 58,6. cum eis heri tenorem litterarum a patre secretario suo proxime transmissarum, petentibus exposuissem, contristati sunt vehementer atque oculis fere submadentibus conditionem suam et suorum ingemuerunt, praecipue pater Carolus, qui ideo hibernare apud nos metuit, quod ultimam sibi fore hiemem vereatur, et cum bursario patre Sebastiano tumulum in terra non opinata et aliena se sortiturum pertimescat.

(6) Praeterita hebdomade reverendus admodum pater Franciscanorum provincialis pater ... provincialis] Gemeint ist der Provinzialmeister Friedrich Gailer (1641-1647). ablegavit ad nos conventus sui sacerdotem, patrem Damianum, concionatorem, qui de consilio medicorum auram aliquantisper permutaturus, cum socio sibi andiuncto, fratre Donato, biduum in Stambs pernoctavit, ob modicum id humanitatis, quod praestare eidem potuimus, cum multa gratiarum actione a nobis digressus.

(7) Tractatum est a Silzensibus ante aliquot dies de capellano in Haimingen instituendo, praesentante se clerico quodam exulo Suevicae, ut autumo, nationis, reverendo admodum patri Staub bene noto, qui num actualiter ibidem iam sit susceptus, an secus, nihil adhuc comperi. (8) Apud nos saltem nemo Silzensium super hoc negotio vel verbo se insinuavit. (9) Atque hisce ego et filii omnes reverendissimae pietati vestrae humiliter commendati esse cupimus.

61. Stephani an Elias Staudacher in Hall [Stams], 8. Dezember 1645 Stephani erkundigt sich nach dem Verbleib der Waren, die er neulich in Hall gekauft hat und die immer noch nicht in Telfs eingetroffen sind. Staudacher soll ihm eine kurze Nachricht zukommen lassen. Die zwei Papierstapel, die er gekauft hat, will er bezahlen, sobald ihm der Preis genannt wurde. Ad nobilem dominum Eliam Staudacher Halensem, 8. Decembris 1645. Nobilis et eximie domine

(1) Cum merces pauculas in Halensi mercatu nupero a me coëmptas indies paene hactenus exspectarim, utpote multorum fratrum necessitatibus sublevandis pernecessarias, necdum tamen in Telfs appulisse compererim, anxiae fere mentem cogitationes subeunt, ne forsitan casu cuiuscumque infortunii uspiam interdicerint. (2) Quodsi (ut mitius mihi persuasum interim volo) defectu navigiorum, quibus advehi possent, Halae adhuc in tuto depositae resideant, id mihi verbulo tantum vel littera intimari percupio et omnis anxietas mea aut scrupulus conquiescet.

(3) Pretium porro duorum, quae conduxi, papyri voluminum, ubi indicatum mihi fuerit, et una etiam vecturae salarium proxime, quam potero, gratus persolvam. (4) Atque hisce dominationem vestram nec minus dominam suam matrem ac sorores religiosa humanitate plurimum salutatos cupio, quibus omnibus incolumitatem et benedictionem a Domino copiosam animitus apprecor. (5) Manens interea dominationi vestrae, uti hactenus semper, addictissimus etc.

62. Stephani an Vikar Sebastian Zigl in St. Peter [Stams], 18. Januar 1646 Stephani bedankt sich für die Brote, die er zusammen mit dem Brief vom 17. Januar erhalten hat. Pater [Lebersorg] konnte seine zweite Primiz feiern, obwohl er vom Alter schwer gezeichnet ist. Weil Stephani nun zusätzlich Moraltheologie lehren muss, kommt er wohl noch seltener dazu, einen Brief an Zigl zu schreiben. Ad reverendum patrem Sebastianum Zigl, vicarium ad S. Petrum, 18. Ianuarii 1646. Salutem in vinculo caritatis Venerabilis in Christo, religiose et amande confrater

(1) Cum epistula reverentiae vestrae 17. mensis currentis ad me perlata una etiam geminos panes apophoreticos nuntio fideliter praesentante accepi, quos fratrum congregatio ad mensam libens absumet ac mittentis memoriam gratam non omittet. (2) Pro olere transmisso non est, quod reverentia vestra multas gratias referat, quandoquidem pauxillum id fuit, quod missum; plus tamen cur non mitteretur, in causa fuit non tam patris cellarii patris cellerii] Gemeint ist Pater Robert Brandmayr (vg. Primisser cap. 42 § 12). parsimonia vel tenacitas, quam defectus vasis accomodi.

(3) Venerabilis senior noster pater Wolfgangus Wolfgangus] Gemeint ist Pater Wolfgang Lebersorg. mense praeterito in die sanctorum innocentium alteras primitias magno tam suo quam nostro gaudio celebravit, Dieser Paragraph 62,3 findet sich bis hierher zitiert in den Annales Maisenses (386). Vgl. auch Primisser cap. 42 § 15 Diem sanctis innocentibus sacrum Wolfgangus noster Lebersorgus primo post annum quinquagesimum sacro illustravit. ad quas peculiari quodammodo beneficio divina providentia ei vitam prorogasse videtur, peculiari ... videtur] Zitiert bei Baumann 1935, 15. quippe qui post eas paucorum dierum intervallo naturae et corporis viribus notabiliter coepit destitui, visu et gressu ita iam debilitatus, ut legere omnino nihil, obambulare autem et plantis insistere parum aut aegre possit.

(4) Litteras ad reverentiam vestram a longo iam tempore paucas vel prope nullas transmisi, fateor. Sola tamen inter occupationes scribendi tempus et ansa defuere, magis adhuc deinceps defutura, quippe qui onere docendae moralis theologiae nunc premor, parum utique inter prioratus et professurae labores respiraturus. (5) Siquod tamen otium mihi porro fuerit scribere quidpiam, cum opportunitas dabitur, non intermittam reverentiam vestram interea ac ceteros confratres nostros in Mais fraterne ac religiose consalutans.

63. Stephani an Johannes Schnürlin, Kooperator in Mais [Stams], 22. Januar 1646 Lange Zeit haben sich Stephani und Schnürlin nicht mehr geschrieben. Schnürlin hat das Schweigen gebrochen und noch süße Brote mitgeschickt, die Stephani ordnungsgemäß verteilt hat. Leider kann er ihm nur die leeren Gefäße zurückschicken. Den eisernen Kerzenständer, um den Schnürlin gebeten hat, will er bald besorgen. Ein Sonnenschirm wird jetzt mitgeschickt. Dass Schnürlins Verkauf so schlecht läuft, bedauert Stephani. Ad reverendum patrem Ioannem Schnürl, cooperatorem in Mais, 22. Ianuarii 1646. Venerabilis in Domino, confrater in paucis dilecte

(1) Diu iam quievere calami utrimque nostri et stipulatio sive promissum mutuum, quod ante biennium, cum reverentia vestra profectionem profectionem] Schnürlin trat sein Amt als Kooperator in Mais am 9. März 1644 an. pararet in Mais, de litteris inter nos crebrius reciprocandis pepigimus, paene iam intercidere velle visum est, quippe inter quos per menses iam quinque nihil ultro aut citro transscriptum est. (2) Sed rupit tandem silentium reverentia vestra mittens ad me per aurigas nostros non litteras solum, sed et panes aliquot dulces una cum cydonitide, quae ego prout cuique inscripta et destinata fuerant, distribui, gratias singulis magnas agentibus et maiores acturis, si ad ieiunium instantis quadragesimae simili quoque pabulo munirentur.

(3) Vascula porro reverentiae vestrae non nisi vacua remittere possum nihil ad manum habens, quod xenii vice offerrem. (4) Candelabrum ferreum, quod petit et desiderat reverentia vestra, occasione proxima fieri curabo per aurigas paulo post transmittendum. (5) Umbraculum in praesens mitto, quia commodissime intra vas istud ligneum sine periculo fractionis vehi posse iudicabam.

(6) Quod collecturae vestrae venditio tam parum succedat et ipsum illud, quod vaenum hactenus dedistis, pretio tam tenui distrahere cogamini, equidem vobis compatior optans, ut quidquid de genimine vitis pro sudoris vestri remuneratione vobis oblatum in penu vinaria recondidistis, totum id et celeriter et cum lucro reportato inter emptorum turmam divendatis. (7) Atque hisce reverentiam vestram et confratres reliquos salvere iubeo perhumaniter.

64. Stephani an Paul Weinhart in Innsbruck [Stams], 7. April 1646 Pater [Wilhalm] hat die Therapie seines geschwollenen Fußes bis jetzt hinausgezögert, obwohl er schon Gelegenheit dazu gehabt hätte. Stephani legt ihn Weinhart ans Herz. Für den sechsten und dreizehnten Mai ist im Kloster ein allgemeiner Aderlass anberaumt, sofern Weinhart keinen anderen Termin vorschlägt. Ad dominum Paulum Weinhart medicum, 7. Aprilis 1646. Nobilis, clarissime et excellentissime domine

(1) Valetudinarius noster pater Matthaeus Matthaeus] Gemeint ist Pater Matthäus Wilhalm (vgl. Album Stamsense Nr. 431). cum ante tres circiter septimanas consilium ab excellentia vestra accepisset, de cauterio in pede tumido et male habente fieri curando neque ansam hactenus huiusce consilii exsequendi habuisset, ob imperitiam chirurgi nostri chirurgi nostri] Gemeint ist wohl der Bader von Stams, vgl. Noten zu ep. 16. et defectum alterius peritioris usque in praesentem occasionem negotium distulit, dum una cum reverendissimo nostro reverendissimo nostro] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. ad comitia abeunte Oenipontum commodius posset pertingere. (2) Eum excellentiae vestrae omni meliore modo et affectu commendo, curandum forsitan facile, modo in potu moderatior dietae non postremam curam haberet.

(3) Phlebotomiam vernam instituere decrevi pro altero quidem choro ad diem sextum, pro altero ad 13um Maii, libenter citius eam instituturus, nisi ex una parte signa lunaris mutationis me absterrerent, ex alia vero parte sectio apud nos super dominicis diebus esset celebranda, quod feria quarta apud nos dispensationem carnium non patiatur. (4) Quodsi tamen excellentiae vestrae alii dies potius placeant, iudicio eiusdem, cum primum mihi innotuerit, promptus acquiescam salutem interim ac benedictionem dominationi suae suisque apprecans copiosam.

65. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 12. April 1646 Einer der alten Geistlichen aus Kaisheim, Pater Karl, ist verstorben. Stephani berichtet dem Abt, wie Pater Karl am 8. April noch rüstig war und seine Pfleger zum Essen wegschickte; er wollte sich melden, wenn es ihm schlechter gehen sollte. Nach dem Essen besuchten ihn Pater Martin Stöger und Pater Wilhelm, die nichts Alarmierendes bemerkten. Da ging es innerhalb weniger Stunden mit ihm zu Ende. Stephani ließ ihn bestatten und will dem Abt von Kaisheim bald melden, was geschehen ist. Ad dominum abbatem nostrum Oeniponti versantem, 12. Aprilis 1646. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine

(1) Venerabilis senior pater Carolus, pater Carolus] Vgl. ep. 60,5. hospes noster, saepius iam (ut reverendissimae pietati vestrae notum est) ad matrem suam remeare desideravit Caesaream; at modo altiore Dei consilio ad matrem quidem rediit, sed matrem omnium, soluto naturae debito ad patriam supernae civitatis Ierusalem octavo Aprilis translatus. (2) Lucta ei cum morte admodum brevis fuit ac subita, vix ullo antegresso indicio alicuius propinquioris periculi. (3) Confessus est mane praenominatae diei sub medium octavae; cui post decantatum maius officium, sacrum viaticum et olei sancti delibutionem supremam comitante toto conventu, ut moris est, conferre disposui; sed cum officio longius protracto sexta Inter protracto et sexta unum verbum non legitur. succederet, differri negotium voluit nosque ad prandium ire iussit addens missurum se tempestive, si aegritudinem ingravescere persentiret. (4) Refectione peracta invisitur a patre Martino Martino] Pater Martin Stöger (1592-1677, Album Stamsense Nr. 430). et post a patre Wilhelmo; Wilhelmo] Pater Wilhelm von Köstlan (auch Cestly) aus Innsbruck (Album Stamsense Nr. 433). conversatur cum utrisque, deposcit vinum non defaecatum, sumit iusculum inspectantibus illis et neutro deprehendente signum aliquod proximi discriminis. (5) Sed his ex hypocausto vixdum digressis inopinato agone correptus ducitur ad extrema et inclamantibus patre Malachia Malachia] Pater Malachias Saur (Album Stamsense Nr. 447). et fratre Iosepho salvifica nomina Iesu et Mariae vix spatio duorum vel trium “Pater noster” cum morte conflictatus, spiritum posuit ipsa dominica in albis ad turbam dealbatorum, uti pie confidimus, assumptus. (6) Exsequias ei sicut uni ex nostris persolvimus et adhuc tricenarium aliaque consueta rite peragimus. (7) Eius obitum reverendissimo Caesariensi reverendissimo Caesariensi] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. proxima Martis perscribam perscribam] Siehe ep. 66. interea me et commissos reverendissimae pietati vestrae humiliter commendans eidemque omnem qua corporis qua animae sospitatem et prosperos negotiorum successus animitus exoptans.

66. Stephani an Abt Georg IV. Müller von Kaisheim [Stams], 17. April 1646 Stephani berichtet dem Abt, dass einer der Mönche, die er nach Stams geschickt hat, nämlich Pater Karl, verstorben sei. Er sei wie ein Stamser Mönch bestattet worden. Der andere Mönch aus Kaisheim, Pater Kaspar, habe Abt Gemelich gebeten, ihn in die Heimat gehen zu lassen, was ihm Abt Gemelich jedoch nicht ohne die Zustimmung von Abt Müller erlauben könne. Ad reverendissimum dominum visitatorem nostrum, abbatem Caesariensem, 17. Aprilis 1646. Dass Stephani diesen Brief an Abt Müller schreiben wird, hat er bereits in ep. 65,7 angekündigt. Humilem salutem cum osculo dexterae Reverendissime in Christo pater, observandissime domine praesul

(1) Ex binario binario] Gemeint sind Pater Karl und Pater Kaspar Dempf aus Kaisheim (vgl. ep. 60,5). venerabilium senum, quos reverendissima pietas vestra anno superiore sub finem Augusti ad nos destinavit, alterum membrum sustulit, quae nemini parcere novit, inimica mors ipsa dominica in albis, turbae eorum, qui dealbaverunt stolas suas, uti confidimus, sociatum. (2) Momordit scilicet gramen venerabilis pater Carolus, quantumvis edentulus, cui lucta cum morte brevis admodum fuit ac subita. (3) Male habere coepit secunda feria paschae, non qui acutis doloribus premeretur, sed solum quod vires corporis se destituere ac solito magis labescere persentiret. (4) Eam hebdomadem lecto affixus et alvi profluvio, quo diu antea laboraverat, admodum emaciatus, octavo Aprilis circiter secundam a meridie animam placide posuit, confessus quidem et sacramentaliter absolutus, sed inopinato ac celeri agone prius ereptus, quam sanctum viaticum atque olei sancti delibutio suprema adferri possent. (5) Exsequias et officium funerale eidem per omnia sicut uni ex nostris litavimus et praeter quartam privatas missas, quas quisque sacerdotum nostrorum pro defuncto iam immolarunt, adhuc toto tricenarii tempore in dies singulos missam peculiarem pro eius anima super altari privilegiato persolvimus et consuetas pitantias pro eleemosyna pendimus.

(6) Reverendus pater Casparus pater Casparus] Gemeint ist Kaspar Dempf (cf. ep. 72). subvereri incipiens, ne similem sortem in montibus nostris subeat et tumulum sortiatur in terra aliena, magna instantia a domino abbate nostro domino ... nostro] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. missionem petiit et sollicitavit, quam tamen absque reverendissimae pietatis vestrae assensu et placito eidem se dare nec velle nec posse dominus abbas disertim edixit. (7) Ceterum si memoratus venerabilis pater convictu nostro et habitatione porro contentus esse velit, libentissime eum, quamdiu reverendissimae pietati vestrae collibitum fuerit, inter nostros feremus, quippe nemini gravem aut onerosum ac tota fere die orationi vacantem. (8) Interea reverendissimae pietati vestrae me ac totum conventum Stambsensem debita submissione commendo.

67. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 21. April 1646 Noch vor der Abreise des Abtes nach Innsbruck hat ihn Stephani gebeten, den Apotheker Franz schnell wieder ins Kloster zurückzuschicken, da ein Aderlass bevorstehe. Darum bittet er nun erneut, das Pulver “Diaturb” sei schon beinahe ausgegangen. Die Arbeiten am neuen Dormitorium gehen schnell voran, v.a. weil die Patres auch bei schweren Arbeiten mit Hand anlegen. Die Rechnungen aus dem Ötztal werden am 2. Mai eingefordert. Diesmal wird nicht mehr Georg Rott, sondern Jakob Neurauter beauftragt. Ad dominum abbatem nostrum Oeniponti agentem, 21. Aprilis 1646. Aus diesem Brief wird zitiert in den Annales Maisenses (386). Reverendissime in Christo pater, observandissime domine

(1) Meminerit indubie reverendissima pietas vestra petitionis meae, qua pridie, quam iter ad comitia Oenipontana ingrederetur, supplicavi, quatenus ad instantem phlebotomiam pharmacopaeus noster Franciscus ad moram tantum unius vel summum sesque dierum pro purgationibus conventui apparandis Oeniponti remitteretur. (2) Idem postulatum nunc itero; ex quinque nam purgationibus de pulvere Diaturb, quas praeparatas nobis reliquit, duae iam sunt insumptae ab his, qui tempus praestitutum exspectare non poterant, patre granario patre granario] Der pater granarius (Kornschreiber) war auch für die Backstube zuständig. scilicet et oeconomo Leonardo. oeconomo Leonardo] Vgl. ep. 46,2. (3) Quare ne reliqui necessario medicamine destituamur, reverendissimam pietatem vestram enixius rogo, id, quod flagitamus, ne deneget, sed proxima hebdomade praenominatum Franciscum ad nos dignetur dirigere, expedito negotio sine cunctatione remittendum.

(4) Moles aedificii nostri pro dormitorio novo dormitorio novo] Gemeint sind die Arbeiten am neuen Konventbau, die schon unter Abt Paul II. Gay begonnen wurden und unter Abt Gemelich entscheidend vorangetrieben wurden, vgl. Hammer 1935, 26f. surgit alacriter, cui promovendo operam non contemnendam ferunt conventuales, dum scilicet non fratres modo professi, verum etiam sacerdotes non pauci in dies singulos sub horam recreationis lapides ad fabricam comportant et evehunt, non tantum minores, sed etiam satis grandes, saepe a sex vel octo personis vix baiulandos.

(5) Rationes ecclesiarum in valle Özensi exigere proposuimus ad diem secundum Maii, nisi reverendissima pietas vestra secus disponere velit aut aliunde quidpiam obstiterit; quamquam vicariis illius loci ceterisve, quorum interest, nihil adhuc super hac re intimari curavimus. (6) Si bene etiam recolo, instituendum hoc ratiocinium audivi ex reverendissima pietate vestra non apud Georgium Rott Berdaldung, sed apud Iacobum Neurautter, cui mandato, ut par est, obsecundabimus, interea reverendissimam pietatem vestram filialiter consalutantes ac pro eiusdem incolumitate Deum exorare non intermittentes.

68. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 2. Mai 1646 Der Abt hat den Konvent aufgefordert, über einen Vertrag über den Kauf eines Wolkensteiner Grundes nachzudenken. Doch die wenigsten fanden Zeit, meinten vielmehr, man müsse über eine so wichtige Angelegenheit gründlicher debattieren. Einer der Offizialen riet ganz von dem Geschäft ab. Die übrigen vertrauten ganz dem Urteil des Abtes, der sich die Sache wohl am besten überlegt habe. Außerdem werden wohl genügend Schutzklauseln eingebaut. Ad eundem ibidem versantem, 2. Maii 1646. Reverendissime in Christo pater, gratiose et observandissime domine

(1) In negotio, quod super contractu emptionis urbarii Wolkensteinici urbarii Wolkensteinici] Es handelt sich wohl um ein Gut des Grafen Berthold von Wolkenstein, des Präsidenten der Regierung in Innsbruck (vgl. Primisser cap. 42, § 12). reverendissima pietas vestra conventui consultandum gratiose iniunxit, deliberari in praesens nihil aut parum potuit, singulis nempe, quos convocavi, angustiam temporis causantibus, cum causa tantae importantiae matura utique ac longiori discussione opus haberet. (2) In contrarium ivit unus officialium emptionem istam sive contractum omnimodis dissuadens. (3) Reliquorum voces in eo convenere, cum minime dubitare possint reverendissimam pietatem vestram contractus huius circumstantias omnes et conditiones iam satis superque ponderasse et difficultatibus maioris momenti provide perpensis ac libratis iam iam cernere, utrum emptio isthaec e re et bono monasterii futura sit, an secus, remittere se totum negotium reverendissimae pietatis vestrae iudicio, habituros ratum, quod desuper maturiori consilio faciendum decreverit, modo contractus talis, priusquam firmetur, eiusmodi clausulis et cautionibuscautionibus] in rasura conditionibus. muniatur, quae tam nobis quam posteris indemnitatem praestare valeant, siqui forte praenominati urbarii census non liquidi manerent, sed sub contentionem venirent, reservato nobis per omnia iure evictionis. Atque haec etc.

69. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 5. Mai 1646 Stephani schickt Abschriften und entschuldigt sich, dass es nicht schneller ging. Die Inspektion in Ötz ist gut verlaufen, erwähnt wird vor allem der Ausbau der Pfarrkirche von Ötz, die durch die Spende von 70 Gulden eines Gönners möglich wurde. Die Maurer, die im Kloster arbeiten, beklagen sich über den Mangel an Brot. Der Kornschreiber gibt der Wasserknappheit die Schuld, er könne nur mit einer einzigen Mühle arbeiten. Stephani bittet den Abt um ermahnende Worte. Der Vizepräfekt von Petersberg wollte den Schmied von Mötz vor kurzem für seinen Hausbau in Silz anstellen, doch der Schmied lehnte ab, um sich ganz auf die Arbeit im Kloster konzentrieren zu können. Am morgigen Tag wollen die Silzer eine Komödie aufführen, in Stams wird ein Aderlass durchgeführt. Ad eundem iisdem comitiis intentum, 5. Maii 1646. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine

(1) Mitto descripta copiarum exemplaria a me quidem non revisa, sed, ut spero, amanuensium attentione fideliter et correcte transsumpta, quae maturius vix describi poterant vel transmitti. (2) Ratiocinia ecclesiarum in Öz bene et pacifice peracta sunt, in quibus ecclesia Özensis noviter augmentata est ac cessione 70 florenorum, quos quidam fundavit pro introducendo illo ritu laudabili, quo hebdomadatim diebus Iovis sub vesperum solito pulsu aeris campani memoria agoniae Christi in horto sudantis devotis fidelibus ingeritur et refricatur.

(3) Murarii nostri tametsi in opere erigendo opere erigendo] Es geht um den weiteren Ausbau des Konventsbaues. satis gnaviter et impigre laborent, paene tamen quotidie inter eos murmur resonat et querimonia, dum antiquam adversus patrem pistrinarium pistrinarium] Gemeint ist Pater Christian Praxmarer (vgl. Album Stamsense Nr. 442), der 1644 vom Kellner zum Pistrinar wurde (vgl. >Primisser cap. 42 § 12). cantilenam repetentes de panum penuria conqueruntur. Dieser Paragraph 69,3 ist zitiert in den Annales Maisenses (388). (4) Et sane semel iam vel bis parum abfuit, quin tota illorum cohors abiret exacerbata ob praedictam panis annonam deficientem. (5) Pater granarius vero, quoties eum officii commoneo, semper adhuc causatur defectum aquae, hactenus non nisi unam tantum molam versantis, spem interim saepius faciens murariis, ubi copiosior inundaverit rivus fore, ut panes ipsis ad sufficientiam pinsantur. (6) Opus tamen nihilominus habere videtur, ut a reverendissima pietate vestra severissimo monitorio desuper compellatur, operariis in pistrino melius providere iubeatur.

(7) Fabrum ferrarium in Möz conducere nuper voluit vicepraefectus in Petersperg, pro fabrica domus suae in Silz usque ad sancti Iacobi sancti Iacobi] 25. Juli. eiusdem opera usurus, sed ille conductioni non assensit nec laborem oblatum acceptare voluit, quod vereatur, ne forte reverendissimam pietatem vestram offenderet, si labore monasterii postposito alteri potius domino suam operam locaret.

(8) Cras Deo annuente Silzenses suam comaediam exhibebunt, nos vero phlebotomiam celebrabimus memoriam habituri reverendissimae pietatis vestrae tam in precibus et sacrificiis, quam etiam in laetitia nostra phlebotomica.

70. Stephani an Vikar Sebastian Zigl in St. Peter [Stams], 17. Mai 1646 Zigl ist es aufgrund fehlender Mittel nicht gelungen, eine Weinpresse zu bauen. Stephani bedauert es, ihm finanziell nicht helfen zu können, musste er sich jüngst doch selbst in Schulden stürzen, um am Haller Markttag alles Notwendige für seine Mitbrüder einkaufen zu können. Ein Grund dafür ist der neue Habit: weiß für die Patres, kastanienfarben für die Konversen. Stephani verspricht, beim Abt ein gutes Wort für Zigl einzulegen. Ad patrem Sebastianum Zigl, vicarium ad sanctum Petrum, 17. Maii anno 1646. Venerabilis in Christo pater, confrater peramande

(1) Doleo certe vices cum vestras, tum meas; vestras quidem, quod a coepta erigendi torcularis tam utili fabrica ob necessarii sumptus defectum prope sit, ut manum deponere cogamini, meas vero, quod reverentiae vestrae indigenti et fraternam opem fraterne imploranti nequeam succurrere. (2) Luctor nam ipse sub iugo inopiae et in comparandis turbae fratrum tot necessariis vix valeo eluctari. (3) Diu non est, cum Halae pro mercibus pauculis in pari moneta deposui florenos plus quam nonaginta ac de novo apud dominum Dreissger centum 83 florenorum debitum contraxi ad nundinas autumnales exsolvendum, undecumque tandem pecunias conquiram. (4) Causat tot expensas nova habitus mutatio, dum in cucullis seposito colore nigro nos album, fratres vero conversi castaneum gestare deinceps tenemur. Dieser Paragraph 70,4 wird in den Annales Maisenses (388) zitiert. (5) Me proinde quod attinet, exiguam sane reverentiae vestrae spem facere possum de ope auxiliari ferenda; apud reverendissimum vero nostrum reverendissimum ... nostrum] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. siquid precibus meis potero, evincere aliquid omnimodis studebo. (6) Interea reverentiam vestram cum reliquis confratribus nostris in Mais religiose consalutans maneo etc.

71. Stephani an Kooperator Johannes Schnürlin in Mais [Stams], 22. Juni 1646 Stephani bedauert es, dass er aufgrund seiner Zeitnot nicht öfter an Schnürlin schreiben kann. Stephani selbst geht es bis auf eine kleine Magenverstimmung gut, Pater Matthäus [Wilhalm] jedoch leidet nun fast schon ein Jahr an seiner Fußschwellung. Eine Behandlung in Innsbruck kostete jüngst acht Gulden, der verstorbene Stamser Bader Johannes Berchtold hätte es für einen Gulden gemacht. Auch um Bruder Christoph [Haring] steht es nicht gut, Stephani will aber im Moment nicht zu viel verraten, um dessen Eltern nicht zu beunruhigen. Ad patrem Ioannem Schnürl in Mais, 22. Iunii 1646. Venerabilis ac religiose pater, confratrum dilectissime

(1) Angustia temporis coarctatus scribere, quae volebam, non potui, sed tantum brevissime notifico reverentiae vestrae traditam mihi fideliter ab harum relatore epistulam suam, uti candidam, ita affectum fraternae benevolentiae non obiter spirantem. (2) In qua quod de raritate ad me datarum tangitur, non est, quod reverentiam vestram sollicitam habeat; neque nam ego maiorem in scribendo sedulitatem aut frequentiam hactenus ostendi, quamvis non tam vitio meo, quam temporis ut plurimum et opportunitatis defectu. (3) Consuetudinis nostrae et amicitiae veteris interim oblitus numquam sum nec verificari de nobis velim illud tritum: qui procul ex oculis, hic quoque mente procul.

(4) De valetudine mea (sicut laus Deo) nihil est, quod querar, praeter infirmitatem stomachi frigentis malum iam apud me inveteratum. Reliqui porro fratrum sospites vivunt et vigent excepto patre Matthaeo, patre Matthaeo] Gemeint ist Pater Matthäus Wilhalm (vgl. Album Stamsense Nr. 431). qui ex tumore pedum hydropico etiamnum valetudinarius infirmatorium iam prope per annum incolit, etsi lecto non affixus. (5) Is nuper Oeniponti e medicorum consilio et praescripto duobus cauteriis, in bracchio et tibia, insignitus est, pro quibus conficiendis chirurgus novem florenos depoposcit, quae noster quondam balneator Ioannes Berchtold, si adhuc viveret, pro floreno forsitan aut summum Philippeo libens parasset.

(6) Circa fratrem Christophorum Christopherum] Gemeint ist Bruder Christoph Haring (vgl. Album Stamsense Nr. 446). res taliter se habet, ut omnes meliora optaremus; de cuius statu nihil hactenus vobis scripsi, ne bonos eius parentes contristarem, proxime tamen pluribus perscribam. Interea reverentia vestra cum religiosis suis consodalibus fraterne salutata bene valeat ac fratrum Stambsensium (siqua benefaciendi affulserit occasio) immemor non existat.

72. Stephani an Abt Georg IV. Müller von Kaisheim [Stams], 10. Juli 1646 Stephani berichtet Abt Müller vom Wunsch des Paters Kaspar Dempf, nach dem Tod seines Kollegen, Pater Karl, in die Heimat zurückzukehren. Pater Kaspar fühlt sich unwohl in Tirol, das Essen will ihm nicht schmecken. Darum hat er Stephani gebeten, sich für ihn einzusetzen. Ad reverendissimum dominum abbatem Caesariensem, visitatorem nostrum, 10. Iulii 1646. Filialem salutem cum osculo dexterae Reverendissime in Christo pater, amplissime et observandissime domine praesul

(1) Desiderium reverendi patris Caspari Dempf, patris Dempf] Vgl. ep. 52,7; 58,6; 60,5; 66,1. quo gremium matris suae Caesaream revisere gestit, tantum indies incrementum sumit, ut nulla paene labatur hebdomas, si non dies, qua eiusmodi patriae desiderium repetitis suspiriis aut vocibus non eructet, saepius iam abbate nostro abitum infimis precibus extorquere nisus. (2) Veretur nimirum bonus pater atque animo opinionem hanc iam penitus imbibit, nisi ad domum professionis suae paucas infra septimanas revocetur, aliud non superfuturum, quam ut vestigia reverendi piae memoriae patris Caroli pone secutus morti spolium fiat et tumulum intra montes nostros nanciscatur. (3) Ingenerari vero hanc sibi formidinem ait duplici potissimum ex capite, tum scilicet, quod aerem Tyrolensem minus sibi congruere experiatur, tamquam nimis crudum ac spissum; tum deinde quod omnem fere cibi, praesertim carnis ac vini, nostratis appetentiam amiserit ac proinde vitam et sanitatem sibi apud nos longam polliceri neutiquam possit. (4) Quare cum reverendissimam pietatem vestram (a qua vitam sibi per revocationem prorogari posse indubitanter confidit et asserit), ut paucis suo nomine interpellarem, obnixius a me flagitarit; feci, quod caritas suadebat, et quia ipse hoc temporis scribere nihil poterat, utpote lecto affixus nec admodum bene dispositus, pauculis hisce reverendissimae pietati vestrae aegrotantis desiderium notificare volui nihil admodum dubitans fore, ut in proximo aliquid consolationis bono patri rescribatur. (5) Interea me totumque coetum fratrum Stambsensium reverendissimae pietati vestrae submisse ac filialiter commendans.

73. Stephani an Paul Weinhart in Innsbruck [Stams], 11. Juli 1646 Pater Malachias Saur bittet Weinhart um medizinischen Rat, Stephani meint, das Problem liege nur im übermäßigen Trinken des Paters. Er beschreibt Saurs Symptome und bittet Weinhart, sich seiner anzunehmen. Ad dominum Paulum Weinhart, doctorem medicum Oenipontanum, 11. Iulii 1646. Nobilis, clarissime et excellentissime domine

(1) Opem excellentiae vestrae denuo inclamat ex nostris unus doloribus alvi et laterum pressus, pater Malachias Saur, cuius statum et indispositionem inclusae plenius declarant. (2) Porro ut mea quidem fert coniectura, malum istud sibi accersivit potissimum per immoderantiam in potu tam aquae quam multo magis vini; siquidem hactenus non semel tantum aut iterum, sed multoties tam in ambulationibus, quam etiam sub noctem, priusquam cubitum concederet, haustum frigidae eumque satis largum sumere est solitus; vinum vero cum bibendi occasionem nanciscitur, plus quam liberaliter potat, meri avidus eique inhians. (3) Possunt tamen alia quoque accidentia ad praesentem eius infirmitatem concurrisse, de quibus nec mihi nec aegro constat. (4) Ceterum nudiustertius (ut in postscripto ipse indicat) accepto enemate iam meliuscule habuit, mitigato nonnihil dolore et alvo aliquantum laxata, sed brevis fuit haec malacia; hodie nam iterum flatibus adeo urgetur ac tanta patitur tormina, ut ventrem fascia arcte circumligarit, vix se in latus movere valens. (5) Quare dignetur excellentia vestra consilio et fida directione aegrotanti succurrere, et quod optimum factae visum fuit, praescribere; paratus erit ad parendum patiens et medicamenta, siquibus opus, canonice usurpabit. Atque hisce etc.

74. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Obladis [Stams], 30. Juli 1646 Der Kaisheimer Pater Kaspar [Dempf] ist ins Kloster Füssen abgereist, um von dort nach Augsburg weiterzureisen. Pater Josephus hat dem Knecht, der den Wagen lenkte zwar vier Gulden gegeben; dennoch wurde der Wagen ein einem Zustand zurückgebracht, dass Stephani es nicht wagt, ihn dem Subpräfekt von Petersberg zurückzugeben. Eine päpstliche Bulle wurde durch die Abschreiber vervielfältigt. Pater [Lebersorg] befindet sich auf dem Weg der Besserung. Ad dominum abbatem nostrum in acidulis morantem, 30. Iulii 1646. Reverendissime in Christo pater, observandissime et gratiose domine

(1) Senior Caesariensis, pater Caspar, pater Caspar] Gemeint ist Pater Caspar Dempf (vgl. ep. 72,1). repatriandi causa a nobis nuper digressus ad monasterium sancti Magni in Faucibus, circiter secundam a meridie itinere felici et auspicato pervenit indeque mox summo mane posterae diei ratem conscendit, Lyco Augustam deportandus. (2) Melius aliquantum habuisse nuntiatur, quamprimum fines Rhaetiae attigit et aeris mutationem persensit. (3) Puero vectori ad reditum pro viatico dati sunt a fratre Iosepho quattuor floreni, quibus utique et se et equos laute curare potuit, quamquam minus fere tali salario dignus, quippe qui per negligentiam suam carpentum ita mutilum retulit, ut illud subpraefecto Peterspergensi restituere taliter constitutum non audeam, confracta nimirum cista pro asservandis rebus post temonem religata et plerisque loris per furtum inde ablatis.

(4) Exemplaria bullae pontificae describi curavi eo numero, quo sunt petita, nescius tamen, utrum amanuenses contextum per omnia integre et fide transsumpserint. (5) Ex coetu fratrum valetudinarius esse incipit venerabilis senior noster pater Wolfgangus,pater Wolfgangus] Gemeint ist Pater Wolfgang Lebersorg. qui a pauculis diebus et cibi et potus appetentia amissa, viribus corporis notabiliter destituitur, ipse se occasui proximum affirmans ac metuens, culpabilis nonnihil, ea saltem ex parte, quod frigidam ieiunus ante refectionem prandii bis, breve degustare non vereatur, quidquid ego dissuadens reclamem. culpabilis ... reclamem] Zitiert bei Baumann 1935, 16. (6) Disponet interim de eo Deus, quod sibi visum fuerit; nos vero quod in votis gerimus, precibus exorare conabimur, ut scilicet reverendissimae pietatis vestrae valetudo acidularum amuleto revirescat eiusdemque, si fieri possit, iuventus ut aquilae renovetur. Datum etc.

75. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Obladis [Stams], 7. August 1646 Stephani bedauert es, seinen Abt auf Kur mit traurigen Nachrichten belästigen zu müssen. Bruder Hans Fuchs hat in Obladis gegen die Regeln der Kur verstoßen und wundert sich nun, dass diese ihm nichts genützt hat. Am morgigen Tag will Stephani den Arzt aus Innsbruck kommen lassen, auch für Bruder Christoph Häring, dem es sehr schlecht geht. Ad eundem ibidem constitutum, 7. Augusti 1646. Reverendissime in Christo pater, observandissime praesul

(1) Doleo equidem reverendissimam pietatem vestram ea nunc quiete ac laetitia frui non posse, quam alioqui cura acidularum deposceret; parum nam laetus esse potest animus, quem undique lugubres questus ac gemebundae infirmantium voces circumdant. (2) Mansisset bonus pater secretarius pater secretarius] Gemeint ist Pater Benedikt Staub, der Sekretär der Oberdeutschen Ordenskongregation. domi nostrae nec ambigerem, quin et ipsi sua adhuc valetudo et reverendissimae pietati vestrae optata in acidulis quies integra constarent.

(3) Frater Fuxius, frater Fuxius] Zu Bruder Hans Fuchs vgl. Album Stamsense Nr. 438. quem reverendissima pietas vestra nuper scripsit multum se inescasse, contra quam leges ac methodus acidularum praescribant, inter nostros dictitat totis octo diebus, quos in Ladis transegerat, se in cibo et potu vix ac ne vix quidem decem crucigerorum pretium absumpsisse. (4) Querulus admodum est et deiectus uno putans die omne morbi malum propulsandum seque sospitati restituendum.

(5) Cras tamen (si Deus ita velit) tam istius conversi causa, quam plurium aliorum, qui male habent, medicum Oeniponto accersam; cuius ope et auxilio maxime nunc eget frater Christophorus Häring, frater ... Häring] Vgl. Album Stamsense Nr. 446. per omnia male dispositus, quippe qui non tantum contractus officio manuum prorsus destitutuitur, verum etiam capitis, ventriculi aliarumque partium debilitatibus affligitur, leto, ut timendum, propior quam saluti. leto ... saluti] In der Tat verstarb Bruder Haring am 29. August 1646. (6) Ei tamen et aliis benigne providebitur ab illo praesertim medico, qui imperium vitae habet simul ac mortis. (7) Sed finio naenias et ferventissime precor, ut Deus reverendissimam pietatem vestram sospitem servet ac in multos annos valentem reddat.

76. Stephani an Paul Weinhart in Innsbruck [Stams], 8. August 1646 Sieben Personen im Kloster leiden an schweren Magenverstimmungen. Pater Malachias Saur war fast schon wieder gesund, als er einen Rückfall erlitt. Sein übermäßiger Weingenuss ist wohl schuld daran. Bruder Christoph Häring kann seine Beine und Hände kaum mehr bewegen. Die Patres Wolfgang, der Kornschreiber und Bartholomäus [Hol] sowie Bruder Hans Fuchs leiden an Bauchschmerzen. So bittet Stephani Weinhart um einen Besuch in Stams. Falls er selbst nicht kommen kann, zumindest Herrn Schleiermacher zu schicken. Stephani wäre zudem dankbar, wenn Weinhart bei der Suche nach einem neuen Bader für Stams helfen könnte. Ad physicum monasterii nostri, dominum Paulum Weinhart, medicum aulicum et civicum, 8. Augusti 1646. Nobilis, clarissime et excellentissime domine

(1) Nescio, quid malae influentiae hoc anno sidus caninum sidus caninum] Die Hundstage gelten als die heißeste Zeit des Jahres und dauern von Ende Juli bis Ende August. Ihren Namen haben sie deshalb, weil in dieser Zeit die Sonne zugleich mit dem Hundsstern (Sirius) aufgeht. ferat male habentibus apud nos non uno tantum vel altero, sed septem conventualibus, quibus omnibus hoc unum fere commune est, quod debilitatem querantur stomachi cibum vel omnino reiectantis vel aegre ac cum nausea retinentis; quod quidem ego potui frigidiori et largius sumpto adscribendum auguror. (2) Pater Malachias Saur adhibito enemate et usu balnei ac vino purgativo ante dies circiter 14 plene iam iam convaluit, sed biduo post occasione amici cuiusdam eundem invisentis per excessum potationis recidivus factus, posteriora paene deteriora fecit prioribus, adhuc vel cholicae vel calculi vel aliis diversis affectibus obnoxius. (3) Commiseratione tamen ex eo capite parum dignus, quod vino, cuius usum illi excellentia vestra interdixerat, numquam hactenus abstinuerit, sed tam ad pastum in mensa, quam etiam (quod peius) intempestive, mane vel vesperi, illud sumpserit.

(4) Frater Christophorus Häring admodum male constitutus est, a paucis diebus contractus et officio ac vigore manuum et brachiorum omnino destitutus et insuper capitis ac universi prope corporis doloribus agitatus, quibus tamen hodie aliquantum remissis paulo melius habere incipit.

(5) Venerabilis senior noster pater Wolfgangus, pater Wolfgangus] Gemeint ist Pater Wolfgang Lebersorg. patres granarius et Bartholomaeus Bartholomaeus] Gemeint ist Pater Bartholomäus Hol. ac frater Fuxius ventriculi indigerie laborant, omni fere ciborum appetentia carentes et ad manducandum aliquid ferme cogendi. (6) Quocirca cum tot nunc uno tempore simul languentes numeremus, sibi ipsis et aliis graves ac medici praesens inspectio efficacius ut plurimum mederi soleat, quam absentis consilium, rogatum hisce eo excellentiam vestram cum proprium ipsius et personalem adventum exspectare non ausim, alius saltem suo nomine ad nos quamprimum ablegare velit, et quidem, si possibile sit, dominum Schleirmacher, dominum Schleirmacher] Gemeint ist der Arzt Gerhard Schleiermacher aus Innsbruck. cum pro nunc serenissimum Oeniponto abesse audiam.

(7) Denique cum non ita pridem balneatorem nostrum amiserimus Oeniponte fato abreptum (quod excellentia vestra haud dubie inaudierit) istud etiam rogo, ut siquis indagari possit, non tantum balneatoriae, sed et chirurgicae gnarus (caelebs tamen et bene moratus), eum nobis excellentia sua conducere et in Stambs pro data occasione dignetur dirigere. (8) Obligatus ero et hoc, et quidquid antehac beneficiorum umquam percepi, grata semper ac memori mente reponere. Hisce etc.

77. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Obladis [Stams], 9. August 1646 Graf Leopold von Wolkenstein war kurzfristig Gast in Stams, als er seinen Bruder Nikolaus besuchen kam. Er wurde gut bewirtet und zog dann zu den Grafen von Hohenems weiter, um auf die Jagd zu gehen. Bruder Hans Fuchs ist auf dem Wege der Besserung, der Kornschreiber ist immer noch bettlägrig. Pater [Lebersorg] hat jeden Appetit verloren. Der Arzt in Innsbruck wurde verständigt. Der Salinenpräfekt, Curtius, will zu Mariae Himmelfahrt eine Messe in Stams besuchen, man will ihm die nötigen Ehren erweisen. Ad dominum abbatem nostrum in acidulis versantem, 9. Augusti 1646. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine praesul

(1) Divertit nudiustertius et pernoctavit apud nos comes Leopoldus a Wolkenstain, qui ex occasione itineris, ut fratrem suum Nicolaum Nicolaum] Vgl. >Album Stamsense Nr. 457. salutaret, relictis apud hospitem equis, cum bino famulo ad monasterium ascendit, et quamquam satis sero cenavit (primum nam circa mediam decimam mensae assidere potuit tardante culina) nihilominus postero mane mox hora quarta discessit, tractatione et humanitate sibi exhibita admodum contentus, perrecturus ad comitem ab Hohen Embs ac venationi cervorum interfuturus.

(2) Frater Fuxius frater Fuxius] In der Tat verstarb Bruder Johannes Fuchs (Album Stamsense Nr. 438) erst im November 1648. in statu convalescentiae est; nam pillulae, quas in acidulis sumpserat et hucusque inefficaces in ventriculo detinuerat, heri primum exitu invento alvum diu occlusam aperuerunt et viam ad valetudinem recuperandam reserarunt. Pater granarius iam quatriduum lecto decumbit ex stomacho et angustia spirandi.

(3) Pater Wolfgangus pater Wolfgangus] Gemeint ist Pater Wolfgang Lebersorg. vero tametsi grabato non sit affixus, adeo tamen edendi appetitum deperdidit, ut heri ad cenam (quam aeque ac prandium adhuc nobiscum in refectorio capit) ne quidem unius nucis magnitudine quidpiam comederit, poculentum interim aut refrigerativum aliquid identidem expetens. (4) Ceterum spero medicum, medicum] Stephani hat Paul Weinhart gebeten, den Arzt Gerhard Schleiermacher aus Innsbruck zu schicken (vgl. ep. 76,6). quem in horas praestolor, hisce nominatis et aliis valetudinariis nostris, quorum universim numero septem, congrue prospecturum mediisque humanis, si consilia divina non obsistant singulos restitutum iri.

(5) In festo beatissimae virginis assumptae festo ... assumptae] 15. August. praefectus salinae generosus dominus Curtius cum aliis officio salinario adiunctis missam audiet in Stambs, prandium in Silz capturi, quibus siquid honoris exhiberi a nobis poterit, fiert. Raptim ex gremio matris etc.

78. Stephani an Kooperator Johannes Schnürlin in Mais [Stams], 10. August 1646 Stephani bedankt sich bei Schnürlin für den Brief und die Früchte, die er am Vortag erhalten hat. Zusammen mit dem Brief schickt er Schnürlin eines der 300 spanischen Kreuze, die der Abt von Erzherzogin Claudia [de’ Medici] erhalten hat. Stephani beglückwünscht Schnürlin zu seiner Gesundheit. Im Kloster Stams hingegen liegen derzeit sieben Leute darnieder. Der Arzt Weinhart wurde bereits verständigt. Ad patrem Ioannem Schnürl in Mais, 10. Augusti 1646. Aus diesem Brief wird zitiert in den Annales Maisenses (388). Venerabilis in Christo pater, religiose et amantissime confrater Reverende in Christo et amande pater

(1) Accepi 9. Augusti cum litteras reverentiae vestrae, tum (quae fratribus gratiores accidere) frugum vestrarum manipulum sat copiosum, pro quibus uti grates ago fraternas, ita libens gratitudinis aliquod beneficium rependam, sicubi potero. (2) Interim reverentiae vestrae cum salute mitto inclusam his crucem Hispanicam (unam ex trecentis, quas non ita pridem serenissima archiducissa Claudia reverendissimo nostro dono dedit) socii collectoris patris Nivardi Nivardi] Gemeint ist Pater Nivardus Bardalas (vgl. Album Stamsense Nr. 451). alia occasione memor futurus.

(3) De constanti valetudine, quam ex litteris intellexi, reverentiae vestrae animitus congratulor, fratribus vero nostris est, quod eandem exoptem, siquidem his diebus septeni conventuales septeni conventuales] Die sieben Kranken werden ausführlich in ep. 76 geschildert. infirmantur, quorum causa medicum, dominum Weinhart, accersivi, quocum defacto occupatus et aliis insuper negotiis distentus manum contrahere cogor, pluribus, quae alioqui scribere mens erat, in aliud tempus reiectis. (4) Interim maneo reverentiae vestrae et reliquis collegis, quos salutatos humaniter cupio, religiosa caritate semper addictus.

79. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Obladis [Stams], 16. August 1646 Obwohl die Rückreise des Abtes kurz bevorsteht, muss ihn Stephani dennoch in einer dringenden Angelegenheit kontaktieren: Aus Brixen ist unangekündigt der General-Vizevikar Christoph Kircher zusammen mit dem Konsistorialnotar Michael Steiner nach Stams gekommen, der Stephani von der Visitation der Stamser Pfarrkirche in Kenntnis setzte. Stephani protestierte gegen dieses Vorgehen heftig. Doch mit Verweis auf das Kirchenrecht setzte der Vizevikar eine Frist von sechs Tagen fest. Stephani solle die Visitation akzeptieren und sich nach Telfs begeben. Bei Zuwiderhandlung drohen Kirchenstrafen. Stephani bittet nun den Abt um Hinweise für das weitere Vorgehen. Ad dominum nostrum in fonte acidulo constitutum, 16. Augusti 1646. Reverendissime in Christo, observandissime pater ac domine

(1) Tametsi reverendissimam pietatem vestram brevi admodum ad nos incolumem redituram non dubitem, intermittere tamen non potui, quin praeoccupato eiusdem adventu personali litteris eam prius adhuc compellarem urgente ad hoc negotio, quod Brixinenses facessunt. (2) Appulit hodie ex improviso sub horam septimam vicevicarius generalis Christophorus Kircher una cum notario consistoriali Michaele Stainer, qui recta me conveniens mandatum illustrissimi principis sui visitationem visitationem] Die Frage, wer das Visitationsrecht in der Stamser Pfarrkirche hat, der Bischof von Brixen oder der Abt von Stams, war im 17. Jh. eine heftig umstrittene. In zahlreichen späteren Briefen ist davon noch die Rede. ecclesiae nostrae parochialis ad sanctum Ioannem pluribus mihi oretenus exposuit, cui ut par esset exsequendo, iam iam se ad procinctum operis faciundi perrectum asseruit. (3) Sed cum ritu ac more debito protestarer adversus eiusmodi attentatum reclamans ac omnimodis contradicens, ille sententiam quandam rotalem anno 39 contra nos pro episcopo latam sub cardinale Carillo etc. allegans terminum peremptorium sex dierum mihi praefixit, intra quem super admissione visitationis me resolverem eoque evoluto in canonica Telfensi me sisterem, addens, si comparere abnuerem, alio novem dierum termino peremptorio praestituto atque elapso me, et quotquot ex nostris animarum curam hactenus exercentes coram visitatoribus non se stiterint, sententias excommunicationis, suspensionis et interdicti realiter et ipso facto incursuros. (4) Porro cum insinuationem scripto comprehensam, sed sub alio titulo a vicevicario obtrusam, per incuriam et non praevia eiusdem revisione ad manus cepissem cognita versutia, eidem e monasterio vixdum digresso et in Silz tendenti, eam ocius per iudicem nostrum remisi, sed ab ipso non acceptatam, sub alienae manus syngrapha et sigillo eam ad parochum Telfensem ablegavi, quasi epistulam Oeniponto venientem et vicevicario praesentandam, quam hoc modo a nobis amoliti, in aeternum amplius non recipiemus. (5) Quia vero cras vel perendie vestram maturius reducem aut saltem consulentem nobis, qua via et ratione perversis Brixinensium machinamentis obviare et virili resistere valeamus.

80. Stephani an Paul Weinhart in Innsbruck [Stams], 1. September 1646 Stephani berichtet Weinhart, in welchem Zustand sich die im letzten Monat besuchten Patienten befinden: Pater Bartholomäus Hol ist wieder zu Appetit gekommen, scheint aber gerade in den letzten Tagen einen Rückfall zu erleiden. Pater [Lebersorg] wird von Tag zu Tag schwächer. In einem beiliegenden Brief erklärt Pater Malachias [Saur] seinen Zustand. Stephani beklagt sich über den übermäßigen Alkoholgenuss der Kranken und bittet Weinhart, dem mit einer genauen Angabe, wieviel sie wovon trinken dürften, Einhalt zu gebieten. Ad medicum nostrum dominum Paulum Weinhart, 1. Septembris 1646. Nobilis, clarissime et excellentissime domine

(1) Quin excellentia vestra rescire hactenus iam saepius desiderarit statum et conditionem fratrum nostrorum fratrum nostrorum] Es geht um die sieben Mönche, für deren Beratung Stephani durch ep. 76 medizinische Unterstützung aus Innsbruck erbeten hat. quorundam, quos superiori mense infirmos ac languentes inviserat, nihil admodum dubito; cui desiderio quia maturius satisfacere vix per negotia licuit, praesentibus obligationem meam breviter expedio. (2) Pater Bartholomaeus Hol (qui excellentiae vestrae iudicio ceteris periculosius aegrotabat) eatenus saltem convaluit, quatenus restituto ventriculo appetentiam cibi ac potus non mediocrem recuperavit, cum gustu quaeque absumens ac tantum debilitatem et tremorem brachiorum conquerens. (3) Hisce tamen diebus (quae hominis inconstantia est) appetitu hoc iam iterum decrescente escam paene fastidire incipit, visum quasi potius quam gustum pascens.

(4) Venerabilis senior noster pater Wolfgangus, pater Wolfgangus] Gemeint ist Pater Wolfgang Lebersorg. sicuti diebus tam iuventutis suae, quam senectae temperans ac diaetae oppido studiosus semper fuit, ita corporis doloribus aut peculiari aliquo morbi gravamine in praesens non affligitur; quia tamen cum honorando ipsius senio indies quoque vires corporis vergunt et declinant, ob solam debilitatem grabato detinetur, ridiculis phantasiis et deliriis identidem occupatus ac nescius, qua hora filius hominis sit venturus.

(5) Res patris Malachiae patris Malachiae] Gemeint ist Pater Malachias Saur. quo loco sint sitae, adiecta ipsimet epistula luculenter satis declarat, quem ego restitutum sane animitus optarem, non tam quod molestus sit et gravis admodum servitoribus, quam quia nobis necessarius et pro suggestu et pro instructione puerorum scholarium. (6) Ceterum cum et ipse et alii tres contractione nervorum laborantes, usu vini (illis pro tali statu haud dubie nocivo magis quam proficuo) defacto non abstineant, cuperem omnimodis ab excellentia vestra ipsis qualitatem potus et quantitatem certa mensura definiri, a qua ego determinatione neminem deflectere patiar, etiamsi per Deum ac divos haustum exoret. (7) Denique cum toties iam praedictis valetudinariis nostris inculcata et serio suasa fuerit dieta, fere tamen surdis fabula hactenus canebatur, praesertim patri Malachiae, qui in omni deliquio aut subita dolorum intensione nihil nisi vinum inclamat de esculentis crudiora assumens, salubriora respuens. (8) Eum ego cum reliquis infirmis excellentiae vestrae fidae ac benevolae directioni sollicitus commendo.

81. Stephani an Paul Weinhart in Innsbruck [Stams], 10. September 1646 Obwohl der vorige Brief (ep. 80) an Weinhart noch nicht beantwortet ist, stellt sich Stephani noch mit diesem Schreiben ein, in dem er besonders darauf hinweist, dass es den genannten Kranken große Probleme bereitet, Arme und Beine zu bewegen. Weinhart möge ein Mittel nennen, man werde es sogleich besorgen. Ad eundem in eadem causa, 10. Septembris 1646. Nobilis, clarissime et excellentissime domine

(1) Seni vix dies fluxerunt, cum ad excellentiam vestram ratione fratrum nostrorum languentiumfratrum ... languentium] Ursprünglich war von diesen Brüdern in ep. 76 die Rede. litterarum aliquid dedi, responsum quoddam vicarium in horam exspectans; sed eo hactenus cunctante alterum epistolium subiungo, compulsus non tam importunitate precum, quas infirmi crebrius ad me iterant, quam propria condolentia, qua ipsis compatior, afflictam eorum conditionem et statum miseratus. (2) Et quidem, ut in proximis iam indicatum, quod hoc tempore maxime queruntur, illud est, quod scapulis quasi luxatis omni paene motu et usu brachiorum destituantur, aegerrime manum ad os porrigere valentes; cui artuum resolutioni an vel quo unguenti genere obviari possit, scire percupiunt magnam in potu vini deinceps moderantiam polliciti. (3) De ciborum qualitate et ordinaria tractatione non video, quid conqueri possent. Solum deficere videntur consortativa, quae tempore gravioris debilitatis eisdem forent praebenda; at ubi quid eis expediens fuerit, cognovero, comparare id, quidquid demum sit, studebo. (4) Atque hisce excellentiam vestram saluto et cum tota sua familia divinis benedictionibus commendo.

82. Stephani an Paul Weinhart in Innsbruck [Stams], 21. September 1646 Stephani will über den Zustand der Kranken berichten: Bruder Christoph Haring ist am 29. August 1646 verstorben. Pater [Lebersorg] ist bettlägrig und erwartet seinen Tod in Würde. Pater Bartholomäus Hol ist auf dem Wege der Besserung. Pater Simon [Pergomast] kann seine Arme und Beine kaum mehr bewegen. Bei Pater Malachias [Saur] befürchtet Stephani, dass er bald sterben werde. Stephani will jedem Hinweis, den Weinhart jetzt noch hat, gerne nachgehen. Ad eundem de eodem argumento, 21. Septembris 1646. Nobilis, clarissime et excellentissime domine

(1) Quid rerum agatur in praesens circa patientes nostros et qui se habeant post ultimam instructionem ab excellentia vestra singulis ipsorum transmissam, hisce paucis ita notifico. (2) Frater Christophorus Häring, cuius in nuperis meis ne verbo memini (quia scilicet procul fieri solet ex mente, quod procul abit ex oculis) diuturnis ac variis infirmitatibus, quibus per omnem paene vitam, ut plurimum vitio complexionis erat obnoxius, miserante Deo tandem ereptus, 29. Augusti 29. Augusti] Über den Todestag des Bruders Christoph Haring herrscht anscheinend keine Einigkeit: Das Album Stamsense (Nr. 446) nennt sowohl den 25. als auch den 29. August. ante ortum Aurorae humanis excessit; cuius anima Deo aeternum vivat.

(3) Emeritus senior pater Wolfgangus pater Wolfgangus] Gemeint ist Pater Wolfgang Lebersorg. lecto adhuc defixus haeret dies et noctes totus tranquillus, sine labore, sine querela, instantem prae senio dissolutionem placidissime expectans.

(4) Pater Bartholomaeus Hol prae ceteris fere spem convalescentiae praebet, qui communi nobiscum mensa regulari utens de cibis cum gustu et appetitu sumit, quantum satis, in potu interim vini temperans et a frugibus prorsus abstinens. (5) Vigor etiam brachiorum apud eundem saltem eatenus rediit, quatenus modo sacrum celebrare potest et sine alterius adminiculo cibum capere.

(6) Pater Simon pater Simon] Gemeint ist Pater Simon Pergomast ( >Album Stamsense Nr. 434). post paulo, quam excellentia vestra nuper ex Stambs recesserat, simili membrorum contractione infestatus usque in hanc diem ab altaris sacra libatione abstinere coactus est, sed deinceps moderatione potus et unguento nervino iuxta normam reliquis praescriptam adhibito curandum se sperat.

(7) Ceterum prae cunctis pessime habet pater Malachias, pater Malachias] Gemeint ist Pater Malachias Saur. qui licet applicatis iam tot remediis nullum omnino meliorationis signum adhuc ostentat (utinam non vitio suo), sed potius ad deteriora proruit, non procul, ut ego timeo, a cymba Charontis a cymba Charontis] Charon ist in der antiken Mythologie der Fährmann, der die Toten über den Unterwelts-fluss bringt. Hier ist es ein gesuchtes Bild für den bevorstehenden Tod. existens. (8) Noctes integras trahit insomnes prae doloribus peracutis, quibus, ait, universi corporis sui artus et membra (capite et stomacho exceptis, de quibus nihil queritur) continenter adeo lancinari et confici, ut pusillanimitas eius animum tantum non absorbeat. (9) Unguento nervino tertium iam diem usus est, sed quia optabilem eius effectum manifeste nondum deprehendit ac sentit, inutile indicat illud unctionis genus, a quo supersedere possit et velit. (10) Convulsiones epilepticas iam saepe per intervalla dierum est passus, et nunc maxime causatur pressiones cordis, anhelitum ferme arctantes; cui etiam supra pectus plurimae pustulae subortae sunt, magnum scalpendi pruritum cientes, quem tamen sedare ipse non potest, utpote nec unicum digitum movere valens. (11) Medicum identidem requirit et plenis votis desiderat; quem si excellentia vestra necessarium iudicaverit ac spes efficiendi quidpiam affulserit, eum libens conducam; quin etiam vi praesentium rogo, ut excellentia vestra aliquem pro suo placito ocius ad nos dirigat, aegro periclitanti opitulaturum, ne meis ego partibus aliquando videar defuisse. (12) Sin irrita et inanis videatur medici vocatio, consilium saltem per litteras mittendum praestolabor. (13) Atque haec de nostris infirmis. Deus et hos restituat et excellentiam vestram consiliis nostris pernecessariam diu conservet.

83. Stephani an Paul Weinhart in Innsbruck [Stams], 26. September 1646 Weil bei Pater Malachias [Saur] nun schon so viel versucht wurde, will Stephani Weinhart damit nicht mehr belästigen. Stephani beklagt sich über die mangelnde Disziplin Saurs, v.a. was den Weingenuss betrifft. Pater Malachias und Pater Bartholomäus [Hol] verlangen heftig nach einem Aderlass. Stephani rät ab, will aber zunächst die Meinung des Arztes einholen. Ebenso möchte er wissen, wie weiter mit Pater Simon [Pergomast] und Bruder Johannes Fuchs verfahren werden soll. Für den Aderlass braucht Weinhart nicht eigens einen Chirurgen aus Innsbruck zu schicken, ein Mann aus der Umgebung von Stams ist darin sehr erfahren. Nur die Tatsache, dass er Frau und Kinder hat, verhindern seine jährliche Anstellung im Kloster. Ad eundem idem cum praecedentibus textus, 26. Septembris anno 1646. Nobilis, clarissime et excellentissime domine

(1) Super invaletudine patientis nostri patris Malachiae patris Malachiae] Gemeint ist Pater Malachias Saur. multoties iam excellentiae vestrae aures pulsavi, sed ulterius molestus esse desinam; cum nam tot applicita hactenus medicamina in vanum cecidisse videam (culpa ipsiusmet aegri diaetam negligentis) utar Evangelico illo: Curavimus Babylonem, et non est danata, derelinquamus eam. Curavimus ... eam] Zitat aus Jer 51,9. (2) Quae novissime eidem praescripta sunt de inungendis oleo succini temporibus cum vertice, de bracchiis et artubus oleo lumbricorum liniendis, de aquis cor et pectus corroborantibus sorbillandis actuali executioni etiamnum mandantur. (3) Quis porro inde profectus sit secuturus, tempus dabit. (4) Ceterum illud fere divinare ausim, gratiorem saepe dicto patri fore, qui ipsi haustum praebet vini, quam qui aquam porrigat cordialem. (5) Indulsi ei ad pastum dimidiam vini mensuram (plus scilicet quam ipsa excellentia vestra in litteris admiserat) et tamen clam me de parcitate conqueritur.

(6) Denique tam pater Malachias quam et pater Bartholomaeus pater Bartholomaeus] Gemeint ist Pater Bartholomäus Hol. instante iam phlebotomandi tempore, nescio num phantasia potius an ratione ducti sectionem venae efflagitant et tamquam sibi necessariam a me quasi extorquere nituntur dictitantes sentire se in venis turgentibus tantos motus sanguinis ac velut bullitionem, ut sibi aliud non videatur, quam quod cruor immodicus vel corruptus exitum quaerat. (7) Verum ego tametsi pro meo tenui iudicio sectionem taliter constitutis concedendam prorsus non aestimem, volui tamen nihilominus etiam in hoc puncto consilium excellentiae vestrae non praeterire, exspectaturus brevissimum responsum, quid cum praefatis et aliis duobus (patre Simone patre Simone] Gemeint ist Pater Simon Pergomast (vgl. Album Stamsense Nr. 434). et fratre Fuxio fratre Fuxio] Gemeint ist Bruder Hans Fuchs (vgl. Album Stamsense Nr. 438).) adhuc mancis seu contractis pro moderno ipsorum statu circa phlebotomiam sit actitandum.

(8) Necesse porro non est, ut excellentia vestra solius phlebotomiae causa, quam istis diebus celebrare intendimus, chirurgum quempiam Oeniponto ad nos amandet; inde nam tantum praestolamur aliquem constanter apud nos permansurum. (9) Pro interim vero tam ad proximam phlebotomiam, quam ad alios quoque usus occurrentes hominem idoneum habemus in vicinia, quem ad servitia conventus et monasterii pro annuo salario omnino conduceremus, nisi ex parte ipsius vinculum obstaret uxorium et appendix liberorum. (10) Ac hisce excellentissimam dominationem suam, suos et suas universim humanissime saluto et adiutorio Altissimi singulariter commendo.

84. Stephani an seinen Bruder Laurentius Stephani in Wilten [Stams], 26. September 1646 Stephani informiert seinen Bruder, den derzeitigen Vorsitzenden der Erzbruderschaft zum ewigen Rosenkranz, dass ein Mitglied der Bruderschaft, Bruder Christoph Haring, am 29. August verstorben ist und dass ein weiteres Mitglied, Pater [Lebersorg], im Sterben liegt. Stephani schickt die Bruderschaftshabseligkeiten Harings zurück. Ad fratrem meum Laurentium, canonicum Wilthinensem, archiconfraternitatis praesidem, 26. Septembris 1646. Admodum reverende et clarissime domine, frater mihi semper amantissime et colendissime

(1) Numerus militum Deiparae sub perpetuo Rosario merentium (ut nova nuntiem) rursus uno capite imminutus est. (2) Obiit scilicet ex nostris conversus quidam, frater Christophorus Häring, 29. Augusti 29. Augusti] Zum unsicheren Todesdatum vgl. Noten zu ep. 82,2. humanis exemptus, cuius schedam et horam vacantem reverendae admodum dominationi vestrae, pro eo ac par est, remitto alio oratore supplendam, quam vereor ne in brevi altera subsequatur expiratura obitu venerabilis patris senioris nostri, venerabilis ... nostri] Gemeint ist Pater Wolfgang Lebersorg. qui (licet sine doloribus) grabato affixus et senio animam urgente adventum Domini in horas exspectat. (3) Illum reverendae admodum dominationi vestrae ac toti praeclarae confraternitati in consueta mortuorum suffragia, hunc vero adhuc luctantem in devotarum animarum preces sollicitius commendo.

(4) Quot porro de schedis praenominati rosarii ad distribuendum pridem mihi communicatis, hactenus dispertiverim, ex adiecto indiculo reverenda admodum dominatio sua perspiciet, certa de me, impigre sim praestiturus, quippe cui vix aliud magis cordi, quam incrementum huius saluberrimae devotionis. (5) Haec raptim. Plura forte coram post nundinas Halenses.

85. Stephani an seinen Bruder Laurentius Stephani in Wilten [Stams], 4. Oktober 1646 Wie schon im letzten Brief an Laurentius (ep. 84) befürchtet, muss Stephani seinen Bruder nun vom Ableben des Wolfgang Lebersorg unterrichten. Sephani schickt alle die Erzbruderschaft des Rosenkranzes betreffenden Dinge nach Wilten. Stephani bittet, den Katalog der Mitglieder der Bruderschaft zu überprüfen und notfalls mittels eines beiliegenden Zettels zu ergänzen. Ad eundem 4. Octobris anno 1646. Fraternam germano e pectore salutem cum precibus Admodum reverende, clarissime et honorande domine, frater studiose colende

(1) Quod in proxime datis praenuntiaveram futurum brevi, ut alteram quoque de rosario schedam vacantem dominationi vestrae admodum reverendae remitterem, id impraesentiarum adimpleo; decessit nam admodum venerabilis senex noster pater Wolfgangus Lebersorg, Wolfgangus Lebersorg] Zum Tod von Pater Wolfgang Lebersorg vgl. Baumann 1935, 7. qui uno et 50 annis sacerdos ac de coenobio nostro totaque eius posteritate optime meritus secunda die Octobris non tam morbi alicuius molestia, quam sola fere virium naturalium prae senio resolutione circa sextam matutinam spiritum placidissime posuit, memoriam sui relinquens nobis in benedictione. (2) Eius animam tametsi quasi indubitanter confidam aeterna apud superos quiete iam refoveri, quia tamen recondita sunt iudicia Dei, illam reverendae admodum dominationi vestrae ac toti Marianae confraternitati meliore quo possum modo recommendo, ut siquae leviores forte eius maculae litem adhuc apud supremum tribunal moverent, communi multorum perorantium pro ipso suffragio causam obtineat ac libertatis pileo donetur. (3) Porro quia praedictum piae memoriae patrem in archiconfraternitatem rosarii a me quidem susceptum recolo, sed albo confratrum generali insertum nescio, cum eius memoria reverendae admodum dominationi vestrae simul etiam alios quosdam notifico incluso schediasmate expressos, qui omnes Deiparae rosetum ingressi ter fortunato Marianorum militum catalogo adscribi percupiunt, cum quibus me quoque reverendae admodum dominationi vestrae in preces et sacrificia commendatum peropto.

86. Stephani an Paul Weinhart in Innsbruck [Stams], 12. Oktober 1646 Weinharts Brief vom 24. September kam zu spät nach Stams, da der allgemeine Aderlass schon durchgeführt war. Stephani hofft, dass der von Weinhart geschickte Chirurg beim nächsten Mal nach Stams kommen werde, um seine Dienste länger anzutragen. Bei Stephani hat das dem Aderlass vorausgegangene Fasten nichts bewirkt, er bittet Weinhart um Pillen. Der Zustand von Pater Malachias [Saur] hat sich immer noch nicht gebessert. Zuletzt berichtet Stephani noch vom Ableben Pater Lebersorgs. Ad medicum nostrum, dominum Paulum Weinhart, 12. Octobris 1646. Aus diesem Brief wird in den Annales Maisenses (386) zitiert. Nobilis, clarissime et excellentissime domine

(1) Quas vestra ad me excellentia 24. Septembris per postam direxerat, accepi quidem, sed, ut aiunt, post festum; siquidem peracta iam alterius chori phlebotomia in Octobri primum ad me sunt perlatae, quo factum, ut praestituto die nec equum chirurgo, quem praestolamur, mittere nec calamo sensum meum eidem aperire potuerim. (2) Interea tamen, tametsi venarum sectio (quae prospere omnibus cessit) terminata iam sit et biduo abhinc completa, confido nihilominus praefatum hominem (si modo vir constans sit et cordatus ac propositi sui poenitudine non ducatur) adhuc aleam apud nos tentaturum et in brevi nostris sese servitiis mancipaturum, cuius adventus gratior nobis erit quam maturior. (3) Sin autem consilio forte mutato retro respiciat et fidem promissi fallere non vereatur, id mihi excellentia vestra verbo tantum intimare dignetur, ut aliunde nobis tempestive valeam providere. (4) Purgatio sectioni praevia, quam nuper sumpsi effectum apud me nullum habuit, utpote a stomacho praemature nimis reiecta; ut vero defectum illius saltem deinceps aliquatenus suppleam, rogatam humaniter velim excellentiam vestram, pillulas mihi aloeticas ex pharmacopolio conductas per harum exhibitorem mittat cum instructione, quo numero, modo et ordine sint assumendae; oblitus nam sum circumstantiarum huiusmodi, qui hinc iam plus quam per anni spatium nullas sumpsi, quantumvis saepe indigus.

(5) Missionem sanguinis valetudinarii nostri tum excellentiae vestrae efficacibus litteris, tum meo etiam dissuasu inducti (quod mirum) intermiserunt; attamen pater Malachias pater Malachias] Gemeint ist Pater Malachias Saur. dubius adhuc est et in neutram partem resolutus, cuius modernum statum ac dispositionem excellentiae vestrae pronum erit intelligere ex inclusis. (6) Ego sane tanti iam temporis decursu non vidi in ipso vel minimam mutationem in melius; totus nam adhuc mancus utrasque manus in fascia a collo pendente circumfert, in toto fere corpore requiem non inveniens, utinam non propria sua culpa.

(7) Venerandus senex noster excellentiae vestrae coaetaneus, pater Wolfgangus, pater Wolfgangus] Gemeint ist Pater Wolfgang Lebersorg. miserias huius vitae pertaesus dies suos piissime clausit secunda Octobris, in agone ob cordis vigorem satis diu luctatus; cui pro supremo beneficio id honoris impendimus, ut tumulum ei praeter morem et consuetudinem in ipsa ecclesia concederemus. (8) Atque hisce excellentia vestra cum suis a me plurimum salutata dies vivat laetos et longos incolumis.

87. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais [Stams], 12. Oktober 1646 Stephani berichtet dem Abt über die Begräbnisfeierlichkeiten für Pater Wolfgang Lebersorg. Pater Malachias [Saur] und Pater Simon [Pergomast] wollen seinen Geist noch in den Gängen seufzen gehört haben. Der Dekan von Flaurling bittet um unterstützende Weinlieferungen, da sein Vorrat von den vielen durchziehenden Flüchtlingen aufgebraucht ist. Leonhard Pellican hat sich mit derselben Bitte an den Abt gewandt. Die Arbeiter, Maurer und Zimmerleute, beschweren sich über ihre kargen Rationen. Stephani hofft, dass sie zumindest noch das Dach decken werden. Da der Weg nach Augsburg inzwischen versperrt ist, gibt es große Probleme mit den Postsendungen. Ad abbatem nostrum in vindemiis, 12. Octobris 1646. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Venerabilem nostrum senem, emeritum patrem Wolfgangum, patrem Wolfgangum] Gemeint ist Pater Wolfgang Lebersorg. sexto Nonas Octobris placido fine consumatum in ecclesia nostra claustrali infra altare sancti Ioannis Evangelistae, pro eo ac iussi eramus, honore condigno tumulavimus praesente non modica popularis turbae corona. (2) Eius piissimos manes in statu alterius saeculi suffragiis adhuc ecclesiasticis indigere augurari volunt patres Simon et Malachias, patres ... Malachias] Gemeint sind die Patres Simon Pergomast und Malachias Saur. qui praeterita nocte in hypocausto studiorum recubantes sub mediam noctem plus quam manifeste audiisse se asseverant, tum binos super pavimento iactus lapidum, tum etiam repetita quaedam suspiria quasi hominis profundos et graves anhelitus trahentis et in aerumna gementis. (3) Sed de horum fide quidquid sit, curabo tamen, ut bono patri debita atque ab ordine praescripta cum precum tum altaris sacri libamina, ocius ac fieri poterit, a confratrum coetu persolvantur.

(4) Decanus Flaurlingensis, quod ob quotiadianos exulum exulum] Menschen, die aufgrund der Wirren des 30jährigen Krieges aus Deutschland fliehen mussten. transeuntium ac diversorii beneficium implorantium ac cursus penu suum vinarium praeter omnem opinionem funditus iam exhauserit, opem reverendissimae pietatis vestrae reperit urnas unam tantum alteramve flagitans, quas quidem pro nunc pari moneta exsolvere nequeat, alio tamen congruenti medio satisfacere paratus. (5) Eadem vox et supplex petitio est Leonardi Pellican, qui cum domi merum non habeat neque ex aula principis hoc tempore quidquam sperare possit, fiducia solita reverendissimam pietatem vestram velut asylum compellat sperans pulsanti aperiendum. (6) Eorum litteras transmittere non duxi pretium operae.

(7) Opifices nostros tam murarios quam etiam tignarios fabros admodum male habet, quod eis neque butyrum neque etiam hebdomadariam mercedem pro nunc ministrare possimus, fere indies cum stomacho queritantes, quod solo arido pane vivere debeant nec ossa quidem famentem ventriculum recreare valentes; qui proinde an in septimanam sequentem adhuc permansuri et in opere prosequendo perrecturi sint, incerti ac dubii exspectamus, tantum solliciti pro tectura novae fabricae complenda.

(8) De litteris ex congregatione, sicut et de novis, nihil hactenus penes nos appulit ob transitum Augusta ad partes nostras interclusum; unde tota mantica litterarum, quae per quatuor propemodum septimanas e terris nostris postae concreditae sunt, adhuc in Fiessen demorari perhibetur. Atque haec etc.

88. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais [Stams], 22. Oktober 1646 Stephani freut sich, dass sich der Abt guter Gesundheit erfreut. In Stams geht es allen bis auf die Patres Simon [Pergomast] und Malachias [Saur] gut. Aus Fürstenfeld sind zwei Gäste angekommen: Bruder Gerhard ist nach Aldersbach weitergezogen. Er möchte nämlich Philosophie studieren, was in Stams derzeit nicht möglich ist. Pater Albericus begleitete ihn. Aus Brixen ist Pater Philipp Staingadensis zurückgekehrt. Ihm wurden Briefe für Haiming und Silz mitgegeben. Stephani wundert sich, dass das Kloster Stams dabei umgangen wurde. Paulus Sigelius wird die Sache so lange in die Länge ziehen, bis Stephani weitere Instruktionen von seinem Abt erhalten hat. Ad eundem ibidem commorantem, 22 Octobris 1646. Dieser Brief wird in den Annales Maisenses (388) zwar erwähnt, jedoch auf den 27. Oktober datiert. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine

(1) Gaudio nobis fuit haud parvo intellexisse prosperam reverendissimae pietatis vestrae in vindemiis valetudinem, quam nuper ad me datae significarunt; quae ut continua porro sit et in annos, quot optamus, stabilis perseveret, votis iuxta ac precibus a superis exorare nitemur. (2) Me vero ac alios domi commanentes quod attinet, valemus ac vivimus in Domino sospites gratias agentes Deo.

(3) Duo tamen adhuc sunt, qui dies feliciores suspirent, patres scilicet Simon et Malachias, quorum ille in statu quidem est convalescentiae bracchiorum robur paulatim recuperans; hic vero per omnia in antiquis stat adhuc terminis, post tot tam diversa ac sumptuosa medicamina totus adhuc mancus, totus debilis et enervis, manus et bracchia circumferens velut emortua; de cuius statu ut multa paucis eloquar, illud tantum dixero, me per integrum iam trimestre spatium infirmitatis ipsius nondum deprehensisse, eum vel in minimo mutatum ad meliora. (4) Verificabitur proinde in ipso medicorum illud axioma: morbi autumnales aut longi aut mortales.

(5) Ex duobus nostris hospitibus, Campi-Principum professis, frater Gerardus nescio quo spiritu motus, ante triduum vale nobis fecit a nemine persuaderi valens, ut maneret. (6) Quem proinde testimonialibus a me communitum dimisi Alderspachium Alderspachium] Das Kloster Aldersbach (Diözese Passau) erlebte seit dem Amtsantritt von Abt Johann VI. Dietmayr 1586 einen ständigen Aufschwung bis zum 30jährigen Krieg, nach dem es wiederum aufwärts ging (vgl. Krausen 1953, 27). vel Hilariam in Austria petiturum. (7) Praetextum speciosum obtenderat, quod a reverendissimo suo in mandatis haberet, omni cura talem provinciam inquirendi, in cuius asceterio aliquo studiis operam philosophicis navare, et a cuius ordinario tam sacros quam minores ordines posset recipere; proinde cum nec a Brixinensibus beneficium ordinationis sperare ausit, utpote dimissorialibus proprii dioecesani destitutus, nec apud nos pro tempore philosophiae studium vigeat, alio sibi necessario esse commigrandum. (8) Comitatus eum fuisset pater Albericus, si ob viatici, quod sibi restat, tenuitatem longinquo sese itineri committere fuisset ausus.

(9) Heri sub noctem postliminio ad nos rediit pater Philippus Staingadensis, pater Steingadensis] Vgl. Primisser cap. 42 § 19 Februario mense et Philippus Steingadensis canonicus, qua abbatis sui iussu, et Benedictus Staubius, congregationis secretarius, urgente infirmitate domos suas repetebant. qui hodierno mane me conveniens indicavit mihi beneficium in Haimingen Brixinae se ab episcopo iam obtinuisse et litteris parocho Silzensi deferendis instructum, adhuc hodie insinuaturum sese apud subpraefectum in Petersberg ac dein proximis diebus canonicam Haimingensem cum potestate ingressurum. (10) Mirabamur super his ego et iudex noster insolentem procedendi modum, quod cum Brixinenses probe utique compertum habeant, ius praesentationis et collaturae tam ad parochiam in Silz quam filias eius monasterio Stambsensi competere, nihilominus tamen praeteritis nobis et insalutatis capellanum Haimingensi communitati ignarae saltem, si non invitae intrudant potius, quam praesentatum confirment. (11) Mox itaque Paulum Sigelium, Sigelius] Über die Einsetzung von Paul Sigelius als Pfarrer von Silz berichtet Primisser cap. 42 § 9 Silzensis quoque vacabat parochia. Praesentatus ad eam est Paulus Sigelius, Adrianno hucusque curator, confirmatus quoque ab episcopo, sed re institutus ac inpossessionem introductus a priore Stamsensi XI Kalendas Iunii nemine tum reclamante ... Displicuit etiam Brixinensi vicario introductio illa a priore facta. ut ad partem cum eo conferremus, accersiri curavi, qui spondet se rem et negotium istud eo usque protracturum, donec a reverendissima pietate vestra responsum desuper aliquod remittatur. (12) Interea reverendissimae pietati vestrae me et filios universos humillime commendo.

89. Stephani an Thomas Eggenstein, Dekan in Imst Stams, 29. Oktober 1646 Der aus Günzburg stammende Martin Schnegglin musste vor den Kriegswirren fliehen und kam nach Tirol, wo er auf Fürsprache der Erzherzogin Claudia [de’ Medici] in Brixen zum Priester geweiht wurde. Weil der Richter von Stams sein leiblicher Verwandter ist, verschlug es ihn auch nach Stams. Nun bittet er darum, ihn zu bedenken, wenn irgendwo eine vakante Stelle zu besetzen sei. Stephani bittet den Dekan, den er nicht persönlich kennt, an diesen Mann zu denken, wenn sich etwas ergibt. Stephani preist die Vorzüge Herrn Schnegglins. Ad decanum in Imbst, dominum Thomam Eggenstain, intercessionales, 29. Octobris 1646. Admodum reverende, nobilis et clarissime domine decane Cum precibus prompta obsequia

(1) Praesentium exhibitor Martinus Schnegglin, Guntiae oppido oriundus, devastata non ita pridem hostibus armis patria sua, orbus parentibus et amissis ad istas partes confugit, ubi obtenta a serenissima archiducissa Claudia titulo mensae Brixinae presbyteratus ordinem indeptus est ibidemque primitivum sacrum suum sacerdoti altissimo immolavit. (2) Nunc ergo cum natale solum repetere nequeat, utpote expilatum et ad incitas redactum, partim ex occasione itineris, partim etiam iudicis nostri (quem unicum adhuc consanguineum habet) salutandi gratia ad nos delatus, supplex petiit aliquo a nobis beneficio provideri, siquod in nostris incorporatis ecclesiis viduatum extaret. (3) Ceterum cum nos huic eius honestissimae petitioni pro tempore satisfaciendi ansam non habeamus, quantumvis ad gratificandum pronissimi, si liceret, ad reverendam admodum dominationem vestram, ignotus licet, cum multa fiducia appello obnixius rogitans, ut siquod in districtu decanatus sui simplex beneficium vacet, huic neo-mystae et bene morato iuveni, alias derelicto, et pro nunc consilii et fortunarum inopi, illud benigna mente conferre dignetur. (4) Habebit sacerdotem, ut spero, non discolum, sed maturum, boni exempli, litterarum non minus quam musices peritum ac denique, ne multa depraedicem, imperia et directionem reverendae admodum dominationis vestrae non detrectantem. (5) Hoc si ille precibus et ego intercessione mea impetraverimus, reverenda admodum dominatio vestra me quidem novo gratitudinis nexu sibi devinciet, illum vero dignum experietur, in quem istud benevolentiae contulerit. (6) Datum in Stambs etc.

90. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais Stams, 13. November 1646 Ein lange geführter Streit des Klosters um Jagdrechte konnte nun endlich zugunsten der Zisterzienser beendet werden. Die Hohe Kammer ließ vor kurzem verlautbaren, dass sich alle wehrfähigen Bürger bereithalten sollten, innerhalb kürzester Zeit zu den Waffen greifen zu können. Boten haben jedoch verkündet, dass das feindliche Heer nach München weiterzog, nachdem es die kaiserlichen Truppen bei Landsberg besiegt hatte. Der Pfarrer von Silz setzt heute Pater Philipp als Benefiziar von Haiming ein, und Stephani hält seine Anwesenheit dort für überflüssig. Er glaubt, dass die beiden Herren nicht lange miteinander auskommen werden. Bis auf Pater Simon [Pergomast] und Pater Malachias [Saur] geht es allen im Kloster gut. Ad dominum abbatem nostrum in vindemiis constitutum, 13. Novembris 1646 Reverendissime in Christo pater, observandissime domine, colende praesul

(1) Circa ius nostrum venandi territoriale res diu hactenus disceptata tandem in favorem monasterii feliciter decisa est ac resoluta, prout adiunctae planum faciunt, quas ut laeti nuntii baiulas, maturius reverendissimae pietati vestrae transmisissem, si non citius ad nos redituram existimassem.

(2) Nova apud nos hisce diebus pessima spargebantur, quibus permota excelsa camera mandatorias ad praefectos communitatum extemplo dedit, parati forent parati forent] Im Briefarchiv von Stams finden sich einige dieser gedruckten Aufrufe zur allgemeinen Mobilmachung. ad arma capessenda cuncti et singuli, in militiam delecti, quavis hora seu diei seu noctis evocarentur; iam nam hostis tentoria fixisse in civitate Wöglsamb et proxime in partes nostras irruptionem facturus dicebatur. (3) Sed heri relationes Mercurii ordinariae paulo mitiora tulerunt, nil singularis periculi patriae nostrae comminantes; deflectit nam hostilis exercitus a stativis praedictis et ad obsidionem Monachii divertit, ingentibus spoliis commeatus ac vestium potitus, quae nostris prope Landspergam eripuerat.

(4) Institutio patris Philippi ad beneficium Haimingense a parocho Silzensi hodie peragetur, cui ut ego intersim aut alius monasterii nomine delegatus, necessarium non videtur, cum iuri nostro tuendo satis cautum videatur per clausulam illam decreto consistoriale expresse insertam, qua beneficium praenominatum citra praeiudicium cuiuscumque provisorie conferri iubetur. (5) Ceterum ut ex coniecturis quibusdam ominor, inter paroecum et beneficiarium iam dictos haud magna erit amicitia nec diuturnus animorum consensus, altero scilicet plus sibi potestatis, quam simplici capellano competat, arrogante, altero vero de parochiali iurisdictione et praerogativa nil sibi demi patiente.

(6) Valetudine per Dei gratiam omnes (patribus Simone et Malachia patribus ... Malachia] Gemeint sind die Patres Simon Pergomast und Malachias Saur. exceptis) bona et sospite fruimur, in qua ut Deus reverendissimam quoque pietatem vestram celeriter ad nos reducat, precabimur. Datae raptissime ex Stambs, mane diei 13. Novembris.

91. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais [Stams], 23. November 1646 Stephani bräuchte dringend die Anwesenheit des Abtes in Stams: Grund dafür sind die Kriegswirren. Dass ein feindlicher Einfall bevorsteht, bestätigt auch die österreichische Kammer. Die Truppen der Feste Ehrenberg wurden schnell nach Scharnitz verlegt. Stephani ist verzweifelt, weiß er doch nicht, wie er das Klostervermögen in Sicherheit bringen kann. Der Schlüssel für die Kiste, in der Kelche und andere Kleinodien verschlossen und dann vergraben wurden, ist nicht mehr auffindbar. Während die Privatbibliothek des Abtes gerettet ist, weiß Stephani nicht, was er mit den Archivbeständen machen soll. Ein Brief des Landesfürsten liegt bei, der Überbringer des Briefes steht für schnelle Aktionen zur Verfügung. Ad eundem ibidem agentem, 23. Novembris 1646. Reverendissime in Christo pater, gratiose et observandissime domine

(1) Tantis hactenus dierum aliquorum curriculo desideriis reverendissimae pietatis vestrae reditum exspectans exspectavi, quantis antehac numquam. (2) In causa sunt rumores bellici, ut varia, ita et periculosa nuntiantes. (3) Incursum in patriam nostram ab hoste tentandum compertum est ex captivorum confessione et ab ipsa Austriaca camera ad praefectos communitatum pro liquido perscriptum. (4) In procinctu vero hostiles turmas ad talem irruptionem iam esse certa quidem et veridica relatione nondum didici, coniectare id tamen forte ex eo capite liceat, quod tota manus militum conscriptorum in fortalitio Ernbergensi hucusque detenta praeterita die extemporaneo mandato iussa sit, indilate dierum ac noctium itinere et acceleratis passibus Schärniziam contendere. (5) Sed quidquid sit de hostis propinquitate, apud nos timor est et trepidatio multos iam dies, quae me consilii iam fere inopem reddiderunt, eo praecipue, quod substantiam et suppellectilem nostram tutandi viam ac modum prorsus ignorem.

(6) Pro novis calicibus aliisque vasis argenteis in cista extra abbatiam reclusis clavem nusquam adhuc reperi, quantumvis diu multumque a me et iudice perquisitam. (7) Ad bibliothecam reverendissimae pietatis vestrae similiter non est, quod penetret, ut libros consarcinet. (8) Thesaurum vero litterarium archivii nostri in arcas quidem totum prope compexi, sed quo securitatis gratia transferendus vel avehendus esset, per omnia nesciens. (9) Itaque in votis istud solum mihi unice est, ut reverendissimam pietatem vestram quamprimum reducem videam, ancipiti fortunae nostrae et rebus ambiguis provido consilio occursuram. (10) Praesentium porro latorem reverendissimae pietati vestrae obviam ob id maxime misi, quod nescirem, quid vel quantum forsan momenti continerent adiunctae a serenissimo nostro a serenissimo nostro] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karl. emanatae; quae si praegnans quoddam negotium fortassis attingerent, ei citius perficiundo per proprium illas tabellionem anticipato reverendissimae pietatis vestrae ad nos adventu ablegare volui, quod boni, ut spero, consulet reverendissima pietas vestra, et affectum meum sollicitum paterna benevolentia non dedignabitur. (11) Haec raptim et properanter ad lucernam.

92. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais [Stams], 28. November 1646 Die Gerüchte über die Kriegsgefahr in Tirol nehmen von Tag zu Tag zu. Auf Anordnung des Landesfürsten verzögert sich die Rückkehr des Abtes, der nach Bozen gerufen wurde. Stephani bittet um weitere Anweisungen, was zu tun sei. Der Feind ist in Füssen mit schwerem Kriegsgerät einmarschiert, das die Tiroler Landesverteidiger in Angst und Schrecken versetzen könnte. Innsbruck ist voll von Angst: Der Handel ist zum Erliegen gekommen, es gibt kaum Nachrichten aus der Hauptstadt. Stephani hat Boten zu Anton von Rost und Ferdinand Pischl geschickt, um verlässlichere Informationen zu erhalten. Die Pächter aus dem Lechtal haben 200 Gulden geschickt. Stephani fragt an, ob er das Geld zum Bezahlen der Handwerker verwenden darf. Der Wein im Kloster reicht noch für zwei Wochen, neuer soll geschickt werden. Ad eundem ibidem versantem, 28. Novembris 1646. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine

(1) Cum patriae nostrae impendens periculum impendens periculum] solum rumores ingravescat potius quam desinat, merito etiam sollicitudo nostra peramplius augetur. (2) Sed quod dolendum nobis cumprimis est, reditus reverendissimae pietatis vestrae, quem votis hactenus tam intensis suspiravimus magis, quam exspectavimus, iniecta remora denuo praepeditur, dum reverendissima pietas sua praesente serenissimi serenissimi] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karl. decreto Bolzanum avocatur. (3) Quid itaque in tanta turbatione rerum et hominum agendum porro sit, ordinatam nobis instructionem reverendissima pietas vestra transmittere ne gravetur.

(4) Hostis in civitatem Fiessensem (quam cepit et expilavit) 20 tormenta currulia advexisse fertur, iis velut arietibus propugnacula nostra quassaturus; qui si tanto cum impetu maiorum glandium et conferta militum manu aggeres nostros adoriatur, verendum, ne miles noster domesticus pavore correptus trepidet ac fugam meditari incipiat.

(5) Oenipontum tumultu et metu fere plenum est. (6) Non dimittitur ex civitate ullus equus; inhibitum est totum commercium navale et naves ad omnem eventum subitum in portu Halensi stare iussae. (7) Convasant meliora quaeque tam cives quam magnates; verbo maiorem partem non aliter se habent, quam si excidium hostile capitibus eorum iam iam ingruerat. (8) Scribo, quod rumores ferunt, nihil exaggero. (9) Verum quia fama volubilis est et iuxta poetam iuxta poetam] Anspielung auf Vergils Aeneis, wo es im vierten Buch heißt, das Gerücht (Fama) wachse, wenn es herumgehe (4,175 viresque adquirit eundo). vires acquirit eundo, ne forte plus aequo creduli vano timore consternaremur, misi hac nocte proprios nuntios ad dominum Antonium de Rost Antonium de Rost] 1647 wurde Johann Michael Schmaus Kammervizepräsident, zugleich auch Pflegsverwalter in Taufers. Dieses Amt jedoch ließ er durch Anton Rost verwalten, vgl. Seeber 1977, 176. et ad Ferdinandum Pischl, utrumque familiarius rogitans, statum rei circa hostis imminentiam et periculum provinciae nostrae, siquod revera subsit, fideliter nobis significare dignarentur, quorum litteras responsales hodie ad vesperam avidi praestolamur.

(10) Nuperis diebus ducenti floreni censuum Lechthalensium in Stambs transmissi sunt, quam summam adhuc clausam et obsignatam penes se retinet iudex noster, ex qua, si ita reverendissimae pietati vestrae allubesceret, satisfieri posset fabris tignariis iuxta et murariis, quorum illi a discessu reverendissimae pietatis vestrae toto hucusque tempore nihil pecuniarum acceperunt, petentes licet ac indigi. (11) Proinde iussum et nutum eiusdem reverendissimae pietatis vestrae desuper exspectamus.

(12) Vinum vetus conventus venerabilis adhuc habebit per dies summum 14, quo absumpto cum aurigae de vino novo hactenus nihil defaecati attulerint, spe plena confidimus reverendissimam pietatem vestram filiis suis de salubri haustu paterna benignitate provisuram et directo iis, quorum interest, mandato iussuram, unde architriclinio sit hauriendum. (13) Nos interea preces pro reverendissimae pietatis incolumitate incessanter congeminabimus.

93. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais [Stams], 29. November 1646 Weil Stephani nicht weiß, auf welchem Weg der Abt nach Stams zurückreist, ihm aber sehr dringende Nachrichten zukommen lassen muss, schickt er zwei Briefe los, einen durch das Venostatal, einen durch das Etschtal. Notfalls soll die dringende Botschaft des Landesfürsten bis Marienberg bzw. Bozen gebracht werden. Stephani freut sich, die schlechten Nachrichten über den bevorstehenden Einfall der Feinde relativieren zu können. Die Boten, die zu Antonius von Rost und Ferdinand Pischl geschickt wurden, brachten beruhigende Nachrichten: Das feindliche Heer zog nach Füssen, das Zahlungen leisten musste, und dann weiter nach Württemberg. Aus dem Kloster Ebrach kam die Nachricht vom Tod des Abtes Heinrich, dem sein früherer Bursarius Peter im Amt nachfolgte. Der neue Abt ist nun unsicher, ob er vom Zisterziensergeneral bestätigt werden muss, oder ob der Abt von Stams diese Amtsgewalt auch hätte. Stephani wiederholt seine Bitte, die zu Ende gehenden Weinvorräte aufbessern zu lassen. Ad eundem ibidem adhuc detentum, 29. Novembris 1646. Humilem salutem et quidquid debent filii Reverendissime in Christo pater, observandissime domine praesul

(1) Quia ex una parte ignorabam, quo tramite iter reditus sui reverendissima pietas vestra capesseret, per vallem scilicet Venustam, an vero per tractum inferiorem telluris Athesinae, ex alia vero parte mandatoriae a serenissimo a serenissimo] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karl. profectae heri in Stambs advenerant, reverendissimae pietati vestrae, quam fieri posset celerrime, ad manus tradendae, utraque via occurrendum censui proindeque praelibati archiducalis decreti originale misi usque ad monasterium Montis-Mariae; (2) illius vero transsumptum iudici nostro in Matray ex officio abeunti opportune contradidi, ulterius etiam Bolzanum usque, si ita necessarium foret, dirigendum.

(3) Ceterum quae de metu hostilis incursus et periculo patriae nostrae binis iam epistulis binis ... epistulis] Ep. 91 und 92. reverendissimam pietatem vestram sollicitudine urgente perscripsi, nixus rumori ac famae, ea praesentibus gaudens revoco et melioribus novis (laus Deo immortali) commuto. (4) Posteaquam nam mihi et iudici visum est e re et bono monasterii futurum, si incertitudini rumorum in dies paene et horas variantium diffisi, ad ipsos militiae nostrae directores nuntium ablegaremus pro rei veritate certius exploranda, duos simul tabelliones expedivimus cum litteris ad dominum Antonium de Rost Antonium de Rost] Vgl. Noten zu ep. 92. et Ferdinandum Pischl, eorum desuper benevolentiam sollicitantes et fidam de statu belli informationem requirentes; a quibus nobis rescriptum abesse propediam a patria nostra omne periculum, eo quod hostis mutato consilio partibus hisce iam terga verterit et civitate Fiessensi sex milibus florenum mulctata cum pleno exercitu iter suum in Wirtenbergiam direxerit. (5) Eorum verba ad maiorem rei fidem adiungere placuit incluso schediasmate seriatim expressa.

(6) Heri sub meridiem allatae sunt litterae Ebracenses, quae abbatem loci illius dominum Henricum quarto Octobris pie in Christo defunctum nuntiarunt eique subrogatum patrem Petrum, antehac bursarium, cuius epistulam et una publicum inaugurationis eius instrumentum a Langheimense abbate electionis illius praeside emenatum impraesentiarum transmittere non licuit, ad reditum usque reverendissimae pietatis vestrae penes me interim asservanda. heri ... asservanda] Auf den Ebracher Abt Heinrich IV. Pfortner (1641-1646) folgte als sein Nachfolger Abt Peter II. Scherenberger, der 1646 bis 1658 dem Kloster vorstand (vgl. Glück 1927/28, 31; >Klemm 1997, 33). (7) Punctum epistulae praecipuum est, quod dubius sit novus abbas, num confirmatio petenda sit ab ipso generali Cistercii, an vero reverendissima pietas vestra id potestatis habeat, ut eam tamquam pro-praeses congregationis menipotens conferre possit.

(8) Denique cum nesciam, an litterae meae, quas per vallem Venustam direxi, reverendissimae pietati vestrae obvenerint an secus, repetere ex illis istud hic tantum volui, quod deficiente vino veteri cum fiducia reverendissimam pietatem vestram imploramus, paterna nobis provisione succurrere Inter provisione et succurrere nobis in rasura. velit et potum ordinare conventui salutare, quo et temporalis sanitas Deo servientium conservetur et chori onera alacrius perferantur. (9) Nos interim pro sospitate reverendissimae pietatis vestrae exorabimus Deum deprecatione assidua.

94. Stephani an die Kooperatoren Johannes Schnürlin und Nivardus Bardalas in Mais [Stams], 3. Januar 1647 Stephani bedauert es, lange keinen Brief mehr an die beiden Patres geschrieben zu haben, doch auch diese hätten sich seit dem Sommer nicht mehr gemeldet. So wünscht er ihnen und all ihren Leuten ein erfolgreiches und friedvolles Jahr. In Stams geht es allen bis auf die Patres Simon [Pergomast] und Malachias [Saur] gut. Ad patres Ioannem et Nivardum, cooperatores in Mais, 3. Ianuarii 1647. Reverendi in Christo, religiosi et amandi confratres Cum salute omnem benevolentiam

(1) Tandem iterum manus torpens excitatur (dicent reverentiae vestrae) et calamus diu oscitans rursum exeritur, qui fratrem Benedictum adhuc vivere demostret. (2) Rarior in scribendi hactenus fui, ita est. (3) Sed enim memini et vestram pennam iam inde a canicula aestatis praeteritae ad haec usque Iani tempora non minus esse feriatam. (4) Unde ego, qui vestris provocari identidem cupiebam, meas ecce prior expedio, ut vos saltem ad rescribendum lacessam. (5) Annum, quem recens auspicati sumus, vobis ac toti collegio vestro faustum, placabilem et plenum benedictionibus apprecor, quem sani et in Domino firmi ac fortes feliciter traducatis, longos adhuc soles alios daturi. (6) Me et reliquum gregem nostrum ut in statu, quem vivimus, clementia Dei porro conservet, exopto; cuius munere duo quoque, quos adhuc infirmos sustinemus, patres Malachias et Simon, patres ... Simon] Gemeint sind die Patres Malachias Saur und Simon Pergomast. membrorum sibi officium propediem restituendum spe plena exspectant. (7) Atque haec pro nunc raptim et prope in ipso paene aurigarum abeuntium procinctu.

95. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 15. Januar 1647 Die Abreise des Abtes fand ziemlich plötzlich und unvorbereitet in einer stürmischen Nacht statt. Um Mitternacht fand der Kellner die Türen des Stiftes offenstehend. Die Geldkiste fand Stephani am nächsten Morgen offen. Stephani wünscht dem Abt viel Erfolg im Dienst für das Vaterland. Ad dominum abbatem nostrum Oeniponti agentem, 13. Ianuarii 1647. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine praesul

(1) Iter a reverendissima pietate vestra nuper intempesta nocte susceptum tam prospere esse peractum oppido gratulamur; ob nimiam vero discessus accelerationem de necessariis sibi reverendissimam pietatem vestram sufficienter non providisse, nihil est, quod miremur. (2) Fuit certe tanta in maturando itinere tunc festinatio, ut ianuae abbatiae tam antica quam postica hora adhuc noctis illius duodecima reseratae inventae fuerint, quas pater cellerarius pater cellarius] Gemeint ist Pater Robert Brandmayr (vgl. Album Stamsense Nr. 449). (in hac parte vigil et providus), antequam somnum capesseret, visitando circumiens ac ita patulas offendens clausit et obseravit. (3) Cistam vero pecuniariam ego adhuc postera luce sub meridiem patentem inveni. (4) Petita et desiderata reverendissimae pietati vestrae harum baiulus, ut spero, illibata praesentabit, a quo ea super clitella commodius quam ab equite deportari posse iudicavimus. (5) Atque hisce nos affectu filialis submissionis reverendissimae pietatis vestrae commendamus eidemque in arduis patriae negotiis desudanti prosperos successus ac dein celerem ad nos reditum a Domino precamur.

96. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 15. Januar 1647 Es können derzeit keine Schiffe nach Innsbruck geschickt werden. Weil der Abt aber sofort ein Fass Wein aus dem Stamser Keller verlangte, schickt ihm Stephani dieses durch eigene Boten. Der Fürstenfelder Pater Albericus hat mit dem Schatz seines Klosters Stams verlassen, da er einen baldigen Einfall der Feinde nach Tirol fürchtet. Bregenz sei schon eingenommen, Tirol liege ohne weitere Festung da. Stephani hat ihn jedoch gerne ziehen lassen. Ad eundem ibidem commorantem, 15. Ianuarii 1647. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Cum ex una parte brumoso hoc tempore rates citra periculum Oeno committi nequeant ob testas glaciales impingentes ac ratibus occursantes ac insuper nauta Silzensis, Barrabas, diebus istis lecto aeger decumbat, ex alia vero parte reverendissima pietas vestra haustu competente destituta ex penu suo vinario, quam citium fieri potest, sibi provideri desideret, consultissimum duxi, dolium vini designatum per aurigas et equos proprios reverendissimae pietati vestrae absque interposita mora transmittere, quibus vicissim frumentum e censibus collectum et penes Paulum Hoenegger depositum in Stambs advehi queat aliave negotia demandari.

(2) Pater Albericus pater Albericus] Vgl. >Primisser cap. 42 § 19 Albericus monachus de Campoprincipum Stamsio et sibi timens domum remeabat. Firstenfeldensis fortunae diffidens et sacram coenobii sui suppellectilem in salvo constitutam cupiens iter ad reverendissimum suum arripere decrevit expositurus eidem, qua ratione Brigantio Brigantio] Zu den Kriegsereignissen vgl. Primisser cap. 42 § 19 At cum novo anno MDCXLVII novus denuo metus incessit Tirolenses Brigantium Ianuario mense hosti in praedam cessit. aliisque locis conterminis ab hoste iam occupatis, tam monasterium nostrum quam tota etiam patria Tyrolensis periclitetur, utpote cui versus partes Brigantinas fortalitium restet nullum arcendis hostilibus turmis opportunum. (3) Et quia ad eventum irruptionis futurae (quam superi avertant) vix nostris rebus tutandis spatium superfuturum metuimus, tanto praedictum patrem in causa hac abeuntem libentius manu misimus, quanto gravius nobis caderet peculium salvare alienum proprio derelicto. (4) Interim vero providentiae divinae omnia committentes meliora sperabimus ac precibus nostris impetrare nitemur.

97. Stephani an Abt Martin Dallmayr von Fürstenfeld [Stams], 17. Januar 1647 Stephani berichtet dem Abt von der gefährlichen Lage, in der sich Tirol seit dem Fall von Bregenz befindet. Nun steht einem schwedischen Einfall in Tirol nichts mehr im Weg. Deswegen hat Pater Albericus beschlossen, mit dem Kirchenschatz nach Fürstenfeld zurückzukehren. Stephani lobt den in Stams allseits beliebten Pater, den er gerne noch länger in Stams ausgehalten hätte. Ad abbatem Fürstenfeldensem, dominum Martinum, 17. Ianuarii 1647. Humilem salutem et quantilla mea servitia Reverendissime in Christo pater ac domine, colendissime praesul

(1) Eo in statu res patriae nostrae hoc temporis sunt constitutae, reverendissime et colendissime domine, ut post tot terras hostili hactenus ferro flammaque deformatas, tandem nunc ipsa etiam Tyrolis periculo sit vallata; ex quo nam urbs fortitudinis nostrae Brigantium hosti in spolium cessit, perdidimus murum et antemurale aptaque est porta, ut ingrediatur gens effera, ludificans veritatem. ludificans veritatem] Anspielung auf die Tatsache, dass die Schwedischen Truppen Protestanten waren und mit dem wahren Glauben ihren Spott trieben. (2) Certe si Suecus (immanis praedo nec auri nec sanguinis adhuc satur) tam nobili praesidio iam potitus tellurem nostram pro nunc invadere decreverit, non erit, quod ingredi volentem prohibeat, minus qui ingressum expellat. (3) Hanc ob rem reverendus pater Albericus sollicitus pro suppellectile pretiosa, quam revernedissima pietas vestra penes nos securitatis causa pridem deposuerat, timensque, ne subita irruptione facta una cum reculis monasterii nostri (ex quibus nihil prorsus adhuc transportavimus) fiat in direptionem hostibus, ad reverendissimam pietatem vestram statuit remeare nuntiatum, quid periculo impendeat patriae nostrae, quid thesauro Firstenfeldensi. (4) Quo tamen honesto motivo abire paranti remoram inicere non potui. De reliquo testificor nominatum patrem quadrimestri spatio, quod inter nos egit, ita se omnibus probasse, ut eum, tamquam caritatis et pacis religiosae apprime amantem, omnes redamarint, consortio et conversatione eius multum oblectati; quem proinde, nisi discessum ultro sollicitasset, sine gravamine diutius tulissemus. (5) Atque haec erant, quae pro tempore amplissimae dominationi vestrae insinuanda habuit, me me] Text bricht hier ab.

98. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 19. Januar 1647 Stephani entschuldigt sich, die Boten des Stiftes nach Innsbruck zum Getreideholen geschickt zu haben; es war der Beschluss von mehreren Leuten. Den Brief an den Zisterziensergeneral, um den der Abt gebeten hat, konnte Stephani nicht finden; Pater Albericus hat ihn wohl schon mitgenommen. Über die Ankunft der Nonnen von Schönfeld ist Stephani nicht erfreut, das Gästehaus sei überfüllt. Die Truppen des Bezirkes Petersberg, die an die Grenze zu Bregenz verlegt worden waren, sind zurückgekehrt. Im Rausch hat ein Silzer dem anderen mit dem Schwert die Hand durchbohrt. Zwei Frauen, die in der Kirche von Silz Geld gestohlen hatten, wurden ohne Folter ins Exil nach Bayern geschickt. Ad dominum abbatem nostrum Oeniponte versantem, 19. Ianuarii 1647. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Quod aurigas nostros pro frumento avehendo Oenipontum direxerimus, peccavimus, ut intelligo; peccatum hoc tamen eo animos nostros ferit levius, quo illud non ex unius cerebro, sed plurium consilio et fide bona est perpetratum. (2) Quas reverendissima pietas vestra litteras petiit domino generali nostro domino ... nostro] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. inscriptas, perquaesivi in abbatia, ut iussus eram, et diu et multum, sed inibi non repertas apud patrem secretarium depositas iacuisse comperi, quas tamen a patre Firstenfeldensi, a patre Firstenfeldense] Gemeint ist Pater Albericus (vgl. ep. 97). cui nudiustertius abeunti fuerant concreditae, indubie iam receperit.

(3) De monialibus de monialibus] Vgl. >Primisser cap. 42 § 22 Elisabetha, Campi Speciosi superioris antistes, filias suas Stamsii hospitantes Bernardi abbatis continuandae gratiae commendabat IV Idus Ianuarias [sc. 1648]. Speciosi-Campi, sicut cum in Stambs appellerent, haud gavisus sum, ita si ad locum unde exierant, suo et nostro commodo reverti possent, et nobis et ipsis gratularer, tum quod hoc hominum genus, utpote delicatum, molestias facessere soleat, tum quia diversorium hospitibus, qui numquam desunt monasterio, deputatum occupant.

(4) Militia territorii Peterspergensis ante quatriduum ad fines Brigantii illorumve vicinia educta bono omine heri iam domum rediit, satis cito a frigida statione liberata; in cuius primo egressu cum in Magerpach pernoctaret, unus quidam Silzensium bene potus alterum concivem suum graviter vulneravit totum bracchium ense traiciens, ut laesus periculum mortis vixdum evaserit.

(5) Duae feminae, quae nuperis temporibus e trunco ecclesiae in Silz viscatis virgulis pecunias clepserant, a subpraefecto absque tortura vel supplicio aliquo illato dimissae sunt et in Bavariam relegatae. (6) Atque haec in praesens. Interea reverendissima pietas vestra a filiis suis humiliter resalutata vivat et valeat in Domino, per quem fiat vir in cunctis prospere agens.

99. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 4. Februar 1647 Der Sekretär hat mit dem Unterricht der Jungen begonnen: Sowohl Bruder Nikolaus [von Wolkenstein] und Albericus [Manincor], als auch andere sitzen in seiner Klasse. Doch er wurde krank und konnte sein Vorhaben nicht weiterführen. Da die Boten, die aus Innsbruck gekommen sind, keine genauen Aufträge vom Abt bekamen, nahmen sie mit, was günstig schien. Stephani will genauere Auskünfte, welche Fässer er mitschicken soll. Pater Malachias [Saur] spürt eine kleine Besserung, kann aber immer noch nicht die Messe feiern. Trotzdem forderte er die Weinration eines normalen Priesters, was Stephani ihm untersagte. In Stams wünscht man sich aufmunternde Worte des Abtes, v.a. Informationen zur Kriegslage. Ad eundem ibidem detentum, 4. Februarii 1647. Reverendissime in Christo pater ac domine, observandissime praesul

(1) Dies non admodum multi sunt, cum venerabilis pater secretarius apud nos paedotriba factus tam fratrum nostrorum Nicolai Nicolai] Gemeint ist Bruder Nikolaus Graf von Wolkenstein (vgl. Album Stamsense Nr. 457). et Alberici, Alberici] Gemeint ist Bruder Albericus Manincor. quam etiam puerorum aliquot didascaliam est auspicatus. (2) Sed fervor, quo ludus est coeptus, in brevi emarcuit, non culpa quidem praeceptoris, sed causa infirmitatis, quae hunc corripuit. (3) Laborat rursum, qua antehac saepius, viscerum cholica, quae etsi tam vehemens non sit, ut periculi aliquid inde sit metuendum, valde tamen deiectus est aeger et animo pusillo; cuius ne cura negligatur, medici consilium requirendum duxi.

(4) Aurigae nostri in pervigilio beatissimae Virginis purificatae beatissimae ... purificatae] 2. Februar. post vesperum adventarunt, qui quod a reverendissima pietate vestra nullam designationem vehendorum acceperint, parochi arbitrio et dispositione advexerunt, quae inclusa exhibet scheda. (5) Quibus porro doliis ad proximam vecturam currus onerandi sint, mandatum exspectant.

(6) Pater Malachias pater Malachias] Gemeint ist Pater Malachias Saur. tametsi in morbo suo arthritico relevamen aliquod eatenus sentiat, quatenus maiorem digitos et bracchia movendi facultatem adeptus est, eius tamen agilitatis membra illius adhuc neutiquam sunt, ut solus cibum capere nedum sacris ad aram operari possit. (7) Petiturus a me nihilominus est (ut intelligo) de vino integram sacerdotum portionem, quam ego tamen absque reverendissimae pietatis vestrae ac medici iudicio et assensu concessurus eidem non sum, petat licet ac repetat.

(8) De reliquo vix est hoc temporis, quod optemus aliud, quam ut reverendissima pietas vestra vel reditu et praesentia sua nos propediem recreet vel certe laeto alloquio securitatis aut pacis nuntio consoletur, quod ut fiat, preces ac vota ingeminare non desinemus.

100. An Abt Thomas I. Wunn von Salem Stams, 20. Februar 1647 Im Namen von Abt Bernhard Gemelich: Ein halbes Jahr ist vergangen, seit Pater Benedikt Staub nach Tirol kam. Das Klima jedoch machte ihm zu schaffen, und die Ärzte rieten ihm, wieder in seine Heimat zurückzukehren. Also reiste er zurück und nahm Pater Joseph als Reisebegleiter mit. Abt Gemelich wünscht sich dessen baldige Wiederkehr. Ad reverendissimum dominum abbatem Thomam Salemitanum Salemitanum] Das ehemalige Zisterzienserkloster Salem am Bodensee wurde 1134 gegründet. Von 1615 bis zum 10. Mai 1647 war Thomas I. Wunn aus Grasbeuren Abt von Salem. Unter ihm entfaltete sich zunächst eine rege Bautätigkeit, die dann durch den 30jährigen Krieg arg in Mitleidenschaft gezogen wurde (vgl. Ginter 1937, 32-35). nomine abbatis nostri 20 Februarii 1647 Reverendissime in Christo pater, amplissime domine, praeses observandissime

(1) Annus fluxit cum dimidio, ex quo venerabilis pater Benedictus Staub pater Staub] Vgl. Primisser cap. 42 § 19 Februario mense et Philippus Steingadensis canonicus, qua abbatis sui iussu, et Benedictus Staubius, congregationis secretarius, urgente infirmitate domos suas repetebant. Tyrolim ingressus servitia mihi sua penes negotia congregationis gnaviter aeque ac fideliter elocavit; cuius opera in alios adhuc annos, quos superi dedissent, uti cogitaveram, nisi is inconstantia valetudinis suae territus repatriare desiderasset. (2) Laboravit hactenus saepiuscule cum aliis morbidis symptomatibus, tum maxime cholica, cuius torminibus ineunte hoc mense denuo ita exagitatus est, ut inter vitae spem ac metum quasi fluctuans generali animum exomologesi emaculare ac propediem domui suae disponere coepit. (3) Requisitus in consilium medicus iterato suasit et monuit, si vitam ille aut sospitatem sibi protelatam vellet, aerem nostrum Tyrolensem (ut minus nativae suae complexioni congruum) cum Acroniano rursum permutaret. Hoc itaque consilium aeger velut anchoram arripiens ac preces desuper apud me interponens missionem instanter flagitavit; cuius ego desideriis et voto tam iusto (quid nam vita sana homini pretiosius?) contraire non valens, manumisi quantumvis invitus patrem optimum, tabellionem fidissimum, cui ut valetudinem, quam exambit, inveniat inventamque diutissime conservet, animitus apprecor, secretis congregationis idoneum interim ex meis provisurus. (4) Itineris suis socium et stipatorem adoptavit sibi fratrem Iosephum, qui ut hactenus inter meos sine querela conversatus et in commissis servitiis fidelis semper inventus est, ita eum non tantum reducem exspectant, verum etiam ut revertatur, desiderant libenter eius contubernio tantisper usuri, dum illi sublatis hostilitatibus et pace terris reddita gremium matris suae liceat revisere. (5) Atque haec erant, quae in praesens reverendissimae pietati vestrae paucis insinuanda habui negotiis provincialibus hoc turbulento tempore non tam oneratus quam oppressus. (6) Interea Deus ter optimus reverendissimam pietatem vestram suis, mihi et universae congregationi in annos quam plurimos sospitet. Dabam ex monasterio meo etc.

101. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 27. Februar 1647 Pater Philippus ist nach Steingaden zurückgerufen worden, wollte aber nicht von seinem Benefiz in Haiming resignieren. Weil der Abt jedoch schon so früh nach Innsbruck abgefahren ist, konnte Philipp sein Anliegen nicht mehr persönlich vorbringen und schickt nun einen Brief mit. Den Wein, den er im Kloster konsumiert hat, will er, noch bevor er Tirol verlässt, bezahlen. Stephani wünscht dem Abt viel Erfolg bei den Faschingsvorbereitungen. Ad abbatem nostrum Oeniponti agentem, 27. Februarii 1647. Filialem reverentiam et observantiam cum demissa salute Reverendissime in Christo pater, observandissime domine praesul

(1) Revocatus revocatus] reversus in rasura. ad monasterium suum Staingadianum pater Philippus pater Philippus] Vgl. >Primisser cap. 42 § 19 Februario mense et Philippus Steingadensis canonicus, qua abbatis sui iussu, et Benedictus Staubius, congregationis secretarius, urgente infirmitate domos suas repetebant. valefacere heri in Stambs nolebat reverendissimae pietati vestrae atque cum debita actione gratiarum beneficium de Haimingen resignare; sed ob eiusdem reverendissimae pietatis vestrae discessum pridie maturatum, voto et intentione sua frustratus, praesente exsequi statuit epistula, quod personali promere non licuit alloquio, quam ego rogatus per proprium hic transmitto. (2) Iter porro suum ista adhuc septimana adormabit.

(3) Vinum, quod ante hebdomades aliquammultos ex monasterio nostri conduxit, moneta pari et proba solvere cupit ac spondet, nolens hinc emigrare cum nomine et obligatione aeris alieni; sed taxam et pretium, quo urna veneat, ignorans deposuit pro interim penes me florenos 16, pro summula restante, ubi eam particulatim cognoverit satisfacturus, priusquam pedem ex Tyroli efferat.

(4) Quod superest, reverendissimae pietati vestrae laeta nunc Saturnalia ac dein secundam pro negotiis conficiendis auram ex animo precamur, quos ut in simili valetudinis statu redux inveniat, quo reliquerit, optamus, vovemus.

102. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 13. März 1647 Der Ökonom Peter, der sich bisher immer als guter Freund Stephanis ausgegeben hat, hat ihn bei Abt Gemelich im Rahmen der Faschingsfeiern angeschwärzt. Stephani will im Moment nicht dazu Stellung nehmen, sondern behält sich dies für einen ausführlicheren Brief vor. Der Fürst von Kempten ist auf der Rückreise aus Rom nach Stams gelangt und bittet nun, dort für zwei oder drei Monate Quartier nehmen zu dürfen, bis er in sein kriegsgebeuteltes Land zurückkehren kann. Der Fürst führt ein bescheidenes und maßvolles Leben, sodass er dem Kloster nicht zur Last fallen würde. Stephani fügt dem Schreiben noch einen Brief des Abtes von Bebenhausen an Pater Staub bei, der beschädigt und ohne die genannten Münzen nach Stams kam. Er hätte ihn bereits an Staub zurückgeschickt, wenn er wüsste, wo dieser sich gerade aufhält. Ad eundem ibidem haerentem, 13. Martii 1647. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Verum esse experimur, quod sacer alicubi codex enuntiat, inimicos scilicet hominis domesticos eius esse. (2) Oeconomus noster Petrus (qui simulatione officiorum semper hactenus erga nostros superficiem boni amici prae se tulit) quam belle nos ratione Saturnalium transactorum apud reverendissimam pietatem vestram accusatorio nomine traduxerit, in aurem a nonnemine obiter accepi; sed qua fronte, qua fide facere id potuerit, invitus censor equidem non dispicio. (3) Causam certe haberem iniuriam, quam impudens nobis homo affricuit, fusioribus litteris a nobis amoliendi. (4) Sciens tamen, quod comicus quidam ait, inimico non credendum, quod ... credendum] Anspielung auf Publ. Syr. I 32 (ita crede amico, ne sit inimico locus). ac simul sperans occasionem non defuturam oretenus aliquando nos purgandi, vela contraho et calamum premo. (5) Interim iuvabit saltem nosse hominem ac deinde nos, ut confido, “amplius haud fallent animi sub vulpe latentes”. amplius ... latentes] Der Horaz-Vers (ars 437) wird heute meist anders zitiert (numquam te fallant animi sub vulpe latentes), gibt den Herausgebern aber nach wie vor Rätsel auf.

(6) Reverendissimus dominus, illustrissimus princeps Campidonensis, qui Roma redux nudiustertius in Stambs appulit, reverendissimus ... appulit] Vgl. Primisser cap. 42 § 19 similiter Campidonensis princeps Roma redux, cum Sueviam milite hostili oppletam inaudiret, ad duos tresve menses domicilium sibi Stamsii sinit. Sed non nisi tres hebdomadas hic transegit. ad spatium duorum triumve mensium domicilium apud nos desiderat, pretium convictus seu impensam in menses singulos vel iam statim in antecessu grato animo refusurus, quousque Campidonam a militum faece perpurgatam revisere sibi liceat et ad sua reverti. (7) Cuius postulatis si reverendissima pietas vestra gratificandum duxerit, non videtur monasterium admodum oneraturus, quia nec pompam comitatus secum habet, unico famulo contentus, nec delitiose vivit, sed regulariter ac solus reficit cibos communes non respuens ac in potu heminam vini seu mensuram nostratem dimidiam vix transcendens totus vitae reformatae ac perpetuae abstinentiae devotus.

(8) Quas hic adiunctas reverendissimae pietati vestrae transmitto, abbatis Bebenhusaniabbatis Bebenhusani] Das Kloster Bebenhausen wurde von der Reformation erfasst, protestantische Mönche zogen ein. Zweimal jedoch, 1548 und während des 30jährigen Krieges, kehrten katholische Mönche zurück. Hier ist Abt Joachim Müller aus Pfullendorf gemeint (vgl. Sydow 1984, 252-256). ad patrem Staub, nupero die dominico cum relationibus Mercurii a posta accepi, sed ita nudas, ut nunc visuntur, atque a nummis, quorum mentionem faciunt, omnino vacuas, quarum ut minus copia praedicto patri forsitan mittenda foret, si constaret locus, ubi in praesens degeret. (9) Atque hisce reverendissima pietas vestra ut valeat Deo quam commendatissima, precamur.

103. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 24. März 1647 Obwohl der Abt ihn dazu beauftragt hat, hat sich für Stephani bis jetzt noch keine günstige Gelegenheit geboten, um den Fürst von Kempten höflich auf die Zahlungen für seinen Aufenthalt anzusprechen. Wenn der Abt darauf bestehe, werde er den Fürsten zur Rede stellen, er glaubt aber nicht, dass dieser ohne zu bezahlen abreisen werde. Anna Perkhoferin ist vor kurzem am ungarischen Fieber verstorben. Oswald String Junior verschied ebenso vor kurzem. Stephani schildert seine letzte Stunde, in der er alle um Vergebung bat, die er beleidigt haben sollte, und sich von allen Freunden, besonders von Abt Gemelich, aber auch von der gesamten Natur Abschied nahm. Ad eundem eodem loci versantem, 24. Martii 1647. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine antistes

(1) Iussus ante octiduum a reverendissima pietate vestra cum illustrissimo domino Campidonensi de pretio convictus convictus] Vgl. ep. 102. transigere, fecissem iubentis imperio satis, ut par erat, sed nulla hactenus occasio commode id exsequendi se praesentavit; etsi nam nuper litteras reverendissimae pietatis vestrae praefato principi directas ipse ego ad manus eidem consignarim (quas ille perlectas mox etiam mihi legendas tradidit); quia tamen secus, quam speraveram, nulla ei tunc vel verbo impensae solvendae mentio exciderat, inurbanum nimis videbatur, ut ego citra omnem ansam eundem super dicta conventione interpellarem, cum plus quam certum existimari debeat saepe nominatum praesulem ex Stambs pedem non moturum ante, quam pro convictu legitime satisfecerit. (2) Quodsi tamen reverendissima pietas vestra iudicet contra decorum non agi, si ultro etiam irrequisiti nos ingeramus, pro refusione expensarum determinatum computum exhibentes, faciemus via et modo meliore, quod iussio dictaverit.

(3) Ex subditis territorii nostri elapsis octo diebus personas duas mors rapuit, vix tridui morbo decumbentes. (4) Altera erat Anna Perkhoferin, quae a multis annis ad portam nostri monasterii panes similagineos et varii generis obsonia vaenum exposuerat. (5) Haec aestu vehementi (qualis in febre Ungarica) subito correpta tertium, non amplius, diem supervixit, in eo prudens et provida, quod mature domui suae disposuerit ac mysteriis, quae ecclesia moribundis decrevit, omnibus se fecerit praemuniri.

(6) Alter fuit Oswald Strigl iunior, qui eodem fere morbi genere, ardore scilicet intrinseco extinctus vitam clausit fine valde pio et Christiano, usum rationis et linguae retinens ad ultimum fere agonis quadrantem. (7) Is hora fatali appropinquante, posteaquam animam suam aeternitatis limen iam iam ingressuram Deo instantius commendasset, vale suo nomine dici iussit cumprimis reverendissimae pietati vestrae, tamquam in mediato suo domino territoriali, dein mihi et venerabili conventui, iudici et scribae ac universo monasterii famulitio. (8) Exinde totius territorii homines obtestari coepit, siquem verbo umquam aut facto offendisset, veniam darent atque ignoscerent humiliter deprecanti. (9) Demum etiam ad creaturas inanimes conversus valefecit soli et aeri, herbis et gramini, foliis et arboribus ac omnibus creatis, quorum fruitione gavisus hactenus fuisset super terram, tandemque post gratias conditori suo peractas parto cibo et potu, pro re familiari aliisque sibi diebus vitae suae clementer subministratis spiritum efflavit in festo sancti patris nostri Benedicti. festo ... Benedicti] 21. März. (10) Verum missis tristioribus naeniis litteras finio ac reverendissimae pietati vestrae me totum quantum commendo.

104. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 2. April 1647 Als Bruder Joseph von Salem aus Konstanz zurückkehrte, brachte er einen Brief von Pater Staub mit, dessen Inhalt Stephani kurz referiert: Staub gelangte ins Kloster Lilienfeld und schickte von dort aus Bruder Joseph nach Konstanz. Konstanz war jedoch noch vom Feind besetzt, und es gab keinen Platz für ihn. Er wurde in Wettingen aufgenommen und lehrte dort, wie schon in Stams, humaniora. Die Äbtissin von Gutenzell hat schon zweimal nach Stams geschrieben, um ihren elenden Zustand nach dem Brand ihres Klosters zu schildern. Bruder Joseph berichtete, wie arm und bedürftig die Äbtissin derzeit in Konstanz lebe. Der Abt von Königsbrunn wurde aus seinem Kloster vertrieben und gelangte nach Wettingen, von wo aus er den Abt von Stams in einem Brief grüßt. Der Abt von Wettingen sucht immer noch einen Theologen für sein Kloster und stellt gute Entlohnung in Aussicht. Soweit der Brief Staubs. Der zweite Konverse aus Salem, Bruder Johannes, ein Glaser, bittet, aus Stams entlassen zu werden, da am Bau nichts weitergehe und er nichts zu tun habe. Bernhard Wolf, der Fischer von Stams, bittet, sich um das Problem anzunehmen, dass immer mehr Leute aus Rietz auf Stamser Gebiet fischen, offenbar mit Erlaubnis des Subpräfekten von Petersberg. Ad eundem ibidem moras trahentem, 2. Aprilis 1647. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine

(1) Redux Constantia frater Iosephus Salemitanus praeter eas, quae hisce inclusae veniunt, litteras mihi detulit a venerabili patre Staub, patre Staub] Gemeint ist Pater Benedikt Staub, der Sekretär der Oberdeutschen Kongregation. quarum argumentum, prout ille petierat, quoad capita saltem praecipua summatim hic reverendissimae pietati vestrae transcribo. (2) Perlatus 12 circiter dierum itinere ad monasterium Dennikanum (alias Vallem Liliorum Vallem Liliorum] Wohl nicht Lilienthal (bei Bremen), sondern Lilienfeld südlich von St. Pölten, das für sein Zisterzienserkloster berühmt ist. ) ibidemque sibi ac equo suo nonnullam quietem indulturus fratrem Iosephum inde cum litteris Constantiam ad reverendissimum suum direxit, a quo obtenta licentia et consensu impetrato praedictus pater Maris-Stellam abiit; (3) quandoquidem id temporis Constantia nondum ab hoste libera inter confratres suos inibi commorantes non erat ei locus in diversorio. (4) Wettingae vero ne prorsus quasi asymbolus omnino gratuitum habeat hospitium, ad eandem stivam revocatur, quam apud nos ultro susceptam deserverat, docendam scilicet in humanioribus iuventutem, quousque aliam senectae suae consulendi occasionem nanciscatur.

(5) A venerabili abbatissa Bonae-Cellae Bonae Cellae] Das Frauenkloster Gutenzell nahm 1237 die Zisterzienserregel an. Nachdem 1647 schwedische Kürassiere Feuer gelegt hatten, erfolgte die barocke Ausgestaltung erst 1755. binis iam epistulis interpellatus significat reverendissimae pietati vestrae miserabilem statum et conditionem modo dicti coenobii, quo pacto videlicet post direptionem victualium et mobilium ac expilationem totalem, universum cum ecclesia asceterium hostili flamma deflagrarit; simulque insinuat memoratae abatissae humillimam atque enixissimam subsidii caritativi pro nonnulla saltem templi restauratione supplicationem. (6) Porro ut ex fratris Iosephi relatione didici, nominata exusti monasterii antistita Constantiae cum una suarum monialium degens ita pauperem vitam gerit, ut praesente ibi adhuc fratre Iosepho nuper die domenico quodam in curia Salemitana prandium per Dei misericordiam flagitarint, de cena, ubi ubi indaganda et invenienda, cogitatum suum iactans in Dominum.

(7) Abbas Regiifontis exul Wettingam in festo sancti Benedicti appulsus sua, ignota licet, salute reverendissimam pietatem vestram honorat seque peramice commendat. (8) In simili per litteras saepedicti patris secretarii mihi directas obsequiosum et amicum salve dicit reverendissimae pietati vestrae dominus Maristellanus, hoc temporis pedes non bene affectus, qui tandem theologiae professore (ordinis sancti Dominici religioso) iam rite provisus est; cui praeter decentem amictum et mensam abbatis atque annuum salarium 200 imperialium, tantum respectum et honorem audio exhiberi, adeo ut servitia patrum officialium, quin et ipsius abbatis mens atque oculi super mensam, tantum aut saltem praecipue in lectorem conversi sint et intenti, ea maxime cura observata, ut fiat, quod huic theologo professori sit gratum, et caveatur, quod displicitum. (9) Atque haec rogatu patris Staub obiter erant intimanda.

(10) Porro alter ex duobus conversis, qui nobiscum sunt, Salemitanis, frater Ioannes vitriarius, non uno, sed iterato iam ad me accessu instanter petiit, quatenus sibi a reverendissima pietate vestra dimissionem sollicitarem ac licentiam alio commigrandi, non alio usus argumento vel praetextu, quam quod in aedificio apud nos inchoato nullum cerneret fieri progressum nec pro re vitriaria ullam provisionem; ipse vero otii pertaesus laboribus alibi fatigari mallet, quam panem otiose apud nos comedere.

(11) Octiduum circiter est, cum me conveniens piscator monasterii nostri Bernhardus Wolff obnixe admodum rogitavit, certiorem redderem reverendissimam pietatem vestram de magna importunitate piscatorum Riezensium, quod scilicet bis terve hebdomadis singulis aquas Oeni per tractum totius fere territorii nostri pervagentur, vario genere rei retiariae utentes, non absque notabili importantia; qui super hoc compellati aut etiam piscatore nostro obiurgati respondisse dicuntur subpraefectum Peterspergensem sic velle, sic iubere etc. (12) Verum his reverendissimae pietati vestrae alias gravissimis occupationibus obrutae molestias ne facessam, finio precatus eidem vitam sospitem et in tam arduis negotiis bonum consilii angelum.

105. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 7. April 1647 Am Vortag ist der Fürst von Kempten zuerst nach Füssen abgereist, um weiter nach Bayern zu ziehen, um dem Kurfürsten seine Beschwerden über die Schwedeneinfälle vorzutragen. Für den Aufenthalt im Kloster Stams hat er mit Berufung auf einen Brief des Abtes nichts bezahlt, sondern nur gedankt. Ad eundem ibidem negotiantem, 7. Aprilis 1647. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Movit heri e statione sua, quam diebus apud nos aliquammultis aliquammultis] Vgl. ep. 102 und 103. Obwohl der Fürst zwei oder drei Monate bleiben wollte, reiste er nach drei Wochen wieder ab. habuit, reverendissimus et illustrissimus dominus Campidonensis, profectus primo ad monasterium sancti Magni in Rhaetia, inde vero Bavariam petiturus ad deponendum coram electore querelas suas super accordatione cum Suecis nuper in summum ditionis suae praeiudicium inita simulque afflictis rebus suis relevamen aliquod quaerendum. (2) Is circa solvendam nobis pro victu symbolam, spem nostrorum omnium insigniter elusit, aliud pro beneficiis sibi praestitis non refundens, quam ponderosum illud monachorum “Deo gratias” aiebat, siquidem ad me pridie, quam valediceret, a suo rei venatoriae praefecto nuntium sibi Oeniponto delatum, reverendissimam pietatem vestram nihil ab eo in menstrui sumptus compensationem exigere, sed totum pro benevola gratificatione condonare, quem ipse favorem hoc praesertim tempore, quo alias fortuna nimis dura premeretur, patulis manibus et obviis, ut aiunt, ulnis amplecti se et acceptare inquiebat. (3) Proinde relicto tantum pro culina et famulitio 7 florenorum honorario carpebat iter, nomen suum aut debitum pro convictu non aere vel pretio, sed verbis et pollicitis redimens, usus in fine cuiusdam epistolii, quod ipso abitus sui die ex Nasereit mihi remiserat, hisce formalibus: (4) Denuo agentes gratias pro omnibus nobis exhibitis beneficiis et eorum memores, illa alia via aut occasione quacumque refundemus, nostra simul parata officia reverendissimo domino suo abbati referentes etc. (5) Alia nonnulla, quae alioqui scribere debebam et volebam, angustia temporis arctatus praetereo adventum reverendissimae pietatis vestrae cum desiderio exspectans.

106. Stephani an Paul Weinhart in Innsbruck [Stams], 12. April 1647 Stephani bewundert Weinhart für das beharrliche Ertragen der Fastenzeit. Nach dem Fasten in Stams möchte Stephani einen allgemeinen Aderlass ansetzen. Bei drei Mönchen will er jedoch zunächst den Rat des Arztes einholen: Pater Malachias [Saur] war sehr lange krank, Pater Bartholomäus Hol war im letzten Sommer sehr krank, Bruder Georg leidet schon das ganze Jahr über an zu viel Phlegma. Ad dominum Paulum Weinhart medicum et physicum monasterii nostri 12. Aprilis 1647. Nobilis, clarissime et excellentissime domine

(1) Durum quadrigesimae tempus si excellentia vestra hactenus incolumis decurrit, est, quod gratuler; sin praeter laborem abstinentiae crucem etiam portavit in corpore, arthritidis perferendo assultus, merito condoleo. (2) Ego cum meis confratribus (laus Deo) de superato ieiunio iam prope triumphum cano, crebres quidem hucusque aut paene quotidianas stomachi debilitates perpessus; semper tamen adhuc pro posse eluctando, a custodia grabati sum praeservatus. (3) Ceterum quia in hieme et hunc per dierum esurialium decursum parum boni sanguinis cummulasse me auguror, phlebotomiae remedium mature arripiam, ipsa scilicet octava paschatis die cum asseclis chori mei venam aperturus; alterum vero turbae dimidium sectionem venae instituet Maii quinto vel duodecimo, quem videlicet horum dierum excellentiae vestrae iudicium praetulerit mihique insinuaverit.

(4) Intra coetum porro phlebotomorum quinam adnumerandi sint et qui arcendi, consilium exspecto, de tribus potissimum haesitans, patre Malachia patre Malachia] Gemeint ist Pater Malachias Saur. nimirum, patre Bartholomaeo patre Bartholomaeo] Gemeint ist Pater Bartholomäus Hol. et fratre Georgio Georgio] Gemeint ist Bruder Georg Nussbaumer.. (5) Primus post novem mensium gravissimas passiones iam tandem revirescere aliquatenus incipit, sed genibus manuumque iuncturis valde adhuc infirmus. (6) Alter superioris anni aestate prae aliis periculose aegrotaverat, ut notum excellentiae vestrae, nunc vero temporis sanus vivit et vegetus, ac propter moderatioris dietae observantiam, cuius utcumque est studiosus, temperamentum in bona symmetria habere videtur; nihilosecius tamen fortassis illi non obfuerit, quotannis verno saltem tempore modica sanguinis uti minutione. (7) Postremus denique cum capitis defluxionibus ac multo phlegmate per omnem fere anni circulum notorie laboret, ad phlebotomantium censum forte non immerito admitti posset; quia iuvenis tamen ist, annum aetatis vigesimum secundum vix praetergressus, sufficere illi crediderim sectionem unam in vere. (8) Atque his excellentissimae dominationi suae totique adhaerenti familiae cum affectuosa salute illud precor et opto, quod animus gratus optare benefactori melius posset.

107. Stephani an den Fürstabt Roman von Kempten [Stams], 15. April 1647 Der Fürst von Kempten hatte darum gebeten, ihm Schriften nach Füssen nachzuschicken. Weil Stephani aber kein Schreiber zum vorherigen Abschreiben zur Verfügung stand, musste er bis zum heutigen Tag zaudern. Als der Schreiber dann hörte, dass der Fürst es jetzt schon zurückfordere, ließ er gar nach halber Arbeit vom Werk ab und arbeitete nicht weiter. So schickt Stephani nun nur das Autograph des Fürsten zurück. Ad abbatem et principem Campidonensem, dominum dominum Romanum, 15. Aprilis 1647. Reverendissime domine, illustrissime princeps Cum humili salute obsequia mea quantilla

(1) Quas illustrissima dominatio sua revelationes, seu recens descriptas, recens descriptas] Anspielung auf den Aufenthalt des Fürstabtes in Stams vor wenigen Tagen (vgl. ep. 102, 103, 105). seu in originali saltem suo, ad octavum Aprilis Fiessenam sibi remitti petiit, misissem, pro eo ac par erat, ad terminum praestitutum sine cunctatione, si modo tabellarius quispiam ad manum fuisset; hoc vero usque ad praesens deficiente cunctandum mihi fuerat vel invito. (2) Ceterum amanuensis noster, cui illas ad describendum tradideram, cum medium circiter aequor superasset, audiens eas ab illustrissima vestra dominatione vixdum e Stambs digressa iam repeti, manum de tabula deposuit atque a coepto opere destitit, quippe cui impossibile esset, telam, quam fuerat exorsus, amplius pertexere. (3) Solum itaque reverendissimae et illustrissimae dominationi suae autographum transmitto, veniam simul tarditati meae precando ac me ad servitia porro praestanda promptissimum offero. (4) Quibus finiens illustrissimae dominationis suae manum ac togae fimbriam exosculor meque et conventum nostrum favori eiusdem ac principi benevolentiae submisse commendo.

108. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 22. April 1647 Vor einigen Tagen traf ein Brief des Abtes von St. Urban ein, den Stephani nicht mit einem eigenen Boten schicken wollte, nun aber wegen der fortgeschrittenen Zeit doch sendet. Am nächsten Sonntag steht ein allgemeiner Aderlass an; der Abt spendiert allen, die zur Ader gelassen werden, einen Schluck Wein aus seiner Spezialsammlung. Ad abbatem inter Oenipontanos agentem, 22. Aprilis 1647. Filialissimum salve et omnia prospera Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Perlatae sunt ad me ante plusculos dies litterae abbatis Sanct-Urbanensis, quas illico ad reverendissimam pietatem vestram per proprium dirigere nolui, tum quod scirem ad eas reverendissimam pietatem vestram responsum festinato reddere ob negotiorum multitudinem haud valituram, tum etiam quia illas in paschalibus saltem reverendissimae pietati vestrae coram ad manus consignare certo speraveram. (2) Frustrata vero hac spe et adventu, quem operiebamur, dilato transmitto eas per latorem praesentium, ne aequo diutius penes me desideant.

(3) Celebraturi porro proxima domenica in albis venarum sectionem, id gratiae et amoris a reverendissima pietate vestra exorare gestimus, quatenus in locum vini turbidi, quod cella vinaria conventus subministrat, haustum meliorem de promptuario suo pro phlebotomis paterna provisione velit ac dignetur, ut minus pro haustu extraordinario, quem vocamus gratiarum. (4) Bibemus, quod indultum fuerit, modeste hilares et faustas apprecationes, quas ut exaudire velit supremum Numen, impense optamus.

109. Stephani an seinen Bruder Laurentius Stephani in Wilten [Stams], 25. April 1647 Gestern erhielt Stephani einen Brief seines Bruders, in dem es um eine vom Schicksal getroffene Mutter und um ihren besorgten Sohn ging. Stephani will der Mutter ein Almosen spenden und somit auch dem Sohn helfen. Weil derzeit keine Stelle frei ist, kann er diesen Sohn nicht im Kloster anstellen. Ad germanum fratrem meum Laurentium, Wilthinae canonicum Praemonstratensem, 25. Aprilis 1647. Admodum reverende, religiose et clarissime domine, frater semper amantissime

(1) Quas ad me reverenda admodum dominatio vestra biduo abhinc direxerat, relator harum hesterno meridie mihi praesentavit, tanto fidelius, quanto in causa propria patrocinium continentes; quarum argumento perlecto miseratus sum una ex parte aerumnam afflictae matris, ex alia vero parte gratulatus de sollicitudine filii, tamque pio in parentem affectu. (2) Suppetias utrique feram et una quidem opera; ubi nam matri eleemosyna conventus nostri succurrero (quod me facturum recipio) simul filio quoque consultum iri existimo. (3) De huius porro servitiis monasterio nostro locandis nihil est, quod permittere possim, quippe cum in famulitio nostro nunc temporis, quod sciam, nulla vacet conditio. (4) Poterit tamen ille nihilominus, etsi Wilthina non excedat, gratitudinem suam in matrem ostendere, si eam modici illius, quod de salario annuo collegerit, peculii pro modulo fecerit participem. (5) Atque his raptissime deproperatis admodum reverendam dominationem suam plurimum in Domino salvere et valere iubeo.

110. Stephani an Pater Benedikt Staub in Salem [Stams], 29. April 1647 Staub hat in seinem letzten Brief Stephani darum gebeten, sein Anliegen gleich an Abt Gemelich weiterzuleiten, was er auch getan hat. Seine Aufgaben für das Land Tirol ließen den Abt jedoch nicht zum Antworten kommen. Auch das Kloster Stams leidet unter der langen Abwesenheit seines Hirten. Die finanzielle Unterstützung für das abgebrannte Kloster Gutenzell wird schwierig sein. Stams selbst geht es so schlecht, dass der Bau des neuen Dormitoriums für ein Jahr unterbrochen werden musste. Bis Ostern soll Johannes Kaspar Walser sein neues Gewand haben. Sein Vater hat angekündigt, sobald die Straßen wieder sicher seien, wolle er Stoff und andere Utensilien schicken. Ad patrem Benedictum Staub Salemitanum, 29. Aprilis 1647. Admodum reverende, religiose et doctissime pater, secretarie emerite

(1) Quae reverenda pietas vestra superiori mense ad me scripsit ac per me intimari petiit reverendissimo nostro Stambsensi, reverendissimo ... Stambsensi] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. ea absque interposita mora seriatim universa eidem scripto insinuavi. (2) Sed gravissimae occupationes ac negotia provinciae, quibus Oeniponti etiamnum distinetur fere perdius ac pernox, tantum otii hactenus illi non concesserunt, ut reverendae pietatis vestrae aliorumve litteris responsum reponere posset, prout vellet. (3) Lugemus certe non parum tam diuturnam et continuam eius absentiam, cui iam inde a dominica quinquagesimae usque in praesentem diem ne vel ad momentum quidem monasterio suo pedem inferre licuit, ipsis quoque sacris poenosae hebdomadae diebus inter consultationes et comitia sudanti.

(4) Porro quod attinet ad subsidium caritativum exusto Bonae Cellae coenobio ferendum, metuo, ne id aegre hoc tempore pendatur, quo Tyrolis nostra ita emungitur, ut mirum non esset, si sanguinem prolicerent munctores. (5) Neque in hac parte distinctio est Iudaei et Graeci, religiosi et laici, nam et ipsum etiam monasterium nostrum contributionibus (una alteram excipiente) adeo premitur, ut reverendissimus noster erectionem novi dormitorii, novo dormitorii] Gemeint sind die Arbeiten am neuen Konventbau, die schon unter Abt Paul II. Gay begonnen wurden und unter Abt Gemelich entscheidend vorangetrieben wurden, vgl. Hammer 1935, 26f. quam reverenda pietas vestra probe novit non vanitatis, sed maximae necessitatis esse, hoc anno suspendere totiusque structurae cursum non modo sufflaminare, sed et penitus sistere cogatur.

(6) Ioanni Casparo Walser ad ferias paschales vestem fieri novam curavi, de lineis (ut intelligo) ab ipsis parentibus in brevi providendo. (7) Scripserat nam mihi non ita pridem pater ipsius inter alia pollicitus collaria, indusia similemque amictum lineum filio se suo per proprium tabellarium, ubi primum per viarum pericula licuerit, transmissurum. (8) Atque his raptissime peraratis reverendam pietatem vestram amicissime saluto precatus eidem non tantum liberationem ab aratro diutino iuventutis docendae, verum etiam optimam senectae suae consulendi occasionem.

111. Stephani an Kooperator Johannes Schnürlin in Mais [Stams], 14. Mai 1647 Wie schon so oft beklagt sich Stephani, dass er nicht öfter dazu kommt, seinen Freunden in Mais zu schreiben, wie es vereinbart war. Die lange Abwesenheit des Abtes, der sogar während der Osterfeiertage auf den Landtag nach Innsbruck gerufen wurde, lässt Stephani aber nicht zur Ruhe kommen. Er teilt weiters das Ableben des Paters Malachias [Saur] mit, der sich von seiner Krankheit fast erholt hatte, dann aber wieder einen Rückfall erlitt. Ad patrem Ioannem Schnürlin in Mais cooperatorem, 14. Maii anno 1647. Venerabilis in Christo pater, confratrum dilectissime Cum religiosa salute sanctum amicitiae foedus

(1) Scripsisse hactenus vobis debebam saepius, ut pactis olim initis starem, nec voluntas scribendi defuerat, si perinde tempus et occasio suppetiissent in tam diuturna et continua reverendissimi nostri reverendissimi nostri] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. absentia, qui ipso quoque (quod insolitum) sacratissimo paschatis die Oeniponti curiam comitialem ascendere et conventum statuum provinciae frequentare coactus fuerat.

(2) In praesens vero diuturnioris silentii moras rumpere compellor, quando truculenta mors telam patris nostri Malachiae, patris ... Malachiae] Gemeint ist Pater Malachias Saur. dum adhuc ordiretur, succidit et rupit. (3) Postquam etenim bonus pater de superata decem mensium arthritide iam prope triumphum sibi canere videbatur, eo virium revalescendo perductus, ut sacris iam iterum ad aram operari posset, per aliquem, ut auguramur, excessum neglectumve diaetae recidivus factus, octo dierum spatio decubuit et convulsionibus epilepticis vehementer exagitatus interiit omnibus prius rite praemunitus, quae pro moribundis sancta decrevit ecclesia. (4) Cuius pios manes tam in communibus ordinis suffragiis quam privatis etiam vestris fraternae obligationis officiis et precibus commendatos habete! (5) Plura addere prohibeor in ipso iam iam constitutus procinctu Halam commigrandi.

112. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 24. Mai 1647 Einigen Leuten in Stams geht es im Moment schlecht: Pater Malachias [Saur] ist vor zehn Tagen gestorben, gestern verstarb Bruder Joseph aus Salem nach eintägigem Todeskampf. Im Augenblick ringt Pater Matthäus [Wilhalm] mit dem Tod, da ihn schwere epileptische Anfälle heimsuchen. Der Abt soll den Arzt bitten, gleich nach Stams zu kommen, Stephani hatte keine Zeit, einen eigenen Brief aufzusetzen. Für Pater Matthäus ist Eile geboten. Ad abbatem Oeniponti haerentem in comitiis, 24. Maii 1647. Reverendissime in Christo pater, observandissime et gratiose domine domine

(1) Visitat nunc temporis monasterium nostrum Altissimus plaga pessima percutiens aliquot e nostris virga aegritudinis epileptica, cui succubuit ante decendium pater noster Malachias, pater Malachias] Gemeint ist Pater Malachias Saur. heri vero frater Iosephus Salemitanus, quem cum morte plus quam 24 horarum spatio gravissime luctantem aspeximus ac tandem superatum hodie post iusta funebria tumulo intulimus. (2) Sudat nunc in eadem arena tertius, pater Matthaeus, pater Matthaeus] Gemeint ist Pater Matthäus Wilhalm. quem ipsa illa die, qua Oeniponto redux in Stambs appuleram, mensae adhuc accumbentem inter cenae obsonium miserabilis et horrifica epilepsis invasit; qua tamen brevi compressa et fere, ut credebam, sopita nec illius vestigio ullo per septem hactenus dies deprehenso rem salvam putavimus aegro de convalescentia iam gratulati. (3) Verumtamen Deo aliter disponente novus heri rursum paroxismus inopinato eum corripuit, quo per noctem pluries et impetuosius redeunte bonus pater haud leviter quassatus supremam prope inter aleam periclitari videtur, plus morti vicinus, quam vitae securus.

(4) Quodsi tamen huic ab afflictione tam gravi erigendo et aliis a simili malo praeservandis medici obviare possit consilium, necessitatem, qua premimur, ex praesentibus eidem a reverendissima pietate vestra communicari humiliter rogo, cui litteras peculiares dirigere ob temporis angustiam non valui. (5) Sin plus profutura existimetur personalis eius praesentia, sperabimus et illam reverendissimae pietatis vestrae interventu conduci posse idque eo tempestivius, quo apud patrem Matthaeum periculum in mora manifestius. (6) Faxint superi, ne lues haec latius serpat ac reverendissima pietas vestra in reditu suo (quem in horas optamus) laetiora apud nos inveniat, cui nos interim cum filiali salute obnixius commendamus.

113. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 28. Mai 1647 Ein weiteres Todesopfer ist in Stams zu beklagen: Pater Simon [Pergomast] ist an Altersschwäche verstorben. Stephani befürchtet, dass bald ein vierter Toter, nämlich Pater Matthäus [Wilhalm] zu beklagen sein wird. Der Ursprung dieser Krankheit, die im Moment alle befällt, sich aber bei allen anders auswirkt, ist Stephani nicht klar. Der Wein ist es wohl nicht, den hat Stephani selbst auch getrunken, ohne etwas zu merken. Ad eundem ibidem moras trahentem, 28. Maii 1647. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine praesul

(1) Novam hodie rursum impressionem apud nos fecit crudelis exactor, messor inexorabilis, crudelis ... inexorabilis] Personifikation des Todes. adortus patrem nostrum seniculum Simonem, patrem ... Simonem] Gemeint ist Pater Simon Pergomast. quem heri ante meridiem oleo sacro extremum a nobis delibutum, hodie paulum a duodecima noctis inter preces, quibus exitum animae luctantis communire studuimus, immissa falce truncavit, antegresso non quidem morbo epileptico (ut in aliis duobus, duobus] Gemeint sind Pater Malachias Saur und Bruder Joseph aus Salem (vgl. ep. 112). qui diebus superioribus in praedam morti cesserunt), sed virium tantum et senii vergentis naturali occubitu. (2) Nec hic, ut veremur, messoris huius stabit insatiata ingluvies, sed quartam insuper victimam forte post moram non admodum longam decimabit. (3) Pater nam Matthaeus pater ... Matthaeus] Gemeint ist Pater Matthäus Wilhalm. ea conditione et statu est, ut humano nostro iudicio mansione super terram diutina non sit usurus. (4) Ceterum Deus omnium conditor, defunctos ut donet requie, periclitantes erigat et sospites porro conservet, voto et voce precamur unanimi.

(5) Alias sane mirari satis nequeo, quid rursum aegritudinis et ex quo fonte gregem conventus nostri pervadat; siquidem nam unum tantum, sed plura illius capita languoribus diversis laborant, hic nam cholicam queritur, ille arenulas renum, seu calculum, tertius cruditatem ventriculi, alius aliud; e quibus unus lecto decumbit, alii vero a grabato quidem soluti, chorum tamen non frequentant nec triclinium; quorum omnium invaletudo tanto nobis accidere posset molestior, quanto causa illius magis incognita.

(6) De vino quidem nostrate querimonia est inter omnes quasi universalis, sed an integra sit et indispositionum praedictarum origo aut radix, non ego definierim. Meam saltem personam haustus meri hactenus nobis propinati in nullo adhuc contristavit neque molestiae quidquam intulit. (7) Sed cum mea natura aliorum complexionem metiri non debeam, si morbos eiusmodi causet potus, quem bibimus, non est, quod desiderem aliud, quam ut proxime ad nos redeat reverendissima pietas vestra, quae sola talem relevare possit defectum. Hisce etc.

114. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 30. Mai 1647 Pater Matthäus [Wilhalm] ist verstorben. Stephani hofft, dass es nun mit dem Sterben in Stams ein Ende hat. Krank sind noch Pater Bartholomäus [Hol] und Bruder Johannes Fuchs, die sich aber durch Diäten erholen werden. Bruder Fuchs neigt zudem zu Übertreibungen. Ansonsten geht es allen gut, bis auf Bruder Michael aus Polling, der, sobald es ihm ein wenig besser geht, ins Professhaus zurückkehren will. Ad eundem ibidem existentem, 30. Maii anno 1647. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Circa patrem nostrum Matthaeum patrem ... Matthaeum] Gemeint ist Pater Matthäus Wilhalm. id, quod verebamur, accidit, et quod timebamus, evenit; clausit scilicet dies suos et appositus est ad patres ante sextam heri vespertinam spiritum levi flatu emittens. (2) Sublato itaque fratrum nostrorum, quos indicavi, quaternione speramus fore tandem, ut dira mortis imperia ac leges nunc sileant et falx eius terribilis a caede quiescat.

(3) Pater noster Bartholomaeus pater ... Bartholomaeus] Gemeint ist Pater Bartholomäus Hol. et frater Fuxius, frater Fuxius] Gemeint ist Bruder Johannes Fuchs (vgl. >Album Stamsense Nr. 438). ad quos eadem indispositio, qua ante annum vexabantur, iterato divertere valle videtur, convalituri creduntur per solam diaetae melioris observantiam. (4) Fratrem Fuxium more suo querulum et deiectum forsitan plus aegritudinis simulare, quid dixerit, quam sustineat. (5) Ego saltem in illo nihil singularis infirmitatis adhuc deprehendi. (6) In mensa quidem communi parum ad cibos videtur affici, quasi potum et escam nauseans, furtivae tamen pultes et ossae bene ei sapiunt, quas sibi extra tempus cum culinae molestia procurat.

(7) De reliquo ex nostris nullus, quod sciam, male habet nec lecto nunc temporis quisquam affigitur praeter fratrem Michaelem Pollingensem Pollingensem] In Polling (Oberbayern) liegt ein bekanntes Augustiner-Chorherrenstift. cholica laborantem; qui ubi paululum in melius respiraverit, ad domum professionis repedare constituit. (8) Atque haec raptim et obiter intimare volens me et commissos reverendissimae pietatis vestrae commendatos humiliter cupio.

115. Stephani an Kooperator Johannes Schnürl in Mais [Stams], 22. Juni 1647 Stephani muss leider von weiteren Todesfällen nach Pater Malachias [Saur] berichten: Auch Bruder Joseph aus Salem, Pater Simon Pergomast und Pater Matthäus [Wilhalm] sind innerhalb weniger Tage verstorben. Weil sich Pater Nivardus [Bardalas] über das Verhalten des Bruders Christoph von Knillenberg erkundigte, sieht sich Stephani zu heftigen Beschwerden diesem Kandidaten gegenüber veranlasst. Aufgrund seiner Faulheit will er ihn eigentlich schon aus dem Kloster entlassen. Wenn es den Eltern gelingt, ihren Sohn zur Vernunft zu bringen, wäre es gut, Stephani sieht jedoch wenig Hoffnung. Johannes Pranthueber und Michael Ramelmayr verlassen die Schule von Stams, Pranthueber will in die Steiermark gehen um eine Stelle in einem anderen Zisterzienserkloster anzustreben; Stephani hegt größte Zweifel. Ramelmayr hat sich so zu seinem Schlechteren gewandelt, dass sein Abgang keinen Verlust für die Schule darstellt. Ad Ioannem Schnürl, operarium ecclesiae in Mais, 22. Iunii 1647. Venerabilis in Christo pater et confrater semper amande

(1) Nuperas meas reverentia vestra, ut intellexi, cum gaudio quidem accepit, sed non sine luctu legit, eo scilicet, quod lugubrem confratris nostri Malachiae confratris Malachiae] Gemeint ist der eben verstorbene Pater Malachias Saur. decessum omnia meliora opinanti nuntiarent. (2) Quodsi telum fuit illa epistula mea nec aliter a vobis excepta, quam ut sagitta saucians, en plura adhuc alia id genus spicula expedio. (3) Credebat reverentia vestra amoenissimo anni tempore et florentissimo mense Maio germina horti nostri in plena ubertate virere ac firmis stare radicibus. (4) Verum alia longe apud nos fuit tempestas flante non ut antehac mihi favonio, sed rigido aquilone.

(5) Posteaquam nam praedictus confrater noster Malachias 14to Maii sub caespite caput condiderat, modico intervallo secutus est eum frater Iosephus, conversus Salemitanus, 23to eiusdem mensis morbo epileptico exstinctus, cui lucat cum morte tam atrox et diuturna fuit, qualem ego in nemine mortalium aspexi umquam. (6) Maii 28to bonus seniculus noster pater Simon pater Simon] Gemeint ist Pater Simon Pergomast (vgl. Album Stamsense Nr. 434). idem universae carnis iter ingressus est, non eodem tamen morbi genere, sed sola virium naturalium defectione a vinculo corporis solutus; (7) quo circa vesperum illius diei vix tumulato mox ecce postera luce nova fuerat tumba paranda; comitari etenim praecedentes insuper voluit quartus, pater nimirum noster Matthaeus, pater ... Matthaeus] Gemeint ist Pater Matthäus Wilhalm. qui 29. Maii ipso scilicet privilegio dominicae ascensionis herbam porrexit et gramen momordit, cum prius per aliquot dies ex epilepsi linguam vel insertum cochlear commordisset. (8) Atque sic intra dies non amplius quindecim insatiato illi humani generis belluoni quattuor victimas litavimus, quarum piis manibus et bene precamur et a vobis spiritualem suffragiorum stipem ex debito flagitamus.

(9) Scire avet, ut audio, pater Nivardus, pater Nivardus] Gemeint ist Pater Nivardus Bardalas. quid rerum agatur de fratre Christophoro a Knillenberg, sacrisne iam sit initiatus ordinibus, et qui se hoc temporis gerat in disciplina morum profectuque virtutum etc., ad quod ego pluribus quidem forsan alias ex instituto, nunc vero paucis hoc tantum insinuatum volo, dictum fratrem non modo ordines seu sacros seu minores necdum adeptum, verum etiam eo in statu et conversationis genere positum, ut de ordinibus (ni resipiscat) aeternum somniare non audeat. (10) Quin potius in iis iam iam cogitationibus et consiliis versamur, ut eum tonsura et habitu religionis exutum ac veste laica reamictum in patriam remittendum fore, prope pro concluso teneamus; ut nam de illo nihil immodestius dicam, venter piger est et inutile terrae pondus, a spiritu acediae et gastrimargiae totus insessus, quotidianas superioribus causans curas et labores, cuius et mens et aures ad omnia exhortationum fomenta iam prorsus occalluerunt nec verbis nec verberibus perviae. (11) Parcerem libens optimo eius parenti nec eum tam maesto nuntio contristarem, sed quia praestat tela imminenti praevidere, quo minus aut mitius feriant, celare rem amplius nolui, quae in proximo est, ut reveletur. (12) Si bonus parens ferventi oratione sua et affectuosis precibus in filii salutem quid possit, intervenire apud Deum non negligat, exaudiendus forsitan prae aliis ab eo, qui videt in abscondito.

(13) Ex albo scholarium nostrorum ultro se proripiunt ac temere nomen suum expungunt Ioannes Pranthueber et Michael Ramelmayr, qui nescio quibus persuasionibus seducti discessum ex Stambs tanta urgent instantia, ut neque reverendissimus noster reverendissimus noster] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. in aliam eos sententiam flectere praevaleat. (14) Prior posthabito, quod ante annos aliquot hauserat, proposito religionem nostram intrandi, nescio quam phantasiam concepit de litteris altioribus uspiam prosequendis sperans se Rhunae Rhunae] Gemeint ist das Kloster Rein in der Steiermark. monasterio ordinis nostri in Styria interventu cuiusdam cognati sui, quem inibi habet, conditionem aliquam obtenturum. (15) Sed vereor, ne iuvenis incautus in laqueos se induat et volens in perditionem eat. (16) Posterior a tempore non longo ex morigero discolus, ex diligenti ignavus ac ex toto degener factus, non tantum a studiis animum abiecit, sed et magnam petulantiam imbibit, cervicosus et refractarius ac praeceptorem magis fere ludens quam audiens, inde de abitu illius, utpote parvae frugis, nihil turbor. (17) Atque hic tandem finio precatus reverentiae vestrae liberationem a suo malo hospite, malo hospite] Personifikation der Podagra. nobis vero omnibus tutelam et benedictionem supernam a Domino.

116. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 6. Juli 1647 Stephani wünscht seinem Abt weiterhin viel Erfolg auf dem Landtag in Innsbruck. In Stams geht es zur Zeit allen gut. Pater Bernhard aus dem Kloster Schönthal hat sich zwar in Stams einquartiert, es bisher aber noch nicht der Mühe wert befunden, sich bei Stephani vorzustellen. Darauf und auf die enge Wohnsituation angesprochen, meinte er, er wolle bald abreisen, sobald ihn ein Schiff mitnehmen könne. Dem Knecht Andreas hat Stephani die Befehle des Abtes ausgerichtet; er war bestürzt und hat sich Bedenkzeit erbeten. Der Scholar Johannes Pranthueber bat darum, aus Stams entlassen zu werden. Stephani bittet den Abt, dem zuzustimmen, denn Pranthueber stellt keinen Gewinn mehr dar. Das Wetter präsentiert sich im Moment sehr regenreich, obwohl die Früchte starke Sonnenstrahlen nötig hätten. Stephani hat ein allgemeines Gebet vor dem Altar des heiligsten Blutes Christi festgesetzt. Ad abbatem nostrum Oeniponti in comitiis occupatum, 6. Iulii 1647. Reverendissime in Christo pater, observandissime praesul, gratiose domine

(1) Dies, quos reverendissima pietas vestra hactenus Oeniponti in comitiis desudavit, prospere et sub secunda aura transactos esse et optamus et credimus; de futurorum vero dierum successu simili fiduciam multam habemus in Domino, cuius beneficio et gratuita protectione nos quoque intra domesticos parietes nostros universim salvi et sospites adhuc vivimus.

(2) Pater Bernardus Schönthalensis ex quo pedem in monasterium nostrum intulit, eius urbanitatis nondum fuit, ut vel semel me salutaret aut verbulum conferret de causa adventus sui, totos prope 14 dies ad mensam officialium iens ac rediens nec cuiquam intentionem suam vel in minimo propalans. (3) Sed tandem nuper in profesto Virginis Magnae cognatam visitantis Virginis ... visitantis] 2. Juli. super proposito suo aperte compellatus ac simul de angustia habitationum, quae hoc temporis laboramus, certior factus abiturum se proxime aiebat, precatus inducias tantum aliquot dierum, dum ansam obtineret ratem aliquam conscendendi.

(4) Andreae famulo nostro, quae in mandatis a reverendissima pietate vestra acceperam, planis et paucis intimavi; qui turbatus nonnihil in sermone meo, et qui rebus suis porro consuleret, tacite secum reputans, petito deliberandi spatio hactenus inter saxum fere, ut aiunt, et aram constitutus haerebat, hinc quidem ad religionem non admodum affectus, inde vero de saeculo magna sibi promittere non ausus; in quo cogitationum conflictu quo tandem animi cymbam appulerit, ipse ipse] Andreas ist also der Überbringer dieses Briefes, um seine Entscheidung dem Abt persönlich zu verkünden. sine interprete denuntiatum it, qui has praesentat.

(5) Inter scholares nostros Ioannes Pranthueber Ioannes Pranthueber] Vgl. ep. 115. nescio quo maligniore oestro percussus totus in transversum agitur, tam studia fastidiens, quam otium amplectens. (6) Cuius menti propositum de patria revisenda adeo alte insedit, ut citius quis Aethiopem laverit, Aethiopem laverit] Zum Sprichwort vgl. ep. 226. quam puerum hunc in alium sensum traduxerit. (7) Unde me iam aliquoties flens largiter convenit dimissionem ex Stambs cum omni instantia sollicitans. (8) Cuius postulatis ego quidem, si reverendissima pietas vestra non contrairet, sine cunctatione annuerem, quippe certus ipsum apud nos amplius frugi haud futurum, sed potius velut ovem morbidam reliquum iuventutis gregem rebellionis tabe contaminaturum.

(9) Tempestas apud nos diebus aliquammultis solito frigidior, pluviam paene fert quotidianam, quae tametsi singulare aliquod nocumentum frugibus terrae nondum acciverit, quia tamen faenum agri, saltem quod demessum est, ab introitu horrei retardat, ac frumentum in spica adhuc valde tenerum, solis coctione magis quam aquarum irriguo indiget, idcirco heri ad venerandas reliquias sanctissimi sanguinis Christi in sacello nostro in sacello nostro] Gemeint ist die Milser Kapelle (auch: Heilig-Blutskapelle), vgl. Hammer 1935, 34f. pro aeris serenitate rursus comprecationem instituimus confisi multorum devotam orationem penetraturam nubes hisque dissipatis coelum redditurum serenum, quod faxit clementissimus Deus, in cuius tutelam reverendissimam pietatem vestram fideliter a nobis salutatam intimius commendamus.

117. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 13. Juli 1647 Aus dem letzten Brief des Abtes hat Stephani erfahren, dass die Heimat in großer Gefahr ist und schwere Zeiten erleben wird. Stephani wünscht sich ein Ende des Landtages und der damit unweigerlich verbundenen Steuern. Das Gerücht, dass der Abt von Salem gestorben ist, scheint wahr zu sein, sein Nachfolger wurde bereits gewählt. Der Kurator von Umhausen, Andreas Gargiter, bittet um ein oder zwei Krüge Weißwein, für die er zu Martini zahlen möchte. Stephani bittet den Abt hierin um Anweisungen. Dass der Überbringer dieses Briefes mit einem Pferd des Klosters ausgestattet wurde, wird der Abt nicht übel nehmen, handelt der Bote doch für Stephani. Das Wetter hat sich nach den allgemeinen Gebeten etwas gebessert. Ad eundem ibidem detentum, 13. Iulii anno 1647. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Intellexi ex nuperis reverendissimae pietatis vestrae afflictam conditionem patriae nostrae et omnium fere statuum, si non ruinam, pressuras certe gravissimas, quippe quos virga et sceptrum exactoris continuo pulsat et vellicat, ne dicam eviscerat. (2) Finiat utinam Deus aliquando comitia, et quae his perpetuo iunguntur, tributorum onera!

(3) Id, quod de obitu reverendissimi Salemitani de obitu ... Salemitani] Tatsächlich starb Abt Thomas I. Wunn am 10. Mai 1647. Sein Nachfolger wurde Thomas II. Schwab aus Bechingen bei Riedlingen (vgl. >Ginter 1937, 35f.). Vgl. Primisser cap. 42 § 20 Salemii V Idus heias obiit venerabilis praesul Thomas, congregationis nostrae per annos fere triginta praeses, immo verius fundator et pater eiusdem optime meritus. iam pridem, rumore tamen tunc adhuc dubio, spargebatur, palam tandem erupit, dum mortem illius diu celatam notificat electio successoris, cuius progressum, modum et ordinem summarie indicant his inclusae.

(4) Curatus ecclesiae in Umbhausen, dominus Andreas Gargiter, demisse a monasterio flagitat urnas vini albi unam vel duas ad divi Martini divi Martini] 11. November. pretium integra fide refusurus; cui si reverendissima pietas vestra gratificandum duxerit, certiorem eum per epistulam in proximo reddam, ut sciat, quid dare habeat aut recipere.

(5) Praesentium exhibitor quo ex negotio Oenipontum petierit, oretenus intimabit; cui quod equum e stabulo nostro roganti concesserim, reverendissimam pietatem vestram inique laturam non credo, cum non tam sibi quam nobis negotietur, in organo reparando sedulus, amicus omnibus, nemini onerosus.

(6) Tempestas apud nos, postquam per publicas preces publicas preces] Dieses öffentliche Gebet wird ep. 116,9 angekündigt. Deo saepius supplices facti sumus, iam tandem mitiorem induit faciem, magno bono tam faeni quam frumenti, quorum et messem et segetem adhuc non infaecundam speramus. (7) Atque hisce raptim deproperatis cum filiali salute nos reverendissimae pietati vestrae et una omnes praepotentis Dei auxilio humiliter commendamus.

118. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 4. August 1647 Stephani schickt einen Brief an den Sekretär der Kongregation dem Abt zur Durchsicht und Unterschrift. Am gestrigen Abend verirrte sich ein Herr Hyrus ins Kloster. Eigentlich suchte er ein Gasthaus und wollte schon wieder gehen, bis ihn Stephani bewirtete, woraufhin sich der Herr sehr großzügig zeigte. Stephani wollte Pater Gottfried aus Salem dazu bewegen, in Stams Theologie zu lesen; doch dieser lehnte in Berufung auf seinen Abt ab. Er gab auch seine Unerfahrenheit vor, doch Stephani meint, er sollte sich lieber betätigen, als faul zu sein. Ad eundem ibidem morantem, 4. Augusti 1647. Demissam salutem cum debito precum obsequio Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Mitto ad censuram et signaturam reverendissimae pietatis vestrae epistolium illud, quod ad venerabilem patrem congregationis secretarium ad ... secretarium] Gemeint ist Pater Benedikt Staub, der Sekrtäter der Oberdeutschen Kongregation. exarare sum iussus, in quo puncta necessaria strictim quidem, ad sufficientiam tamen, ut puto, insinuavi.

(2) Generosus dominus Hyrus dominus Hyrus] Zu seiner Person und Aufgabe vgl. Noten zu ep. 119. vespere diei Veneris inopinato ad monasterium superveniens (dum cenae assiderem) ac nesciens, quo pergeret, cum neminem haberet obvium, ex quo hospitium inquireret, usque ad cellam vinariam conventus equitavit, ubi casu per fenestras refectorii apertas lectorem mensae super cathedram conspicatus non ad cauponam se tendere deprehendit, sed ad triclinium monachorum. (3) Regressus itaque per portam, qua intraverat, descendit ad hospitem. (4) Cuius adventu mox, ut intellexi, quae mei officii erant, non intermissi, tam vinum ei de monasterio offerens, quam etiam personaliter coram illo me sistens; cuius tamen humanitas tanta fuit, ut qui ad inserviendum advenerant, conviva esse debuerim.

(5) Patrem Godefridum Salemitanum sicut ad praelegendam iuventuti nostrae theologiam libentissime persuaderem, pro bono coenobii nostri, ita etiam per cuniculos primum et vias indirectas ac dein etiam palam et aperte votum nostrum eidem intimare non destiti. (6) Hamum ieci bis terve, sed in aëre piscatus sum, quando ille semper imperitiam et insufficientiam suam praetendit ac dependentiam a nutu novi sui abbatis. novi ... abbatis] Gemeint ist der erst vor kurzem gewählte Abt Thomas II. Schwab von Salem. (7) Verum cum ille reverti ad domum professionis suae plus quam probabiliter non possit, sed in terris alienis exul adhuc et hospes morari debeat, induet forte sensum alium, ut eligat magis apud nos cum honore operari in professura, quam alibi desidere cum ignavia. (8) Interea reverendissimae pietati vestrae commendant se sui filii cum infima salute et adventum repatriantis exspectant in desiderio animae.

119. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 11. August 1647 Der Abt von Ebrach hat sich in einem Brief an Stephani, wie auch an den Abt von Aldersbach gewandt, und beklagt sich bitter über den miserablen Zustand seines Klosters. Mit der Antwort wartet Stephani noch, bis der Abt aus Innsbruck zurück ist. Stephani gesteht, dass es ihn freut, Herrn Hyrus nicht mehr begleiten zu müssen. Pater Martin [Stöger] bekam die Möglichkeit, sein geliebtes Etschtal wiederzusehen, Stephani zieht die Beschaulichkeit des Klosters allemal vor. Er freut sich, den Brief am Jahrestag von Gemelichs Wahl zum Abt ausgestellt zu haben. Ad eundem eodem loci adhuc versantem, 11. Augusti anno 1647. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine praesul

(1) Redux Oeniponto offendi iacentem in prioratu epistolam directam a reverendissimo Ebracensi, reverendissimo Ebracensi] Gemeint ist Abt Peter II. Scherenberger von Ebrach. qui eandem occinit cantilenam cum domino Alderspacensi lamentans scilicet super miserabili statu miserabili statu] Die Verwüstungen, die der 30jährige Krieg im Kloster Aldersbach hinterlassen hat, müssen enorm gewesen sein (vgl. Krausen 1953, 27). monasterii sui et querens de intempestiva exactione subsidii caritativi; quibus proinde utrisque abbatibus responsales eiusdem fere tenoris formari poterunt, a quibus tum concinnandis adhuc abstineo, dum reverendissimam pietatem vestram reducem videro, cui eas ad manus consignem.

(2) Quod a commissione Hyriana commissione Hyriana] Vgl. >Primisser cap. 42 § 21 Philippus IV. Hispaniarum rex Georgium Ettenhardum Oenipontanum inter milites Calatravae suscepturus, ut eius nobilitas comprobaretur, examen commisit Andreae Hyro, equiti ordinis Iacobi, et Bernardo Stamsensi praesuli, Madriti pridie Kalendas Apriles. Praesul autem aliis negotiis nimium quantum obnitus, id suo nomine peragendum Martino Stegero nostro delegato iniunxit. Examen ineunte Septembri institutum, acta ad regem transmissa et Gerogius confestim in ordinem est receptus. me subducere licuerit, admodum gaudeo non dubitans, per eiusmodi fugam et sanitati meae cautum et plurium forsitan etiam aliorum commodis consultum. Laetetur per me subdelegatus.

(3) Pater Martinus pater Martinus] Gemeint ist Pater Martin Stöger. et de adepta occasione Athesis revisendae multum sibi gratuletur, mihi optatius est quiete monasterii et amata frui solitudine, quam obire civitatum plateas et vicos dulciusque sapiunt domi duo cocta pulmentaria, quam foris convivia opipara. (4) Aliud in praesens non addo, quia harum baiulus iam iam abituriens paene apicas numerat, dum finiam. (5) Servator omnium Deus reverendissimam pietatem vestram interim in suo incolatu Oenipontano per omnia sospitet et ad gregem brevi reducat! (6) Dabam 11. Augusti, id est ipso reverendissimae pietatis vestrae abbatialis electionis anniversario.

120. Stephani an Vikar Sebastian Zigl in St. Peter [Stams], 21. August 1647 Stephani nimmt Zigls Entschuldigung dafür an, zum Fest des Hl. Bernhards keine Früchte nach Stams geschickt zu haben. Das kalte Wetter lässt heuer alles etwas später reifen. Die Pfirsiche und das süße Brot, von dem Zigl schrieb, sind jedoch nicht zu Stephani gelangt. Denn was nicht explizit gekennzeichnet ist, kommt zum Abt, wenn die Boten keine genaueren Instruktionen haben. Zigl soll ihnen besser sagen, wer was bekommt. Ad patrem Sebastianum Zigl, vicarium ad sanctum Petrum, 21. Augusti anno 1647. Venerabilis in Christo, religiose et honorande pater Cum salute prospera quaeque

(1) Quod a reverentia vestra ad solenne, quod modo peregimus, festum sanctissimi patris nostri Bernardi, festum ... Bernardi] 20. August. de primitiis frugum telluris vestrae mihi aut fratrum conventui nihil transmissum est, libens ignosco et excusationi, quae praetensa est, ultro acquiesco. (2) Facile nam est credere, tempestatem plus solito frigidam et humidam uvarum maturationem hoc anno nonnihil retardasse, deficiente scilicet foco coelesti, qui eas coqueret. (3) Sat mihi fuerit, si, ut promittitur, alio proximo tempore cum faenore suppleatur, quod impraesentiarum praestari non potuit.

(4) Ceterum mala Persica, quae reverentia vestra scribit a se mihi destinata, uti et panis dulciarius, quem loco et nomine salutis adiecisse fertur dominus parochus, dominus parochus] Von 1635 bis 1658 war Johannes Burkhard Pfarrer in Mais. ad manus meas non devenerunt. (5) Ita nimirum frequenter accidit, ut quae peculiariter tenuitati meae aut dilecto conventui a vobis deputantur, inepti tabellarii cum primum monasterio pedem inferunt, recta ferant ad abbatiam, in qua etiam missa manent, si desint litterae, quae aliud significent. (6) Huic autem incommodo deinceps obviabitur, si nuntio, quem emittitis, serio inculcatum fuerit, diligentius attendat, quo quaeque sint loco deponenda. (7) Habeo tamen nihilosecius grates pro transmissis, etsi non receptis, fraterno affectu et amore contentus, quo eodem maneo reverentiae vestrae semper addictus, etc.

121. Stephani an Kooperator Johannes Schnürlin in Mais [Stams], 22. August 1647 Im Gegensatz zu seinem letzten Brief kann Stephani nun berichten, dass es in Stams allen gut geht. Pater Schnürlin scheint leider von der einen in die nächste Krankheit gefallen zu sein. Herr von Knillenberg hat Stephanis letzte Nachricht schlecht aufgenommen, Stephani hofft, ihm bald Besseres berichten zu können. Doch der Brief, den Vater von Knillenberg an seinen Sohn geschickt hat, zeigt noch keine Wirkung. Schnürlin soll Herrn Ramelmayr für die Trauben danken, die er nach Stams geschickt hat. Dieser möge aber auch einen strengen Brief an seinen Sohn schicken, der die Schule verlassen will. Ad patrem Ioannem Schnürlin, cooperatorem in Mais, 22. Augusti 1647. Venerabilis ac religiose, in Domino perdilecte confrater Copiosam salutem et sincerae caritatis affectum

(1) Post stragem inter nostros mense Maio editam et nuper a me reverentiae vestrae perscriptamnuper ... perscriptam] Gemeint ist ep. 115. nunc temporis apud nos (Deo servatori sit laus immensa) prospere valent omnes, et cum omnes nomino, me non excludo; etsi nam debilitas stomachi apud me paene sit continua, id tamen mali non reputo, dum ceteroqui corpus laboribus sit ferendis. (2) Reverentia vestra, ut intelligo, ex una syrte eluctata in aliam incidit, post superatam scilicet pedum arthritidem correpta a dysenteria, e qua tamen utraque quod iam feliciter sine naufragio enatarit, gratulor ac valetudinem firmam in dies et annos posteriores precor.

(3) Dominum a Knillenberg meis antehac ad reverentiam vestram datis antehac datis] Vgl. ep. 115,9. tantopere consternatum esse credo equidem, simul tamen multum condoleo, quem utinam alio laetiore evangelio in brevi recreare possem, ut sanedum multitudinem dolorum ipsius consolatio subsecuta laetificaret animam eius. (4) Epistula certe, quam ad filium ille dedit, paraenetica eius efficaciae est, ut silicem prope findere posset, fratrem vero Christophorum quid ea moverit aut motura sit, indicia, heu, adhuc nulla apparent.

(5) Domino Ramelmayr reverentia vestra meo nomine gratias agat pro uvis transmissis simulque ei denuntiando meam salutem significet, circa filium ipsius ad frugem reducendum operam me omnem polliceri, si modo is prius severiori aliqua epistula puerum officii commoneat et immaturam illi a nobis discedendi cupiditatem eximat. (6) Atque his cursim et propere exaratis dum litteras finio, maneo, qui fui, reverentiae vestrae semper addictus.

122. Stephani an Johannes Schnürlin, Kooperator in Mais [Stams], 9. September 1647 Die von Schnürlin geschickten Früchte sind in Stams angekommen, Stephani bedankt sich dafür. Er bedankt sich auch bei den Patres Sebastian [Zigl] und Nivardus [Bardalas], die mitgewirkt haben. Stephani will sich mit ein paar Fischen erkenntlich zeigen, wenn auch die Ausbeute an Fischen in diesem Jahr aus Inn und Heiterwangersee eher mager ausfiel. Stephani berichtet, wie Herr Hyrus ihn beinahe in seine spanische Kommission aufgenommen hätte. Mit Berufung auf seine gesundheitliche Situation wurde er jedoch ausgelassen. An seiner statt hat er Pater Martin [Stöger] für das Amt vorgeschlagen. Ad eundem patrem Ioannem, 9. Septembris anno 1647. Venerabilis in Christo pater, religiose et imprimis diligende confrater

(1) Quos reverentia vestra Augusto mense fructus Athesinos mihi et fratrum turbae promiserat, iidem octavo tandem Septembris supervenientes ad portum, quem reverentia eis vestra destinaverat, recta appulerunt, quantum per piarum salebras et itineris longinquitatem fieri potuit, satis integri et salvi, nisi quod ex malis Persicis non pauca a concussione vel mutuo inter sese affrictu putruerunt. (2) Proinde nunc reverentiam vestram a fide data prorsus liberam renuntio, quam suis pollicitis tam gnaviter stetisse perspicio. (3) Et quia in hanc frugum novarum legationem cum reverentia vestra etiam patres Sebastianum atque Nivardum patres ... Nivardum] Gemeint sind die Patres Sebastian Zigl und Nivardus Bardalas. concurrisse intelligo, toti huic confratrum tricinio grates non modo deberi agnosco, sed et referre desidero, si id quoquo modo licuerit. (4) Nec ambigerem me aliquam apud vos gratitudinis notam repositurum, si piscium, quos avetis, aliquid saltem remitterem. (5) Verumtamen annus praesens quoad piscaturam, si quisquam alius, sterilis nobis fuit, quando nec piscator noster piscator noster] Der Fischer von Stams hat sich bereits bei Stephani über die übergroße Konkurrenz derer beschwert, die zu Unrecht auf Stamser Gebiet fischen (ep. 104,11). domesticus ex Oeno flumine nec extraneus ille in Haiterwang Haiterwang] Bereits 1312 überließ Graf Heinrich von Tirol sein Fischlehen am Heiterwangersee im Außerfern dem Stift Stams (Amman 1984, 3). e celebri lacu quidquam fere ceperunt, prior quidem ob aquam continuis paene pluviis turbidam, posterior vero, quod in aestate crucifragium passus diu a piscandi munere torpuerit. (6) Nec scio facile, an aliis retro temporibus aliquando apud nos apparuerint tam rari nantes e gurgite vasto.

(7) Quod reverentia vestra nuperrime optabat in servitio commissionis Hispanicae commissionis Hispanicae] Vgl. Noten zu ep. 119. me videre, prope abfuit, quin desiderium vestrum fuisset impletum. (8) Iam nam Oenipontum citatus ac generoso domino Andreae Hyro in socium commissionis deputatus fueram, iam scripta et acta informationis ac totius negotii ad manus receperam nec aliud restabat, quam ut postero die suum commissio caperet auspicium. Interea vero ego pridiana nocte multas cogitationes volutans et ex ventriculo non usque adeo bene habens aliam mentem indui ratus sanitati meae melius fore cautum, si tali negotio et itinerandi itinerandi molestiae] inter itinerandi et molestia in rasura: negotio. molestiae me subducerem. (9) Quare ante meridiem sequentis diei apud reverendissimum nostrum reverendissimum nostrum] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. et praedictum dominum commissarium (actis, quae paulo ante acceperam, huic resignatis) praetensa debilitate mea belle me extricavi ac de utriusque benigno assensu domum reversus patrem Martinum patrem Martinum] Gemeint ist Pater Martin Stöger. substitui; qui proinde mihi uni acceptum referre potest, quidquid ex praelibata commissione honoris, solatii aut commodi tulerit; nam alias dominus Hyrus, quamprimum Oeniponti reverendissimum abbatem convenit, non aliam quam meam exiguam personam in consortium legationis expetiit. (10) Sed haec obiter tantum et incidenter, ex occasione grandezae Hispanicae, qua patrem Martinum reverentia vestra usum memorat. (11) Quod reliquum est, reverentiam vestram cum collegis et notis amice saluto, quibus omnibus maneo religiosae caritatis affectu coniunctissimus.

123. Stephani an Paul Weinhart in Innsbruck [Stams], 25. September 1647 Stephani bittet um Weinharts Rat in bezug auf Pater Bartholomäus Hol, der wieder an derselben Krankheit, wie bereits ein Jahr zuvor, erkrankt ist. Er kann die Hände kaum mehr bewegen, das Essen bereitet größte Probleme. Stephani beklagt, dass Pater Hol Früchte isst, die ihm eigentlich verboten wären. Weinhart soll entscheiden, ob neue Medikamente angewandt werden sollen. Ad dominum Paulum Weinhart, medicinae doctorem et physicum monasterii, 25. Septembris anno 1647. Nobilis, clarissime et excellentissime domine

(1) Post longum litterarum silentium longum ... silentium] Der letzte Brief an Weinhart wurde am 12. April desselben Jahres verschickt. brevi tandem rursus epistula excellentiam vestram convenio quaesiturus consilium, quid facto opus circa patrem nostrum Bartholomaeum Hol, qui eadem fere premitur iterum infirmitate, qua ante annum graviter satis laboraverat; (2) patiens scilicet denuo bracchiorum resolutionem, ut nec altaris sacram hostiam immolare nec ferme, aut saltem difficulter, manum (prae digitorum tremore) ad os queat porrigere, ciborum etiam appetentia paene destitutus, in hoc tamen adhuc melius paulo habens, quam anno priore, quod alvi beneficio non careat et cibos in ventriculo rite retineat. (3) Causam recidivo dedit per inordinatam et furtivam fructuum hortensium comestionem, ex eo capite admodum culpabilis et obiurgandus, quod tam caram non habeat sanitatem, ut eius conservandae gratia abstinere possit a frugibus iam toties illi vetitis. (4) Quod pro nunc Oenipontum mitti debeat, curam medicam subiturus necessarium non duco; siquid vero praeter inculcationem diaetae opus sit ordinari ex pharmacopolio, excellentia vestra decernat, quidquid e re visum fuerit; quam una cum suis peramice saluto, et inter sibi commendatos ut me habeat, exopto.

124. Stephani an Paul Weinhart in Innsbruck [Stams], 27. September 1647 Stephani bedauert es, dass Weinhart schon längere Zeit krank und bettlägrig ist. Der Tag für den allgemeinen Aderlass ist festgesetzt worden. Im letzten Brief konnte sich Stephani allerdings nicht mehr an den genauen Termin erinnern. Weinharts Sohn, Paul Weinhart d.J. ist nach abgeschlossenem Studium aus Italien zurückgekehrt. Stephani freut sich, ihn beim nächsten Aderlasstermin in Stams kennenlernen zu dürfen. Dann kann er sich auch gleich um den erkrankten Bartholomäus [Hol] kümmern. Leider werden alle verfügbaren Pferde für die Reise zur Ernte nach Mais gebraucht. Ad eundem dominum doctorem, 27. Septembris 1647. Cum precibus meis exiguis, salutem ab eo, qui mandat salutes Iacob Nobilis, clarissime et excellentissime domine

(1) Ex responsalibus excellentiae vestrae illud intellexi, quod minime volebam, scilicet dominationem suam iam inde a feriis Pentecostes grabati custodem esse atque adeo paene totam aestatem inter afflictiones corporis transegisse, quo nuntio sicuti haud recreor, ita ad colendum excellentiae vestrae intime moveor. (2) Dies pro celebranda autumnali phlebotomia certos ego quidem praestitui ac designavi. (3) Quod vero eorundem in meis nudiustertius exaratis verba non meminerim, causa fuit, quam obiter intimavi, angustia temporis et negotiorum complurium intricatio.

(4) Filium excellentiae vestrae Paulum, doctorem noviter inauguratum, ex Italia repatriasse mihi hactenus erat incompertum, cuius proinde ad sectiones nostras praesentiam dominatio vestra ultro nobis offerat, eam libens accepto et adventum illius ad crastinam vesperam expectans expecto. (5) Sic nam una fidelia duos parietes dealbari posse video, sic ... video] Das Sprichwort geht auf Cicero (ad fam. 7,29,2) zurück (vgl. Otto 1890, 265f.). Ebenso ep. 357; 403. dum ille et phlebotomiam dirigere et simul infirmanti patri Bartholomaeo Bartholomaeo] Gemeint ist Pater Bartholomäus Hol. valebit consulere. (6) Equum ei, ut par erat, perlubenter misissem, sed quia reverendissimus noster his diebus ad vindemias vel ipsemet in persona concessurus est vel saltem aliquos suorum officialium praemissurus, praestare non possum, quod maxime volui. (7) Atque hisce properans finio precatus cum excellentiae vestrae prosperam valetudinem et dies longaevos, tum toti familiae benedictionem et adiutorium altissimi.

125. Stephani an Martin Witting in Innsbruck [Stams], 17. Oktober 1647 Stephani beklagt sich bei Arzt Martin Witting über das Benehmen seines Verwandten Johannes Burgreiter. Als dieser von einer Thermalkur aus Innsbruck in die Schule nach Stams zurückkehrte, war sein frommer Geist wie verflogen: Anstatt Bücher zu lesen, begann er, Vögel zu fangen, zuletzt gar zu schießen. Dem Kirchengesang geht er nicht mehr nach. Bei seinen Mitschülern bildet er immer das Schlusslicht. Er hatte schon, ohne jemanden zu informieren, seine Sachen gepackt und wollte das nächste Schiff nach Innsbruck nehmen. Stephani weiss, dass es der Wunsch der Familie war, den Knaben einst als Mönch in Stams zu sehen. Sollte dies nicht gelingen, weist Stephani jede Schuld von sich. Ad dominum Martinum Witting, doctorem medicinae Oeniponti, 17. Octobris 1647. Nobilis, clarissime et eximie domine

(1) Spiritus religionis, quem in cognato suo Ioanne Purggreiter excellentia vestra hactenus arsisse credidit, ex quo ille a thermarum cura Oeniponto in Stambs remeavit, patenter satis visus est intepuisse; siquidem ex tunc, pro eo quod strenuam navaret operam litteris, magis illi volupe esse coepit salientes in arbore volucres insectari, primum quidem canna seu arundine ac dein etiam manubalista, quam suo peculio clam et me prorsus inscio sibi fieri curavit integro dalero constantem, ludere ea solitus non tantum hora quotidianae relaxationis (quod aegrius neutiquam ferrem), verum etiam furtivis aliis temporibus, quibus nos in divinis scit occupatos. (2) Ad cantum sacrum (qui ordini nostro magis proprius quam stiva colono) sicut ille affectus numquam fuit, ita in eo etiamnum nihil addidicit nactus ob negligentiam exercitii vocem scabram et absonam, qualem stridolae solent crepitare cicadae. (3) Profectus litterarius in ipso cernitur ille, qui apud homines huius farinae, hic est avibus iaculandis intentos, sperari potest. (4) Certe, seu ingenium illi desit, seu Musarum amor, eum hactenus tramitem in studiis tenuit, ut inter condiscipulos suos semper postremus agmen clauserit ac aliis herbam porrexerit, miles mollis et flaccidus.

(5) Haec, ut initio dixeram, signa videbantur spiritus intepescentis. (6) At ecce subita nunc metamorphosi omnis eius ad religionem nostram ardor diebus hisce repente deflagravit, dum is ex abrupto consarcinans reculas suas scholae et altaris administerio nuntium misit abitumque est meditatus, cum neque litteras citationis suae ab excellentia vestra emanatas mihi exhibuisset neque verbo ullo super discedendi licentia me ante salutasset, quam in procinctu iam esset ratis conscendendae. (7) Scio excellentiam vestram et cumprimis pueri fidissimam matrem intensissimis desideriis illud unum hactenus exoptasse, ut eundem monastico amictu Deo apud nos sacratum aliquando conspicerent vel audirent; sin autem laudatissimum istud votum pie desiderantium irritum fieri accidat, per me sane illud non sisterit, qui ad benefaciendum saepe dicto iuveni semper eram promptissimus. (8) Quodsi eum forsitan spiritu resipiscentiae tactum postliminio redire atque ad sacra religionis nostrae adyta ingressum flagitare contingat, metuo vehementer, ut ne pessulo obducto repulsam ille patiatur et cum Phrygibus cum Phrygibus] Die Phrygier, gemeint sind sie Einwohner Trojas, haben erst viel zu spät bemerkt, welchen Schaden sie sich selbst zufügten, indem sie das Pferd der Griechen in ihre Stadt zogen. sero sapere demonstretur. (9) Atque haec in praesens pro exigentia, libentius meliora, si rerum status tulisset, etc.

126. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais [Stams], 5. November 1647 Seit der Abreise des Abtes kamen nur unbedeutende Briefe herein: Der Pfarrer von Leutkirch [im Allgäu] beklagt sich über den elenden Zustand seiner Kirche. Pater Thomas Hauser aus Salem schreibt, dass er vor kurzem 40 Kreuzer bezahlen musste, weil per Post ein Briefbündel von Pater Benedikt Staub kam. Hausers Antwort verzögerte sich, da er mit seinem Abt in die Schweiz reisen musste. Die Weinlieferanten von Stams hatten einen schlechten Auftakt, da sie ein Pferd verloren. Gesundheitlich leiden Pater Bartholomäus [Hol] und Bruder Fuchs an den bekannten Symptomen. Die Patres Wilhelm [Wenzel] und Ludwig [Winter] waren kurz krank, konnten sich aber schnell erholen. Ad dominum abbatem nostrum in vindemiis laborantem, 5. Novembris 1647. Filialissimum ave et pinguia torcularia Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Ex quo reverendissima pietas vestra itinere in Athesim adornato vale nobis fecerat, nihil hactenus de congregationis negotiis litterarum advenit neque etiam aliunde momenti alicuius vel importantiae quidquam est perscriptum. (2) Litteras tamen parochi Leukirchensis Leukirchensis] Zum Verhältnis zwischen Stams und der Reichspfarrei Leutkirch vgl. Angst 1986: Karl IV. schenkte 1352 dem Stift Stams das Patronat über die Pfarrei Leutkirch. Innerhalb von nur kurzer Zeit wurde die Pfarre inkorporiert. Der Bürgermeister und der Rat von Leutkirch bekamen das Recht, dem Abt von Stams Kandidaten für die zu besetzenden Stellen vorzuschlagen. Der Abt seinerseits stellte die Bewerber dann dem Bischof von Konstanz vor. Die Wirren des frühen 16. Jhs. führten dazu, dass man in Stams 1546 gezwungen war, die Nutzung des Patronatsrechts in Leutkirch mit dem Benediktinerkloster Weingarten gegen die Nutzung eines Weingartner Hofes in Lana (bei Meran) zu tauschen. Erst etwa 150 Jahre später wurden dann auch die Eigentumsrechte an Weingarten übertragen. omnino transmittendas duxi, quibus ille miseram personae suae ac parochiae praenominatae conditionem et statum luculenter depingit. (3) Scripsit etiam ante dies plusculos ex Curia Salemitana Constantiae reverendus pater Thomas Hauser, cuius epistulae totum fere argumentum est, quod fasciculum litterarum novissime a reverendi patri Benedicto Staub inscriptarum recta accepit, pro quo solo integros 40 crucigeros postae numerare habuerit; quod vero eiusdem venerandi senis responsio tam diu cunctetur, in causa esse illius a domo absentiam, utpote cum reverendissimo suo in Helvetiam profecti.

(4) Vecturam vini hoc anno aurigae nostri initiis non usque adeo auspicatis inchoarunt, quippe qui altero reditu iam alterum equum amiserunt. (5) Sed speremus aurigante deinceps Dei clementia felicius habituros iter currus nostros et iumenta.

(6) Quos reverendissima pietas vestra ex filiis aegros discendens reliquerat, ii etiamnum in suis calamitatibus marcent, spe restitutionis valde tenui affulgente. (7) Pater Bartholomaeus pater Bartholomaeus] Gemeint ist Pater Bartholomäus Hol. post curam medicam 15 dierum spatio ordinate et canonice usurpatam, nihilo melioratum se sentit, nisi quod appetitum ciborum receperit; de reliquo manibus adhuc et bracchiis totus mancus et enervis; cui quoad hoc indies quoque similior fit frater Fuxius, frater Fuxius] Gemeint ist Bruder Johannes Fuchs. qui et ipse bracchiorum nunc officio destitutus sine manu administrantis escam capere nequeat. (8) Fuerunt et alii quidam infirmitate correpti, patres scilicet Wilelmus Wilelmus] Pater Wilhelm Wenzel legte am 11. August 1638 die heiligen Gelübde in Stams ab und starb am 6. März 1674 (vgl. Album Stamsense Nr. 455). et Ludovicus, Ludovicus] Pater Ludwig Winter stammt aus Hall und legte am 26. August 1629 seine Profess in Stams ab. Zuvor war er Bibliothekar. Im Mai 1654 wurde er Kooperator in St. Peter; er starb in Stams am 10. April 1661 (vgl. Album Stamsense Nr. 445). sed hi post aliquot dierum turbulentiam ad valetudinis serenitatem cito et prospere redierunt. (9) Deus optimus fratres nostros languentes erigat et sospites pro sui honore potenter conservet ac faciem reverendissimae pietatis vestrae repatriantis in brevi videre concedat.

127. Stephani an Paul Weinhart in Innsbruck [Stams], 14. November 1647 Als Stephani vom Markt in Hall nach Stams zurückkehrte, fand er Bruder Fuchs in noch schlechterem Zustand vor: Weil er nun auch seine Beine nur mehr schwer bewegen konnte, verbat ihm Stephani, das Bett zu verlassen. Stephani fragt Weinhart, ob in einer solchen Situation Bäder noch etwas helfen könnten. Persönlich glaubt er, dass Bruder Fuchs an seinem Lebensabend angelangt sei. Er ist aber für jeden Rat dankbar. Als kleine Aufmerksamkeit überbringt der Bootsmann Barrabas ein paar Früchte aus Stams. Ad doctorem Paulum Weinhart, medicum nostrum, 14. Novembris anno 1647. Salutem et pacem tum huius temporis, tum illam, quae exsuperat omnem sensum Nobilis et excellentissime domine

(1) Reversus domum e mercatu Halensi fratrem Fuxium fratrem Fuxium] Gemeint ist Bruder Johannes Fuchs (vgl. Album Stamsense Nr. 438). in infirmitorio peius habentem offendi, quam abituriens reliqueram; siquidem nunc in illo non manus modo et bracchia, sed et pedes etiam officio suo fungi desierunt, ita ut aeger super ipsa planitie pavimenti labantibus genibus aliquoties per diem solo allidatur, quam ob causam heri eidem lecti egressum omnino inhibui. (2) Ceterum an in tanta virium debilitate positus, usurpare porro debeat curam thermarum de lignis iuniperi (quam quidem nondum inchoavit), dubii sumus atque adeo ab excellentia vestra consilium praestolamur. (3) Meo tenui iudicio bonus frater multis laboribus iam dudum exhaustus declinat ad vitae vesperam recepturus proxime denarium, pro quo sudaverat. (4) Quodsi tamen sanitati restituendae aut saltem diebus eius super terram prolongandis excellentia vestra quidquam proficuum noverit, iubeat, imperet facturis, quidquid e re fuerit.

(5) De fructibus pomerii nostri poma paucula praesenti occasione defert ratifex noster Barrabas. (6) Excellentia vestra non tam modicum illud, quod mittitur, quam pronum mittentis affectum aequi bonique cunsulit; cui ut in gymnasio patientiae suae tam diu recubanti Aesculapius ille coelestis optatam reddere valetudinem velit, impensissime voveo.

128. Stephani an Elias Staudacher in Hall [Stams], 23. November 1647 Stephani erkundigt sich nach dem Verbleib der wenigen Waren, die er in Hall gekauft hat. Sie werden wohl nicht auf dem Inn verschollen sein; auch ist der Inn wohl noch schiffbar. Wenn nicht, soll ihm Staudacher einen kurzen Brief schreiben, dass Stephani einen Transport an Land in die Wege leiten kann. Stephani entschuldigt sich für seine Aufdringlichkeit und grüßt Staudacher mit seiner Mutter und dem gesamten Haus. Ad dominum Eliam Staudacher Halensem, monasterii nostri in re salinaria agentem, 23. Novembris 1647. Nobilis et eximie domine

(1) Tenues illas sarcinulas, quas Halae non ita pridem mercando comparaveram, exspecto indies et reexspecto, nescius quid de iis factum, quod portum destinatum necdum attigerint. (2) Echidnam Echidnam] Echneidem hs. Mythische Riesenschlange, die den Wanderern auflauerte. illis in Oeni occurrisse non est, quod credam. (3) Frigus autem hibernum Halae iam adeo inhorruisse, ut nullum inde amplius navigium solvere possit, etiam difficile persuadeor. (4) Utut habeat, ego de fideli industria dominationis vestrae haud diffisus spero per occasionem navis alicuius salinariae (siqua modo adhuc pagum Telfensem petitura sit) in proximo mihi transmittenda, quae desidero. (5) Quodsi tamen nautis vestris usus fluminis praeter omnem meam opinionem hiemis algore iam foret interclusus, id mihi verbo tantum intimari cuperem, prospecturo mox de mediis praedictas pauculas merces terrestri itinere per clitellarios ad nos transportandi. (6) Ignoscat importunitati meae dominatio vestra, quod ipsam gravioribus utique plus satis distentam meo hocce leviculo negotio interpellem. (7) Innata dominationis vestrae humanitas et pronissimus gratificandi affectus me animat, ut operam eiusdem semper fidentius sollicitem. (8) In me porro siquid opis est, quod vicaria gratitudine redhibere valeam, dominatio vestra amici officiis utatur liberrime, quam hisce una cum domina matre et reliqua domus appendice religiose ac perhumaniter saluto atque in divinae providentiae abyssum obnixius commendo.

129. Stephani an Paul Weinhart in Innsbruck [Stams], 29. November 1647 Das Brenneisen, das Stephani von Weinhart bekommen hat, schickt er nun zurück und bedankt sich dafür. Er nützt die Gelegenheit, um über den Gesundheitszustand zweier Brüder zu berichten: Pater Bartholomäus [Hol] war schon auf dem Weg der Besserung, als er zuviel aß und wieder in großes Leiden zurüchfiel. Jetzt bereitet ihm bereits die kleinste Berührung an den Hand Schmerzen. Bruder Fuchs ist dem Tode schon sehr nahe, er wurde mit der letzten Ölung versehen. In Post-Scriptum des nächsten Tages berichtet Stephani, dass Bruder Fuchs in dieser Nacht verstorben ist. Ad doctorem medicum Paulum Weinhart, 29. Novembris anno 1647. Nobilis. clarissime et excellentissime domine

(1) Cauterium, quod interventu dominationis vestrae commodate nuper accepi, ut ad locum, unde exiit, tempori revertatur, per proprium latorem cum litteris hisce Oenipontum relegare volui grates utrimque fideliter agens, tam matronae mutuanti, quam excellentiae vestrae procuratorio nomine id mihi transmittenti.

(2) Ceterum ut eadem occasione notificem excellentiae vestrae statum duorum, quos adhuc sustinemus, in infirmatorio languentium, pater Bartholomaeus pater Bartholomaeus] Gemeint ist Pater Bartholomäus Hol. cum per mensem circiter constitutione ventriculo optima fuisset et cibi appetentia vivacissima, nesciens hanc debite moderari, ante dies plus minus 15 carne vervecina ac semel piscibus salsis avidius ingurgitatis stomachum plus aequo oneravit, quo factum, ut non modo edendi appetitum omnem deperderet, verum etiam amisso beneficio alvi inter magnos cum ventris tum pectoris dolores et vellicationes noctes totas traheret insomnes, quo se verteret, nescius. (3) Qui sera demum ductus paenitentia, quodque per ingluviem peccaverat, ieiunio volens redimere multorum dierum sobrietate aut fere potius inedia vix tandem reparare potuit, quod excessu unico pessum dederat. (4) Nunc temporis tota eius afflictio in nervis residet bracchiorum, quae admodum extenuata velut graciles quidam bacilli, usu etiam cuiuscumque diaetae nec carnis accretione augescunt nec robore aut motus virtute firmantur. (5) Et quod mirandum magis, utrumque illius bracchium occulta quaepiam occupat vis doloris, adeo ut vel levem attactum manus dolorifice sentiat, proindeque etiam de nocte lateri incubare non valeat.

(6) Fratri Fuxiofratri Fuxio] Gemeint ist Bruder Johannes Fuchs. male amplius non est, quia propediem est constitutus in procinctu itineris de morte ad vitam, de labore ad requiem, de tempore ad aeternitatem. (7) Sacro cum viatico et suprema olei sacrati tinctura iam communivimus nec aliud praestolari posse videmur, quam ut proxime animam eiusdem angeli in refrigerium educant. (8) Benignissimus Deus et huic in longinquam regionem concedenti felicem praestet ducatum et illi (patri Bartholomaeo), ut in Dei servitio et vinea ulterius laborare queat, desideratam tribuat valetudinem. (9) Quo in voto finio epistulam atque una excellentiam suam et suos ac suas quam humanissime saluto.

(10) P.S.: Haec ubi exaraveram ac litteras signaturae iam iam subicere paraveram, accidit eum, quem in via positum primum memorabam, opinione nostra citius ad ipsam metam pervenire: Heri etenim sub horam sextam vespertinam frater Fuxius animam placidissime posuit, cum usum non modo rationis, sed et linguae fere ultra supremum dimidium quadrantem retinuisset.

130. Stephani an Kooperator Johannes Schnürlin in Mais [Stams], 15. Januar 1648 Nachdem das Jahr 1647 von Todesfällen geprägt war, geht es nun allen in Stams recht gut, bis auf Pater Bartholomäus [Hol], der seine Hände nun nicht mehr bewegen kann. Stephani bedauert es, dass Schnürlin nun mehr Arbeit hat, nachdem Pater Nivardus [Bardalas] nach Stams zurückberufen wurde. Der Priester aus Belgien ist ihm sicherlich kein entsprechender Ersatz. Auch Stephani hat mehr Arbeit denn je, wurde doch Subprior Edmund [Quaranta] letzten Oktober außer Dienst gestellt, aber noch kein neuer Subprior bestellt. Der Schüler Andreas Senner, der dieser Tage nach Stams geschickt wurde, scheint Stephani viel versprechend zu sein. Ad patrem Ioannem Schnürl, operarium ecclesiae in Mais, 15. Ianuarii anno 1648. Venerabilis ac religiose pater, confrater in domino perdilecte Cum sincera salute, faustissima Iano auspicia

(1) Post annum veterem nuperrime evolutum, quem reverentia vestra coetui nostro ob mortis imperia recte scribit fuisse austeriorem, in novo nunc Deo servante valent omnes, nisi quod pater Bartholomaeus pater Bartholomaeus] Gemeint ist Pater Bartholomäus Hol. post quinquemestrem bracchiorum paralysim totus adhuc mancus nec vestes sibi inducere nec cibum capere, minus sacris ad aram operari ullatenus valet. (2) In quo tamen nunc post solstitium hiemale aliquod saltem tenue apparet vestigium convalescentiae.

(3) Patris Nivardi patris Nivardi] Gemeint ist Pater Nivardus Bardalas. recessu labores reverentiae vestrae accrevisse eosque a commensali patre Belga in nihilo supportari crediderim non invitus. (4) Sed nemo feret reverentia vestra aequius, non dubito, hos curae sudores, si meminerit in vinea se constitutum, in qua neminem Dominus patitur otiosum. (5) Mihi haud dissimiliter a quattuor circiter mensibus onus sollicitudinis auctum est, fere plus nimio; ex quo nam sub initium Octobris exauctoratus est pater Edmundus pater Edmundus] Gemeint ist Pater Edmundus Quaranta, der seit 1645 Subprior war, nun aber zum praeceptor scholarum wurde (vgl. >Primisser cap. 42 § 27). atque ab officio submotus, totum curarum pondus in me decubuit nullo adhuc ad subprioratum suffecto.

(6) Puer Antonius Senner, qui hisce diebus ad nos emissus est, commendatus mihi erit, quam qui maxime, siquidem primo mox eius aspectu probam illius indolem et animi candorem, vultus et loquela manifestare mihi visa sunt. (7) Atque haec cursim et properanter inter occupatiunculas complures.

131. Stephani an Kooperator Johannes Schnürlin in Mais [Stams], 26. Februar 1648 Stephani freut sich, dass sich Schnürlin über das kleine Kreuz, das er ihm geschickt hat, freut. Es reut ihn, dass ihn seine Geschäfte und Verpflichtungen nicht öfter zum Schreiben kommen lassen. Zu diesem Brief hat ihn der Kellner Johannes beinahe gezwungen. Pater Bartholomäus [Hol] leidet immer noch an seiner Krankeit. Da am 21. Februar Paul Weinhart verstorben ist, hat er nun auch seinen treuen Arzt verloren. Ad patrem Ioannem Schnürlin ibidem versantem, 26. Februarii 1648. Venerabilis in Christo, religiose ac peramande pater

(1) Gratam fuisse nec inhilariter exceptam a reverentia vestra, quam xenii vice transmiseram nuper, crucem parvulam e proximis eiusdem libenter intellexi, non minus gratam habens voluntatem reverentiae vestrae, tam parvo contentam et modico saturatam. (2) Dives non sum, pretiosa largiri non possum, et si in munusculis meis raritas spectatur, non caritas, nihili sunt universa donaria mea.

(3) Essem in epistulis transmittendis crebrior, nisi negotia plerumque cumulata calamum aut animum alio avocarent. (4) Impraesentiarum vero aliquid scribere debui, quando cellarius noster Ioannes ex monasterio pedem efferre nolebat, nisi vel litterulam saltem a me reciperet reverentiae vestrae exhibendam. (5) Is super felici eventu negotii sui, impetratae scilicet legitimationis, laetitia et gaudio gestit, supra quam dici aut credi possit.

(6) Pater noster Bartholomaeus pater ... Bartholomaeus] Gemeint ist Pater Bartholomäus Hol. infirmitate iam inde ab autumno anni praeteriti contracta etiamnum misere laborat, adhuc officio tamen manuum destitutus et infirmitorii custos assiduus, in quo omnia paene (certe quamplurima) medicamenta incassum sunt adhibita; (7) qui etiam nunc ad tempus saltem, quem consulat, medicum non habet mortuo nimirum doctore Paulo Weinhart, venerando et optimo sene, qui vivere desiit 21. Februarii decurrentis aetatis suae anno 77. (8) Cuius animam reverentiae vestrae in preces et sacrificia, nos vero utrimque divinae protectioni commendo.

132. Stephani an Abt Christoph Hahn von Schönthal [Stams], 3. März 1648 Stephani hat den Brief des Abtes vom 21. Januar erst Mitte Februar erhalten. Auf die Frage, ob Rom schon etschieden hat, wie mit den Häretikern umzugehen ist, weiß Stephani noch keine Antwort. Stephani beruft sich auf Würzburger Theologen, die der Meinung sei, dies sei ein Spezialproblem der deutschen Bischöfe. Was Wettingen betrifft, gilt zwar noch der alte Beschluss des Kapitels, sich in dieser Zeit im Kloster Salem zu treffen; doch weil die Kriegswirren noch nicht vorbei sind, wird kein vernünftiger Mensch an diesem Beschluss festhalten. Der Abt von Stams hat schon brieflich bei allen zuständigen Äbten und Bischöfen angefragt, wann das Kapitel definitiv abgehalten werden könnte. Der Abt sei sicherlich vom Abt von Kaisheim verständigt worden. Einige Würdenträger machen sich Sorgen, ihr Amt müsse neuerlich bestätigt werden, da sie in der Zeit der Sedisvakanz des Zisterzienser-generals gewählt wurden. Stephani ist der Meinung, dass eine solche neuerliche Bestätigung nicht nötig ist. Er hat seinen Abt gebeten, in dieser Sache an den neuen General zu schreiben, und hat eine entsprechende Antwort erhalten. Stephani will dem Abt von Schönthal eine Abschrift dieses Briefes zukommen lassen. Ad reverendissimum abbatem Schönthalensem, 3. Martii anno 1648. Reverendissime in Christo pater, amplissime et colendissime domine Cum humili salute, servitia mea devotissima

(1) Litteras amplissimae dominationis vestrae 21. Ianuarii ad me directas accepi circa medium Februarii cum submissione et reverentia, quibus impraesentiarum has perbreves repono. (2) Circa potestatem absolvendi ad confessionalia monasteriorum nostrorum adventantes haereticos num Romae aliquid obtentum sit, an secus, tantum abest, ut reverendissimo meo quidquam constat, ut ne quidem ad ista usque tempora vel verbulo rescierit Romam ex capitulo Schönthalensi desuper aliquid scriptum aut sollicitatum fuisse. (3) Ego porro pro meo tenui iudicio valde probabile reputo, quod a theologis tradi Herbipolensibus audio, haeresim casum esse mere episcopalem in illis saltem Germaniae partibus, ubi talium hominum faex abundat. (4) Ad novum capitulum quod attinet, verum est Maris-Stellae inter patres congregatos ita statutum esse, ut anno hoc supra quadragesimum octavo ad domenicam Cantate capitulum cogeretur in monasterio Salem idque sine nova indictione. (5) Verumtamen quia pax, quae tunc sperabatur, nondum terris reddita nec ad sinus matrum suarum adhuc reducti tot exules, nemo prudens consultum iudicabit praedicto statuto insistere et non emissis prius ad singulos, quorum interest, convocatoriis celebrare velle conventum diebus et rebus adhuc turbulentissimis. (6) Quocirca reverendissimus meus reverendissimus meus] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. ante mensem vel circiter ad universos dominos provinciales litteras dedit, quibus consilium et sensa eorum expetiit, an, ubi aut quando capitulum iudicarent posse institui, lectissimamque patrum ac praesulum turbam in vinculo caritatis adunari, quarum litterarum copiam a reverendissimo domino Caesariensi amplissimae dominationi vestrae iam iam communicatam nihil ambigimus.

(7) Quod demum nonnulli spargere dicuntur abbatibus a cessione Nivellii quondam generalis Nivellii ... generalis] Gemeint ist Generalabt Petrus Nivellius von Citeaux electis confirmationem suam de novo Cistercio petendam, id equidem (pro meo saltem sentire) non est, quod amplissimam dominationem vestram angat ullive scrupulum pariat, nimis nam durum atque a suavissima humanitate ac prudentia moderni domini generalis prorsus alienum videtur credere tot antistites tempore illo interregni seu generalatus vacantis electos nunc primum inaugurationis suae robur et firmitatem ab archiabbate Cistercii flagitare debere et accipere. (8) Nihilominus tamen ad tranquillandas mentes timoratas et maioris securitatis gratia paucis abhinc septimanis reverendissimus meus rogatu et instinctu meo ad perillustrem ac reverendissimum dominum generalem perillustrem ... generalem] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. hac super re scripsit, a quo brevi gratum optatumque praestolamur responsum amplissimae dominationi vestrae a me quantocius transcribendum; (9) cui interea me et conventum Stambsensem religioso demissionis affectu commendo.

133. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Sterzing [Stams], 23. Mai 1648 Vor acht Tagen kam ein Brief aus Mais, den Stephani hier verschlossen mitschickt. Vielleicht geht es darin um das traurige Schicksal des Paters Martin, der auf der Rückreise von Marling den Fluss bei Meran übersetzen wollte, vom Pferd stürzte und ertrank. Einige Arbeiter in Stams forderten, für kurze Zeit nach Hause zurückkehren zu dürfen, um nach ihrem Vieh zu sehen; Stephani gestattete dies nicht. Vor kurzem stiftete Georg Stöckl am Altar des Heiligsten Blutes Christi eine Votivgabe, woraufhin es ihm und seiner Frau sofort besser ging. Er versprach, das wundersame Ereignis in einer Tafel verewigen zu lassen. Stephani wünscht seinem Abt einen wirksamen Schutzengel. Ad abbatem nostrum Sterzingae morantem, 23. Maii anno 1648. Salutem cum filiali recommendatione Reverendissime in Christo pater, observandissimae domine praesul

(1) Adventantes ante octiduum aurigae nostri litteras a parocho Maisensi tulerunt, quas hic occlusas transmitto. (2) His nuntiabitur forte reverendissimae pietati vestrae miserabilis casus, quem subiit reverendus pater Martinus confessalius monialium Merani, quod scilicet a convivio Marlingae accepto redux et aquam fluminis ad urbem Meranensem praeterlabentis transvadere volens lapsus est et mersus equo enatante ac salvato.

(3) Ex murariis hodie rursum duo licentiam remeandi ad sua petierunt salvandi pecoris causa pollicentes quidem reditum, quam possent maxime tempestivum, ultra quatriduum, ut putabant, vix emansuri. (4) Sed visum fuit mihi et officialibus huiusmodi abscessum illis haud concedendum, quandoquidem structura aedificii nostri hac ratione intentum et desideratum non assequerentur progressum, si operariis integrum foret identidem abire et regredi.

(5) Dominus Georgius Stökl Georgius Stöckl] Vgl. Primisser cap. 42 § 22 Georgius Staeckelius una cum coniuge sua periculose decumbens statim ac sacrum in illius honorem fieri curavit, extemplo bene habere coepit. die abitus reverendissimae pietatis vestrae votivum sacrum ad reliquias sanctissimi sanguinis Christi ad ... Christi] Bei dieser Reliquie handelt es sich um ein Stückchen Erde, das mit dem Blut Christi befeuchtet wurde. Sie war um 1300 nach Stams gekommen, wo sie in der von Rupert Milser gestifteten Heilig-Blutskapelle (auch Milser Kapelle) verehrt wurde, dann aber in Vergessenheit geriet. Erst Abt Thomas Lugga entdeckte sie unter den Schätzen der Sakristei 1630 wieder und förderte ihre Verehrung (vgl. Hammer 1935, 34f.). legi curavit et sacrificio vix persoluto ipse cum coniuge sua extemplo bene habere coepit, ut vere miraculosam restitutionem agnoverit atque adeo pro sacro anathemate tabellam in sacello suspendendam promiserit. (6) Pluribus reverendissimam pietatem vestram alias occupatissimam non turbo tantum precatus, ut eidem hoc temporis et loci, quo moratur, boni consilii angelus non desit, sed tamquam in ministerium missus fideliter ducat et dirigat.

134. Stephani an Simon Spitzweg, Prior in Seefeld [Stams], 3. Juni 1648 Stephani hat sich über den Brief seines alten Mitschüler im Theologeistudium gefreut, über dessen Verbleib er bisher nichts wusste. Er freut sich über die Einladung nach Seefeld, die er bald annehmen will. Ad reverendum patrem priorem in Seefeld, Simonem Spizwegg, 3. Iunii 1648. Amicissimam salutem et prompta obsequia Admodum reverende et doctissime domine prior

(1) Epistolium reverendae admodum pietatis vestrae quanto exspectatum minus, tanto a me avidius est acceptum. (2) Non inaudieram hactenus vel minimum susurrium de reverendae admodum pietatis vestrae praesentia et vicinia, non commissurus alioqui, quin optime notum et doctissimum in theologicis syndromum syndromum] Stephani absolvierte seine Studien 1637 bis 1640 in Ingolstadt. meum, muto saltem interprete, hoc est, litterarim internuntio salutarem et convenirem. (3) Sed nunc operam dabo, ut quo tardius reverendae admodum pietatis vestrae adventus mihi innotuit, eo a me colatur studiosius et sincerius foveatur. (4) Ratione humanissimae invitationis ad visitationem aestivam praeveniri me a reverenda admodum pietate vestra passurus minime fuissem, nisi me invincibilis, quam praeallegavi, praesentiae vestrae ignorantia usque in hodiernum tenuisset. (5) Ceterum sicuti me in eremo vestra miraculosa coram sistere non abnuo, ubi id per occasionem licuerit, ita aequa fiducia spero invisuram et diversorium tenue, quod impartiri possumus, non contempturam. (6) Quibus finio et reverendae admodum pietati vestrae me veterem condiscipulum commendo.

135. Stephani an Simon Spitzweg, Prior in Seefeld [Stams], 15. Juni 1648 Wie in alten Zeiten wagt es Stephani, sich direkt mit einer Bitte an seinen alten Freund zu wenden: Am 24. Juni feiert man in Stams das Kirchenpatrozinium des Hl. Johannes. Weil die Seefelder bereits im letzten Jahr einen Festredner nach Stams geschickt haben, wünscht sich dies Stephani von Spitzweg auch in diesem Jahr. Ad eundem ibidem gubernantem, 15. Iunii anno 1648. Admodum reverende in Christo pater, doctissime et dignissime domine prior

(1) Consuetudine veteri consuetudine veteri] Anspielung auf die gemeinsame Studienzeit Stephanis und Spitzwegs in Ingolstadt 1637-1640. nixus et propensa reverendae admodum pietatis vestrae gratificandi voluntate fretus venio intrepide et primus amicum officium exposco, qui reverendae admodum pietati vestrae hactenus nihil adhuc obsequiorum praestare potui. (2) Id vero, quod pietatem vestram admodum reverendam flagito, istud est: (3) Ad diem huius mensis 24tum, qui magno Christi praecursori Christi praecursori] Johannes der Täufer, dessen Fest am 24. Juni gefeiert wird. est sacer, in ecclesia nostra parochiali festum patrocinii annuatim celebramus, in quo fere semper maluimus praeconem verbi divini ac sancti Ioannis encomiasten, quendam extraneum, quam aliquem de gremio conventus nostri. (4) Quocirca cum anno praeterito hic favor nobis a monasterio Seefeldensi obtigerit, ut quempiam illius patrem in praetacta solemnitate egregie pro concione dicentem audire meruerimus, eadem instantia nunc utor, et ut reverenda admodum pietas vestra pro festo iam nominato et proximo sacrum nobis oratorem mittere non gravetur, amice hisce requiro, in simili aliove obsequii genere minime defuturus.

136. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 4. Juli 1648 Zwei Konventualen sind gefirmt worden, wozu ihnen Stephani gratuliert hat. Bruder Ludwig [Winter] konnte sein Wunsch (wohl eine Reise) bisher nicht erfüllt werden, weil Stephani noch keinen geeigneten Begleiter gefunden hat. Ein von Pater Johannes [Schnürlin] angekündigter Bote aus Mais wird schon lange in Stams erwartet. Mit dem Pförtner wurde verfahren, wie es der Abt angeordnet hatte. Zunächst reagierte er gelassen auf seine Entlassung, doch nach Rücksprache mit seiner Frau wandte er sich fußfällig an Stephani, dieser möge ein gutes Wort für ihn beim Abt einlegen. Stephani forderte seinerseits, dass der Pförtner vor einem ehrenwerten Zeugen seine Besserung beschwöre. Ad dominum abbatem nostrum agentem Oeniponti, 4. Iulii 1648. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Sistunt se, quos reverendissima pietas vestra evocavit, duo conventuales nostri unctione chrismatis sacri in Christi pugiles formandi; quibus gratulamur, quod ad ecclesiasticos ordines ianuam tandem repererint confirmationis beneficio. (2) Fratrem Ludovicum fratrem Ludovicum] Gemeint ist Bruder Ludwig Winter (vgl. Album Stamsense Nr. 445). voti sui voti sui] Es scheint sich um einen beabsichtigten Besuch bei seiner Mutter in der Gegend von St. Peter bei Gratsch zu handeln (vgl. ep. 137,2). compotem adhuc facere non potui, quod nesciam, quem ei itineris comitem aut stipatorem adiungam. (3) Pater Ioannes pater Ioannes] Gemeint ist Pater Johannes Schnürlin. ex Mais dicebatur nuper missurus ad reverendissimam pietatem vestram proprium nuntium octiduo post domini Ioannis, domini Ioannis] 24. Juni. quem proinde indies operior, ut is confecto negotio suo memoratum fratrem limina sancti Petri (in Athesi) visitare volentem deducat.

(4) Circa portarium nostrum peracta modo sunt, quae reverendissima pietas vestra in mandatis dederat. (5) Is post acceptas dimissorias primo quidem parum terreri videbatur nec aliud prae se ferre, quam quod obstinatus migrare disponeret, quocumque eum denuo deferrent manes. (6) Verum evoluto biduo ab uxore sua propriam miseriam altius oponderante et misericordiam per Deum ac divos exorante inductus coepit mihi supplex fieri, ut apud reverendissimam pietatem vestram pro se intervenirem, pollicitus erratorum suorum emendationem omnimodam. (7) Cui ut serio rem agi ostenderam, poposci, ut hanc morum in melius conversionem stipulata manu mihi promitteret idque in praesentia viri alicuius honesti, ceu testis ac fideiussoris, quod et praestiturum se recepit et hodie implendum existimo. (8) Qua in re faxit Deus, ut haec eius sponsio et verba non sint quasi aerem verberantis, quo cessent aliquando mendicantium maledicta, quae in ipsum (utinam non etiam in insontes monasterii incolas) paene quotidie congerunt. (9) Interea me cum reliquo grege reverendissimae pietati vestrae post filialem salutem et precum officia humiliter commendo.

137. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 10. Juli 1648 Der ersehnte Bote aus Mais ist endlich angekommen, den Stephani gleich nach Innsbruck weiterschicken wollte, da er nicht nur Früchte, sondern auch Gold brachte. Stephani schlägt vor, dass dieser Bote der Begleiter des Bruders Ludwig [Winter] sein könnte, der seine Mutter bei St. Peter besuchen möchte. Stephani würde diesen Wunsch gerne erfüllen, auch wenn der Chor dann etwas geschwächt wäre. Pater Johannes [Schnürlin] erkundigte sich beim Abt, was mit der vor kurzem verstorbenen Frau von Knillenberg zu geschehen habe. Vor wenigen Tagen wurde in Stams mit der Ernteeinfuhr begonnen, wobei in diesem Jahr weniger Arbeiter als sonst zur Verfügung stehen; besonders die Leute aus Rietz haben ausgelassen. Ad eundem ibidem permanentem in comitiis, 10. Iulii 1648. Reverendissime in Christo pater, observandissime et gratiose domine antistes

(1) Appulit tandem, quem praestolabar, nuntius ex canonica Maisensi emissus, quem ad reverendissimam pietatem vestram Oenipontum mox recta dirigere volui, quod is non solum de Athesinis fructibus quidpiam, verum etiam aliquantum etiam aliquantum] inter etiam et aliquantum in rasura: de. seminis metallici aut glebae fulvae apportet. (2) Si reverendissima pietas vestra iudicet dandum aliquid esse petitioni et voto fratris Ludovici fratris Ludovici] Gemeint ist Bruder Ludwig Winter (vgl. ep. 136). pro lacte matris ad montem sancti Petri suspirantis, harum portitor ei se viae socium iungere posset, qui ipsum ad terram desiderabilem forsitan limite satis compendioso perduceret. (3) Ego quidem desiderio illius, si reverendissima pietas vestra annuat, non obsistam, quantumvis non ignorem chorum nostrum hoc temporis de personis et cantoribus non admodum bene provisum. (4) Exspecto tantum placitum reverendissimae pietatis vestrae verbo aut littera unica intimandum.

(5) Scribit inter alia mihi pater Ioannes, pater Ioannes] Gemeint ist Pater Johannes Schnürlin. quod scire aveat, num dominae a Knillenberg nuper defunctae dispositio ultima reverendissimae pietati vestrae non displiceat, vel si secus, quid ultra facto opus, pariturum se, quando et quantum iussus fuerit.

(6) Nudiustertius coepta est apud nos messis, quae quidam satis multa, operarii vero oppido pauci; cum nam aliis annis messores numeravimus quandoque ducentos, his diebus vix octoginta collegimus, inter quos duae tantum personae de pago Riezensi, ex quo alias ad mendicandum eleemosynam integrae turmae hebdomadatim ad monasterium convolant. (7) Atque hisce reverendissimam pietatem vestram filialiter et humiliter salutatam clementiae divinae in omnem tutelam et favorem cordialissime commendo.

138. Stephani an Kooperator Johannes Schnürlin in Mais [Stams], 12. Juli 1648 Stephani bedankt sich für die Früchte. Das Geld hat er sofort zu seinem Abt nach Innsbruck weitergeschickt. Die Früchte hielt er in Stams zurück, um den Visitator gut bewirten zu können. Bruder Christoph war über die Nachricht des Todes seiner Mutter sehr betrübt. Schnürlin braucht sich über die Gesundheit des Abtes keine Sorgen zu machen, es geht ihm sehr gut. Auch den Mönchen geht es gut, Pater Bartholomäus [Hol] kann sogar wieder die Hl. Messe feiern. Pater Ludwig [Winter] war etwas verkühlt, darf aber nun für kurze Zeit nach St. Peter reisen. Er muss jedoch am 26. Juli zurück sein. Stephani erfreut sich seit zwei Jahren guter Gesundheit. Er schickt Schnürlin ein spanisches Kreuz, das der Abt einst von Caludia [de’ Medici] erhalten hat. Ad patrem Ioannem Schnürl in Mais, 12. Iulii 1648 Venerabilis ac religiose in Christo plurimum amande confrater

(1) Litteras reverentiae vestrae et cum iis tum fructus novos, tum panes dulces relator harum ad me fideliter tulit, quem cum arcula lignea mox postera luce ad reverendissimum nostrum reverendissimum nostrum] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. Oeniponte in comitiis laborantem direxi, cui adventus illius haud dubie pergratus fuerit, quod herbam illam raram, quam quaerunt omnes (semen intelligo metallicum) inopinato adferret. (2) De reliquis fructibus, quos continebant corbes e vimine texti, nihil eidem transmisi, quod habeamus adhuc praelatum in monasterio, dominum scilicet visitatorem nostrum, cui non minus quam venerabili conventui aliquid illius obsonii pro mensa secunda semel atque iterum apponendum duxi.

(3) Frater Christophorus Christophorus] Gemeint ist Bruder Christoph Häring. noster nuntio mortis fidissimae matris suae tantundem motus est, atque si aeri aut lapidi quidpiam nuntiassem. (4) Valetudo reverendissimi nostri non est, quod reverentiam vestram angat, eo nam in statu hoc temporis est, quem nos a Deo exorare semper contendimus et in longum prorogari expetimus. (5) Proinde falsus fuerit aut serus nuntius, qui reverentiae vestrae de constitutione praesulis nostri moderna adversum aliquid nuntiavit. (6) Eorum quoque, qui de conventu sunt, vix dispar est ratio. (7) Solus pater Bartholomaeus noster pater ... noster] Gemeint ist Pater Bartholomäus Hol. ex malo suo antiquo adhuc claudicat, qui tantum necdum revaluit in artubus et articulis, ut sacram Deo victimam in altari litare posset.

(8) Pater Ludovicus pater Ludovicus] Gemeint ist Pater Ludwig Winter. graviore aliquo catarrho per tempus vexatus est, quem ut vires et valetudinem suam aliquatenus recolligat aliquatenus] post aliquatenus in rasura: quem ut vires., cum praesentium latore ad sanctum Petrum pro suo voto et de reverendissimi assensu emitto, moram tamen aut respirationem longam non habiturum, quandoquidem 26to huius infallabiliter in domo oboedientiae rursum se sistat oportet.

(9) Ego per biennium (quod Deo in laudem refero) aegritudine pressus nulla sum, nisi morbum reputare velim inveteratam debilitatem stomachi mei. (10) Mercedem fructuum transmissorum et boni affectus syngrapham mitto reverentiae vestrae crucem Hispanicam, unam illarum, quas reverendissimus noster dono ab archiducissa Claudia archiducissa Claudia] Gemeint ist Erzherzogin Claudia de’ Medici. ante annos accepit, quam ut reverentia vestra boni consulat unaque cum religiosis consodalibus suis prospere vivat, exopto et in hoc voto litteras finio.

139. Stephani an Vikar Sebastian Zigl in St. Peter [Stams], 12. Juli 1648 Stephani bedankt sich für die geschickten Süßigkeiten. Die Übermittlung klappte vorzüglich, auch wenn der Bote zunächst in die Abtei ging. Stephani will alles mit seinen Brüdern teilen, da es seinem Magen nicht so gut gehe. Er bedauert, dass sich Zigl in so großen Geldnöten befinde, kann aber seine Situation gut nachempfinden. Er selbst schulde einem Händler ganze 110 Gulden. Was Zigls Besuch in Stams betrifft, wünscht er, dass er den Überbringer dieses Briefes, Pater Ludwig [Winter], auf den 26. Juli, da dieser zurück sein muss, begleite. Ad patrem Sebastianum Zigl, vicarium ad sanctum Petrum prope Tyrolim, 12. Iulii 1648. Venerabilis in Christo pater, religiose et peramande confrater

(1) Grates habeo reverentiae vestrae pro transmissis nuper panibus dulciariis et scriniolis tribus optime cydonitidis, quae nuntius vester in solemnitate sanctissimi patroni nostri Ioannis solemnitate ... Ioannis] 24. Juni. fideliter apud me deposuit; (2) quamvis nam primo mox ingressu monasterii cum tota sarcina sua ad abbatiam citatus fuerit, tamen ea, quae a reverentia vestra mihi destinata et inscripta noverat, statim in sequestrum reposuit ab ipso etiam abbate iussus, ut mihi consignaret. (3) Absumam ea cum turba fratrum in caritate ob continuam ventriculi frigiditatem eiusmodi bellariis admodum indigens.

(4) Condoleo necessitati reverentiae vestrae, quam patitur in re domestica, praecipue quod vinum non sit vendibile. (5) Nummorum penuria calamitas est communis, quam expertus credere possum cuilibet eam conquerenti, qui ipsemet iam per sesque annum unico mercatori debitor sum centum et decem florenorum.

(6) Adventum reverentiae vestrae, quo suos confratres visitatura dicebatur, iam post pascha exspectabamus; qui ut certior sit ad festum saltem beati Iacobi, festum ... Iacobi] 25. Juli. cursorem et tabellarium reverentiae vestrae cum hisce mitto fratrem Ludovicum, fratrem Ludovicum] Gemeint ist Bruder Ludwig Winter. qui postquam nuper gravi quodam catarrho liberatus fuerat, limina sancti Petri visitare volens tantum licentiae obtinuit, ut post dierum pauculorum relaxationem reverentiam vestram ad monasterium redux comitaretur. (7) Eum ultra terminum indultum a reverentia vestra aut a domino parocho detineri nollem, quod sciam id citra offensam reverendissimi fieri non posse, qui disertim mandavit, ut 26to huius adhuc mensis infallabiliter diversorium suum antiquum in Stambs capiat, quia chorus noster hoc tempore psallentibus multum est destitutus. (8) Interea donec liceat ore ad os loqui, reverentiam vestram fraterne saluto et mei in precibus suis ac sacrificiis memoriam exposco.

140. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 14. Juli 1648 Der Überbringer dieses Briefes hat im Konvent von Stams den Antrag gestellt, der neue Bader zu werden; doch alle wollen lieber beim bewährten Bader von Silz bleiben. Stephani hat ihn dann zu Fuß nach Innsbruck zu Abt Gemelich geschickt. Bruder Ludwig [Winter] hat seine Reise nach St. Peter angetreten. Der Visitator hat Stams verlassen und ist durch die Schweiz nach Lützel weitergezogen, wo vor kurzem erst Abt Norbert eingesetzt wurde, der ehemalige Prior von Wettingen. Stephani ist nicht unerfreut über die Abreise des Visitators. Ad dominum abbatem nostrum Oeniponti inter comitia versantem, 14. Iulii 1648. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine, domine

(1) Relator harum petitionis suae effectum penes conventum assecutus non est; cum enim balneator Silzensis ita nobis hactenus operam suam et servitia locarit, ut nihil querelae moveri adversus eum iure possit, aequum non duximus bonum virum ab officio nil tale merentem abdicari. (2) Quocirca seniorum et saniorum, quos desuper in consilium vocavi, communis vox et votum a partibus Matthiae stetit, ut scilicet illius servitiis porro utamur, a quo omnis hucusque satisfactio est praestita nec in futurum praestanda ambigitur. (3) Hunc ego, qui reverendissimae pietati vestrae toties exstitit importunus, eadem, qua venerat, via bonis avibus abire permisi, eo tantum incommodo plexum, quod, qui eques advenerat, postridie pedes redire coactus sit, siquidem iumentum una cum cursore, mox ubi ad aedes hospitis nostri appulerat, Oenipontum relegavit persuasus se iam Stambsensem esse.

(4) Frater Ludovicus frater Ludovicus] Gemeint ist Bruder Ludwig Winter. elapsa domenica post epulum meridianum cum nuntio Maisensi iter ad sanctum Petrum gaudens arripuit, coelo quidem sereno egressus, sed paulo post pluvia haud illiberaliter tinctus; qui de profectione pedestri nihil causatus tantum arctitudinem termini seu temporis clam querebatur, quod spatium viae itu et reditu emetiendae ferme exaequaret longitudinem dierum, quos in Athesi pro relaxatione sibi et genio suo indulgere posset.

(5) Heri reverendissimus dominus visitator a nobis discessit per Helvetios petiturus Lucellam, cui novus iam praesidet abbas Norbertum se nuncupans, ille idem forsitan, qui capitulo Maris-Stellano nomine reverendissimi sui Laurentii prior interfuit. (6) De hoc porro itinere suo praedictus dominus visitator tuba altum non cecinit, ita in silentio digressus, ut nullus de conventu quidquam resciverit nedum valefecerit. (7) Verum sicut recessu illius tristati haud sumus, ita multum laetabimur, cum reverendissimam pietatem vestram reducem salutare licuerit, cui interim me et commissos filialiter commendo.

141. Stephani an Abt Friedrich von Brunbach in Franken Stams, 21. Juli 1648 Da der Abt am Landtag in Innsbruck weilt, meldet Stephani dem Abt von Brunbach, dass sein Brief in Stams angelangt ist zusammen mit der Urkunde, in der der Patronatswechsel zwischen Ebrach und Brunbach bestätigt wird. Aufgrund der noch immer herrschenden chaotischen Kriegszustände fand es der Abt nicht ratsam, Originale zu versenden. Sobald der Abt von Brunbach einen sicheren Weg angeben könne, will der Abt von Stams das Original schicken. Einige flüchtige Schreibfehler hat der Abt von Stams ausgebessert. Ad abbatem Brunbacensem abbatem Brunbacensem] Gemeint ist Abt Friedrich von Brunbach. in Franconia, 21. Iulii 1648. Humilem salutem et demissa obsequia Reverendissime in Christo pater, amplissime et colendissime domine

(1) In absentia reverendissimi mei reverendissimi mei] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. comitiis provincialibus Oeniponte detenti notifico amplissimae dominationi vestrae instrumentum tandem feliciter appulisse una cum litteris concessionis super permutando iure patronatus inter duas ecclesias monasteriis Ebracensi et Brunbacensi incorporatas; (2) quae licet reverendissimus meus perlubenter in originali seu autographo ad amplissimam dominationem vestram illico destinasset, tamen quia plerisque provinciis a militum faece nondum perpurgatis, interea adhuc sunt plena hostilitatibus referta periculis, consultum non duxit, huiusmodi epistulas ac brevia magni momenti et gravis importantiae incerto aeri committere. (3) Solus itaque decreti memorati transsumptum inpraesens ablegandum censuit paratus, ubi ab amplissima dominatione vestra viam certam et tutam didicerit, mox ipsum etiam originale submittere. (4) Ceterum errores quosdam pauculos haud dubie properantis calami incuria in ipsas litteras originales illapsos amanuensis noster corrigere non praesumpsit, tum ob respectum venerandi patris secretarii Cisterciensis, tum quod tabellionis esse putaret ex fide integre omnia reddere. (5) Super harum porro receptione reverendissimus meus certior fieri peroptat, qui interim post affectuosam salutem amplissimae dominationi vestrae et de indepta confirmatione sincerissime gratulatur et operam suam ac officia in alios quoscumque eventus promptissime offert ac spondet. (6) Dedi ex monasterio nostri sancti Ioannis Baptistae in Stambs pridie poenitentis dominae Magdalenae.

142. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 21. Juli 1648 Stephani hat dem Konvent Peter Neyers Gesuch um Aufnahme ins Kloster vorgestellt. Obwohl sie ihn persönlich sehen wollten, überzeugten seine frommen Worte schließlich. Stephani würde sich über ein neues Mitglied im Chor sehr freuen. Vorgestern wurde in Silz der alte Bürgermeister Johannes Täsch begraben. Ein Gast in Stams, Sebastian, ist vor wenigen Tagen mit Johannes Christl nach Längenfeld gereist und hat dort die Witwe des Ulrich Kuen geheiratet. Kleine Feierlichkeiten werden bald in Umhausen stattfinden. Stephani hat Christoph List für eine Woche nach Innsbruck geschickt, damit er sich im Kreise seiner Familie über seine Ziele klar werden könne. Ad dominum abbatem nostrum inter Oenipontanos degentem, 21. Iulii anno 1648. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine Intimam salutem et omnem felicitatem a Domino

(1) Petitionem desiderantis habitum nostrum Petri Neyer dilecto conventui, ut iussus eram, exposui; qui licet faciem supplicantis quam manum scribentis videre maluisset, tamen audita humilis oratoris epistula, qua religionis nostrae consortium tam affectuose flagitat et tam ardenter exambit, in eius sententiam et votum non inviti iuvere omnes precantes eidem non tantum amictus sacri susceptionem novitiam, verum etiam perseverantem usque ad tumbam in Dei voluntate famulatum; (2) qui si nullo corporis sit defectu et cantus (si nondum calleat) saltem addiscendi capax, hic gratior erit, quo in exsequendo proposito celerior, maxime si cum unius pluriumve sociorum auctario venerit.

(3) Nudiustertius Silzenses tumulo intulerunt primarium concivem suum Ioannem Täsch, qui post quadriennem grabati custodiam et impensas maximas in diversos homines haud bonae notae frustra dispersas tandem 18vo Iulii male sorti et macri corporis sui hospitem, animam, sub noctis primordia emisit, quod dolendum, sine praeviis ecclesiae sacramentis. (4) Luctum ob eius mortem audio inter vicinos et cognatos haud grandem exstitisse lacrimasque de facili fuisse abstersas.

(5) Hospes noster Sebastianus nuperis diebus nobis omnibus prorsus insciis unico comite Ioanne Christl profectus in Langenfeld, VI. huius, qui Veneris erat dies, ibidem mox ab audito sacro sponsalia celebravit cum relicta vidua hospitis quondam Udalrici Kuen indeque regressus statim postridie e suggestu denuntiationem fieri expetiit et curavit; qui si humori suo primitus concepto insistat et amicorum consilio alio non flectatur, post dies 12 nuptias habebit in Umbhausen sine strepitu, sine tripudio, unica forsan mensa convivas suos omnes locaturus; quod num tenacitatis, vel qua alia causa intendat, non iudico.

(6) Christophorum List pro octo dierum vacatione Oenipontum dimisi, eo potissimum fine, ut ipsius tutoribus et consanguineis liceat expiscari sensum eius ac intentionem de statu amplectendo, ratione cuius sollicitudinem illos gerere, non semel intellexi. (7) Et hisce reverendissimae pietati vestrae cum salute humili me commendo.

143. Stephani an Paul Weinhart d.J. in Innsbruck [Stams], 24. Juli 1648 Der Grund für das lange Schweigen Stephanis war der gute Gesundheitszustand der Stamser Mönche. Das Schweigen muss er nun brechen, da er Probleme bekommen hat. Zur Untersuchung schickt Stephani eine Urinprobe mit. Schon lange hatte er ja mit seinem Magen Probleme, sodass er nichts Außergewöhnliches essen konnte. Außerdem hat er große Schlafprobleme. Stephani bittet um entsprechende Medizin. Ad dominum Paulum Weinhart iuniorem medicinae doctorem Oeniponti, 24. Iulii 1648. Nobilis et excellentissime domine

(1) Diuturni silentii, quod hactenus per multos menses tenui, causa fuit, quod nihil occurrerit penna necessario exarandum, utpote cum medio hoc tempore bona fuerit inter fratres nostros sospitas et (quae Deo in acceptis ferenda est) concors omnium valetudo. (2) Illud autem nunc demum rumpere cogor, quando aliis adhuc bene gradientibus solus ego claudicare incipio. (3) Quid vero aut qua corporis parte patiar, coniciet, opinor, excellentia vestra e pauxillo urinae meae (sit venia), quae talis est per totum fere annum, qualem hic in vase vitreo inspiciendam transmitto; index utique cruditatis ac indigestionis haud parvae, quam sola stomachi causat frigiditas, ob quam non modo ab omni genere frugum atque obsoniorum, verum etiam a cibis coctis, qui calidi non sunt, abstinere deinceps compellor. (4) Atque ex hac ventriculi indispositione provenire credo debilitates illas, quas mane non raro experior, dum inter obambulandum preces volvens canonicas interdum repente residere cogor alioqui genibus labaturus, acsi deliquio quodam impeterer. (5) Nec minus inde oriri et illud existimo, quod hisce diebus somnus a me recedere velle videatur; iam nam tres noctes maiorem partem vigil quam dormiens traduxi, siquidem experrectus ante vel circa 12am nihil amplius soporis captare poteram, quodcumque in latus me verterem. (6) Alvus ad officium suum tarda est et pigra; ac licet aloëticis, hebdomadatim saltem semel, sollicitetur, tamen post unam aut binam harum operationem de facili rursum constringitur, per unum, sequi aut etiam dies suo munere non defungens. (7) Ceterum hic stomachi algor, qui paene indies maius mihi negotium facessit, ne per incrementa ipsum forsitan nativum calorem praemature obruat vel exstinguat, paratus sum praeter ordinatam diaetam etiam aliud quid remediorum subire, siquid excellentia vestra consulendum indicarit, quod dum per harum latorem proxime mihi rescribendum exspecto, excellentiam interim vestram et cumprimis dominam suam matrem cum reliqua appendice domus tota quam humanissime saluto.

144. Stephani an Kooperator Johannes Schnürlin in Mais [Stams], 30. Juli 1648 Bruder Ludwig [Winter] hat Schnürlins letztes Schreiben verlässlich überbracht. Stephani bedankt sich für die Früchte, die mitgeschickt wurden. Weiters bedankt sich Stephani für den Hut, den er bekommen hat, meint aber, dass das Geld verschwendet sei, weil er ihn nie aus der Schachtel nehmen würde. Stephani hätte viel lieber weiße Strümpfe für den Winter gehabt. Ad patrem Ioannem Schnürl, cooperatorem in Mais, 30. Iulii anno 1648 Venerabilis in Christo pater, confrater sincerissime et dilectissime Cum salute omnium benedictionum cornucopiae

(1) Quas ad me reverentia vestra novissime dedit, frater Ludovicus frater Ludovicus] Gemeint ist Bruder Ludwig Winter. a sua peregrinatione peregrinatione] Zu seiner Reise nach St. Peter bei Gratsch vgl. ep. 140. seu visitatione liminum sancti Petri redux salvas contradidit, qui eas, ut intelligo, libenter serius apportasset, si ita superis placuisset. (2) Recepi cum illis etiam tredecim poma Italica, quae cum reverendissimo domino visitatore nostro partitus non sum, quando ille non iam apud Stambsenses amplius, sed inter Helvetios agit, rediturus tamen ad nos circiter festum magnae Virginis natae. Virginis natae] 8. September.

(3) Pro pileo transmisso gratias reverentiae vestrae ago, quas par est, eo tamen ex capite minus fructuose locatam doleo pecuniam, quod reverentia vestra eam in illud mercimonii genus expenderit, cuius ego nullam patior indigentiam, quippe provisus de optimo pileo novo, quem per tres, aut quod excurrit, annos cista reclusum numquam adhuc gestavi. (4) Sed nemo erit ex fratribus alius, qui et supradictum excellentiae vestrae munus patulis manibus laetabundus excipiet et nummos desuper optime impensos dicat. (5) Mihi (liceat edicere, quod prurit animus) magis risum fecissent tibialia alba pro hieme, quae apud mercatores nostros vix umquam inveniuntur. (6) Pro salute amica mitto vobis amicissimam et in amoribus, ut scio, semper habitam, cuius directioni maternae me et reverentiam vestram studiose commendo.

145. Stephani an Vikar Sebastian Zigl in St. Peter [Stams], 23. August 1648 Stephani bedauert es, dass Zigl seine geplante Reise nach Stams nun krankheitshalber nicht stattfinden kann. Am Festtag des Hl. Bernhard wurden gleich fünf Leute in Stams eingekleidet: zwei junge für das Priesteramt bestimmte und drei Konversen. Stephani dankt für die Früchte, auch wenn die Pfirsiche nur mehr als eine Masse angekommen sind. Stephani hofft, dass es sich bei Zigls Krankheit nicht um die handelt, die die Schwellen der Armen meidet und nur bei den Reichen Einzug hält. Ad reverendum patrem Sebastianum Zigl, vicarium ad sanctum Petrum, 23. Augusti anno 1648. Reverende in Christo, religiose et amande pater

(1) Quantum ego reverentiae vestrae adventum hac aestate desideraveram, tantum eidem condoleo, quod nunc per inopinatum morbum a toties propositi itineris exsecutione sit praepedita. (2) Vidisset reverentia vestra in solemnitate almi patris nostri Bernardi solemnitate ... Bernardi] 20. August. quinque personas habitu neophytorum amiciri, duos iuvenes pro clericatu et tres homines maturos pro statu conversorum; quibus omnibus Deus clementissimus gratiam perseverantiae largiri velit, mihi vero indigno fluenta sapientiae et doctrinae, quibus novellas huiusmodi plantas ad virtutis normam rigare valeam et instruere.

(3) Porro pro frugibus praesentatis grates habemus reverentiae vestrae ex debito et solito, maxime pro uvis; nam de malis Persicis modicum recreati sumus, quando fere omnia in unam massam computruerunt, ut vix unum alterumve repererim salvum et integrum. (4) Haec raptim et propere precando reverentiae vestrae respirationem celerem a sua aegritudine, quam ego suspicari nolim esse morbum illum, qui pauperum tuguria declinare et ad magnatum tantum limina divertere consuevit; hic nam aegrius eicitur, quam non admittitur hospes, a quo nos ambos protectio superna diu custodiat!

146. Stephani an seinen Bruder, Prior Laurentius Stephani in Wilten [Stams], 6. September 1648 Stephani informiert seinen Bruder vom Tod der Elisabeth Retler, die seit vielen Jahren Mitglied der Marianischen Gesellschaft in Wilten war. Dieser Gesellschaft hat sie 12 Kreuzer und drei Gulden hinterlassen, die Stephani nun seinem Bruder, dem Vorsitzenden dieser Erzbruderschaft, schickt. Andere Utensilien hat Eva Stöckl an sich genommen. Die Daten weiterer Mitglieder, die Stephani anwerben konnte, schickt er ebenso mit, wie auch die Blätter derer, die gestorben sind und ein Loch in die Gemeinschaft gerissen haben. Ad fratrem meum Laurentium Wilthinae canonicum Praemonstratensem, 6. Septembris 1648. Admodum reverende et clarissime domine, frater amantissime Salutem, preces et officia in omnem occasionem paratissima

(1) Defuncta non ita pridem est in territorio nostro Elsbethe Retlerin, inclyto coetui Marianae societatis apud Wilthinam ante annos quammultos mancipata; erga quam ut affectum suum ac devotionem pro modulo ultimo contestaretur, ex asse paupertatis suae eidem cum crucigeris 12, tres florenos legavit, quos ego desuper rogatus reverendae admodum dominationi vestrae archiconfraternitatis celeberrimae praesidi hisce inclusos transmitto. (2) Schedam, quam illa de rosario perpetuo olim tulerat, una remitterem, nisi mox ab obitu ipsius alia eandem mulier suscepisset Eva Stöklin dicta.

(3) Ceterum quia hoc anno magnae Virginis patronae nostrae in obsequium devotissimi psalterii aliquot psaltores et psaltrias noviter adduxi, eos brevi hic syllabo recensitos notifico. (4) Alios vero tres de gremio conventus nostri, qui quod glebam in ore habeant, iam psallere desierunt, eadem opera denuntio, ut lacuna, quam sua illi morte in horario coronae servitio fecerunt, per alios valeat devotos oratores expleri. (5) Atque hisce raptissime peraratis reverendissimae admodum dominationi vestrae me commendo ac fratrem fraterne saluto.

147. Stephani an Ignaz Weinhart in Innsbruck [Stams], 12. September 1648 Stephani hat den Brief der Hohen Kammer vom letzten August an seinen Abt weitergeleitet, der sich über Entscheidung zugunsten von Stams sehr gefreut hat. Stephani fühlt sich geschmeichelt, dass man sich in der Familie Weinhart nach ihm sehnt, sieht sich aber nicht als guten Gesellschafter. Er würde sich freilich öfter in Innsbruck aufhalten, hätte er nicht so viel Arbeit in Stams. Der Grund, warum er Paul Weinhart d.J. so lange nicht geschrieben hat, ist die gute Gesundheit der Mönche in Stams. Sogar Pater Bartholomäus [Hol] geht es besser. Der Wetterumschwung wird den Arzt jedoch wieder fordern. Ad dominum Ignatium Weinhart, secretarium excelsi regiminis, 12. Septembris 1648. Nobilis, clarissime et eximie domine Praeter salutem amica quaeque obsequia

(1) Silentium (quod aequo forsitan diuturnius tenuisse videar) rumpere tandem cogor provocatus litteris clarissimae dominationis vestrae penultima Augusti a me receptis, quibus inclusam decisionis copiam ab excelso regimine in causa nota pro favore monasterii nostri emanatam reverendissimo meo nihil cunctando restitui, qui laetiore evangelio delectatus admodum gratam habuit tam amicam et tempestivam dominationis vestrae nuntiaturam, mente non immemori quandoque pensandam.

(2) Quod eximia dominatio vestra cum domina matre et germanis suis ante quadrimestre, cum nundinas Hala teneret, praesentiam meam et alloquium desiderarit, est, quod gratias agam pro humanissima vestra in meam exiguitatem propensione et affectu, etsi nihil interim in me reperiam, ex quo rudem conversationem meam solatii aliquid auribus vestris scirem posse inspergere. (3) Urbanus parum esse didici, qui nam tam urbibus quam solitudini fere hactenus assuevi. (4) Diverterem nihilominus pro confidentia mea apud vos semper nec aedes tam familiares et beneficas insalutatas relinquerem, nisi me cum verecundia molestiarum, quas facesso, retraheret, tum etiam labores et curae officii mei, quantillae tandem, vix domo egressum ocius ad repedandum urgerent, unde Oeniponti ut plurimum mihi hora brevis est et mora non longa.

(5) Cur porro eximiae dominationis vestrae dilectissimo domino fratri Paulo, fratri Paulo] Gemeint ist Paul Weinhart d.J. tanto in tempore nec litterarum quidpiam direxerim nec consilia eius medica implorarim, causa est (quam Deo in acceptis refero, et ut diutissime prorogetur, exopto) omnium fratrum prospera valetudo, quando per anni prope decursum nemo quisquam lecto aeger decubuit et ipse, qui diu infirmus fuerat, pater Bartholomaeus noster pater ... noster] Gemeint ist Pater Bartholomäus Hol. e grabato surrexit restitutus saltem eatenus, quatenus id virium modo habet, ut et nobiscum mane ad pensum matutinarum accedat et toto die chorum frequentet, quamvis ad aras sacram victimam immolare necdum valeat. (6) Erit vero, cum aura flente adversa praefati domini Pauli opem et manum auxiliarem fidenter compellabo. (7) De reliquo reverendissimus noster dominus abbas et cumprimis ac peculiariter tenuitas meae personae dominationi suae totique suorum praenobili familiae manemus pristina affectione addicti et in omnem amicitiae occasionem constanter propensi, quos Deus secundet et plena benedictione semper communiat!

148. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais [Stams], 17. Oktober 1648 Die Zahnstocher und die Flöte, die der Abt unlängst nach Silz nachgeschickt haben wollte, konnte Stephani zunächst nirgendwo finden, stieß dann aber aus Zufall darauf. Er lässt alles durch Magnus Spaiser bringen. Zwei Tage nach der Abreise des Abtes kam aus Füssen eine Ladung Gips an, deren Umfang der beiliegende Brief beschreibt. Lange war nicht klar, ob man dafür nun Wein nach Füssen schicken müsse. Um den Wagen aber nicht leer zurückfahren zu lassen, schickte Stephani 14 Krüge Wein mit. Stephani erwartet weitere Instruktionen in dieser Sache. Ad dominum abbatem nostrum in vindemiis constitutum, 17. Octobris 1648. Cum filiali salute omnem submissionem et obsequendi promptitudinem Reverendissime in Christo pater, observandissime domine praesul

(1) Dentiscalpium et fistulam, quae nuperrime reverendissima pietas vestra in Silz transmitti sibi postulaverat, ubi quaerere iussus fueram, nusquam invenire potui, licet omnes paene tam cubiculi, quam hypocausti angulos excusserim. (2) Haud vero multo post casu oratorium ingressus ibidem ea reperi e cingulo nigro supra sellam dependula, quae proxime per aurigas vel per Magnum Spaiser eiusve tredecennem patrem Antonium submittam.

(3) Biduo a recessu reverendissimae pietatis vestrae appulit directa ex Fiessen vectura gypsi, quae quot modiorum sit continens et quid in eius vicem repensum, adiunctae reciprocarum copiae reverendissimae pietati vestrae denuntiant. (4) Difficultas equidem inter nos et haesitatio permagna fuit, num aliquid vini in praelium et refusionem lapidis conducti et advecti erogandum foret, quando officialium nullus super hoc negotio quidquam mandati accepisse testabatur. (5) Attamen attentis variis circumstantiis iudicatum est inhumanum et ab omni humanitate prorsus fore alienum, si currum cum quinque equis et uno auriga ac duobus stipatoribus viam tam longam ac difficilem vacuos omnino remetiri sineremus. (6) Quocirca in illud opinionis convenimus, quod aliquae saltem vini urnae pro nunc ablegandae essent, (ne domino abbati Fiessensi indignationem et stomachum moveremus) quidquid vectores in contrarium suis precibus obnitebantur integras 14 urnas se sublaturos arbitrati. (7) Quid porro in hac causa et contractu deinceps actitandum sit, directionem et mandatum intenti exspectamus reverendissimam pietatem vestram et nos una providentiae divinae impensissime commendantes.

149. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais [Stams], 24. Oktober 1648 Stephani beglückwünscht den Abt zur guten Ankunft in Mais; hätte dies der Schreiber von Mais gewusst, müsste Stephani dem Abt jetzt nicht dessen Briefe zurückschicken. Der Sekretär der Hohen Kammer, Ignaz Weinhart, hat vor kurzem geschrieben, die Familie vermisse seit geraumer Zeit das Stamser Getreide und den Wein. Stephani wusste nicht, ob der Abt auch für Paul Weinhart d.J. ein Salär vorgesehen hat. Immerhin zog der Konvent Paul Weinhart d.J. Herrn Schlaiermacher vor. Stephani wünscht die Meinung des Abtes. Aus dem Kloster Königsaal in Böhmen kam über Zwettel ein junger Zisterzienser nach Stams, der darum gebeten hat, hier den Winter verbringen zu dürfen. Stephani ist dagagen, dieser sei noch nicht geweiht, könne also nicht bei den Messen helfen, außerdem sei der Platz knapp: Der Visitator wird bald zurückkehren und die Leute aus Pollingen wohnen im Winter in Stams. Außerdem habe man schlechte Erfahrungen gemacht. Ad eundem ibidem agentem, 24. Octobris 1648. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Fiduciam habemus ad Dominum reverendissimam pietatem vestram cum adlecto comitatu suo in Mais feliciter et salvis per omnia hominibus ac iumentis appulisse, quem adventum si praesagiisset scriba noster ibidem constitutus, litteras reverendissimae pietati vestrae ad monasterium amplius haud direxisset, quas hic, ut accepi, intactas et obseratas remitto.

(2) Paucis abhinc diebus epistulam ad me destinavit secretarius secretarius] Ignaz Weinhart, der 1617 geborene Sohn Paul Weinharts, wurde 1647 Sekretär von Erzherzog Sigmund Franz. Er übte dieses Amt bis 1663 aus (vgl. Seeber 1977, 45). excelsi regiminis, Ignatius Weinhart, tam suo, ut reor, quam matris nomine, ex cuius serie patenter intellexi, quam ipsis dentes adhuc pruriant in frumentum et salivam moveat vinum Stambsense, quae illis antehac quotannis pro pensione salarii sunt transmissa. (3) Dum autem ex me confidenter expiscari desiderant, num et deinceps sperare aliquid ausint, saltem rei frumentariae, quis eis respondeam, nescio. (4) Haec etenim, ut fatear, causa est, cur Paulo iuniori neomedico Paulo ... neomedico] Gemeint ist Paul Weinhart d.J. hactenus nec litteram scripserim nec consilia eius umquam expetierim, quod videlicet ex una parte ignorarem, num illi a reverendissima pietate vestra stipendium quoddam annuum deputandum et tribuendum foret an secus. (5) Ex alia vero parte gratis et sine assecuratione percipiendae post annum retributionis atque amolumenti molestare illum erubescerem. (6) Alias quidem (ut reverendissima pietas vestra meminerit) si dominus Schlairmacher pro medico monasterii nostri conduci nequeat, nequeat] Vgl. ep. 76,6. sed ex physicis neotericis quidam assumendus sit, ex parte conventus sors data est super dictum iuvenem Paulum eo praecipue, quod sperent illum a domino parente multum iam informationis circa personas nostras earumque naturas et qualitates accepisse. (7) Cupio proinde a reverendissima pietate vestra unico verbo instrui, quid praefato domino Ignatio Weinhart aut relictae dominae viduae super hac re intimandum habeam.

(8) Heri ad nos divertit frater quidam frater quidam] Vgl. >Primisser cap. 42 § 22 Huc item hospes advenit monachus quidam Cisterciensis de Aula Regia. iuvenis de ordine nostro coenobii Aulae-Regiae in Bohemia professus, sed solum ab abbate abbate] Gemeint ist Abt Johann Bernard Linck von Zwettl, der dieses Amt 1646 – 1671 bekleidete. monasterii Zwetl in Austria, ubi hospes egerat, emanarint. (9) Is, ut inaudio, apud nos hibernare appetit. Verum cum nullis adhuc sacris sit initiatus ordinibus, ut in officio nobis ecclesiastico deservire possit, et insuper notoria sit apud nos habitationum penuria, maxime si reverendissimus dominus visitator cum famulo rediturus sit, et Pollingenses per hiemem hic mansuri, difficillimum erit eundem accomodare; praeterquam quod proprio damno edocti sciamus raro nobis bene cessisse hospitium iuniorum retentionem, potissimum quando tenellae adsunt novitiorum plantationes. (10) Interim mansionem ei nobiscum tantisper indulsi, dum a reverendissima pietate vestra mandatum reciperem. Atque hisce etc.

150. Stephani an Bruder, Prior Laurentius Stephani in Wilten [Stams], 22. Oktober 1648 Der letzte Brief Stephanis an seinen Bruder wurde diesem zu einem so ungünstigen Zeitpunkt übergeben, dass er ihn kaum anschauen konnte. Nun gratuliert Stephani seinem Bruder zum Priorat, das er ein zweites Mal bekleidet. Er will weiterhin versuchen, Leute für die Erzbruderschaft sowie für andere Gesellschaften zu gewinnen. Ad fratrem meum Laurentium, Wilthinae priorem, 22. Octobris 1648. Admodum reverende et clarissime domine prior, frater per omnia amantissime

(1) Quas ad reverendam admodum dominationem vestram mense superiori dederam, die et hora tam importunis contraditas intellexi, ut eas tunc admodum reverendae dominationi vestrae negotiis non tam oneratae quam obrutae vix celeri revisione licuerit evolvere, nedum fusiores illis reponere. (2) Subiungo nunc alteras, quibus imprimis admodum reverendae dominationi vestrae de prioratus officio, non novo, sed veteri, fraterne adgratulor et ut sarcinae, quam dudum iam sustulit et experta est, humeros sat validos et latera sua firma diu non subtrahat, voveo. (3) Deinde quia semel mendicare non erubui, iterare non vereor, quod nuper efflagitavi, provideri scilicet cupiens ac donari corona aliquid benedicta, cui integrum voluntare psalterium (nisi partibus interfectis) aut prohibet occupatio aut lassa vetat intentio. (4) Ceterum alios cum ad cultum rosae immarcessibilis seu psalterii perpetui, tum ad ipsius etiam archiconfraternitatis adunare collegium sicubi potero, non omittam. (5) Interea admodum reverendae dominationi vestrae et multam salutem et vitam opto longaevam.

151. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais [Stams], 31. Oktober 1648 Stephani musste Peter Neyer entlassen, der sich als weder für den Chor noch für die Literatur geeignet entpuppte; Neyer zog mit zwei Leuten in die Heimat, die aus dem Noviziat der Franziskaner entlassen wurden. Magnus Speiser konnte dieser Tage wegen der großen Räubergefahr nicht zu einer Reise ins Etschtal bewegt werden. In einem Brief des Abtes von Salem [Thomas II. Schwab] bedankt sich dieser bei Abt Gemelich für die Unterstützung in Sigmaringen. Nun aber fordert Rom von ihm 9000 Gulden. Der Abt von St.-Urban, so Thomas weiter, habe auf Geheiß Roms die Aufgaben im Damenkloster Ratthusen verloren. Ähnliche Einschränkungen stünden auch anderen Schweizer Klöstern bevor. Ein zweiter Brief kam vom Abt von Ebrach, der sich beschwerk, dass in Cîteaux seine Bestätigung noch nicht ausgefertigt wurde. Sie müsste längst in Brunbach eingetroffen sein. Stephani schließt, dass bei dieser Sendung auch ein Brief, der für Stams bestimmt war, verloren ging. Der Abt möge Stephani mitteilen, was den Äbten jeweils zu antworten ist. Ad abbatem nostrum occupatum in vindemiis, 31. Octobris 1648. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Manumisi 28vo huius Petrum Neyer post tyrocinium bimestre exauctoratum militem, qui tametsi aegre nec sine fletu avellebatur tamen, quia suae infirmitatis conscius neque pro cantu neque pro litteratura talentum suum sufficere ultro agnoscebat, manus dedit divinae de se ordinationi positoque religionis amictu ad patriam suam repedare constituit, casu nactus duos itineris socios Franciscanorum novitiatu recens egressos.

(2) Magno Spaiser licet pedes pruriant in Athesim, persuaderi tamen a nemine poterat, ut cum aurigis proficisceretur, quod scilicet metueretur personatos praedones passim per strata viarum exspectantes inque sui despoliationem avidos et intentos.

(3) Recepi diebus hisce duorum de congregatione abbatum epistulas reverendissimae pietati vestrae inscriptas. (4) Altera erat reverendissimi domini Salemitani, domini Salemitani] Gemeint ist Abt Thomas II. Schwab von Salem. in qua post gratias, quas reverendissimae pietati vestrae profusas agit pro collata tam fideli et facili opera in negotio ipsius Sigmaringano, significat confirmationi suae abbatiali, quam Roma in singula paene momenta operiebatur, novum rursus obicem, immo praegrandem trabem interici, dum ab eo exigantur annatae ad 9000 florenorum sese extendentes. Deine memorat inaudiisse se cum luctu et maerore, quod reverendissimus Sanct-Urbanensis in negotio diuturno et intricato circa monasteria virginum Ratthusanum et Eschenbacense oleum et operam perdiderit, perdiderit] Vgl. Primisser cap. 42 § 25 Ordinis nostri abbates Helvetici colloquium instituendum decreverant super causa Rathusani ac Eschenbacensis partheniorum. Bernardus noster tamquam congregationis praeses ab eo abeundo negotiis patriae impeditus vices suas abbati S. Urbani commisit XIII Calendas Apriles. Sed frustraneum erat colloquium. Romae causa sua deiectus et a cura monialium in perpetuum proscriptus ita determinante ipsomet pontifice per motum proprium, additque rumorem ferre idem decernendum quoque esse adversus alios abbates Cistercienses in Helvetia.

(5) Alterae erant litterae reverendissimi Ebracensis, reverendissimi Ebracensis] Gemeint ist Abt Peter II. Scherenberger von Ebrach. quibus lamentatur, quod electus dominus Brunbacensis dominus Brunbacensis] Gemeint ist Abt Friedrich von Brunbach. confirmationem suam Cistercio necdum acceperit multis ob hoc scrupulis et suspicionibus anxius, eo praecipue, quod vereatur, ne tanta mora in praeiudicium cedat sancto ordini et monasterio Brunbacensi, si nimirum episcopus Herbipolensis seu Moguntinus elector huiusce confirmationis collaturam sibi arrogaverit. (6) Ex quo patet, transsumpta cum instrumenti confirmatorii tum aliarum litterarum a reverendissimo generali ad abbates Brunbacenses et Ebracenses datarum, una cum nostris, quae illa incluserant, in via pessum iisse ad locum destinatum numquam perducta. (7) Ceterum quid utrisque praesulibus dictis, Salemitano et Ebracensi, epistulariter reponendum sit, commodius decreturam existimo reverendissimam pietatem vestram domi in monasterio, ad quod dum brevi reducem praestolamur, interim eidem omnem gratiarum et benedictionum abundantiam filialiter apprecamur.

152. Stephani an den Abt Peter II. Scherenberger von Ebrach [Stams], 10. November 1648 Stephani gibt dem Abt von Ebrach auf seinen Brief hin eine vorläufige Antwort, Näheres wird er von Abt Gemelich persönlich erfahren. Die Urkunde, in der die Wahl des Abtes Valentin von Brunbach bestätigt wird, ist am 24. April 1648 in Cîteaux unterschrieben worden, ebenso das Dokument über den Patronatstausch zwischen Ebrach und Brunbach. Diese Nachricht ist im Juni in Stams angekommen. Wegen der unsicheren Verkehrs- und Postsituation traute sich Abt Gemelich nicht, das Original nach Brunbach zu schicken. Der Zisterziensergeneral hat sich im übrigen sehr über den neuen Abt gefreut. Sobald Abt Friedrich von Brunbach einen sicheren Weg findet, soll das Dokument aus Stams geschickt werden. Ad reverendissimum abbatem Ebracensem, 10. Novembris 1648. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Ut his, quas amplissima dominatio vestra evoluto mense ad reverendissimum meum reverendissimum meum] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. dederat, in istius absentia pauculas pro interim lineas reponam, noverit amplissima dominatio vestra instrumentum confirmationis abbatialis pro electo domino Valentino Brunbacensi die 24to Aprilis Cistercii signatum et una litteras concessionis super permutando iure patronatus inter duas ecclesias monasteriis Ebracensi et Brunbacensi incorporatas ab reverendissimo et perillustri domino generali reverendissimo ... generali] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. ad reverendissimum meum directam sub initium mensis Iunii in Stambs salva et integra devenisse. (2) Quae quod ob viarum pericula (quibus Germaniam adhuc turbatam cernimus) in originali reverendissimus meus postae committere non auderet, per copiam tantum et fidele transsumptum illa Brunbacum direxit, quousque ansa sese praeberet ipsa originalia certo et tuto submittendi. (3) Quam ob rem non est, quod amplissima dominatio vestra quidquam angatur, quasi processus, quem in causa abbatiae Brunbacensis amplissima dominatio vestra nuperis temporibus ex officio peregerat, reverendissimo domino generali minus placeat aut probetur, siquidem in epistula, quam meo destinarat reverendissimo, plurimum gratulatur mutationem huiusmodi de persona domini Friderici factam esse et institutam, eo quod iam dudum graves contra illum querelas inaudiisset etc. (4) Solum itaque incusanda venit temporum iniquitas, quae litterarum commercio iter tutum non relinquit, sed emissas crebrius intercipiens damnoso multat exilio. (5) Quodsi reverendissimo domino Brunbacensi reverendissimo ... Brunbacensi] Gemeint ist Abt Friedrich von Brunbach. via pateat aut modus, quibus desideratum suae confirmationis authographum in originali membrana secure sibi transmitti posse confidat, vel si etiam proprium illius sustollendi gratia dirigere ad nos velit nuntium, recipiet illico, quod tam ardenter exspectat, idque reverendissimo meo hoc erit gratius, quo factum fuerit citius. (6) Atque hisce breviter et provisorie tantum pro nunc intimatis, amplissimae dominationi vestrae me humili cum salute officiose commendo.

153. Stephani an Johannes Schnürlin, Kooperator in Mais [Stams], 13. November 1648 Stephani bedankt sich für die Strümpfe, die ihm Schnürlin geschickt hat, mit einem Bildchen. Wenn sie auch nicht die gewünschte weiße Farbe haben, werden sie die Kälte doch vertreiben. Weiters hofft er, dass die Ernte üppig ausgefallen ist. Wenn der Wein gut geworden ist, kann man, nachdem der Frieden in Deutschland eingezogen ist, mit guten Gewinnen rechnen. Die Schwaben haben in Tirol viel Vieh und vor allem Wolle aus dem Ötztal gekauft. Ad patrem Ioannem Schnürl in Mais, 13. Novembris anno 1648. Salutem et affectum amicitiae inviolatum Reverende in Christo, diligende in Domino

(1) Esse reverentiam vestram non pollicitis tantum divitem, sed et promissorum qua memorem, qua tenacem, plurimum gratulor ac pro transmissis tibialibus gratias studiosius ago, quibus aliud in vicem reponere non possum, quam imagunculam hic inclusam. (2) Alba quidem illa, ut desideraveram, non sunt, verum parum interest fratris Benedicti, ater sit an fuscus, albus an griseus, quando frigus hibernum non color arcet, sed calor.

(3) In vindemiis proxime peractis collecturam vestram pinguem fuisse et uberem spero aut certe, ut talis fuerit, precor et opto. (4) Erit forte hoc anno vinum vestrum satis vendibile, ut ei suspensa hedera opus futurum non sit, quandoquidem pace (quam omnes iam plateae clamant et compita) Germaniae restituta externae nationes multum in Athesi mercaturae creduntur.

(5) Sane apud nos in nundinis nuper Martinianis Suevi non pecudes modo coëmerunt sat numerosas, verum etiam totum ferme linum, quod ex valle Özensi copiose allatum fuerat, soli prope sustulerunt, pecunia pari et numerata numerata] in rasura probata. aliis quodammodo omnibus mercandi facultatem praeripientes. (6) Quodsi reverentiae vestrae negotiatio vinaria ex voto prospere cedat, confratres Stambsenses illud (quantumvis per actionem in distans) pro occasione sensuros confido. (7) Interea autem reverentiam vestram cum collegio confratrum et notorum peramanter saluto ac supernae providentiae efflictim commendo.

154. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck Stams, 14. November 1648 Weil Abt Gemelich nicht über Stams aus Mais nach Innsbruck reiste, wollte Stephani ihm die Briefe nach Salem und Ebrach zur Unterschrift schicken, doch nun haben sich wichtigere Briefe vorgedrängt: Der Abt von Ottobeuren bedankt sich überschwänglich, dass das Mobiliar seines Klosters noch zur Sicherung in Stams gelagert werden darf. Weiters schickt der Abt von Neuburg ein durch seinen Bursar Pater Robert verfasstes Schreiben, in dem die Interzession durch den Zisterziensergeneral für das Kloster Neuburg berichtet wird. Ein neuer Brief kam aus Salem, in dem der Abt eher Unerfreuliches über die Kongregation und den Orden berichten muss. Ad dominum abbatem nostrum Oeniponti morantem, 14. Novembris anno 1648. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Quando praeter omnium nostrorum exspectationem reverendissimam pietatem vestram ex vindemiis per aliam viam reverti contigit, quam ut comminus eandem salutare liceret, litteras Salemitanas et Ebracenses, quarum argumentum tres ante circiter hebdomades in Mais perscripsi, reverendissimae pietati vestrae ad manus, ut volebam, consignare non possum. (2) Praeter eas diebus posterioribus advenerunt a variis variae et imprimis quidem a praelato et priore Ottoburanis, quae aliud non continent, quam quod uterque illorum effuse gratias agant pro susceptione benevola et secura locatione mobilium monasterii sui idemque suum depositum ulterius curae nostrae officiose commendent, dum viarum et patriae publica tranquillitas avehi illud sinant ac Ottoburae restitui.

(3) Alias transmisit abbas Neo-Castrensis scriptas per bursarium suum patrem Robertum, quibus inclusae intercessionales a reverendissimo generali nostro reverendissimo ... nostro] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. emanatae pro subsidio caritativo memoratae domui Neo-Castri ferendo, quas idem pater Robertus per occasionem Cistercii extorsisse credendus est, dum inde abbatis sui electi confirmationem peteret et asportaret.

(4) Denique rursum alias iterato direxit reverendissimus dominus de Salem, dominus de Salem] Gemeint ist Abt Thomas II. Schwab von Salem. quae tametsi lectu parum sint iucundae, quia tamen nova nuntiant famam et honorem congregationis nostrae atque ordinis concernentia, eas relictis ceteris reverendissimae pietati vestrae hic remittere volui, cui ad evolvendas multas epistulas scio otium inter comitia non suppetere, unde et meas hasce abbrevio ac reverendissimae pietati vestrae in negotiis provinciae felicem et celerem exitum demisse precor ac voveo. Ex Stambs etc.

155. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 28. November 1648 Matthäus Pasch bittet Stephani schon seit längerer Zeit, ihn zum Nachfolger seines verstorbenen Vaters, des Verwalters der Klosterbesitzungen in Silz einzusetzen. Der Pfarrer von Silz hat ihn dem Konvent überschwänglich empfohlen. Somit legt Stephani dem Abt das Ansuchen vor. Er kann den Kandidaten empfehlen, weiß jedoch nichts über mögliche andere Bewerber. Die Äcker und Gärten des Anwesens in Silz liegen seit der letzten Ernte brach. Über die Kongregation sind außer den genannten keine neuen Briefe eingegangen, die Stephani nun im Original mitschickt. Nach Ebrach ist eine vorläufige Antwort (= ep. 152) ergangen, deren Inhalt kurz referiert wird. Stephani bittet den Abt, an das Geschäft mit Salzburg zu denken, das Professor Aegidius Ranbeck in die Wege geleitet hat und in dem es um die Besitzungen der Maria Schluderbacher geht. Ad dominum abbatem nostrum ibidem moras nectentem, 28. Novembris anno 1648. Reverendissime in Christo pater, antistes observandissime

(1) Interpellor iam toties a Matthaeo Pasch vacantem hoc temporis villam nostram in Silz ambiente, ut importunis suis accessibus ac precibus repetitis et aures mihi prope et mentem fatiget. (2) Sperat in demortui parentis sui locum substitui et pro monasterii villico acceptari, quem in finem iam ante octo septimanas intercessionales attulit, quas parochus ad me et venerabilem conventum fusissime dederat multis eum nominibus ac modis commendans. (3) Quibus utrisque ut vel aliquatenus saltem morem gererem, cum petitionem huiusmodi oretenus coram reverendissima pietate vestra deponendi occasio hactenus non fuerit, promisi his diebus eam scripto me insinuaturum Oeniponte agenti, quod et hisce praestitum volo. (4) De reliquo licet mihi ac patribus in conventu supplicantis persona non displiceat eiusdemque candor et fidelitas satis constent (quo etiam nomine libenter eum prae aliis commendatum vellem), quia tamen de aliis requisitis villicandi negotium concernentibus, nihil est, quod resciamus commendatione hac nostra alteri, siquis adforet, aptiori, inconsulto nolumus quidquam praeiudicare, dummodo suus praedicto Silzensi praedio cultor brevi praestituatur, quandoquidem nunc illius agros et arva, ut audio, nullus arat neque occat, sed a tempore messis peractae inculta relinquuntur.

(5) De rebus congregationis litterarum nihil accepi praeter illas, quarum synopses nuper sigillatim perscripsi; quia vero reverendissimae pietati vestrae forsitan magis collibuerit ipsas praesulum epistulas authographas per otium evolvere, eas hic transmitto, etsi prothocollo nondum insertas. (6) Ex his responsum responsum] Gemeint ist hier ep. 152. a me pro interim ac provisorie receperunt litterae Ebracenses, quarum authori, reverendissimo domino praelato, reverendissimo ... praelato] Gemeint ist Abt Peter II. Scherenberger von Ebrach. iudicavi confirmationem abbatialem pro electo domino Valentino Brunbacensi Cistercii non modo sine difficultate obtentam, verum etiam instrumentum illius dudum sub ingressum aestatis in forma solemni et in membrana originaliter ad reverendissimam pietatem vestram in Stambs directum, cuius transsumptum copiamve autenticam a nobis transmissam quod hactenus non acceperit, soli iniuriae temporum ac viarum periculis esse adscribendum, interea servari adhuc penes nos ipsum confirmationis iam dictae decretum originale, cui sustollendo vel proprium dirigere possit nuntium vel aliud medium competens adinvenire.

(7) In moderno statuum conventu spero reverendissimam pietatem vestram memorem vel iam fuisse vel ut minus etiamnum futuram negotii Salisburgensis circa venditionem census Mariae Schluderpacherin; qua in re si spei aliquid pro favorabili gratificatione affulgeat, libentissime id rescirem, quo causae sollicitatori admodum reverendo patri Aegidio Ranbek, canonici iuris ad Salisburgum professori, in proximo gratum desuper responsum possem perscribere. (8) At ne prolixitate taedio sim, finio et revrendissimae pietati vestrae me cum filiali salute humiliter commendo.

156. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 4. Dezember 1648 Die Überbringer dieses Briefes wurden durch eine Nachricht zu sich nach Hause gerufen, wollten sich aber zuerst noch bei Abt Gemelich verabschieden und bedanken. Bruder Michael wollte sie nicht begleiten und bat darum, noch bis zum Frühling oder Sommer in Stams bleiben zu dürfen, was Stephani sehr begrüßen würde, da Bruder Michael wertvolle Dienste leistet. Gestern ist die Nonne Veronika Strigl nach viertägigen Todeskampf gestorben. Heute abend wird sie begraben werden. Stephani ist zu Ohren gekommen, dass es in Innsbruck Wachs zu einem sehr günstigen Preis zu kaufen gibt. Der Abt hat sicherlich bereits eine große Menge für Stams gekauft. Ad eundem ibidem morantem, 4. Decembris 1648. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Praesentium baiuli domum suam domum suam] Das Augustiner Chorherrenstift in Pollingen. per litteras et proprium nuntium revocati, prius quam iter oboedientiae aggrederentur, sistere se voluerunt reverendissimae pietati vestrae acturi debitas grates pro hospitii beneficio per semestre sibi exhibito; (2) quos comitari hoc rigido et brumali tempore renuit frater Michael Michael] Vgl. ep. 114,7. rogitans, ut diversorio nostro uti tantisper sibi adhuc liceat, dum ver appropinquet aut aestas. (3) Quam gratiam spero a reverendissima pietate vestra eo impetraturum facilius, quo homo est nemini gravis aut onerosus, quin potius suo nobis opificio multum proficuus.

(4) Heri dum cenae accumberemus, placide in Domino obdormivit vocata ad cenam nuptiarum Veronica Striglin Veronica Striglin] Vgl. >Primisser cap. 42 § 22 Ex eis [sc. Nonnen aus Schönfeld] Veronica Strigelin hic pie obiit IV Idus Decembres. monialis, quae nupero domenico die post factam de peccatis suis confessionem ictu apoplexiae percussa quatriduum et amplius continuo quasi in agone sine cibo ac fere sine sensu luctabatur. (5) Corpusculum eius hodie sub vesperum terrae mandabimus, officiis divinis missarumque suffragiis defunctae id praestituri, quod caritas et vinculum religionis efflagitant.

(6) Relatum mihi fuit his diebus haberi venalem Oeniponti apud quendam negotiatorem magnam copiam cerae eo pretio, quo vix alias aut raro comparari poterat, quippe cuius libra non nisi 36 crucigeris veneat. (7) Hanc mercandi occasionem non dubito, quin reverendissima pietas vestra iam fuerit aucupata atque adeo ad monasterii nostri provisionem coëmerit, quantum satis est. (8) Hisce reverendissimae pietati vestrae, cuius reditum reverendissimus dominus visitator nobiscum ardenter desiderat, demissius me et reliquos filios commendo.

157. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 18. Dezember 1648 Stephani hat seit zwei Wochen nicht mehr geschrieben, weil er täglich auf die Rückkehr des Abtes hoffte, außerdem weil ihn in den letzten Tagen starke Kopfschmerzen plagten. Der Visitator wird Stams bald verlassen, um nach Kaisheim weiterzuziehen. Der Überbringer dieses Briefes, Bruder Fortunatus [Clementi], hat zwar das vorgeschriebene Alter für das Subdiakonat noch nicht erreicht, würde aber als solcher gebraucht werden. Bruder Michael aus Pollingen hat sich am Vorabend noch mit dem Vitriar Johannes gut unterhalten, erlitt dann aber einen Schlaganfall und verstarb. Ad eundem eodem loci haerentem, 18. Decembris 1648. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Tertia iam volvitur hebdomas, ex quo ad reverendissimam pietatem vestram nihil litterarum dedi, tum quia reverendissimam pietatem vestram aliquando saltem diali excursione nos revisuram indies exspectabamus, tum etiam quod diebus plusculis ea capitis debilitate laborarim, quae me vel invitum et a scriptione et ab omni litterario exercitio mentem abstrahere coëgerat, nisi me ipsum perditum vellem.

(2) Reverendissimum dominum visitatorem reverendissimum ... visitatorem] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. brevi a nobis discessurum intelligo; ita nam fabro nostro ferrario cum diebus hisce, tribus ipsius equis novas soleas induceret, quasi sub rosa intimatum. (3) Alius vero de tali, siquod meditatur, itinere inter nos altum non clamat et forsitan recessus tantum erit temporarius, ad statum cum imperii tum maxime coenobii Caesariensis recognoscendum institutus.

(4) Fratrum, qui has praesentant, alter videlicet Fortunatus Fortunatus] Gemeint ist Fortunatus Clementi, der zum Zeitpunkt der Ausstellung dieses Briefes 18 Jahre alt war. pro recipiendo hypodiaconatu aetatem legitimam, hoc est a canone Tridentino requisitam nondum habet, sed primum post trimestre adipiscetur, ad diem scilicet Martii duodecimum, proinde penes ipsum via dispensationis opus erit, quam notaria, quae apud nos est, ministrorum necessitas iure aequo et merito videtur existere.

(5) Frater Michael Pollingensis frater ... Pollingensis] Vgl. >Primisser cap. 42 § 22 Item canonicus Pollingenius Michael, qui XV Kalendas Ianuarii apoplexia tactus, transiit ad plures. cum heri a sumpta cena in officina vitriarii fratris Ioannis conversando laetus fuisset et hilaris, circa septimam, dum venerabilis conventus lectione completorii distineretur, subito tactus apoplexia et quidem sinistro ex latere amisso et linguae et aliorum sensuum usu post trihorium iacuit gleba exanimis, hodie sub vesperam tumulandus. Atque haec raptissime ad lucernam etc.

158. Stephani an Kooperator Johannes Schnürlin in Mais Stams, 24. Dezember 1648 Stephani bedankt sich für den letzten Brief und das Bildchen, das er bekommen hat. Er wünscht Schnürlin ein gutes neues Jahr. Leider leidet er selbst immer noch unter starken Kopfschmerzen. Als Geschenk schickt er ein ihm sehr liebes Bildchen Gott Vaters mit. Ad patrem Ioannem Schnürl in Mais, 24. Decembris anno 1648. Venerabilis in Christo pater, confrater plurimum amande

(1) Acceptis cum imagine litteris reverentiae vestrae, etsi tantillum temporis ab occupationibus vix supererat, ut vel pauculas tantum lineas rescriberem, committere tamen nolui, quin saltem officio salutationis perfunctus annum novum reverentiae vestrae quam faustissimum apprecarer, quem ut in corporis ac spiritus vigore et sospitate feliciter transigat, impendio exopto. (2) Meae res quoad valetudinem corporalem in statu optimo non sunt; nam vires capitis mei ut plurimum vergere videntur in deterius, nescio quo tandem exitu.

(3) Xeniolum reverentia vestra capiat iconem Dei parentis parvulam, quae cum inter ea hactenus fuerit, quae mihi cariora, reverentia vestra non a pretio eam aestimabit, sed ab animo benevoli datoris, cuius in precibus ac sacrificiis memoriam non negligat velim. (4) Raptim ex Stambs ipso nati salvatoris pervigilio.

159. Stephani an Dekan Johannes Brugglacher von Pollingen [Stams], 31. Dezember 1648 Stephani berichtet dem Dekan vom Tod des Bruders Michael, der seine Brüder Gregor und Ulrich nicht gleich begleiten wollte, um noch bis zum Frühling oder zum Sommer in Stams zu bleiben. Am 18. Dezember 1648 war er noch guter Dinge und unterhielt sich mit den anderen, doch ein plötzlicher Schlaganfall raffte ihn dahin. Das wenige Geld, das er besaß, wurde für die Begräbnisfeierlichkeiten benutzt. Stephani ist etwas in Zeitnot, da der Innsbrucker Hof heute nach Stams kommen wird, wohl auch, um nach dem Tod der Claudia [de’ Medici] etwas Trost zu finden. Ad reverendum dominum decanum monasterii Pollingensis, Ioannem Brugglacher, 31. Decembris 1648. Admodum reverende in Christo et honorande domine decane Amicam salutem licet ignotam cum promptitudine obsequiorum

(1) Mira Dei consilia, miranda providentia! Frater Michael vester nuperis temporibus cum repatriandi copiam haberet, religiosos commilitones suos, fratrem Gregorium et Udalricum, ex montibus nostris pedem efferentes sequi detrectans ad matris redire gremium pro tunc nolebat. (2) Et ecce, dum apud nos hibernare adhuc desiderat atque ad ver aut aestatem abitum suum differre molitur, aliud ordinante Numinis decreto, ubi vix hiemis primordia superaverat, improviso mortis telo prosternitur de via raptus ad patriam, reversus in matrem omnium. (3) Die namque mensis huius octava decima cum a cena digressus per omnia incolumis horam confabulando hilariter exegisset, subito tactus apoplexia et laevo quidem ex latere ternas, non amplius, horas supervixit nec linguae nec aliorum sensuum officio post ictum fatalem ulterius usus. (4) Corpori eius tumulum concessimus inter nostros conventuales; animae vero illius non modo iusta solemnia pro ecclesiae ritu et consuetudine persolvimus, verum etiam privatis sacrificiis quamplurimis manum porreximus adiutricem, pecuniolam, quam reliquerat, modicam in eiusmodi spiritualia subsidia convertentes.

(5) Pluribus me diffundere prohibeor ob occupationes, quas facessunt personas principes Oenipontanae, quae hodie omnes ad nos divertent per dies plusculos in monasterio nostro commoraturae, forsitan ad mitigandum nonnihil luctum, quem recens conceperant ex obitu archiducissae Claudiae ipso domenicae nativitatis die defunctae. (6) Hisce me admodum reverendae dominationi vestrae et cumprimis reverendissimo domino praeposito submisse commendatum percupio

160. Stephani an Ignaz Weinhart, Sekretär der Hohen Kammer in Innsbruck [Stams], 6. Februar 1649 Stephani nimmt den im letzten Herbst abgebrochenen Briefverkehr wieder au. Der; Grund war, dass er nicht wusste, was Weinhart in der Frage der Nachfolge Paul Weinharts zu schreiben war. Er wusste einfach nicht, wie hoch dessen Gehalt war. Weinhart hat angeblich nachgefragt, ob Paul Weinhart d.J. mit denselben Einkünften rechnen könnte. Stephani selbst wäre immer für die Beibehaltung des früheren Zustandes gewesen. Inzwischen hat aber bereits der Arzt Gerhard Schleiermacher bei Abt Gemelich vorgesprochen und den Konvent für sich eingenommen. 20 Scheffel Getreide wird Stams noch an die Familie Weinhart liefern, dann stehe die Ration jeweils Schleiermacher zu. Stephani hofft, dass die Weinharts diese Aktion nicht ihm zur Last legen, er sei immer auf ihrer Seite gestanden. Ad doctorem iurisconsultum Ignatium Weinhart, excelsi regiminis secretarium, 6. Februarii anno 1649. Nobilis, clarissime et eximie domine Cum plurima salute veteris amicitiae tesseram

(1) Quod litteris dominationis vestrae praeterito iam autumno ad me exaratis reciprocas tanto hactenus tempore non reposuerim, causa est, non quod scribere me pigeret, sed quia quid respondendum percontanti foret, penitus ignorabam absente scilicet reverendissimo reverendissimo] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. meo, quem libens desuper consuluissem. (2) Quid nam aut quantum siliginis vel alterius frumenti dominationis vestrae defuncto optimae memoriae parenti pro salario annuatim datum fuerit, ego nec scivi umquam nec indagavi. (3) An vero eadem vini frumentique pensio, quae annis abhinc plus quam quadraginta ex monasterio nostro aedibus vestris invecta fuerat, deinceps quoque domino fratri Paulo fratri Paulo] Gemeint ist Paul Weinhart d.J. in mercedem medicam cessura sit, istud est, quod dominatio vestra geminatis ex me epistulis inquirit. (4) Et mea quidem propensio animique desiderium eo semper ferebantur, ut optarem in pristino omnia statu perdurare, quatenus videlicet et Paulus vester iunior suam nobis operam locaret in re medica et a nobis vicissim solitum caperet stipendium meritorum.

(5) Verumtamen hisce primum diebus intelligo a modici temporis lapsu insinuasse se apud reverendissimum meum pro conditione acceptanda dominum Gerhardum Schleirmacher, in quem cum omnium fratrum nostrorum mentes et vota iam ante annum propenderint ac etiamnum concordi intentione inclinent, ego solus contra torrentem obniti non possum, maxime quod quod] in rasura cum. sciam conventuales nostros in personam fratris vestri Pauli non aliter condixisse, nisi casu, quo praedictus dominus Schleirmacher conduci renueret. (6) Intimare proinde iubeor dominationi vestrae viginti modios siliginis (pro eo ac reverendissimus meus Oeniponte in aedibus decani admodum reverendo domino Francisco promisisse perhibetur) ista adhuc vice familiae vestrae certo obventuros, dehinc vero in illum transferendos, cuius consiliis medicis et abbas et conventus utetur. (7) Ceterum quaeso, ne dominatio vestra aut plurimum honoranda domina mater hac super re mihi succenseant vel sinistram de me affectionem suspicentur; testis nam mihi est domesticus, conscia, quod quantum per me stat, unice desiderem gratum me exhibere pro beneficiis antiquitus receptis, quae et sacrificanti mihi in memoria numquam non obversantur. (8) Hisce finio salutem peramicam impartiens omnibus ac singulis et officia mea quantilla constanter offerens.

161. Stephani an Prior Simon Spitzweg in Seefeld Stams, 14. Juni 1649 Vor drei oder vier Monaten war Spitzweg in Stams, konnte aber nicht zu Stephani vordringen, der mit dem Abfassen von Briefen in Ordensangelegenheiten zu tun hatte. Dennoch hofft Stephani, dass es bald zu einem Treffen kommen wird. Am 24. Juni wird in Stams das Patrozinium des Hl. Johannes gefeiert, wozu Stephani Spitzweg einlädt und ihn zudem auffordert, einen Festprediger zu schicken. Ad reverendum admodum patrem priorem in Seefeld, Simonem Spizwegg, 14. Iunii anno 1649. Admodum reverende in Christo, doctissime et dignissime domine prior

(1) Quod unicum amicorum desiderium est, mutuo frui alloquio, eius hactenus reverendae admodum pietati vestrae ac mihi potiundi data non est occasio. (2) Declinaverat quidem ante tres quattuorve menses admodum reverenda pietas vestra ad monasterium nostrum, sed vere tantum per modum transeuntis, cum ego in scribendis epistulis circa ordinis negotia graviter implicatus destinerer. (3) Verumtamen quia saepe dat una dies, quod totus denegat annus, spero in brevi votis nostris arrisurum Apollinem. (4) Eam in rem ad solemnia annua patrocinii, quae 24to huius magno praecursori divo Ioanni festive persolvemus, admodum reverendam pietatem vestram praesentium serie quam humanissime invitatam volo, obsequia tunc mea quantilla pronissime impensurus. (5) Ceterum quia amicos iuvat esse audaces, quam anno superiore benevolentiam anno ... benevolentiam] Vgl. ep. 134 und 135. ab admodum reverenda pietate vestra experiri licuit, eandem rursus fidenter sollicito rogans scilicet, ut pro memorato festo patroni nostri quempiam e suis ecclesiasten nobis velit transmittere, qui thaumaturgum nostrum Ioannem fortiter ex ambone proclamet. (6) Erit, cum hanc gratificandi voluntatem vicario gratitudinis studio non obliviose conabimur emereri. (7) Raptim ex solitudine nostra Stambsensi etc.

162. Stephani an Kooperator Johannes Schnürlin in Mais [Stams], 25. Juni 1649 Seit die Boten nach Mais den Weintransport eingestellt haben, ist auch der Briefwechsel erschwert möglich. Stephani freut sich, dass es Schnürlin gesundheitlich gut geht, er selbst leidet schon seit zehn Tagen an einer Augenkrankheit, wie im übrigen auch sein Bruder Laurentius in Wilten. Bruder Bartholomäus [Hol] wagt es noch nicht, von Genesung zu sprechen, kann aber schon wieder die Messe feiern. Stephani dankt für die geschickten Kleider. Nur Sebastian [Zigl] ist mit der Kleidungslieferung noch säumig. Zum Dank schickt er ein spanisches Kreuz. Der Marienkalender, für den sich Schnürlin interessierte, wird im Refektorium verwendet. Solche Werke gibt es in München und Innsbruck zu kaufen. Ad patrem Ioannem Schnürl, pro tempore cooperantem in ecclesia Mais, 25. Iunii 1649. Reverende in Domino ac religiosa dilectione semper amande confrater

(1) Silentium epistolare, quod mihi cum reverentia vestra fere commune aliquantis hactenus mensibus intercessit, non est, quod admodum mirer. (2) Ex quo aurigae nostri vecturam vini terminarunt, persuadere mihi merito poteram, simul etiam commercio nostro litterarum ad tempus iniectum iri quoddam sufflamen.

(3) Valetudine optata gaudere reverentiam vestram laetor et gratulor, de mea vero non est, quod angatur; etsi nam crebris ac variis debilitatibus quotannis subicior, eae tamen nec diuturnae sunt nec tales, quae me grabato affigant. (4) Impraesentiarum ophthalmia laboro, quae oculos meos decimum iam diem ita occupat, ut vix quidquam legere valeam vel scribere. Audio tamen plures passim hac afflictione exerceri, inter quos frater meus Laurentius Wilthinae frater ... Wilthinae] Gemeint ist Stephanis Bruder Laurentius, der Prior in Stift Wilten war. ecclesiasticis compluribus septimanis abesse cogeretur. (5) Frater noster Bartholomaeus frater ... Bartholomaeus] Gemeint ist Bruder Bartholomäus Hol. de miseria aegritudinis suae arthriticae necdum quidem triumphum canere audet, id tamen obtinuit, ut pro munere sacerdotii victimam mactare valeat incruentam.

(6) Grates ago reverentiae vestrae pro materia conficiendis scapulari et caputio transmissa, quam certe ut arctioris amoris vinculum et tesseram accipio, quae etiam plus me fuerat laetificatura, si reverendus pater Sebastianus pater Sebastianus] Gemeint ist Pater Sebastian Zigl. materiam pro tunica anno superiore promissam simul misisset. (7) Quod in signum gratitudinis repono, pauxillum est Cremoris desiderati et crux Hispanica, ipsa illa, quam in meo natali in meo natali] 4. Dezember. noster dono dedit reverendissimus. noster ... reverendissimus] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich.

(8) Calendarium beatae Virginis, quod reverentia vestra in usu privato putat esse penes patrem Christianum, patrem Christianum] Gemeint ist Pater Christian Praxmarer. iam ab octennio et amplius lectioni publicae servit in refectorio, cuius exemplar aliud nunc temporis non superest praeter meum, quod Ingolstadio tuli. (9) Intelligo tamen exstare id genus libri Oeniponte vel Monachii in tres partes divisum, sed quanti veneat, nescio. Haec pro angustia temporis et patientia oculorum.

163. Stephani an Abt Matthäus von Aldersbach [Stams], 13. Juli 1649 Der Brief des Abtes vom 29. April ist erst am letzten Juni in Stams angekommen. Im Ordenshaus in Raitenhaslach scheint es zu Verfehlungen gekommen zu sein, in die der Abt mit harter Hand eingreifen musste. Der dortige Abt wurde abgesetzt, einige Brüder in andere Klöster geschickt. Stephani schlägt weiters eine baldige Visitation dort vor und außerdem das Hinzuziehen eines weiteren Abtes, um mehr Autorität zu erlangen. Wenn Abt Matthäus auch im Namen der Kongregation visitieren möchte, würde ihm Abt Gemelich enstprechende Papiere ausstellen. Der Abt konnte selbst nicht schreiben, da er sich in Innsbruck aufhält. Ad abbatem Alderspacensem Matthaeum, 13. Iulii 1649. Reverendissime in Christo pater, coelndissime domine praesul Preces et servitia exigua

(1) Quas reverendissima dominatio vestra 29. Aprilis signatas ad reverendissimum meum reverendissimum meum] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. dederat, eas hic post integrum bimestre Iunii scilicet die ultimo tandem rite accepit tristissima profecto naenia continentes. (2) Et imprimis quidem dilaudat reverendissimae et amplissimae dominationis vestrae solertem vigilantiam, paternam sollicitudinem et zelum ferventem, dum periclitanti periclitanti] Vgl. Primisser cap. 42 § 26 Interea Bernardus noster ut coenobii Rothenhaslacensis scandala tandem serio tolleret, tum a Salemitano abbate tum consistorio Salisburgensi urgebatur. Ast ipse Tirolensibus praepeditus negotiis Georgium Caesareensem et Matthaeum Aldersbacensem praesules eo ablegat cum plena reformandi potestate. Sed Georgio renuente abbas Dominiorum Albae, tunc exul, una cum Matthaeo negotium Iunio mense perfecit. ordinis membro (domui Raittenhaslacensi) succurrere modis omnibus satagit ac mederi. (3) Sed dolendum sane ac deplorandum eo monasterii illius incolas iam prolapsos esse, ut phreneticis persimiles curari nec velint nec valeant. (4) Ceterum quia aequum est duriora eos sentire verbera, qui mitem pie castigantis ferulam contempserunt, consultum omnino iudicat reverendissimus meus, ut remedia arripiantur severiora, non solum transferendo fratres discolos et indisciplinatos ad alias ordinis domos, de regulari observantia bene audientes, verum etiam, si opus, ipsum abbatem, utpote nimia conniventia sua tantis dissolutionibus ac confusioni plus quam Babylonicae, saltem tacite patrocinantem a dignitate submovendo aliumque cordiatiorem et in monastico regimine magis strenuum praeficiendo. (5) Quam in rem profuerit forsan plurimum, si reverendissima et amplissima dominatio vestra in proximo visitationem ibidem rursum instituat adlecto sibi in consortium et partem operis alio quodam ordinis coabbate, qui negotii expeditionem iuvet ac roboret. (6) Sin reverendissima et amplissima dominatio vestra magis proficuum arbitretur visitationem hanc postremam institui non tantum ex munere sui vicariatus provincialis, sed etiam nomine et auctoritate nostrae congregationis, spondet reverendissimus meus se litteras commissionis cum plena potestate mox transmissurum, quamprimum rescierit eas ab amplitudine vestra desiderari et viam noverit, qua dirigendae.

(7) Atque haec sunt, quae reverendissimae et amplissimae dominationi vestrae in absentia reverendissimi mei Oeniponte inter negotia publica versantis intimanda habui, cui post demississimam salutem benedictionum et gratiarum cumulum precor ab eo, a quo est omne donum et omne datum optimum.

164. Stephani an seinen Bruder, Prior Laurentius Stephani in Wilten Stams, 17. Juli 1649 Vor zwei Tagen ist zugleich mit Laurentius’ Brief auch der Indische Rabe angekommen, über den sich der Abt besonders freute, v.a. weil es gerade die Zeit des allgemeinen Aderlasses war, in der Zerstreuung nötig ist. In Wilten war der Rabe nicht so willkommen. Stephani bedauert es, dass sein Bruder unter so großer Arbeitslast zu leiden hat. Er hofft, dass er ihn bald in Stams besuchen kommt. Ad fratrem meum Laurentium Wilthinae priorem, 17. Iulii anno 1649. Religiosam salutem et fraterna obsequia Admodum reverende in Christo, dilecte et honorande frater

(1) Litteras admodum reverendae dominationis vestrae mihi relator harum ante biduum fideliter praesentavit et cum iis rarum sane ac paucis visum vel cognitum animal, corvum Indicum, munus reverendissimo meo reverendissimo meo] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. perquam gratum. (2) Et commodum quidem accidit, ut ales ista multicolor eo tempore adferretur, quo idem reverendissimus meus phlebotomiam celebrabat, in qua maxime quaeruntur obiecta exhilarantia. (3) Conventualibus porro vestris non aeque omnibus acceptum fuisse hoc genus volucris minime miror, id enim in communitatibus solemne non notum est.

(4) Condoleo admodum reverendae dominationi vestrae intelligens diversis eam affectionibus morbidis hoc anno subigi et post complurium hebdomadum ophthalmiam, nunc in pedibus anagriari. (5) Dubitare non possum infirmitatibus huiuscemodi causam dare multiiuges occupationes, quibus admodum reverenda dominatio vestra semet non tam onerat quam obruit. (6) Precor interea ex corde et animo, ut ab iis ocius respiret et convalescat fratremque suum in solitudine Stambsensi diebus canicularium invisat et recreet. Ita vovi in Stambs etc.

165. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Obladis [Stams], 17. Juli 1649 Gestern kam ein Brief des Subpräfekten von Petersberg, in dem es wohl um den Zehent in Ötz geht, weswegen Stephani den Brief gleich weiterleitet. Gestern kamen Abt Iongelinus und sein Bruder auf dem Weg nach Innsbruck im Stams an. Weil Stephani aber wusste, dass der Erzherzog [Ferdinand Karl] sich in Telfs befindet, riet er ihnen, diesen Weg zu nehmen. Weil die Wege des Erzherzogs jedoch nicht vorauszusagen sind, befürchtet Stephani, dass er zur Jagd auch nach Stams kommen wird, auch wenn Herr von Triempach neulich etwas anderes schrieb. Der Richter gab Stephani über die Verlegung des Festgottesdienstes bescheid, es wurde heute bereits nach der Predigt verkündet. Ad dominum abbatem nostrum utentem acidulis, 17. Iulii anno 1649. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine Belle valere et prosperos experiri acidularum effectus

(1) His adiunctas et reverendo admodum domino decano inscriptas hesterna ad me misit subpraefectus Peterspergensis, quae quia, ut intelligo, commissionem in causa decimarum in Öz sub lite pendentium concernunt, per proprium eas transmitto, ne forte mora negotio quidpiam incommodet.

(2) Heri sub tempus cenae sive collationis ad monasterium divertit dominus abbas Iongelinus cum fratre suo, Benedictino, si diis placet, abbate, qui negotiorum gratia Oenipontum se petituros dicebant. (3) Sed cum hac primum hora inaudierim, serenissimum archiducem serenissimum archiducem] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karl. hodiernam festivitatem agere in Telfs, forsan illi viae usuri compendio, ibidem eum interpellabunt, non exspectato ipsius ad urbem reditu. (4) Et quia proposita principis in dies prope et horas mutantur, vereor, ne inopinato coenobium quoque nostrum petat, quidquid nuper scripserit generosus dominus de Triempach, hoc tempore territorium Stambsense venatione non inquietandum. (5) Quod iudex noster nomine reverendissimae pietatis vestrae mihi intimavit de festo almi patris nostri transferendo et concione in templum claustrale transportanda, id populo e suggestu hodie iam est denuntiatum, ad quod dum reducem reverendissimam pietatem vestram exspectamus, interim secundissimam valetudinem eidem ex effectu acidularum optamus, vovemus.

166. Stephani an Kooperator Johannes Schnürlin in Mais [Stams], 21. August 1649 Stephani dankt für Schnürlins letzten, wenn auch kurzen, Brief. Von den fünf neulich aufgenommenen Novizen wurden die beiden, die für den Klerikerstand vorgesehen waren, aus verschiedenen Gründen entlassen. Einer ließ sich bald darauf von Kaisheim anwerben, obwohl er es noch nie gesehen hatte. Von den drei als Konversen aufgenommenen Novizen wird einer bald die Gelübde ablegen. Die anderen zwei sind gegangen. Stephani bedankt sich für die Diurnalia, die hier vielen nützlich sein werden. Eines hat Stephani noch mit Gold verzieren lassen und Abt Gemelich zum Geburtstag geschenkt. Als Dank schickt er ein spanisches Kreuz mit. Stephani freut sich auf ein persönliches Gespräch. Dann könnte Schnürlin auch das neue Dormitorium sehen. Ad religiosum patrem Ioannem Schnürlin in Mais, 21. Augusti anno 1649. Reverende in Christo, diligende in Domino

(1) Epistolium reverentia vestra ad me proxime non longum emiserat, cuius tamen brevitatem amoris longitudine superari aiebat. (2) Ego vero ut amorem prolixum litteris etiam longioribus demonstrem, in praesens calamum solito profundius tingam; ita nam hodie vacat et expatiandi suppetit tempus, quando et reverendissimus noster reverendissimus noster] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. adhuc domo abest et ex eiusdem ordinatione festivitas gloriosissimi patris nostri in 22um Augusti translata translata] Der übliche Termin wäre der 20. August, zur Verschiebung vgl. ep. 165,5. est.

(3) Novitios anno superiore quinque suscepimus, pro statu clericali duos, reliquos pro numero conversorum. (4) E prioribus alterum mox post bimestre exauctoravimus, ob duritiem ingenii eius nimis quam crassam, qui logici titulum venditans, cuius bono syntaxistae primas concessisset. (5) Alter, reverendissimi nostri sanedum carnem remote propinquus, duobus fere abhinc mensibus proprio malitiae, dicam, an inconstantiae motu respiciens nostraeque societatis taedio ictus sine causa, sine ratione abitum flagitabat. (6) Sed (ut iuvenes genio sunt mutabili) haud multo post cum monasterium nostrum, in quo scholaris iam quadriennium egerat, fastidiret, Caesariense, quod ne in somno quidem umquam viderat, affectare coepit simulque spe promotionis ad studia illectus reverendissimo domino visitatori, reverendissimo ... visitatori] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. qui etiamnum apud nos demoratur, datis manibus se tradidit, cuius professio crastina fiet pro coenobio Caesareae iam dicto. (7) Sic diversorium ignotum petit hospes non cognitus.

(8) Ex posterioribus unus, opificio sartor, suam inter nos stabilitatem Deo ac superis proxime vovebit; alii autem duo, cum 11 menses integros in novitiatum iam superassent, hoc solo ex capite, quod concordiam et unionem cum tertio servare non possent seu verius nollent, capistrum excutere decreverunt, quos proinde collectis sarcinulis vadere vias suas haud aegre permisimus, litigiosa capita.

(9) Pro liberali dono diurnalium ordinis reverentiae vestrae grates permagnas ago et agent adhuc ii, qui de illis participabunt. (10) Eorum reverentia vestra partem optimam electurum sibi reverendissimum nostrum non immerito cogitaverat, verum ne etiam esset pars magna, astu quodam praevenire volui; siquidem unum ex eis, per nostrum bibliopegum paulo adhuc concinnius auro prius exornatum, obtuli eidem cum alio quodam munusculo genethliaco ad natalem sperans hoc eum uno contentum, in quinque reliqua manus non missurum.

(11) Ceterum pro symbolo gratitudinis crucem rursus Hispanicam submitto, argenteam quidem, sed mole ac pondere haudquaquam parem nummis in diurnalia profusis. (12) Quamplurima alia sunt, quae in reverentiae vestrae aures ac animum libens demitterem, sed quae calamo confidere non audeo. (12) Ut autem ore ad os loqui aliquando nobis liceat, effecerit reverentia vestra, siquando per excursum inviserit confratres suos et spectarit novum nostrum dormitorium, novum ... dormitorium] Gemeint sind die Arbeiten am neuen Konventbau, die schon unter Abt Paul II. Gay begonnen wurden, und unter Abt Gemelich entscheidend vorangetrieben wurden, vgl. Hammer 1935, 26f. quod quidem facilius praestiterit reverentia vestra quam ut me in Mais devenire contingat; ego nam non tantum piscem ago, qui stagnum et aquas amet, sed et polypum, qui saxo suo quasi perpetuo adhaeret. (13) Atque his finio et una reverentiae vestrae ceterisque confratribus salutem plurimam impartior.

167. Stephani an Vikar Sebastian Zigl in St. Peter Stams, 30. August 1649 Stephani dankt für die Früchte und andere Dinge, die heute in Stams angekommen sind. Als Zeichen seiner Dankbarkeit schickt er ein Bildchen. Für die Zukunft verspricht er eine Lieferung von Fischen. Zuletzt wünscht er Zigl eine reiche Ernte. Ad patrem Sebastianum Zigl, vicarium ad sanctum Petrum prope arcem Tyrolis, 30. Augusti 1649. Venerabilis in Christo pater, religiose et peramande confrater Cum officio salvatoris, reciprocas vices amoris

(1) Quae reverentia vestra de fructibus et aliis rebus per duos clitellarios ad nos emisit, ea hodierno mane, 30. scilicet Augusti, mihi fideliter ac integre sunt consignata. (2) Ex quorum legatione sicuti amorem reverentiae vestrae et affectum beneficum luculenter non tam perspicimus quam palpamus, ita gratias reverentiae vestrae pro suo merito, nostro autem debito agimus copiosas et fraternas.

(3) Pro gratitudinis porro si non signo, saltem umbra, remitto duas imagunculas libenter (si ullo id modo fieri posset) vasa lignea, quibus conditae erant fruges, plena piscibus transmissurus. (4) Quod superest, opto imprimis reverentiae vestrae secundissimam valetudinem ac dies vitae in Domino laetos et tranquillos, tum etiam futurae vindemiae non solum proventum uberem, sed et mensuram confertam et coagitatam in vasa ac dolia supereffluentem. (5) Ita voveo ex mandra Stambsensi die Augusti mensis supradictae etc.

168. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Sterzing [Stams], 11. September 1649 Vor 14 Tagen verlangte Elias Berchtold aus Heiterwang danach, dass ein Schreiber aus Stams zu ihm geschickt werde, damit festgehalten werden könne, wieviel er dem Kloster noch schulde. Der Richter ging zu ihm, fand ihn aber schon auf dem Totenbett. Weil der Erzherzog gehört hatte, dass im Wald vor Stams vier prächtige Hirsche zu finden seien, kam er letzten Montag mit einer Jagdgesellschaft. Trotz stundenlanger Jagd konnte kein Hirsch erlegt werden. Die Erzherzoginnen zogen bald nach Petersberg weiter, während die Erzherzoge weiter der Jagd frönten. Über die Kongregation gibt es nichts Neues zu berichten. Der Abt von Kaisheim kündigte an, bald in sein Kloster zurückreisen zu wollen. Ad dominum abbatem nostrum Sterzingae in conventu procerum morantem, 11. Septembris 1649. Reverendissime in Christo pater, filiali observantia colendissima domine domine

(1) Dies sunt 14, cum litterae ad monasterium perferebantur, quibus Elias Berchtold, colonus noster in Haiterwang, instanter a reverendissima pietate vestra sollicitabat deputari ac transmitti ad se nostrorum quempiam officialium, quorum rationes inire posset dati et accepti, ut antequam ex fatali infirmitate, qua Dominus eum visitaverat, hinc emigraret, sciret, quid vel quantum reverendissimae pietati vestrae adhuc deberet ex hospitio sibi locato. (2) Quamobrem iudex noster, quod res moram non pateretur ac simul operae et itineris pretium esset, postridie acceptarum litterarum eo profectus invenit dictum Eliam hospitem extremis ecclesiae sacramentis iam communitum diem praestolari novissimum, cum quo qualiter ratiocinium peregerit, mihi incompertum.

(3) Serenissimus archidux serenissimus archidux] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karl. cum a venatoribus exploratum missis intellexisset in silva monasterio nostri contigua quattuor cervos vagari, die lunae proxime elapso ad nos deflectens venationem instituit accitis subditorum mille personis; (4) sed ea in multas horas protracta cervorum nullus principibus vel visus nedum prehensus fuit. (5) Cunctis verosimiliter iam prius, quam Aurora dilucesceret, plagas et saltum egressis praeter hinnulum unicum, qui a canibus in denso nemore correptus et ab iisdem maiori ex parte est devoratus. (6) Sumpto apud nos prandio archiducissae circa horam quartam abierunt vectae in Petersberg, serenissimi vero diu ad metam iaculati, primum post pulsum salutationis angeli adulto iam vespere digressi sunt, suo in reditu ad nos iterato diversuri, ut ipsimet aiebant.

(7) De rebus congregationis nec litteram accepi, quae vel Speciosae Vallis vel Raittenhaslacensium statum Speciosae ... statum] Zu den Skandalen, die sich in Schönthal ereignet haben und in die dann auch das Kloster Raitenhaslach verwickelt wurde, vgl. ep. 163. significaret. (8) Reverendissimus Caesariensis reverendissimus Caesariensis] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. paucas intra hebdomades ad sua se dictitat migraturum, unde reverendissimam pietatem vestram libenter brevi reducem videret, nequando insalutato hospite abiisse culpari posset. (9) Cui dominus Deus prosperum praebeat iter, reverendissimae vero pietati vestrae cum bona valetudine in negotio patriae progressus secundos.

169. Stephani an Romanus, Rektor der Universität Salzburg Stams, 2. Oktober 1649 Der Abt von Kaisheim hat beschlossen, einen seiner Schützlinge nach Salzburg ins Gymnasium zu schicken. Abt Gemelich möchte ebenfalls einen Bruder aus Stams zum Rhetorikstudium nach Salzburg schicken. Nun erkundigt sich Stephani über einige Details: Essen, Trinken, nötige Ausgaben. Er bittet um rasche Antwort, da der Studienbeginn unmittelbar bevorsteht. Ad rectorem academiae Salisburgensis, admodum reverendum dominum Romanum, 2. Octobris anno 1649. Admodum reverende, clarissime et magnifice domine rector Praeter humanissimam salutem paratam ad obsequia voluntatem

(1) Veniam dabit admodum reverenda et magnifica dominatio vestra audaciae meae, quod arduas suas occupationes curasque graves levidensi hoc epistolio nonnihil interturbare audeam ignotus scriptor. (2) Causae illud unum est, quod reverendissimus dominus abbas imperialis coenobii deatae Mariae de Caesarea dominus ... Caesarea] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. (ordinis nostro), qui alterum iam annum apud nos hospes agit, religiosum quendam iuvenem noviter professum, religiosum ... professum] Gemeint ist Bruder Candidus List aus Kaisheim. litterarum humaniorum cultura imbuendum laudatissimo Salisburgensi gymnasio tradere destinet, cui et reverendissimus meus reverendissimus meus] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. e gremio domus nostrae fratrem alterum fratrem alterum] Gemeint ist Bruder Albericus Manincor. adiungere cogitat, non tam ex ungula Pegasi, ex ungula Pegasi] Das Gymnasium des 17. Jahrhunderts bezeichnete die letzten beiden Klassen als Poetik- und Rhetorikklasse. Der Pegasus, das Musenross (vgl. Ovid, Met. 5,257), steht hier für die Poetik, für die der Schüler wohl schon zu alt ist: Er will in die Rhetorikklasse. quam de fonte rhetoricae eloquentiae bibiturum, ambos in convictu religiosorum alendos. (3) Ad quod propositum certior reddi pervelim, quid singula capita hebdomatim pendere habeant pro annona cum pastus, tum potus, vinumne convictoribus propinetur an cerevisia aut vero utrumlibet pro voto petentium, quanti veneat et ista et illud ac demum quo sumptus annuus de via ordinaria communiter ac circiter soleat procurrere. (4) Haec uti scire quam maxime aveo, ita admodum reverendam et magnificam dominationem vestram obnixe rogatam cupio, per manum cuiuscumque ea mihi significari curet, idque ac fieri licebit citissime, ne iuvenes nominatos consuetam et solemnem studiorum renovationem contingat negligere. (5) Istud benevolentiae si obtinuero, plurimum me admodum reverendae et magnificae dominationi vestrae ad officia devinctum agnoscam. Dedi ex monasterio nostro dicto de Stambs ordinis Cisterciensis etc.

170. Stephani an den Regens des Konvikts in Salzburg [Stams], 21. Oktober 1649 Stephani empfiehlt dem Leiter des Salzburger Konviktes die Brüder Albericus Manincor aus Stams und Candidus List aus Kaisheim, die nach Salzburg geschickt werden, um dort Rhetorik zu studieren. Sie sollen sich nicht allzu sehr mit der Dichtung beschäftigen und eher gute Redner werden. Die Bezahlung für ihren Unterhalt wird nach einem halben bzw. einem ganzen Jahr gesamt erfolgen. Ad reverendum admodum patrem regentem convictus Salisburgensis, 21. Octobris 1649. Admodum reverende, religiose et clarissime domine regens

(1) Praesentium baiulos, religiosos fratres Albericum Manincor monasterii in Stambs et Candidum List coenobii Caesariensis prope Danuwertham, professos sisto admodum reverendae dominationi vestrae destinatos a suis superioribus ad fontem rhetoricae eloquentiae in laudatissimo Salisburgensi lycaeo potandum. (2) Qui tametsi hactenus Parnassi aut Heliconis cultores non exstiterint, indocti carmina pangere Aoniove ludere plectro,Qui ... plectro] Sowohl der Parnass, als auch der Helikon, wie auch das Aonische Plektrum sind Bilder für die Dichtung, die Poesis-Klasse, die Manincor und List nicht besuchen sollen. Bedenkt man Stephanis dichterische Leistungen (vgl. Einleitung), verwundert diese Ablehnung (bes. das Schimpfwort poetaster), finanzielle Gründe könnten eine Rolle spielen, denn wenn die Schüler nur die Rhetorik besuchen, reicht ein einjähriger Aufenthalt in Salzburg. fore non sperant, ut id intento suo haud multum officiat, quippe quos superiores sui non tam poëtastros quam rhetores cupiunt. (3) Eos reverendae admodum dominationi vestrae ceu novellas plantas unice commendo futuros, ut spero, morigeros et in illam curam intentos, quatenus sic progrediantur in litteris ut in disciplina morum, profectuque virtutum ne deficiant. (4) Potus utriusque in refectione ordinaria aut cerevisia, victus impensae post anni sive circulum sive semicyclum, prout usque postulaverit, integerrime exsolventur. (5) Atque hisce admodum reverendae dominationi vestrae me cum multa salute, adhuc ignota quidem, ad officia quaevis offero quam paratissimum.

171. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais [Stams], 23. Oktober 1649 Einen Tag nach der Abreise des Abtes hat auch der Visitator, der Abt von Kaisheim, das Kloster Stams verlassen, nachdem er großzügige Ganstgeschenke verteilt hat. Die Antwort des Rektors von Salzburg kam erst nach der Abreise der Brüder Albericus [Manincor] und Candidus [List]. Der Rektor meint, dass der Studienbetrieb am 4. November beginnen wird. Außerdem freut er sich, dass man auf Salzburg und keine andere Schule gekommen ist. Die Kosten würden sich auf 156 Gulden belaufen. Über die Pest, die in Salzburg grassierte, müsse man sich keine Sorgen machen. Außerdem ist noch ein Brief des Abtes von Salem angekommen, in dem er sagt, er habe den Glaser Johannes nur zurückgerufen, weil er glaubte, es gäbe für ihn keine Arbeit in Stams mehr. Ad dominum abbatem nostrum vindemiis et torcularibus intentum, 23. Octobris 1649. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Postridie abitus reverendissimae pietatis vestrae, hoc est, octavo decimo huius mensis valefecit nobis reverendissimus dominus visitator abbas de Caesarea reverendissimus ... Caesarea] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. praelibato ientaculo paulo ab hora septima digressus, honorario officialibus et aulae atque culinae ministris relicto praeter nostram spem et exspectationem munificus.

(2) Responsum, quod a rectore Salisburgensi a rectore Salisburgensi] Gemeint ist Rektor Romanus, vgl. ep. 169 und 170. dudum praestolabar, obtinui tandem, sed, ut aiunt, post nundinas, quando scilicet fratres Albericum et Candidum fratres ... Candidum] Gemeint sind die Brüder Albericus Manincor und Candidus List. iam pridie manumisi Oeno Halam usque vectos. (3) Significat porro memoratus dominus rector renovationem studiorum hoc anno reiectam in festum sancti Caroli Borromaei Caroli Borromaei] Der Jahrestag des Heiligen Karl Borromäus (1538-1584) wird einen Tag nach seinem Todestag am 4. November begangen. seu Novembris quartum diem. (4) Deinde gratias agit collocatae a nobis in se et suos fiduciae, quod gymnasiis aliis posthabitis praedictum par iuvenum ad suum Benedictinum Athenaeum dirigere maluerimus. (5) Ordinarios sumptus pro cibo, potu (ein wässl wein in singulas mensas, scribit ille) lecto, ligno, lumine, lotione, medico, tonsore etc. in anno excrescere ait universim ad florenos 156 nec aliter hac moderna temporum annona fieri posse; extraordinaria vero per monasteriorum licentia et personarum distinctione esse varia. (6) Denique addit de pestifera lue in civitate Salisburgensi defacto nullum praesens periculum esse; sin autem illius metu vel humore renovatio studii adhuc differenda longius foret, moniturum se in tempore ipso adhuc mense isto currente.

(7) Rescripsit denuo reverendissimus dominus Salemitanus reverendissimus ... Salemitanus] Gemeint ist Abt Thomas II. Schwab von Salem. significans de fratris Ioannis vitriarii revocatione revocatione] Vgl. ep. 157,5. se cogitaturum numquam fuisse, nisi sibi fuisset relatum eius opificio monasterium Stambsense amplius non indigere, at modo cum contrarium ex litteris reverendissimae pietatis vestrae intelligat, contentum se esse, ut apud nos maneat, quamdiu eius opera usui esse potuerit. (8) Atque haec sunt, quae reverendissimae pietati vestrae ad praesens intimanda veniebant, quam supernae Numinis protectioni studiosissime semper cupio commendatam.

172. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais [Stams], 18. November 1649 Zusammen mit dem Brief des Abtes sind am 17. November [1649] zwei Kandidaten nach Stams gekommen. Stephani weiß nicht, ob er sie einkleiden oder auf den Abt warten soll. Bis er eine Antwort hat, will er nichts unternehmen. Für den Abt sind einige Briefe angekommen, bemerkenswert ist nur einer des Zisterziensergenerals, in dem er Abt Gemelich beauftragt, im Frühling das Generalkapitel aller Äbte der Kongregation zu leiten und Mittel und Wege zu ersinnen, wie man den vom Krieg getroffenen Klöstern helfen könnte. Stephani hat die Originale nicht mitgeschickt, da er der Post derzeit misstraut. Ad eundem ibidem constitutum, 18. Novembris 1649. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine praesul Prosperam valetudinem vindemiantibus et largam benedictionem in torcularibus

(1) Accepi reverendissimae pietatis vestrae perbreves litteras Novembris 17. et cum iis insperatos hospites, duos religionis nostrae futuros candidatos, qui num ad tyrocinii aratrum iam iam applicandi et sacro amictu investiendi sint a me, an potius a reverendissima pietate vestra ad nos reduce, colligere ex dictis litteris non potui. (2) Proinde sicut a praesumptione libens semper abstineo, ita et huic operi manum, dum aliud iubear, non appono detinens interim eos conformiter regulae in cella hospitum paucis diebus.

(3) Litteras reverendissimae pietatis vestrae ab aliquot septimanis a diversis inscriptis penes me habeo multas, paucas relevantes nec de rebus congregationis ullas praeter epistulam reverendissimi domini nostri generalis, reverendissimi ... generalis] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. qua reverendissimae pietati vestrae provinciam imponit, ad tempus vernum celebrandi confessum generalem omnium congregationis praesulum, ad consultandum de mediis et rationibus, quibus monasteria bellorum iniuriis labefactata vel collapsa vindicare valeant et restitui etc. (4) Misissem hanc et alias (praesertim reverendissimi domini visitatoris reverendissimi ... visitatoris] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. binas adhuc irreseratas) epistulas, nisi postae incertitudini diffisus tutius eas ad reditum, quem indies praestolamur, reverendissimae pietatis vestrae asservari in monasterio credidissem. (5) Atque haec impraesentiarum raptim et propere.

173. Stephani an Bruder Albericus Manincor in Salzburg [Stams], 20. November 1649 Manincors Brief vom 28. Oktober 1649 ist sehr spät in Stams eingetroffen. Stephani hat sich zwar noch keinen geschliffenen Stil, wohl aber ein fehlerloses Latein erwartet. Er tadelt Manincor, dass er sich in Kufstein von seiner Schwester ein Pferd und Geld geborgt hat. Der gewünschte Mantel kann nicht aus Stams geschickt werden, Manincor soll sich an Rektor Romanus in Salzburg wenden, über den Stephani etwas mehr wissen möchte. Stephani weist Manincors Beschwerde über das allzu karge Weggeld zurück. Er selbst habe in Ingolstadt noch weniger gehabt. Um die Postkosten soll sich Manincor keine Sorgen machen. Ein bis zwei Briefe im Monat soll er nach Stams richten. Außerdem soll er bedenken, dass die Briefe, die er von Stephani erhält, vertraulich sind. Ad religiosum fratrem Albericum Manincor, recens Salisburgum ad studia missum, 20. Novembris 1649. Religiose, in Christo dilecte

(1) Quas ad me Salisburgo primas die Octobris duodetricesima dedisti, tardius multo ac serius exspectatione mea recepi, propridie scilicet, quam has cernis obsignatas. (2) Elegantiam in epistula tua multam nec requirere adhuc potui nec sperare, at saltem ab erroribus eam oportebat fuisse immunem. (3) Quod in Kueffstain sorori tuae praeter decorum importunior fueris non equum tantum, sed et pecuniam captando, id nullatenus probare possum, qui ibidem divertendi facultatem tibi tantisper solum concessi, dum de ratione viae et aeris salubritate certi aliquid indagares. (4) Pallium, quod desideras, cum ob itineris longinquitatem e monasterio tibi submitti non possit, admodum reverendi patris rectoris reverendi ... rectoris] Gemeint ist der Salzburger Rektor Romanus. ope comparabis moderatum et statui tuo conveniens. (5) Romanum nuncupari rectorem vestrum ex litteris quidem ipsius didici, ulterius tamen adhuc scire aveo, num is solum regat convictorium, an vero universae iura dicat academiae.

(6) Causari te in litteris tuis viatici porrecti tenuitatem, non sine admiratione, ne dicam stomacho, legi. (7) Atque imprimis scito non a me illud, sed ab reverendissimo nostro reverendissimo nostro] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. tibi constitutum et ministratum! (8) Deinde credas velim mihi quondam, cum a studiis avocarer, quantumvis theologo et iam presbyteratus ordine insignito, non nisi novem florenos a nostro abbate transmissos fuisse, quibus Ingolstadio ad domum professionis usque triginta circiter milliaria emetiri oportuit. (9) Sed esto, pecunia tibi data in totum iter non suffecerit, num idcirco illius expensae rationem (ut iussus fueras) nullam dare valuisti?

(10) De cista, canopaeo, et siquae sunt hoc genus alia omnino necessaria, quin tibi provideres, numquam inhibui. (11) Circa salarium postae propter litteras tuas ne sollicitus esto! (12) Tu tantum iussis obedire memento et mensibus singulis aut summum binis epistulam ad matris tuae gremium dirigito! (13) Ceterum cum a me vicissim aliam quandoque acceperis, tibi illam cogita scriptam, non passim cuivis obvio pandendam promiscue. (14) Hisce vale et litterarum non magis quam virtutum taliter te studiosum exhibe, ut spem de te conceptam vita et conversatione degeneri in nobis iugulari non patiaris.

174. Stephani an den Abt Georg IV. Müller von Kaisheim [Stams], 30. November 1649 Die drei Briefe, die der Abt seit Ende November nach Stams geschickt hat, konnten Abt Gemelich noch nicht erreichen, da er sich in Mais aufhält, wohin Stephani ihm wegen der unsicheren Postverhältnisse nichts nachschickt. Stephani weiß noch nichts Genaues über den Studienfortgang der Brüder Candidus [List] und Albericus [Manincor] in Salzburg. Nur dass sich die Kosten pro Person auf 156 Gulden belaufen werden, kann er berichten. Die Nonnen in Stams warten auf ein Zeichen des Abtes, bis es ihnen erlaubt ist, nach Schönfeld zurückzukehren. Die Nonnen fürchten, nach drei Schwestern noch mehr zu verlieren. Ad reverendissimum dominum visitatorem nostrum, abbatem Caesariensem, 30. Novembris anno 1649. Reverendissime in Christo, amplissime et observandissime praesul Salutem humilem cum osculo dexterae

(1) Litterae, quas isto iam iam exspirante Novembris mense reverendissima et amplissima dominatio vestra e Caesarea sua ad montes nostros iam ternas emiserat, omnes quidem rite attigerunt monasterii metas, at non manum, cui fuerant destinatae, reverendissimo scilicet nostro reverendissimo ... nostro] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. praeter omnium opinionem diutius in Mais demorante. (2) Retineo proinde dictarum litterarum fasciculum cum multis aliunde directis adhuc penes meam custodiam, melius fore ratus, si illas reverendissimo ex Athesi reversuro ipsemet (quantumvis nonnihil tardius) consignarem, quam si postae, cui non semper tuta fides, eventu incerto committerem.

(3) Qui habeat Salisburgi frater Candidus frater Candidus] Gemeint ist der Kaisheimer Bruder Candidus List. cum fratre nostro Alberico, fratre ... Alberico] Gemeint ist Bruder Albericus Manincor. qua uterque in classe militent et quos in litteraria palaestra faciant progressus, nihil etiamdum comperi. (4) Illud solum didici rectore rectore] Gemeint ist Rektor Romanus aus Salzburg. scribente ordinarios sumptus in convictu per singula capita annuatim ut minimum excurrere ad 156 florenos nec cerevisia potari convictores, sed vino, id quod praedictis fratribus haud dubie perquam gratum acciderit.

(5) Reverendissimae pietati vestrae devotae in Christo filiae, moniales apud nos residentes, unice exspectant in desiderio animae diem et horam, qua sibi liceat ex cavea nostrorum montium evolare ad Campum-Speciosum excepturae aliquando nuntium eas revocantem non aliter atque Inter aliter et atque: quam in rasura. columbam cum ramo olivae. (6) Verentur nimirum, ne temporis lapsu mors trium consororum, quas sustulit, clade necdum contenta ipsum etiam tricinium adhuc superstes invadat. (7) Cum iis reverendissimae pietati vestrae ego me et omnem conventum nostrum filialiter et humiliter me commendo, in quam ut clamentissimus Deus benedictiones suas pleno cornu effundat, fervidissime precor.

175. Stephani an Kooperator Johannes Schnürlin in Mais [Stams], 4. Januar 1650 Schnürlin leidet noch immer an der Podagra, die Stephani bei sich gänzlich besiegen konnte. Der Priester Heinrich hat einige Wochen in Stams verbracht, wurde aber nicht eingekleidet, woraufhin er den Zisterziensern den Rücken kehrte. Er ging über Konstanz nach Offenburg zu seinen Verwandten. Dem Kloster Stams hat er einige nützliche Bücher geschenkt. Stephani bittet Schnürlin, ihm die Predigten des Faber und die zwei Bände Laymann zuzuschicken. Johannes von Preisach wird in den nächsten Tagen eingekleidet, obwohl er noch ein Kind ist. Ad patrem Ioannem Schnürl, cooperatorem ecclesiae in Mais, 4. Ianuarii anno 1650. Multam salutem et annum auspicatissimum Venerabilis ac religiose, in Christo peramande

(1) Audio reverentiam vestram de hospite suo maligno et inveterato dierum (podagram loquor) nondum integre triumphasse, quantumvis voto desuper reginae superum antehac nuncupato victoriam sibi plenam persuaserit isque, ut intelligo, nuper etiam in ipsis natalitiis feriis feriatus non est, quin reverentiam vestram praesepi aut grabato alligatam exerceret. (2) Ego (quidquid mihi reverentia vestra olim in contrarium vaticinari velle videbatur) huic absurdo hospiti ullum adhuc angulum non concessi, ne diversorium Deoque servante numquam subiturum spero mea tuguria.

(3) Notus reverentiae vestrae Henricus presbyter cum aliquot hebdomades apud nos in statu clericali egisset nec habitu religionis (Deo forsitan hanc procrastinationem ordinante) hucusque amictus fuisset vacillare incipiens et sola tentatione, nescio an vera rei difficultate deiectus, mentem mutavit et spiritum Cisterciensibus aggregari amplius non desiderans. (4) Causatus est (praeter alia quaedam ferme futilia) praecipue austeritatem chori, cui ferendo se prorsus imparem sentiret. (5) Itaque heri vale nobis fecit recta tendens Constantiam atque inde Rheno Offenburgum ad suos cognatos, deinceps in sua vocatione et statu clericali perstiturus. (6) Donationem suorum quorundam librorum monasterio nostro factam, ratam reliquit; qui proinde quia apud nos pluribus usui esse possunt, ut aurigis nostris tradantur, hisce rogo et flagito. (7) Potissimum vero mitti desidero tres partes concionum Fabri concionum Fabri] Gemeint ist das aus drei Teilen bestehende Werk Concionum opus tripartitum des Matthias Faber, das 1631 in Ingolstadt gedruckt wurde. et tomos duo Laymanni. Laymanni] Gemeint sind Schriften des berühmten Moraltheologen Paul Laymann SJ (1574-1635). (8) Ioannes a Preisach Ioannes a Preisach] Gemeint ist Johannes Theodor von Preisach, vgl. Album Stamsense Nr. 462. proximis diebus vestitu sacro induetur, puer adhuc totus et infans. Atque haec etc.

176. Stephani an Albericus Manincor in Salzburg [Stams], 8. Januar 1650 Der Brief vom Dezember 1649 zeigt, dass Manincor in der Rhetorik schon einige Fortschritte gemacht hat, doch muss Stephani vermuten, dass Manincor ihn nicht selbst geschrieben hat, sondern sich mit fremden Federn schmücken will. Weiters soll er es sich nicht so gut gehen lassen, ein voller Magen passt nicht zu einem Studenten. Die Bemerkung, dass seine Vorgesetzten in Salzburg gleich streng sind wie die in Stams, ärgert Stephani. Er soll sich auch im Schreiben mäßigen. Über die vorgelegten Reisekosten machten sich sowohl der Abt als auch Stephani Sorgen, außerdem soll Manincor über Bruder Candidus [List] berichten, wenn er den Abt nicht verärgern will. Ad fratrem Albericum Manincor Salisburgi studentem, 8. Ianuarii anno 1650. Salutem et anni novi fortunatum auspicium Religiose, in Domino dilecte

(1) Epistula, quam emisisti ad me Kalendis Decembribus, si tuo prodiit e cerebro proprioque est Marte concepta, habeo, quod tibi gratuler, nobis gaudeam, argumento nam est te, cum pedem rhetoricae palaestrae vixdum intuleris, iam aliquem profectum inde reportasse; sin alieno ducta est penicillo et a te solum mendicato quaesita (quod ominari saltem licet, si non palpare) novam inscitiae tuae labem affricas, dum te Aesopicae instar corniculae Aesopicae ... corniculae] Anspielung auf Aesops Fabel vom Raben, der sich mit fremden Federn schmücken möchte. peregrinis vestire plumis attentas. (2) Nec existimes gratas deinceps reverendissimo reverendissimo] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. aut mihi litteras fore tuas, nisi eas tuopte ex penore viderimus promanasse.

(3) Laute vos in convictorio et genialiter vivere intelligo. (4) Nimirum ita fere studiosos fortuna amat. (5) Sed nunc meminisse te oportet philomusos tenui semper victitasse quadra nec bene convenire scientiae cum edacitate, fartus enim venter non gignit sensum tenuem, ut ille quondam aiebat.

(6) Quod superiores tuos, quibus in religione hactenus vitae tuae ratio erat commissa, tacito notas cavillo, dum praefectos et praeceptores, qui modo Salisburgi tibi imperant, severitati in Stambs ais esse persimiles, nescio num id aetatis tuae imprudentiae imputem, an petulantiae; nisi tamen alia de cetero erga superiores modestia in scribendo fueris usus, doceberis et temperare calamum et revereri magistros, sed forsan haud magno tuo commodo. (7) Rationes sumptuum, quos in itinere expendisti, legit quoque ex vindemiis redux reverendissimus noster, non minori cum admiratione, quam ego legeram prius, ex eo capite non bene contentus, quod ne verbo quidem mentionem ullam facias, quid agatur de fratre Candido, quae eius classis, quis profectus, quae vitae ratio etc. (8) Quare nisi domino abbati stomachum ciere velis, proxime de eius statu quidpiam notificabis, quod dum exspecto, salvere te interim iubeo et prosperari in Domino.

177. Stephani an Vikar Sebastian Zigl in St. Peter [Stams], 19. Januar 1650 Stephani dankt Zigl für die Geschenke, die er ihm zukommen ließ. Außerdem freut es ihn, dass Zigl nicht vergessen hat, ihm bis Ostern den Stoff für ein neues Gewand schicken zu wollen. In Stams stehen die Baumaßnahmen am neuen Dormitorium kurz vor ihrem Abschluss. Ad patrem Sebastianum Zigl, vicarium ad sanctum Petrum prope Tyrolim, 19. Ianuarii 1650. Venerabilis ac religiose pater, confrater sincere semper dilecte

(1) Gaudeo memoriam mei a reverentia vestra necdum depositam esse, quin potius vigere adhuc pristinam caritatis fraterno in pectore flammam. (2) Demonstrant hoc transmissa per aurigas munera, dulciarii panes scilicet et liba natalitia cum gemino vasculo cydonitidis, pro quibus gratias agi par est ab omnibus, qui ea distributione communi absument. (3) Illud vero cumprimis bene me habet, quod intelligam reverentiam vestram sponsionis suae gravitate etiamnum non immemorem materiam pro tunica missuram mihi adhuc prius, quam Phase seu pascha fiet. (4) Exspecto igitur eam in desiderio, atque ut huic reverentiae vestrae proposito et intentioni obex nullus aut remora interveniat, fervide exopto. (5) Ego vicissim, siquid in me opis esse potest, promptitudinem meam libens offero ad amice gratificandum.

(6) Novorum nihil habeo, quo perscribam, nisi quod novo dormitorio novo dormitorio] Gemeint sind die Arbeiten am neuen Konventbau, die schon unter Abt Paul II. Gay begonnen und unter Abt Gemelich entscheidend vorangetrieben wurden, vgl. Hammer 1935, 26f. nostro iam prope ultima manus sit admota, ut brevi in illud coloniam a fratribus deduci posse confidam. (7) Interea reverentiam vestram cum felicissimi anni fausta apprecatione religiose salutans nos ambos supernae Numinis providentiae devotissime commendo.

178. Stephani an Abt Christoph Hahn von Schönthal [Stams], März 1650 Stephani hat den Brief des Abtes in Innsbruck erhalten. Wie die meisten ist auch der Abt von Schönthal der Meinung, dass noch in diesem Jahr eine Kapitelversammlung der Kongregation stattfinden sollte. Nur der Abt von Kaisheim ist gegen einen solchen Vorschlag: Die Klöster seien alle noch mit Wiederaufbaumaßnahmen nach dem Krieg beschäftigt. Von Konstanz als Versammlungsort rät der Abt von Salem jedoch ab, zu neugierig seien dort die Bediensteten des Bischofs. Weder Ort noch Zeit stehen also bisher fest. Abt Hahns Befürchtung, Abt Gemelich sei ihm nicht mehr gewogen, kann Stephani zerstreuen. Ad abbatem Schönthalensem Christophorum, mense Martio anno 1650. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, colendissime domine domine Praeter demissam salutem exiguas meas preces et duo minuta exilium obsequiorum meorum

(1) Epistulam amplissimae dominationis vestrae non pridem ad me directam Oeniponto rite obtinui, cui has perbreves repono. (2) Quod amplissima dominatio vestra iudicat negligendum amplius haud esse, quin hoc anno capitulum sive coetus abbatum congregationis nostrae convocetur et indicatur, idem aliorum paene omnium praesulum sensus est, nisi quod solus fere reverendissimus Caesariensis reverendissimus Caesariensis] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. in contrarium abeat, qui nuperrime primum in Stambs perscripsit sibi e re prorsus non videri, ut huiusmodi conventus capitularis hisce adhuc temporibus urgeatur, ob eam praecipue rationem, quod durantibus ubique miseriis et statu coenobiorum nihilo adhuc meliorato impossibile sit, ut totius congregationis antistites in persona omnes compareant, hoc autem nisi fiat, effectus desideratus ac solidus sperari nullatenus possit. (3) Civitatem Constantiensem, quam amplissima dominatio vestra congregandis patribus accommodam arbitratur, reverendissimus dominus Salemitanus reverendissimus ... Salemitanus] Gemeint ist Abt Thomas II. Schwab von Salem. aliique nonnulli fere improbant ac dissuadent, potissimum ob vicinos ministros episcopales regularium actionibus plus aequo plerumque intentos ac infensos. (4) Ceterum quia super isto negotio neque Helvetiae et Alsatiae neque etiam Bavariae praesules mentem suam hactenus vel verbo aperuerunt, nihil etiamnum a reverendissimo meo sive de loco sive de conveniendi tempore determinatum est aut constitutum.

(5) Porro quod amplissima dominatio vestra subvereri se scribit, animum reverendissimi mei erga se nonnihil forsitan obnubilatum, assecuro amplissimam dominationem suam nihil penitus talis nubeculae in pectus memorati domini abbatis mei hactenus irrepisse, qui sicut nullam ansam se accepisse fatetur, affectum iniquiorem concipiendi, ita quoque se causam non dedisse existimat, talem contra se scrupulum suspicionemve formandi, de neglecta aut denegata ad plures amplitudinis vestrae epistulas responsione nihil sibi conscius. (6) Quare amplissima dominatio vestra metum hunc ponere ac de favore et affectu pristino reverendissimi mei bene confidere non desistat. (7) Atque hisce raptim deproperatis amplissimae dominationi vestrae me cum salute humili studiose commendo.

179. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Bozen [Stams], 30. April 1650 Am Tag nach der Abreise des Abtes nach Bozen kam einer aus dem Gefolge der Erzherzogin Anna nach Stams, um hier die erste Tonsur zu erhalten. Er hatte Empfehlungen der Erzherzogin und des Bischofs von Brixen bei sich. Stephani hat ihn ehrenvoll aufgenommen und versprochen, ihm eine Antwort zu geben, sobald Abt Gemelich zurück sei. Der Schreiber von Stams liegt schon seit acht Tagen krank darnieder. Zudem ist ihm noch ein eben geborener Sohn verstorben. Der Novize Georg Fischer bittet darum, entlassen zu werden. Ad abbatem nostrum Bolzani pro patria negotiantem, 30. Aprilis 1650. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Postrridie quam ex Stambs reverendissima pietas vestra pedem extulerat, advenit Oeniponto cum comitatu duorum Italorum quidam ex ephebis archiducissae Annae archiducissae Anna] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karls Gattin Anna de’ Medici. recepturus a revereendissima pietate vestra primam tonsuram cum quattuor minoribus, quem in finem et commendatitias a sua serenissima et dimissoriales a Brixinensi episcopo a Brixinensi episcopo] Gemeint ist Bischof Anton von Crosini (1647-1663). exhibuit. (2) Cui cum sociis apud nos cenato et pranso ac pro modo hospitii nostri honorifice habito promisi, simul atque reverendissima pietas vestra ad monasterium remeaverit sine cunctatione et mora eundem istius reditus reddere certiorem.

(3) Scriba noster iam per octiduum decumbit impedimento nobis forsitan futurus, quominus ratiocinia ecclesiarum in tempore peragantur, ni brevi convalescat. (4) Eius aegritudinem auxit luctus domesticus, dum nudiustertius filiolum ipsius natu maiorem e medio mors sustulit praematura, cum vix diem et noctem aegrotasset.

(5) Novitius noster Georgius Vischer, nescio num instigante maligno, an propria impellente levitate, egressum et abitum rursus modis omnibus urget, cui ne tantae quidem induciae persuaderi possunt, ut vel reditum reverendissimae pietatis vestrae exspectet. (6) Interea tamen non omittam consultare de mediis lucrandi animam eius et, si ad mentem valeat meliorem quaqua via reduci, nihil intentatum relinquam.

180. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Bozen [Stams], 20. Mai 1650 Der schon lange ersehnte Lektor der Philosophie ist immer noch nicht in Stams eingetroffen. An Briefen schickt Stephani dem Abt nur die Briefe der Äbte von Lützel und Maulbronn nach Bozen, da es in ihnen um die Generalversammlung der Kongregation geht. Den Novizen Georg Fischer wird Stephani heute entlassen. Stephani hofft, dass sich die Rückkehr des Abtes nicht verzögert, warten doch einige Brüder in Stams darauf, geweiht zu werden. Falls sich die Rückkehr doch verzögert, bittet Stephani um Anweisungen, wie er mit den Brüdern zu verfahren habe. Ad eundem ibidem commorantem, 20. Maii anno 1650. Humillimam salutem a turba filiorum et iunctas omnium preces Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Exspectavimus et exspectamus conductum philosophiae lectorem patrem conventualem in dies et septimanas, sed hactenus de homine nihil vidimus, nil inaudivimus. (2) Ex litteris, quas a posta diversas accepi, Bolsanum reverendissimae pietati vestrae transmittendas duxi epistulas dominorum Lucellensis et Mulbrunensis Mulbrunensis] Gemeint ist Abt Bernardin Buchinger von Maulbronn (vgl. Ludwig 1984). abbatum, quod in his de celebrando capitulo suam et quorundam aliorum provinciae Alsato-Helveticae praesulum mentem ac sententiam aperiant.

(3) Novitium nostrum Georgium Piscatorem Georgium Piscatorem] Gemeint ist der bereits in ep. 179,5 erwähnte Georg Fischer. quia ad constantiam tentatis omnibus flectere et persuadere non praevalemus, hodie religionis habitu exauctoratum manumittere cogimur nec cunctari diutius possumus, nisi velimus et reliquas novellas plantas ab ipso ceu ove morbida seduci et corrumpi.

(4) E iudice nostro intellexi reverendissimae pietatis vestrae ad nos reditum omnino adhuc esse incertum, quem nemo praestolatur avidius, quam fratres nostri iuvenes, qui proxima angaria sacris initiari ordinibus sperantes suspirant. (5) Quodsi reverendissimam pietatem vestram ante ferias pentecostes contingat forsitan non reverti atque adeo ipsos a desiderata promotione rursus suspendi, propius nihil est, quam ut pusillanimes fiant ac spiritum tristitiae ossa exsiccante incurrant. (6) Illorum proinde intuitu rogarim reverendissimam pietatem vestram in eventum reditus sui tardioris tribus quattuorve litteris in proximo mihi significare dignetur, quid ratione ordinum de dictis iunioribus in memoratum tempus disponendum; quod dum exspectamus, reverendissimam pietatem vestram interim protectioni ac providentiae divinae precum et sacrificiorum iugi instantia commendamus.

181. Stephani an Albericus Manincor in Salzburg [Stams], 11. Juni 1650 Manincors Briefe an Stephani und an Abt Gemelich sind beide angekommen. Den Brief an den Abt wird Stephani bis zu dessen Rückkehr aus Bozen aufbewahren. Stephani gratuliert Manincor zu seinen Fortschritten. Er will sich beim Abt dafür einsetzen, dass es Manincor in den Ferien gestattet ist, seine Familie zu besuchen. Gerüchteweise hat Stephani davon gehört, dass Bruder Candidus [List] keine Fortschritte im Studium macht, und will mehr Informationen über ihn. Er soll den Rektor Romanus und den Präfekt Gregor grüßen lassen. Ad fratrem nostrum Albericum Manincor, studentem Salisburgi, 11. Iunii anno 1650. Religiose in Domino semper dilecte

(1) Accepi nudiustertius, quas postridie Kalendas Iunias ad me Salisburgo ablegasti, una cum adiunctis ab admodum reverendo domino rectore reverendo ... rectore] Gemeint ist Rektor Romanus von Salzburg. ad abbatem directis. (2) Illas legi et revolvi, has penes me servo adhuc occlusas traditurus reverendissimo, reverendissimo] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. cum is Bolsano (ubi iam inde a feriis paschalibus in negotiis patriae distinetur) ad nos salvus et incolumis remeaverit, cuius tamen praesentia diu gaudere nobis non licebit, quando ad vigesimum huius alius denuo conventus statuum primariorum Sterzingam est indictus.

(3) Quod e caligine ignorantiae paulatim respirare in lucem ac post superatas spinas amoenos capere fructus propediem incipias, oppido tibi gratulor, et ut in studio tuo alacri pergas pede, instanter te hortor. (4) Erit, cum te sudasse et alsisse non paenitebit. (5) Calcar porro tibi additurum me credam, si effecero, ut reverendissimus noster voti tui te damnet et biennio ad litteraturae sacratioris penetralia tibi aditum indulgeat, quam quidem fortunam tibi neutiquam invidebo. (6) Vacationum diebus ut a contentione studiorum temet aliquantisper laxare valeas patriosque cominus salutare penates, apud reverendissimum libens me interponam.

(7) Ceterum quia ante mensem circiter sesquialterum aures nostras tacitus quidam vellicaverat rumor fratrem Candidum fratrem Candidum] Gemeint ist Bruder Candidus List aus Kaisheim. gnavi ac probi religiosi candorem ita propemodum exuisse, ut non in litteris modo progressus faciat nullos, verum etiam morum fecerit dispendium non dulgere, quippe qui non iam amplius inter bonos commilito, sed inter discolos audiat coriphaeus, praefectum vestrum meo nomine secrete rogabis, occasione proxima dominum abbatem vel me de fratris huius statu seriatim per epistulam certum reddere non gravetur, quo ruina ulterior congruis ac tempestivis remediis a iuvene queat praeverti. (8) Hisce salutatus salutem denuntiabis admodum reverendo domino rectori et patri Gregorio praefecto, quibus ut morigerum te semper ac dicto audientem praebeas velim.

182. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Obladis [Stams], 9. August 1650 Stephani schickt dem Abt Abschriften von Urkunden, die vor seiner Abreise nicht fertiggestellt waren, und bittet ihn, saures Wasser für einige Brüder zu schicken. Er hofft, dass die Kur dem Abt gut tut, und gratuliert ihm zum Jahrestag seiner Abteinsetzung. Stephani bittet den Abt, ihm den Generalschlüssel durch diesen Boten überbringen zu lassen, da keiner Zugang zu den Kerzen hat. Ad reverendissimum dominum nostrum abbatem fonte acidulo utentem, 9. Augusti anno 1650. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Posteaquam intellexi desiderari adhuc a reverendissima pietate vestra copiam testimonialium, quas nuper inchoatas, sed non perfectas exhibueram, non inconsultum duxi destinare eas per proprium, qui vicissim nobis redux deferret acidulas ab uno alterove patre conventus epotandas. (2) Eas hoc mense in Lädis coquente desuper sole pauculas fore et vivaces atque adeo reverendissimae pietatis vestrae instaurationi percommodas spero non minus quam opto.

(3) Diem perendinum, ut abbatialis suae inaugurationis abbatialis ... inaugurationis] Abt Bernhard Gemelich wurde am 11. August 1638 gewählt. anniversarium, quam felicissimum apprecamur, eius memoriam inter nos habituri, primario quidem in precibus et suffragiis, per modum tamen amabilis concomitantiae, etiam haustu gratiarum discessus reverendissimae pietatis vestrae quia festinus fuit et acceleratus, plenam et integram rerum omnium dispositionem, quam praegredi oportuerat, in aliquibus antevertit.

(4) Inter ea est, quod provisi non simus de cereis ad arae sacrificium, quos ut ad festa imminentia et missas quottidianas subministrare possim, spero a reverendissima pietate vestra clavem principalem, quam in abitu suo nemini reliquerat, per harum latorem mihi concreditum iri, quam exspectans me et fratrum conventum reverendissimae pietati vestrae unice commendo.

183. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Obladis Stams, 16. August 1650 Der vom Abt aus Obladis geschickte Brief wird sofort bearbeitet und weitergeleitet. Es hat einige Aufregung gegeben, dass der Brief erbrochen an den Abt weitergeleitet wurde. Doch ausschließlich Stephani war es, der sich einen Überblick über den Inhalt und die Relevanz verschafft hat. Dem Brief des Abtes von Salem lag ein Schreiben Benedikt Staubs an Stephani bei, in dem er angibt, im Kloster der Nonnen von Gotteszell an einer Rede für die Kongregationsversammlung zu arbeiten, jedoch noch Hinweise zu benötigen. Ad eundem ibidem persistentem, 16. Augusti 1650. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Litterae, quas reverendissima pietas vestra ex Lädis heri ad me remisit, duobus amanuensibus ad transsumendum iam sunt traditae proximis diebus certo certius expediendae. (2) Eas, quod reverendissimae pietati vestrae obvenerint non clausae sed reseratae, plurimam admirationem audio concitasse. (3) Verumtamen ne hac super re sequioris aliquid opinionis in Sanct-Urbanensem aliumve praesulem coniiciatur, celatum nolim illas omnes a posta ad monasterium appulisse signatas et occlusas nec a manu alia praeterquam mea fuisse effractas; quas quidem ut aperirem, id solum permovit, quod ex una parte sciam iterato mihi demandatum esse, ut litteras cuiusdam importantiae ad montem acidularum dirigere non differrem. (4) Ex alia vero hanc epistolarum relevantiam et momentum cognoscere aliter nequeam, nisi iisdem reclusis et lectis.

(5) Fateor tamen istud ipsum oportuisse nuper a me significari, at subita occasio, quam rescivi tabellario iam in procinctu constituto, tantum temporis non admisit. (6) Litteris reverendissimi Salemitani reverendissimi Salemitani] Gemeint ist Abt Thomas II. Schwab von Salem. adiuncta fuerat epistula reverendi patris Benedicti Staub mihi inscripta, qua inter alia notificat se modo in monasterio monialium Gottes-Cell Gottes-Cell] Das Kloster Gotteszell hatte unter den Verwüstungen des 30jährigen Krieges besonders schwer zu leiden. Nach dem 1650 noch residierenden Abt Christoph wurde Abt Gerhard Hörger von Aldersbach 1651 gleichzeitig auch Abt von Gotteszell (vgl. Krausen 1953, 46). agere confessarium inibique praeparantem se ad declamationem aliquam capitulo congregationis praeliminarem exspectare, quid se amplius reverendissimi praesules velint.

(7) Aquae acidulae ut reverendissimae pietati vestrae quam optime proficiant atque a Domino benedicantur, impense optamus omnes. (8) Ex Stambs postriede Virginis assumptae.

184. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Obladis [Stams], 19. August 1650 Stephani übermittelt dem Abt zu seinem Namenstag die Grüße des gesamten Klosters. Mit 22 Messen und 14 Rosenkränzen wird das Fest gefeiert, außerdem mit einem kleinen Gedicht am Ende des Briefes. Ad eundem in eadem cura versantem, 19. Augusti anno 1650 Salutem a Domino et sertum exultationis in coelo perpetuae Reverendissime in Christo pater, observandissime domine praesul

(1) Redeunte denuo faustissimo sidere, quod nobis clarissimi aeque ac sanctissimi patris Bernardi natalem Bernardi natalem] 20. August. advexit, partium nostrarum erat reverendissimae pietati vestrae filialiter applaudere annosque precari felices adiecto qualicumque subiectionis et reverentiae symbolo genethliaco, quod quia coram ac vocis officio hodie praestare nequimus, calamo exprimere inque aures et animum absentis demittere cogitavimus. (2) Itaque reverendissimae pietati vestrae tota filiorum congregatio intime gratulando accinit et praeter transmissum praesens exile munusculum suffragiorum etiam spiritualium cupit eandem sibi devincire corona, quam nexuri sumus e viginti duobus missae sacrificiis et 14 rosariis pro reverendissimae pietatis vestrae incolumitate exsolvendis, cui demum uno omnes ore hoc nuncupamus votum:

(3) Sint tibi saecla dies et vivas mille diebus,

tum bene re gesta serus ad astra redi!

185. Stephani an Kooperator Johannes Schnürlin in Mais [Stams], 21. August 1650 Stephani entschuldigt sich, auf Schnürlins Brief vom Juni nicht geantwortet zu haben. Doch rund um das Fest des Hl. Bernhard gibt es immer sehr viel zu tun. Gesundheitlich geht es Stephani sehr gut. Wenn überhaupt plagen ihn nur kurze Magen- oder Kopfschmerzen. Die Dysenteria, von der Schnürlin berichtet hat, grassiert auch in ein paar Häusern im Oberinntal. Das Fest des Hl. Bernhard wurde gestern stiller als sonst gefeiert, da der Abt zur Kur in Obladis ist. Wäre Schnürlin nach Stams gekommen, hätte er das neue Dormitorium sehen können. Stephani bedankt sich für den Stoff, der für das Ordensgewand geschickt wurde, mit einem Geschenk, das er von Erzherzogin Isabella erhalten hat. Sebastian [Zigl] hingegen lässt Stephani immer noch mit einer Stofflieferung warten. Ad patrem Ioannem Schnürl, cooperatorem sancti Vigilii in Mais, 21. Augusti 1650. Reverende in Christo pater, confrater sincerissime

(1) Iniquius ne ferat reverentia vestra, quod mense Iunio nuntium vestrum, quem emisistis, a litteris vacuum abire permiserim, scribere desideraveram et vero etiam certo proposueram, sed non tulit angustia temporis aut occupationum latitudo. (2) Novit reverentia vestra accursum hominum in festo magni praecursoris praecursoris] Gemeint ist der Hl. Bernhard von Clairvaux, dessen Jahrtag am 20. August begangen wird. maximum esse, qui suos expiando animos per confessionem mihi multum laboris facessunt.

(3) Alias (Deo sit laus) a scribendo nulla me invaletudo retraxit, qui per aliquot iam annos nullo tentatus sum morbo ad grabatum prosternente, sed siquid indispositionis quandoque obrepit, infirmitates fere tantum sunt diurnae aut horariae eaeque stomachi vel capitis, neutiquam pedum. (4) Dysenteria, quae apud vos tam nunc violenter grassatur, etiam in superiore Oeni valle per plures iam casas rusticas serpit, serpit] grassatur in rasura. strage tamen, quod sciam, adhuc modica. (5) Esu fructuum confido me numquam dysentericum futurum, quia nam frigido ventriculo meo illos experior non conducere, nuntium illis propediem iam misi ac fere intactos relinquo.

(6) Festum sanctissimi patris nostri sanctissimi patris nostri] Wiederum ist der Hl. Bernhard gemeint. heri in choro quidem pro modulo celebravimus, in foro autem satis quieti fuimus nullam passi molestiam ab hospitibus, absente scilicet reverendissimo, reverendissimo] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich, der zur Kur in Obladis weilt. qui in acidulis etiamnum moratur 22o huius mensis primum ad nos rediturus. (7) Reverentiam vestram si ad confratres suos fecisset excursum, in pace et gaudio excepissem, visura tum fuisset in aedificiis faciem plane novam, in me autem fere antiquam, nisi quod amplius non tam rubicundam.

(8) Materiam pro scapularibus et caputiis mihi ac patri granario deputatum rite accepi, pro qua ut gratias non solum agam, sed aliquatenus saltem etiam referam, inclusum redhibeo munusculum anno superiore a serenissima Isabella profectum. (9) Illam vero pro toga iam duobus plus integris annis exspecto, et quia animum iam prope despondi, patri Sebastiano patri Sebastiano] Gemeint ist Pater Sebastian Zigl. desuper verbum amplius non ingeram. (10) Quodsi reverentia vestra in huius promissoris locum semet ultro substituere vellet ac fidem illius tam dubiam, tam protelatam sponte exsolvere, pergratum mihi foret talis novi fideiussoris vadimonium. (11) Interea reverentia vestra ut bene vivat et valeat opto ac orationis pro me suffragium exposco.

186. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 10. September 1650 Nach zweimaligem Aufschub drängen die jungen Ordensbrüder nun darauf, endlich geweiht zu werden. Sie bitten nun darum, noch im Herbst nach Brixen oder Innsbruck geschickt zu werden, um nicht noch einen Winter vergehen lassen zu müssen. Für Georg [Nussbaumer] und Fortunatus [Clementi] setzt sich Stephani besonders ein. Die Nonnen, die sich gerade in Stams aufhalten, bitten dringend darum, nach Hause zurückkehren zu dürfen. Sie führen Krankheiten, aber auch den Umstand an, dass sie im November keine Transportmöglichkeit mehr hätten. Über den neu eingestellten Apotheker Ernst gibt es Klagen, hat er doch dem Gärtner Matthias Bauer nach einer Beleidigung gedroht, er würde ihn mit dem Schwert durchbohren, wenn er ihn außerhalb der Klostermauern antreffe. Außerdem hat er ein teures Mittel zum eigenen Nutzen aufgebraucht und redet blasphemisch. Ad reverendissimum dominum abbatem nostrum Oeniponte agentem, 10. Septembris anno 1650. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Quia in ianuis prope est angaria quattuor temporum, repullulat in iuvenibus nostris professis ardens desiderium consequendi tandem optatos ordines sacros, a quorum adeptione iam alteram vicem sunt suspensi. (2) Quare humilibus votis antehelant hanc a reverendissima pietate vestra paternae affectionis gratiam experiri, ut praesente autumno seu Brixinam seu Oenipontum ordinationis causa petere sibi liceat, ne aliam iterum et longam hiemem sine ordinibus tristes exigere cogantur. (3) Pro duobus quidem, Georgio Georgio] Gemeint ist Bruder Georg Nussbaumer. et Fortunato Fortunato] Gemeint ist Bruder Fortunatus Clementi. ipsemet rogo, quorum ille aetatis annos octo iam numerat et viginti, e quibus novem integros in statu iuniorum traduxit. (4) Praestolantur igitur clemens responsum, praestolor et ego, ut quid de eis fuerit faciendum, non negligam.

(5) Moniales nostrae supra fere, quam dici potest, abitum urgent, a quibus rogatus sum inclusum ipsarum schediasma reverendissimae pietati vestrae transmittere. (6) Praetendunt tum suas infirmitates, quas indies capere perhibent incrementum, tum etiam, quod etiamsi ad Kalendas usque Novembres exspectent, sperare a sua abbatissa non ausint vel viaticum vel vehiculum, sed tantum tabellarium vacuum.

(7) Qui se gerat Ernestus, pharmacopaeus noviter conductus, scriberem reverendissimae pietati vestrae, si tantum me concerneret, quantum patres officiales. (8) Istud tamen non tacebo convenisse me hodie hortulanum nostrum Matthias Bauerum referentem et quiritantem se, si officio suo facere velit satis et hortos extra portam monasterii positos pro debito et exigentia colere, vitae suae securum non esse, eo quod praedictus apothecarius verbo leviculo nuper a se offensus quotidie nunc palam et in auribus officialium minetur transfossurum se eundem gladio, quamprimum pro coenobii foribus eum repererit. (9) Aquam Ceras. nigr. (sileo de pretiosioribus) in copia satis magna hoc anno distillatam audio illum propediem iam totam absumpsisse non in usum monasterii, sed alienos ac in suosmet proventus. (10) Alia, quae patris cellarii relatione comperi veridica, de ipso si percenserem, reverendissima pietas vestra dignum non reputaret, quem vel ad horam in monasterio sustineremus, praesertim ob terribiles, quas profundit, blasphemias. (11) Sed contraho calamum et reverendissimae pietati vestrae me ac aestuantes in suis desideriis cum iuniores tum moniales solita submissione commendo.

187. Stephani an Abt Matthäus von Aldersbach [Stams], 30. September 1650 Stephani bestätigt die Ankunft des Briefes des Abtes am 29. September, doch da Abt Gemelich in Mais weilt, wird es noch etwas dauern, bis er sie lesen kann. Stephani wundert sich, wie lange die Briefe von Stams nach Aldersbach brauchen und wie unverlässlich die Post auf verschiedenen Wegen (über München oder Salzburg) ist. Mit dem nächsten Brief wird den Abt auch eine Einladung des Zisterziensergenerals zum Generalkapitel am 8. Mai 1651 erreichen, von der Stephani vorsichtshalber hier schon berichtet. Ad amplissimum dominum abbatem Alderspacensem Matthaeum, 30. Septembris 1650. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, colendissime domine domine Obsequia tenuitatis meae cum humillima salute

(1) Fasciculus litterarius, quem reverendissima et amplissima dominatio vestra per proprium tabellarium ad monasterium nostrum Stambsense direxerat, 29. Septembris sub vesperum ad manus quidem meas rite pervenit, reverendissimum vero meum, reverendissimum ... meum] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. cui is fuerat destinatus, domi suae amplius non invenit pridie in vindemias profectum nec ad nos ante hebdomades plus minus senas reversurum. (2) Eidem tamen praedictas litteras proximis statim diebus in Athesim transmittam.

(3) Mirum est epistulas reverendissimi mei ex Stambs mensibus Martio ac Maio emissas tam diu ignotis in latibulis detentas adeo tarde Alderspachium fuisse perlatas. (4) Ignoramus nimirum, qua via securius ad reverendissimam et amplissimam dominationem vestram appellerent. (5) Tentavimus semitas multiplices; quandoque nam Augustam, nonnumquam etiam Salisburgum, crebrius Monachium ad curiam Firstenfeldensem epistolia direximus, semper tamen experti quocumque in itinere ea lente admodum festinasse.

(6) Mittentur in proximo reverendissimae et amplissimae dominationi vestrae litterae convocatoriae reverendissimi ac perillustris domini generalis nostri reverendissimi ... nostri] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. indicentes capitulum generale Cistercii anno 1651 celebrandum et octavo Maii, hoc est ad domenicam Cantate inchoandum, quas si similiter in via subsidere contingeret, permolestum id accideret meo reverendissimo, cuius loco pro interim haec paucula ad reverendissimam amplitudinem vestram libuit exarare cum humillima salute ac demissa mei commendatione.

188. Stephani an Albericus Manincor in Salzburg [Stams], 1. Oktober 1650 Stephani beglückwünscht Manincor, dass er es geschafft hat, die Rhetorik zu absolvieren, um nun zur Philosophie überzugehen. Abt Gemelich hat lange gezögert, ob er das Studium Manincors in Salzburg weiter finanzieren soll, belaufen sich seine Ausgaben doch auf mehr als erwartet. Außerdem haben seine Eltern noch keinen Groschen nach Stams bezahlt. Dennoch soll Manincor weitermachen, was ihm Stephani hiermit offiziell mitteilt. Die Philosophie soll er als Schlüssel zu höheren Wissenschaften sehen, die Moraltheologie wird ihn als Mensch besser machen. Das Sommerkleid kann Stephani nicht aus Stams schicken, er soll es auf Kosten des Rektors selbst beschaffen. Ad fratrem nostrum Albericum, convictorem Salisburgensem, 1. Octorbis 1650. Religiose, in Christi visceribus dilecte

(1) Superaveris iam, credo, scholasticos pulveres, qui te in rhetorico cursu sudantem exercuere, nec dubito, quin rude donatus rude donatus] Sprichwort aus der Gladiatorensprache: Die rudis war ein Rapier, das tüchtigen Gladiatoren bei ihrer Entlassung als Zeichen ihrer Meisterschaft verliehen wurde. e schola Tullii e schola Tullii] Gemeint ist das Studium der Rhetorik, in deren Zentrum die Schriften des Marcus Tullius Cicero standen. ad lycaeum Aristotelis ad lycaeum Aristotelis] Gemeint ist das Studium der Philosophie, in dem Aristoteles zwar nicht mehr die alleinige (wie in der Scholastik), aber dennoch eine wichtige Rolle spielte. liber sis exiturus, quantum quidem per te et tuos steterit praeceptores. (2) Ceterum quia suspensus adhuc haeres, num et a reverendissimo nostro a reverendissimo nostro] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. haec tibi gratia ac facultas sit obventura, ut in proximo ad philosophica liceat tibi castra transire, celatum te nolo difficilem primatus hac in re abbatem fuisse, eo praecipue, quod sumptus te facere videat maiores, quam studiosos olim Ingolstadienses, cum interim parens tuus de legitima patrimonii tibi competente nec obolum adhuc unicum monasterio exsolverit. (3) Attamen expugnatus tandem cum precibus tuis, tum interventione mea gratiosum dedit assensum mancipandi te per biennium disciplinis philosophiae ac theologiae moralis, quod hisce tibi authentice denuntiatum esto. (4) Cura porro tibi prima erit, ut studio te utrique ita gnaviter impendas, ut neutrum alteri palmam de te concedat. (5) Philosophiam coles ceu clavem ad scientias altiores, moralem vero doctrinam amabis, tamquam quae magis sit, ut aiunt, de pane lucrando.

(6) Togam aestivalem, quam sollicitas, mitterem tibi e monasterio, si ulla suppeteret occasio. (7) Huius ergo defectu illam admodum reverendi ac magnifici patris rectoris reverendi ... rectoris] Gemeint ist Rektor Romanus von Salzburg. impensa acquiras servituram non fastui, sed necessitati. (8) Atque his salutatus vale, sollicitus caveto, ne litterae in te totum sibi hominem vendicent ac postremas aut nullas teneant virtus et pietas!

189. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais [Stams], 3. Oktober 1650 Stephani hat aus einem Brief des Herrn Prugger erfahren, dass Abt Christoph von Gotteszell aus Innsbruck nach Mais abgereist ist mit einer Salzverfügung des Erzherzog. Vor dem Abt hätte Abt Gemelich jedoch der Brief des Abtes von Aldersbach erreichen sollen, den Stephani zur gleichen Zeit, da er von Christophs Abreise aus Innsbruck hörte, weiterschickte. In diesem Brief beklagt er sich bitter über seinen Visitator, während er sich als schuldlos darstellt. Doch der Brief verrät sich selbst durch seinen Stil. Stephani hätte den Brief gerne früher nach Mais geschickt, doch er kam zu spät nach Stams. Der Abt wird schon richtig urteilen. Ad reverendissimum dominum abbatem in vindemiis constitutum, 3. Octobris anno 1650. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Ex litteris reverendi domini Prugger Prugger] Gemeint ist wohl Georg Prugger (vgl. ep. 296,8). hesterna intellexi profectum Oeniponto esse ad reverendissimam pietatem vestram dominum Christophorum Cellae-Dei abbatem perferentem secum ex occasione sibi traditum serenissimi archiducis nostri archiducis nostri] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karl. super sollicitata pensione salis decretum, desiderabile omnino ac favoris plenissimum. ex ... plenissimum] Vgl. Primisser cap. 42 § 26 Deicellae abbas Christophorus de vanis sinistre actis accusatus, ut sese purgaret, praesidem Maiis existentem ipse adiit exeunte Septembri. Etsi vero praeses eundem in abbatia sustinendum censeret, pacis tamen gratia resignationem ei persuasit. (2) Gavisus sum de tali rescripto principis, sed territus de eius baiulo, cuius adventum ad reverendissimam pietatem vestram omnimodis oportuisset praeveniri a litteris reverendissimi domini Alderspacensis, domini Alderspacensis] Gemeint ist Abt Matthäus von Aldersbach. quas per proprium tabellarium diebus hisce transmisit, praesentatas mihi in Stambs eodem fere temporis puncto, quo dictum abbatem Oeniponto egressum et versus Athesim pedem vertisse comperio. (3) Multa hic erit in suis gravaminibus deponendis auresque reverendissimae pietatis vestrae querelis obtundet visitatorem suum traducendo et suggillando, semetipsum vero subdolis narrationibus velut insontem expoliendo. (4) Ast aliam longe cantilenam percipiet reverendissima pietas vestra ex adiunctis reverendissimi Alderspacensis, quarum diffusa narratio ita hominem luculenter depingit, ut apertius prodere nequeat corvum color aut graculum cantus. (5) Hoc solum unice desiderassem, ut hoc scriptum informatorium prius in Mais appulisset, quam coram reverendissima pietate vestra abbas ille telam excusationum suarum ordiretur; sed quando id fieri minime potuit (culpa, quod spero, non mea, sed domini Alderspacensis, qui nuntium suum utique maturius emittere debuerat), confido reverendissimam pietatem vestram suam pro sagaci sua prudentia actoris huius technas facile deprehensuram. (6) De reliquo nihil dubitem reverendissimae pietati vestrae alias iam occupatissimae per hocce negotium plurimum fastidii ac molestiae fore creandum. (7) Interea eidem longaevam sospitatem et monasterio nostro ad praesens uberem pro Dei placito vinearum proventum devotus exopto.

190. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais [Stams], 8. Oktober 1650 In der Verhandlungssache Eberhard von Ettenhardt ist die zweite Kommission für den 5. Oktober festgesetzt worden. Während zur ersten Sitzung Pater Martin Stöger gerufen worden war, ließ es sich Eberhard nicht nehmen, auch gegen Stephanis Protest den Kellner Augustinus Haas zu berufen, in erster Linie wegen seiner guten Italienischkenntnisse, in welcher Sprache sich der Kommissar allein ausdrückt. Vorgestern kam ein Zisterzienser aus Florenz nach Stams, der eine Empfehlung der Erzherzogin Anna vorweisen konnte. Er möchte sich in Deutschland festsetzen, wenn es ihm gefällt, eventuell sogar in Stams. Die Kommission des Herrn Raittner, der mit seinen Kindern um das mütterliche Erbe streitet, ist für den 11. Oktober festgesetzt. Den Vorsitz wird Karl Fieger führen. Ad eundem ibidem commorantem, 8. Octorbis 1650. Reverendissime in Christo pater ac domine domine, praesul observandissime

(1) Commissio secunda in causa nota dominorum de Ettenhardt in causa ... Ettenhardt] Engelhard Ettenhard (1595-1662) wurde 1642 wirklicher Kammerrat und 1644 oberster Kammersekretär. Beide Aufgaben erfüllte er bis zu seinem Tod. 1653 lieh er dem Landesfürsten 8000 Gulden und erhielt dafür jährlich 400 Gulden Zins, vgl. >Seeber 1977, 182. quinto huius mensis initium sortita est Oeniponti intra dies plus minus septem, ut speratur, terminanda. (2) Ad eam vocatus ex nostris est non, qui primae delegatus interfuerat pater Martinus Steger, sed cellarius noster pater Augustinus, pater Augustinus] Gemeint ist Pater Augustinus Haas. quem licet ob Marthae officia eidem incumbentia aegre admodum dimiserim, contraire tamen non potui instantissimae sollicitationi praenobilis ac strenui domini Engelhardi ab Ettenhardt, qui non modo per epistulas iteratas dictum patrem officialem expetiit, verum etiam proprium tabellarium (cursorem camerae) et una equum in illius servitium transmisit, surdus ad quaslibet excusationes in scripto a me praesentatas. (3) Posthabiti vero sunt alii conventus patres ex eo solum capite, quod linguam non callerent Italicam, qua tamen sola uteretur illustris dominus commissarius nostri idiomatis prorsus ignarus.

(4) Nudiustertius sole advesperascente supervenit sacerdos quidam ordinis nostri professione, si non et natione Florentinus, Oeniponte equo ad nos vectus, deferens secum commendatitias a serenissima nostra Anna, a serenissima ... Anna] Gemeint ist Erzherzogin Anna de’ Medici. quibus reverendissima pietas vestra amice requiritur, eundem patrem hospitium inter nos ad tempus aliquod flagitantem excludere ne velit, quin potius intuitu suae serenitatis benevole illum ac studiose suscipere. (5) Quantum porro ex ipso oretenus intellexi, valere iubet Italiam atque in partibus Germaniae nostro se ordini iungere ac stabilire desiderat fixurus pedem in Stambs, si locus sibi et disciplina arrideant, migraturus, si secus. (6) Eum quoad domicilium habemus ut hospitem locatum supra portam monasterii, in mensa vero pro interim convivam patrum officialium esse iussi. (7) Aliud si reverendissima pietas vestra de illo statuendum censuerit, sequar, quod emanarit mandatum.

(8) Commissio domini Raittner, quam cum liberis suis super iure maternae haereditatis dividundae pridem meditatus est, undecimo Octobris inchoabitur directore negotii generoso domino Carolo Fieger, Carolo Fieger] Zu Hans Karl Fieger vgl. Seeber 1977, 104. quo utriusque partis exitu aut successu, superis notum.

191. Stephani an seinen Bruder, Prior Laurentius Stephani in Wilten [Stams], 23. Oktober 1650 Gestern abend hat Stephani den Brief seines Bruders erhalten, in dem er ihn um zwei Dinge bittet: Zum einen soll der den Mitgliedern der Erzbruderschaft zum ewigen Rosenkranz eine Messe für die verstorbenen Mitbrüder von der Kanzel aus verkünden. Zum anderen versichert er seinen Bruder, dass die beiden aus Wilten geflohenen Brüder, der Provisor und der Kellner, nicht, wie es in Gerüchten heißt, nach Stams gekommen sind. Ad fratrem meum Laurentium, Wilthinae canonicum et priorem, 23. Octobris 1650. Admodum reverende, clarissime et doctissime domine prior, frater mihi semper amantissime

(1) Accepi hesterno vespere per harum redhibitorem litteras reverendae admodum dominationis vestrae, quibus duo a me benevole flagitat; (2) alterum en, ut paroecianis nostris perpetuo rosario addictis generalem communionem pro defunctis confratribus in proximo instituendam ex ambone denuntiari curem. (3) Atque hoc tanto faciam ferventius, quanto id etiam irrequisitus praestitissem.

(4) Alterum, ut admodum reverendam dominationem vestram certiorem sincerius reddam, num reverendi domini, provisor et cellerarius cellerarius] Von 1611 bis 1662 war Philipp Gärtner Kelermeister in Wilten. vestri, quos rumor Wilthina fuga dilapsos apud nos nidulari contendit, re vera nostro utantur diversorio, an secus. (5) Super quo fide sacerdotali testificor, neutrum illorum finibus nostris pedem intulisse nec vel umbram eorundem a quoquam in territorio nostro esse visam, quos ego crediderim longinquius multo digressos, quam eos deferat rumor. (6) Aliud, quid de monasterio vestro in praesens agatur aut quibus velis in visitatione moderna navigetis, hactenus inaudivi nihil, qui sicut non nisi prospera quaeque ac fausta apprecor, ita maneo reverendae admodum dominationi vestrae devotus semper frater Benedictus.

192. Stephani an Kooperator Johannes Schnürlin in Mais [Stams], 7. Januar 1651 Aus Schnürlins letzten Brief sind Stephani zwei Dinge in Erinnerung geblieben: Schnürlin will sich dafür einsetzen, dass Stephani den Stoff für sein Gewand erhält. Außerdem wird Schnürlin schon ein Jahr nicht mehr von der Arthritis geplagt. In Stams geht es allen gut, obwohl im nahen Silz die Pest grassiert und einige Silzer noch nach Ausbruch der Seuche in der Kirche gebeichtet haben. Johannes Theodor von Preisach wird wohl noch in diesem Monat seine Profess ablegen. Bald wird ihm auch Severinus [Frickinger], der Sohn des Richters, folgen. Thobias, ein Verwandter von Pater Sebastian [Zigl] wurde eingekleidet. Obwohl ein prächtiges neues Dormitorium gebaut wurde, kämpft das Kloster immer noch gegen die Personalknappheit an. Ad patrem Ioannem Schnürlin, cooperatorem Maisensem, 7. Ianuarii anno 1651. Cum amica salute annum novum placabilem et omni benedictione refertum Venerabilis in Christo, religiose ac peramande pater

(1) Diu est, quod a reverentia vestra litterarum quid exspectavi, malens semper ad scribendum provocari quam alios lacessere. (2) E proximis vestris duo prae aliis lubentius intellexi, alterum, quod pro materia togae ultro sponsorem se exhibeat et executorem spondeat, alterum, quod per anni iam fere circulum excluso arthritico hospite pressura pedum caruerit.

(3) De novis quod nuntiem, habeo nihil. (4) Valemus in Domino ac salvi degimus omnes, Deo ad grates agendas tanto obstrictiores, quanto maiori in periculo nos praeservavit. (5) Vicinia etenim Silzensis ob luem pestiferam luem pestiferam] Vgl. Primisser cap. 42 § 28 Hoc anno Silzensis pagus vicinus peste infectus prope abfuit, quin et Stamsensem inficeret. non minimum nobis discriminis accersivit, ex eo potissimum capite, quod contagionis ibidem primo nascentis ignari plus quam centenos illius incolas in ecclesia nostra ad confessionis tribunal admiserimus, cum pagum infectio iam subintrasset.

(6) Ioannes Theodoricus a Preisach Ioannes ... Preisach] Vgl. >Album Stamsense Nr. 462. 17. huius mensis novitiatus sui metam attinget professionis solemnia infra mensem, quod reor, verosimiliter obiturus; quem post pascha secuturum non dubito iudicis nostri filium Severinum in fornace probationis nono iam mense durantem. (7) Patris vero Sebastiani patris ... Sebastiani] Gemeint ist Pater Sebastian Zigl. cognatum TobiamThobiam] Gemeint ist Tobias Zigl (vgl. Album Stamsense Nr. 465). cum uno nostrorum scholarium amictu neophytorum die sancti apostoli Thomae die ... Thomae] 21. Dezember. vestivimus penuria hominum semper adhuc laborantes, quantumvis de dormitorio amplo et splendido simus provisi, nec ab ea sublevabimur, nisi operarios nobis mittat vineae Dominus, cui me et reverentiam vestram cum multa salute commendo.

193. Stephani an Albericus Manincor in Salzburg Stams, 28. Januar 1651 Stephani beklagt sich, dass sich Manincor vor dem Brief vom Januar, der vom Regen durchnässt in Stams ankam, ein Semester lang nicht gemeldet hat. Weiters konnte er nicht feststellen, ob die mitgeschickten Thesen von Manincor selbst verteidigt wurden. Mit dem Gerücht, das in Salzburg aufkam, zwei weitere Studenten würden aus Stams nach Salzbzrg geschickt werden, kann Stephani nichts anfangen. Es wäre sinnlos, dies nun zu tun, bevor noch ein neues Studienjahr beginnt. Sollte Manincor anderes, etwa, dass ein neuer Professor seine Vorlesungen aufnimmt, wissen, soll er sich melden. In den Briefen an den Abt soll Manincor in Zukunft die Titulatur “An den ersten Rat in Fragen der Ordensprovinz” benutzen, außerdem soll er keine hohlen Phrasen dreschen, sondern knapp und präzise schreiben. Ad fratrem nostrum Albericum Salisburgi philosophantem, 28. Ianuarii anno 1651. Religiose, in Christo dilecte frater

(1) Quas sub Ianuarii primordia ad me dedisti, a pluviis madidas undecimo huius rite accepi; quod vero ante illas per bimestre et ultra nullum epistularem nuntium in Stambs direxeris, superiorum tuorum imperio conformiter non egisti. (2) Nec te extricas, cum spinis logicis ais fuisse intricatum, nam primas semper oboedientiae deferas oportet ac posteriores litteraturae. (3) Theses prolegomenales, quas misisti, a te disputatae fuerint, an ab alio, ex litteris tuis colligere mihi non licuit. (4) Illae vero qualemcumque philosophiam sapiant, tu fontem optimum puta, quem bibis!

(5) Famam in vestro scribis convictorio percrebuisse de duobus Stambsensibus Salisburgum sub pascha mittendis. (6) Miror, tibi unde tinniant aures, cum apud nos nihil prorsus ahduc desuper insonuerit. (7) Ecquid porro causae, cur hosce commilitones ante generalem studiorum renovationem ad paschales iam ferias exspectes? (8) Quodsi forte tunc logice vestra sit terminanda inque cursum novum alius professor mox a paschate subiturus, erit forsitan, quod desideras, proinde huius rei quantocius certiorem me reddes!

(9) Circa epistulas, quas reverendissimo nostro reverendissimo nostro] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. transmittis, duo te monitum velim. (10) Alterum est, in earum epigraphe non scribendum serenissimi archiducis serenissimi archiducis] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karl, als dessen Rat Abt Gemelich fungierte. supremo consiliario, uti hactenus fere consuevisti, sed potius ordinum sive statuum provincialium consiliario primo; istud siquidem a parte rei competit, non item illud. (11) Alterum, ut in iisdem abstineas a phrasibus affectatis et stylo magis utare terso ac plano, alioqui reverendissimo suspectus semper futurus, tamquam litterae tuae pennam oleant alienam. pennam ... alienam] Vgl. ep. 176,1. (12) Hisce finio ac te paterne consalutatum, ut in melius usque et usque proficias, instanter adhortor. Ex Stambs etc.

194. Stephani an Benedikt Staub in Salem [Stams], 14. März 1651 Abt Gemelich wird es wegen seiner Verpflichtungen dem Erzherzog gegenüber wohl nicht möglich sein, am Generalkapitel des Ordens in Citeaux teilzunehmen. Zuvor bittet er jedoch Staub, ein drittes Mal nach Tirol zu kommen, um im Vorfeld des Kapitels einiges mit ihm besprechen zu können. Der Abt von Salem wird ihn wohl während dieser Zeit von seinem Amt als Beichtvater der Nonnen entbinden können. Ad venerabilem patrem Benedictum Staub Salemitanum, congregationis Germaniae secretarium, 14. Martii anno 1651. Salutem plurimam et sanctam quadragesimae tolerantiam Venerabilis in Christo, doctissime et dignissime pater

(1) Capitulum generale, quod ordo noster in matre Cistercio proxime est habiturus, reverendissimo meo reverendissimo meo] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. multa facessit negotia, cui ille an personaliter adfuturus sit, vehementer dubito veritus, ne a serenissimo archiduce nostro serenissimo ... nostro] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karl. facultatem non obtineat ad tantum tempus patria excedendi. (2) Interim quia idem reverendissimus opera reverendae admodum pietatis suae nunc vel maxime indiget, de eius iussu eandem pietatem vestram hisce peramanter ad nos evoco, ad nos evoco] Vgl. Primisser cap. 41 § 28 et quia generale instabat capitulum, Benedictum Staubium, congregationis secretarium, Salemio accivit iamque iter ad universalem hunc Cisterciensem consessum decreverat, cum archidux Ferdinandus eum inde prohibuit datis ad patres conscriptos litteris, queis Bernardum tamquam principale comitatus Tirolensis membrum negotiis patriae necessarium IV Kalendas Aprilis excusabat. ut si ullo modo possibile fuerit, confestim ab harum receptione itineri se dare et montes nostros adhuc semel subire non gravetur, quam nisi forte (quod metuere nolim) corporis invaletudo praepedierit, reverendissimus meus certo exspectat. (3) Scio equidem reverendae admodum pietati vestrae minus commodum fore his feriis sacratioribus itinerari, quando eius opem et praesentiam sacrae vestales pro confessionis tribunali praecipue deposcerent, quia tamen negotia ordinis ob capitulum imminens admodum urgent, crediderim reverendissimum Salemitanum reverendissimum Salemitanum] Gemeint ist Abt Thomas II. Schwab von Salem. ad pauxillum temporis de alio duce ac pastore monialibus facile provisurum. (4) Deus reverendam admodum pietatem vestram fortunet ac sospitem ad monasterium Stambsensem tertium deducat.

195. Stephani an Albericus Manincor in Salzburg [Stams], 22. April 1651 Stephani bedankt sich für einen Kranz von Rosen, den Manincor seinem letzten Brief beigegeben hat. Manincor soll bei einem Buchhändler, den er öfters erwähnt hat, nachfragen, ob er einen Katalog der bei ihm zu erwerbenden Bücher nach Stams schicken könnte. Besonders interessiert er sich für die Disquisitiones Monasticae des Benedictus van Haeften und den Hortus Crusianus des Roman Hay. Ad fratrem nostrum Albericum in Salzburg, 22. Aprilis anno 1651. Religiose, in Domino perdilecte

(1) Acceptum mihi ac prae universis Alcinoi Alcinoi] Alkinoos, der König der Phäaken, lebte in einem wundersamen Palast, in dem auch allerlei Blumen wuchsen, vgl. Homer, Odyssee. floribus gratum fuit, quod nupero mense mihi miseras, sertum e rosis sacratioribus quadrifide implexum, cui conficiendo et ligando tanto te alacrius operam impendisse credam, quanto in tali caritatis officio tibi ipsi poteras suffragari.

(2) Memini te saepiuscule mentionem facere in litteris tuis cuiusdam bibliopolae Salisburgensis ultro sese offerentis ad omnis generis libros monasterio nostro transmittendos, siquos reverendissimo reverendissimo] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. placeret conducere. (3) Convenies igitur eundem ac tam abbatis nomine quam meo sollicitabis librorum suorum, quos venales habet, catalogum ad nos dirigere non gravetur apposita cuius libro pretii taxa; quod ubi praestitum fuerit, operae suae bibliopolam fortasse non paenitebit, siquidem reverendissimo nostro animus est recentiorum opera, quibus hactenus eramus destituti, quam plurima comparare. (4) Speciatim vero inquires ac proxima posta mihi significabis, num is in suo cartophylacio habeat Disquisitiones Monasticas Benedicti Haeffteni Disquisitiones ... Haeffteni] Gemeint ist Haeften, Benedictus van: S. Benedictus illustratus sive disquisitionum monasticarum libri XII, Antwerpen 1644. et Hortum Crusianum reverendi patris Romani Hay, Hortum ... Hay] Gemeint ist Hay, Romanus: Aula ecclesiastica de beneficiis ecclesiasticis, praesertim regularibus ... et Hortus Crusianus Joannis Crusii ... eclipsi, sive deliquio astri inextincti, speculi loco oppositus, Frankfurt 1648. quove liber uterque pretio veneat; optaremus nam hosce prae aliis quam primum ad manus habere. (5) Interim, dum responsum exspecto, salvere te iubeo ac laetum tibi apprecor Alleluia.

196. Stephani an seinen Bruder, Prior Laurentius Stephani in Wilten [Stams], 23. April 1651 Als Stephani erfuhr, dass eine Stamser Magd, die Tochter des Wiltener Müllers, nach Wilten geht, ließ er sie noch ein wenig warten, um einen Brief an seinen Bruder zu verfassen. Darin verzeichnete er diejenigen, die im letzten Jahr der Bruderschaft beigetreten sind. Wenn Laurentius will, dass sein Bruder weitere Leute anwirbt, soll er neue Formulare schicken. Stephani hat alle bis auf zwei aufgebraucht. Ad fratrem meum germanum Laurentium Wilthinensem priorem, 23. Aprilis 1651. Admodum reverende in Christo, clarissime domine, dignissime prior Germanam salutem et prompta fraternitatis obsequia

(1) Harum exhibitricem, molitoris vestri filiam ac monasterii nostri ancillam, cum Wilthinam iam iam abiturientem intelligerem, tantisper exspectare iussi, dum in scedula conscribere possem perbreve syllabum eorum, quos ab anni circiter spatio perpetuo intemeratae Virginis psalterio addixeram. (2) Illud igitur schediasma mitto, cui litteras alias ob angustiam temporis exarare non licuit. (3) Quodsi admodum reverendae dominationi vestrae libeat per me plures adhuc porro sanctissimae huic societati adiungere, laxabo retia, quantum potero, modo reverenda admodum dominatio vestra ne desit, sed novas iterum schedas mihi submittat, qui posthabitas omnes distribui ad usque duas. (4) Ac hisce plurimam apprecans salutem fratri me fratrem studiose commendo.

197. Stephani an Alphons Stadlmair, Professor für Theologie in Salzburg Stams, 22. April 1651 Stadlmair hat beim Richter von Stams einen Brief hinterlegt, den Stephani nach seiner Rückkehr aus Bayern erhalten und gleich an den Abt weitergeleitet hat. Der Abt hat sich die Sache lange überlegt, kann aber nicht auf den Handel eingehen. Die Mittel des Klosters sind durch die jährlichen Abgaben und den Bau des neuen Gebäudes erschöpft, außerdem geht es weder der Landeskasse noch der Saline in Hall gut, was nun auch die Einheimischen zu spüren bekommen. Wenn Stadlmair einen Besuch in Stams machen möchte, freut sich der Abt, der gerne über das Geschäft sprechen möchte, wenn er auch finanziell nicht helfen kann. Ad reverendum admodum patrem Alphonsum Stadlmair, theologiae professorem in Salzburg, 22. Aprilis [1651]. Admodum reverende, religiose et clarissime pater ac domine

(1) Fasciculum litterarum, quem reverenda admodum pietas vestra in nupero suo transitu penes iudicem nostrum deposuerat mihi tradendum, postridie reditus nostri ex Bavaria reverendissimo meo reverendissimo meo] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. ad manus rite consignavi, qui tam copias capitalium, quam schediasmata censuum scrutatus volvit singula ac revolvit totumque negotium negotium] Es handelt sich wohl um eine kostspielige Studienangelegenheit, in der sich der Professor die Hilfe des Stamser Abtes erhofft hatte. eius conditionis invenit, ut gratificari petentibus, quantumvis pronissime vellet, nulla ratione posset. (2) Praeterquam nam quod redditus monasterii nostri ultra contributiones annuas et sumptus novi aedificii, quod iam sex amplius annos continuamus, residuum aliquid vix relinquant, aerarium provinciae et officium salinae Halensis (unde boni creditores Salisburgenses transactorem suum haurire iubent) tam misero ac deperdito in statu versatur, ut non exteri tantum, sed et indigenae eius inopia patiantur. (3) Nihilosecius tamen, si reverendae admodum pietati vestrae die aliquo ab actionibus suis vacuo, brevem excursum in Stambs facere luberet, paratus esset reverendissimus meus cum eadem super negotio memorato pluribus conferre oretenus ac saltem consilii aliquid suggerere, qui ferre nil posset realis subsidii. (4) Aliud, quod in rem praesentem faceret, significare non habeo. (5) Interim reverendae admodum pietati vestrae servitia mea cum multa salute offero quam paratissima. Ex Stambs etc.

198. Stephani an Albericus Manincor in Salzburg [Stams], 17. Juni 1651 Obwohl schon fünf Wochen vergangen sind, seit Manincors Brief angekommen ist, kann Stephani aus Krankheitsgründen nur kurz antworten. Weder die gewünschten Bücher von Haefftenus und Hay noch der Katalog aus Salzburg sind in Stams angekommen. Manincor soll sich erneut darum bemühen. Manincor soll sich zudem das Werk Moralis Theologiae Medulla zulegen. Pater Alphonsus [Stadlmair] hat Stephani berichtet, dass es Manincor wohl nicht schaffen wird, das Bakkalaureat zu erreichen. Den Ferienausflug nach Österreich erlaubt Manincor der Abt nicht, gegen andere Vorschläge durch den Rektor in Salzburg spricht nichts. Ad fratrem nostrum Albericum Manincor, studiosum in Salzburg, 17. Iunii 1651. Religiose, in Domino plurimum dilecte

(1) Hebdomas iam quinta est, cum epistulam accepi Salisburgo a te profectam, cui ob corporis mei indispositionem, qua in praesens affligor, tria solum verba repono. (2) Libri per me nuper nuper] Vgl. ep. 195. petiti illustrium authorum Benedicti Haeffteni et Romani Hay Haeffteni ... Hay] Zu den Autoren vgl. ep. 195. una cum desiderato catalogo generali bibliopolae hactenus neque ex Halensibus nundinis neque uspiam aliunde ad nos pervenerunt. (3) Quamobrem ut voto reverendissimi reverendissimi] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. fiat satis, etiam secundam nunc curam adhibebis. (4) Novum illud opus Moralis Theologiae Medullam nuncupatum, novum ... nuncupatum] Gemeint ist Busenbaum, Hermann: Medulla theologiae moralis, Monasterium Westphalium 1650. cum tanti non constet, quin comparare valeas, ne crede inhibitum! (5) Cum te doctum reddere non possit gradus, sed doctrina, satis est, ut illo evanido baccalaureatus titulo postposito hanc tibi perenni studio et vigilantia accumulare non desistas. (6) Abstinebis proinde a conscensu graduum, ne forte ab aliis praevenientibus deiciaris et ultimus agmen claudas; ita nam mihi scripserat reverendus admodum pater Alphonsus Alphonsus] Gemeint ist der Theologieprofessor Alphonsus Stadlmair, vgl. ep. 197. durioris te esse ingenii ideoque metuendum, ne inter baccalaureos locum pro dignitate non accipias. (7) Excursum in Austriam, quem pro ingruentibus vacationum diebus sollicitasti, reverendissimus non admittit; quin tamen aliud relaxationis genus pro admodum reverendi ac magnifici domini patris rectoris reverendi ... rectoris] Gemeint ist Rektor Romanus von Salzburg. dispositione et nutu Salisburgi captare valeas, non contradicit. (8) Haec tibi pauca ex meo prioratus non tam Musaeo quam grabato, cui aliquot iam haereo dies affixus.

199. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Sterzing [Stams], 24. Juni 1651 Nach einem unglücklichen Sturz hat sich Stephani drei Tage nach der Abreise des Abtes den Knöchel gebrochen und ist nun ans Bett gefesselt. Er heilt jedoch gut und muss nicht befürchten, auf ewig hinken zu müssen. Er schickt dem Abt eine Abschrift der Urkunde für den Kreuzaltar, eine Liste der Gräber und einen Brief des Abtes von Maulbronn, in dem es um das Provinzialkapitel geht. Zwei junge Leute, Sartor und Crumenarius, bitten um die Einkleidung in Stams, was Stephani gerne vornehmen möchte, sofern der Abt einverstanden ist. Ad reverendissimum dominum abbatem nostrum Sterzingae in negotiis patriae versantem, 24. Iunii 1651. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Vix reverendissima pietas vestra suo de grabato surrexerat Sterzingam profecta, cum triduo post lectulo meo ego sum Deo permittente affixus ob infaustum quendam lapsum, quo crus minus pedis sinistri (die Spindl) circa talum emovi ac diffregi, non ex alto cadens, sed in soli planitie, dum post cenam conis in horto ludere parabam, nondum vero coeperam. ob infaustum ... coeperam] Vgl. Primisser cap. 42 § 30 Mense Iunio abbate Vipiteni in negotiis patriae versante Benedictus prior, dum conio ludere parat, lapsus et fracta bracchia sinistra lecto affixus. (2) Grates tamen debeo Numini quam maximas, quod os luxatum et fractum suae antiquae basi per chirurgum rite denuo sit coaptatum ac restitutum, ut modo absque claudicatione rectus adhuc incedam. (3) Quamvis id virium necdum sim, ut cubiculo egredi audeam, futurus forte diebus adhuc multis domesticorum custos parietum.

(4) Submitto tandem, quam priori iam hebdomade exspectaverit reverendissima pietas vestra copiam privilegii pro altari crucis et synopticam conscriptionem sepulturarum, quibus tertias addere volui litteras reverendissimi Mulbrunensis, reverendissimi Mulbrunensis] Gemeint ist Abt Bernardin Buchinger von Maulbronn (vgl. Ludwig 1984). quod hae aliqua maioris momenti continerent cogendi proxime capituli provincialis praenuntiae. (5) Futuri duo neophyti, Sartor et Crumenarius, Sartor et Crumenarius] Latinisierte Formen deutsche Namen, ev. Pfleger und Täschler. habitum religionis ardentissime desiderant, exorant et supplicant, quibus (si reverendissimae pietati vestrae allubesceret) ego quidem libens gratificarer videns eos promptos ad laborem, paratos ad oboedientiam atque adeo boni testimonii apud totum conventum. (6) Quid vero reverendissima pietas vestra desuper velit, quid iubeat, resignati decet exspectent. (7) Haec pauca ex lecto commendans reverendissimam pietatem vestram, uti alias semper, boni consilii angelo et Deo protectori.

200. Stephani an Kooperator Johannes Schnürlin in Mais [Stams], 23. August 1651 Auf Schnürlins Brief vom Juni konnte Stephani nicht antworten, da er sich den Fuß gebrochen hatte und das Bett hüten musste. Nun ist er aber wieder völlig geheilt. Vor 14 Tagen hat eine große Abordnung des Innsbrucker Hofes Stams besucht: DerErzherzog und die Erzherzogin Anna waren persönlich dabei. Stephani stört es, dass diese Leute es waren, die das neue Dormitorium als erste benutzen: der Graf von Spaur, der Graf von Arzl, der Graf von Hohenems, Herr Künigl, der Hofprediger Michael Staudacher, ein Italienischer Franziskaner, der Apotheker der Erzherzogin und einige Mitglieder der Hofkapelle. Die Zisterzienser haben in dieser Zeit auf einige Bequemlichkeiten verzichten müssen. Ad patrem Ioannem Schnürl, cooperatorem in Mais, 23. Augusti 1651. Venerabilis et amande in Christo pater

(1) Quam ad me reverentia vestra epistulam miserat mense Iunio, eidem nihil a me repositum est, quia corporis indispositio tunc non sinebat, quando ex infausto lapsu pedis sinistri crus minus luxavi et fregi, factus per quattuor circiter septimanas domesticarum incola latebrarum. (2) Curatus tamen (quod Deo in acceptis refero) integre ac solide rectus adhuc gradior nec, quod verebar, pro tempestatis vicissitudine dolores experior. (3) Posteriori, quam in sanctissimi patris nostri Bernardi solemniis in ... solemniis] 20. August. accepi, respondere opus nihil fuisset, suam si reverentia vestra personam stitisset.

(4) Habitura fuerat sufficientem locum in diversorio, quandoquidem ab hospitibus ab hospitibus] Vgl. Primisser cap. 42 § 30 Sigismundi frater, princeps noster Ferdinandus V Kalendas Idus Augusti cum serenissima coniuge et personis fere quadringentis Stamsium venit totumque quatriduum ibi transegit. Ea occasione novum claustrum iamiam absolutum primo inhabitari coeptum est ab hospitibus, antequam religiosi illuc migrassent. haud multum gravati fuimus. (5) Ante dies tamen 14 hospites habuimus tanto numero, quantum forte monasterium nostrum antehac numquam vidit. (6) Adfuere scilicet serenissimus noster serenissimus noster] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karl. et archiducissa Anna archiducissa Anna] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karls Gattin Anna de’ Medici. cum personis plus minus quadringentis, commorati apud nos ipsum quatriduum. (7) Ubi illud potissimum male me habuit, quod in novum nostrum dormitorium novum ... dormitorium] Gemeint sind die Arbeiten am neuen Konventbau, die schon unter Abt Paul II. Gay begonnen wurden, und unter Abt Gemelich entscheidend vorangetrieben wurden, vgl. Hammer 1935, 26f. ornatum et mundum coloniam induxerint aulici, priusquam fratres nostri illud colere inciperent; locati etenim in eo fuerunt comes a Spaur, comes ab Arzl, ab Hochen Embs, dominus Königl, pater rector et concionator aulicus pater Michael Staudacher, Michael Staudacher] Zur Biographie des großen Jesuiten-Predigers Staudacher vgl. Schaffenrath 2004. praeco Italicus Franciscanus praeco Italicus Franciscanus] Wahrscheinlich handelt es sich um den berühmten italienischen Prediger Didacus Lequile, der in Tirol wirkte (vgl. >Schaffenrath 2004). cum socio, pharmacopaeus serenissimae ac denique de capella musicae praecipui. (8) His omnibus conventus noster grates multas referre non habet, quippe qui, ut in plumis cubarent hospites, asseribus quattuor noctes indormire coactus est, lectisterniis in illorum quartiria translatis. (9) Quid turbarum et inquietudinis causarint illi, quid expensarum fecerit oeconomia nostra, reverentia vestra pronam faciet coniecturam, cui precor et opto, ut et suum inveteratum hospitem inveteratum hospitem] Personifikation der Podagra. brevi missum faciat. (10) Salutatos cupio dominum parochum et patrem Sebastianum patrem Sebastianum] Gemeint ist Pater Sebastian Zigl. ac alios, siqui me norunt.

201. Stephani an Albericus Manincor in Salzburg [Stams], 26. August 1651 Der gewünschte Buchkatalog ist nun endlich in Stams angekommen, doch ohne den Preis der angeführten Bücher auszuweisen. Stephani würde gerne einige spirituelle und theologische Werke für das Kloster anschaffen. Der Abt und er selbst wundern sich, dass Manincors Abrechnungen seit über einem Jahr ausständig sind, während es andernortes üblich ist, seine Kosten semesterweise offenzulegen. Stephani will den Grund wissen und die Sache schnell erledigt haben. Bald wird er ihm neue Studienkollegen nach Salzburg schicken. Ad fratrem nostrum Albericum Manincor, Salisburgi laborantem in philosophia, 26. Augusti 1651. Religiose, in Deo, qui caritas est, dilecte frater

(1) Catalogum librorum bis a me petitum bis ... petitum] Vgl. ep. 195 und 198. tandem in Iulio rite accepi, in quo illud statim deesse vidi, quod reverendissimus reverendissimus] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. potissimum desideraverat, taxam videlicet seu pretium cuiusque voluminis. (2) Pro conventu libens coemerem aliquot exemplaria regulae sancti Benedicti, si acquiri possent, uti et alios quosdam libros cum spirituales tum theologicos, si mihi constaret de pretio et via eosdem adducendi.

(3) Miratur reverendissimus summopere, admiror et ego, cur rationes tuorum sumptuum tam diu non transmittantur, cum alioqui in convictoriis usu sit receptum, ut quovis semestri ratiocinia computentur et ad monasteria dirigantur. (4) Non intermittes proinde causam huius plus quam annuae dilationis mihi quamprimum significare et una etiam certiorem me reddere, quo tempore solemnis studiorum renovatio suum sit auspicium habitura. (5) Adnitar pro viribus, ut quos iam circa praeteritum pascha operiebaris, socios socios] Gemeint sind Georg Nussbaumer und Fortunatus Clementi, die nacheinander nach Salzburg kamen. adhuc ante divi Lucae divi Lucae] 18. Oktober. certo videas et consalutes. (6) Salutato interim tibi paterne precor qua litterarium profectum, qua incrementa virtutum. (7) Raptim ex tuae matris gremio.

202. Stephani an Pfarrer Sebastian Zigl in St. Peter Stams, 7. September 1651 Stephani bedankt sich für die Früchte, die umso willkommener waren, je weniger man sie um diese Zeit erwartet hatte. Stephanis angeschlagener Magen lässt ihn jedoch von ihrem Verzehr Abstand halten. Als Gegengeschenk wollte er Zigl Fische schicken, doch seit dem Besuch des Hofstaates ist der Heiterwanger See beinahe leer gefischt. Stephani wünscht Zigl eine erfolgreiche und gute Weinernte. Ad patrem Sebastianum Zigl, parochum ad sanctum Petrum, 7. Septembris 1651. Venerabilis in Christo plurimum amande confrater

(1) Transmissos nobis a reverentia vestra Athesinos fructus relator harum fideliter consignavit, congregationi fratrum nunc gratiores, quanto minus hoc temporis exspectatos. (2) Mei quidem ventriculi complexio talis est, ut ab omni prorsus frugum ac obsoniorum genere mihi sit abstinendum. (3) In vicem et gratitudinem fraterni amoris optassem impense, ut duas arculas ligneas, non vacuas, sed electis et exquisitis piscibus plenas reverentiae vestrae remittere licuisset. (4) Verumtamen quia nuperrime lacus noster in Haiterwang gravissimam passus est piscaturam, dum serenissimus archidux noster serenissimus ... noster] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karl. cum principe Sigismundo principe Sigismundo] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karls Bruder Sigmund Franz. et archiducissa Anna archiducissa Anna] Gemeint ist Erzherzogin Anna de’ Medici. una cum comitatu hominum circiter quingentorum ibidem ultra hebdomadam substitit, substitit] Zum verheerenden Aufenthalt des Hofes vgl. ep. 200. integros dies lacum obnavigans, exinde locorum aliquanto tempore pisces mensa nostra raros videbit.

(5) Interea apprecor a clementissimo Deo vestris quidem terris fertilem pluviam, reverentiae autem vestrae uberem vinearum proventum. (6) Ac hisce reverentia vestra a me et fratribus amice consalutata salutantes Deo in suis precibus et sacrificiis commendet velim. (7) Ex Stambs in pervigilio magnae Virginis natae.

203. Stephani an seinen Bruder, Prior Laurentius Stephani in Wilten [Stams], 9. September 1651 Stephani schickt seinem Bruder eine Liste derer, die er im letzten Halbjahr für die Bruderschaft gewinnen konnte. Er wirbt gerne noch mehr Leute an, bräuchte dafür aber mehr Formulare. Er selbst will für diese Arbeit keinen Dank. Durch den Pfarrer von Telfs hat er erfahren, dass es Laurentius gut geht. Ad fratrem meum Laurentium, Wilthinensium canonicum priorem, 9. Septembris 1651. Admodum reverende, religiose et clarissime domine prior, frater semper amantissime

(1) Mitto rursum indiculum tenuem Marianorum militum, quos a semestri circiter in perpetui psalterii servitia conduxi plures semper conscribere paratus, dum fuerint, qui manus et nomina dare velint. (2) Schedulas tamen horarias numero paulo largiore mihi submitti cuperem vel per harum latricem vel occasione alia subsecutura. (3) Mercedem meus labor tantillus non meretur. (4) Remuneratum me credam liberalissime, si Virginis deiparentis honorem per meas exiguas sportulas vel minimum videro propagatum. (5) De reliquo reverenda admodum dominatio vestra (quam sospitem vivere atque incolumem ex Telfensi parocho intellexi et gratulatus sum) a me ter et amplius salutata bene in Domino valeat fratrisque sui in rosario et altaris libatione memeinisse non desinat.

204. Stephani an Albericus Manincor in Salzburg Stams, 16. September 1651 Manincor scheint Stephanis Fragen nach speziellen Büchern im letzten Brief falsch verstanden zu haben: Stephani wollte den Preis gewisser Bücher wissen, um dann zu entscheiden, ob er sie kaufen möchte. Von einem Transport über Hall oder eine andere Stadt war nicht die Rede. Manincor soll die Finger von der Sache lassen. Die Brüder, die zusätzlich nach Salzburg kommen, werden sich darum kümmern. Stephani bezweifelt, dass Manincor viel zusätzliches Geld bekommen wird, und verweist auf sein eigenes Studium in Ingolstadt, das sehr bescheiden ausfiel. Auch den Genuss von Wein soll Manincor in einem besseren Licht sehen, denn Bier verdirbt den Magen. Ad fratrem Albericum Manincor pro tempore Salisburgensem convictorem, 16. Septembris 1651. Religiose, in Domino plurimum dilecte

(1) Quae mens mea in nuperis in nuperis] Gemeint ist ep. 201. fuerit circa librorum quorundam conductionem, non recte, ut video, cepisti. (2) An exemplaria aliquot regulae sancti Benedicti bibliopola in praesens ad manus haberet, scire avebam et, si specialium quorundam opusculorum pretium mihi cognitum foret, futurum ut ea compararem, scripsi; (3) ut vero vel haec vel illa actualiter iam conduceres atque Halam vel aliorsum devehi curares, mihi propositum non erat. (4) Quare in hoc negotio manum a tabula refiges nec amplius desuper nisi novo recepto imperio quidquam sollicitabis. (5) Quos ego nominatim libros quorumve taxas desiderem, duo fratres socii, quos exspectas, syllabo notatum ferent.

(6) Porro quod per largum viaticum, quod istis ministrari rogas, suppetias tibi quoque ferendas speres, nescio adhuc, quantum te in hoc voto superi beabunt. (7) Mihi certe, cum Ingolstadii quondam degerem, cum ... degerem] Stephani selbst war 1637 bis 1640 aus Studienzwecken in Ingolstadt. numquam talis flabat Favonius, qui vel assem unicum aut teruntium ex monasterio ad me perferret. (8) Felicem etiam me reputassem, si frui licuisset vino quantumvis compuncto aut maritato nec lugerem modo miserias stomachi, quas cerevisia inflixit. (9) Interim hisce salutatum te velim atque eo semper intentum, ut spes, quam de tua diligentia concepi, numquam intereat. (10) Dedi pridie sancti Lamberti ex domo mea et tua.

205. Stephani an Pfarrer Peter Alberthaler in Nauders Stams, 24. September 1651 Der Pfarrer von Nauders hat in einem Brief bei Abt Gemelich angefragt, ob er ihm aus seinem Kloster für die Dauer von zwei oder drei Monaten einen Pfarrer für Nauders abstellen könnte, damit er Angelegenheiten in Böhmen regeln kann. Obwohl im Kloster im Moment nicht sehr viele Priester zur Verfügung stehen, die kaum die Funktionen innerhalb der Gemeinschaft wahrnehmen können, schickt der Abt innerhalb der nächsten acht Tage einen Mann. Ad reverendum dominum Petrum Alberthaler, parochum in Nauders, 24. Septembris anno 1651. Admodum reverende in Christo et honorande domine

(1) Ex litteris,litteris] Vgl. Primisser cap. 42 § 30 Advenit eodem fere tempore parochus Oenotriensis Petrus Alberthaler, qui in Bohemiam proficiscens provisorem parochiae suae petiit accepitque Augustinum Hasium nostrum, tum cellarium. quas reverenda admodum dominatio vestra ad meum dedit reverendissimum, ad meum ... reverendissimum] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. intellexi desiderare eam enixius unum de gremio conventus nostri sacerdotem, qui per mensem alterum vel tertium oviculas parochiae in Nauders spiritualibus alimentis curet et pascat, dum reverenda admodum dominatio vestra easdem negotiis in Bohemia expeditis revisere valeat. (2) Et quamquam hoc temporis angusta satis sunt religiosi coetus nostri pomeria, ita ut presbyteri vix domesticis functionibus nedum extraneis sufficiant, nihilosecius tamen reverendissimus meus singularis benevolentiae atque amicitiae causa reverendae admodum dominationi vestrae gratificaturus pastorem, pastorem] Gemeint ist Pater Augustinus Haas, der als Aushilfe geschickt wird. qui expetitur, intra octiduum submittet. (3) Quod hisce eidem dominationi suae cum obsequiosa salute nuntiatum volui. Ex monasterio Stambs etc.

206. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais [Stams], 12. Oktober 1651 Die Abrechnungen Albericus [Manincors] aus Salzburg sind mit einjähriger Verspätung eingetroffen. Der Regens des Salzburger Konvikts Karl überlässt es dem Abt, wann und wie er bezahlen möchte. Die Schuld für diese Verzögerung nimmt der Regens auf sich, der es bei nur einem Schüler aus Stams nicht für nötig hielt, öfter zu schreiben. Manincor lobt er als fleißig und brav. Auf der Rückreise von den Thermen von Pfäffers ist Herr Schmaus in Stams eingekehrt. In einigen Dingen konnte er bereits sehr hilfreich sein: Die Stamser haben nun offiziell das Recht, Holz aus dem Inn zu ziehen. Was die Stamser Jagd betrifft, soll sie in den selben Grenzen wie bisher bleiben. Die Verpflichtung des Klosters Holz gegen die Kammer ist laut Schmaus schon aufgelöst. Was das Kloster Kalchrain betrifft, kam ein Brief von der hohen Kammer, dass ein Inventar der Äbtin gezeigt werden solle. Auch zur Zollstation in Herrenstein gibt es Beschlüsse. Pater Eugenius [Eyberger], der Überbringer dieses Briefes, wurde nach drei Tagen nach Mais zurückgeschickt. Ad reverendissimum dominum abbatem nostrum laborantem in vindemiis, 12. Octobris 1651. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine, domine praesul

(1) Rationes sumptuum, quos per anni circulum Salisburgi hactenus fecerat frater Albericus, frater Albericus] Gemeint ist der in Salzburg studierende Bruder Albericus Manincor. tandem quarto istius, qui volvitur, mensis accepi, quas reverendissimae pietati vestrae indilate transmittendas duxi, ut de occasione satisfaciendi (quam reverendus admodum pater Carolus regens reverendissimae pietatis vestrae arbitrio relinquit) prospicere valeat. (2) Cur vero praedicti fratris nostri ratiocinia anno amplius integro in Stambs directa non fuerint, causam dat idem convictorii regens, quod non videbatur sibi operae pretium ea saepius transmittere intra annum, cum solus et unicus ex monasterio nostro Salisburgi sit frater Albericus. (3) Ceterum commendat ille hunc de singulari industria et bonis moribus eumque propterea amare se ait, quod bonarum admonitionum sit capax ingeniique tarditate magna diligentia compenset.

(4) Praenobilis ac strenuus dominus Schmaus praenobilis ... Schmaus] Johann Michael Schmaus, Doktor der Rechte und Freiherr von Angerzell und Kolbenthurn, war seit 1620 als Beamter bei der tirolischen Hofkanzlei bedienstet. 1639 wurde er geheimer Rat, 1644 ernannte ihn Claudia de’ Medici zum Kammervizepräsidenten, der de facto die Amtsgeschäfte für den oft abwesenden Isak Volmar übernahm. Er verstarb am 18. Oktober 1651 (vgl. Seeber 1977, 175-177). sexto primum Octobris die a thermis Fabariensibus redux praenobilis ... redux] Vgl. Primisser cap. 42 § 30 Pridie Nonas Octobres camerae praeses Ioannes Schmausius e thermis Fabariensibus redux, dum Stamsii divertit, ligna ex Oeno trahendi copiam fecit. in monasterio nostro divertit indeque prandio sumpto sub horam circiter tertiam recedens omnem favorem pronissimumque serviendi nobis affectum spopondit. (5) Cuius adventus eo nobis exstitit fortunatior, quo facultatem ligna Oeno extrahendi ab eius personali praesentia obtinuimus, quam a camera, quantumvis supplici libello porrecto, vix impetrassemus. (6) De iure nostrae venationis et contractu, quem desuper serenissimus serenissimus] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karl. meditatur, pauca locutus in iisdem fere terminis adhuc perstitit, quos oretenus antehac reverendissimae pietati vestrae occinuit. (7) Debitum, quod versus cameram praetendit monasterium Holz, liquidum et in confesso, quantum reminisceretur, esse aiebat. (8) Melioris tamen informationis et faciendae desuper resolutionis causa copiam scriptam secum sumpsit responsum in proximo pollicitus.

(9) Quod vero negotium monasterii Kalchrain concernit, mittitur hic emenatum ab excelso regimine decretum, cuius substantia est, ut petito modo inventarium abbatissae exhibeatur etc. (10) Circa sollicitationem telonearii in Herrenstain resolutio (prout dominus cancellarius Gerardi in Stambs renuntiari iussit) facta est in favorem supplicantis.

(11) Praesentium latorem, venerabilem patrem Eugenium, patrem Eugenium] Gemeint ist Pater Eugenius Eyberger. nono currentis ad nos appulsum post tridui respirationem, in Mais, quemadmodum a reverendissima pietate vestra abeunte in mandatis acceperam, remisi, qui eidem reverendissimae pietati vestrae, ut spero, et humilem nostram salutem et debita precum obsequia offerre non omittet.

207. Stephani an Karl, Regens des Konvikts in Salzburg [Stams], 16. Oktober 1651 Abt Gemelich hat sich schon lange mit dem Gedanken getragen, zwei Stamser zur Ausbildung nach Salzburg zu schicken. Da die Verhältnisse im Moment jedoch schlecht sind, wird nur ein Schüler, Georg Nussbaumer, entsandt. Dieser soll das Salzburger Bier trinken, wie alle dort. Er empfiehlt dem Regens seine beiden Schützlinge Nussbaumer und [Manincor]. Ad regentem convictus Salisburgensis admodum reverendum patrem Carolum, 16. Octobris anno 1651. Humanissimam salutem cum precibus Admodum reverende in Christo, clarissime pater ac domine

(1) Dudum reverendissimus meus reverendissimus meus] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. id mentis fuerat, ut binos e gremio conventus nostri ad lycaeum Salisburgense currente autumno dirigeret altioribus disciplinis initiandos. (2) Sed nunc tam angusta sunt hoc temporis religiosi coetus nostri pomeria, ut chori servitiis, quae ordo noster habet gravissima, servorum gregem augere potius quam imminuere oporteret. (3) Mittitur ergo nunc unus unus] Gemeint ist Bruder Georgius Nussbaumer (Album Stamsense Nr. 460). tantum, quem spero hoc fore magis morigerum atque a societate minus bonorum cautius recessurum, quo annis est productior. (4) Potum eidem ordinarium reverendissimus meus cerevisiam designavit, quando et ipse reverendissimus olim et posthac ego Ingolstadii melioris non eramus conditionis, toto ibidem tempore cerevisia potati, quantumvis in sacris essemus ordinibus et stadio theologico constituti. (5) De reliquo hunc et fratrem Albericum fratrem Albericum] Gemeint ist der bereits in Salzburg weilende Bruder Albericus Manincor. admodum reverendae et clarissimae dominationi vestrae perquam studiose commendo, quos in moralibus dubiis et philosophicis suis perplexitatibus, cum ad eundem ceu Apollinis tripodem Apollinis tripodem] Die auf einem Dreifuß sitzende Priesterin des Apollon in Delphi konnte man in der Antike stets um Rat fragen, wenn man keinen Ausweg mehr sah. confugerint, iuvare et amplecti dignetur plurimum nos inde sibi devinctura.

208. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais [Stams], 25. Oktober 1651 Vor zwei Tagen kam der Pfarrer von Telfs mit dem Vorschlag, ein freundschaftlicheres Verhältnis zum Bischof von Brixen aufzubauen. Ob es dabei nur um die Pfarren von Silz und Mieming gehen soll, oder auch um andere Punkte, konnte der Pfarrer nicht sagen. Ein beiliegender Zettel verrät Details. Stephani meint, man müsse die Gelegenheit nutzen, wenn der Bischof schon von selbst auf die Stamser zugehen wolle. Herr Hofer ist, nachdem er sich vergeblich mit erzherzoglicher Empfehlung um die Pfarrei Silz beworben hat, nach Augsburg gegangen, will aber, sobald Pfarrer Paul Sigelius resigniert, verständigt werden, um nach Tirol zurückzukehren. Im Kloster droht der Wein knapp zu werden, da der Abt den hohen Verbrauch durch die Gäste nicht berechnet hat. Der Haller Pfarrer Joseph Städler etwa, der letzte Woche mit zwei jungen Verwandten des Bischofs Crosini gekommen war, konnte nicht genug von dem Wein bekommen. Pater Bonaventura wird noch einen zweiten Winter in Stams verbringen. Heute erwartet Stephani den Schreiber, der Bruder Georg [Nussbaumer] nach Salzburg begleitet hat, zurück, der ihm melden soll, ob sich die Salzburger die Kosten für das Studium in Wein ausbezahlen lassen. Ad reverendissimum nostrum vindemiantem in Mais, 25. Octobris anno 1651. Reverendissime in Christo pater ac domine, domine antistes observandissime

(1) Biduum est, cum me parochus convenit ex Telfs insinuans propendere illustrissimum principem et episcopum Brixinensem illustrissimum ... Brixinensem] Gemeint ist Bischof Anton von Crosini. ad amicabilem quandam compositionem sive transactionem ineundam cum monasterio Stambs cupereque, ut gratiosa haec mens sua reverendissimae pietati vestrae intimetur. (2) Ceterum quidnam in particulari eiusmodi accordationis punctum futurum esset, an parochiae tantum nostrae in Silz et Miemingen, an vero alia etiam monasterii iura controversa, edicere non poterat. (3) Formalia referentis verba fere erant, quae inclusa continet schedula. (4) Mirum sane mihi videtur, quod episcopus prior ad transigendum se offerat, viamque nobis ultro aperiri existimo ad res monasterii tranquillandas et redimendas complures turbationes, quas identidem hactenus ab episcopalibus in nostrae iurisdictionis exercitio passi sumus, nec dubitem tam amicam instaurandae pacis occasionem a reverendissima pietate vestra pronissime amplectendam.

(5) Reverendissimus dominus Hofer (qui nuperis temporibus commendatitias a serenissimoa serenissimo] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karl. exhibuit pro parochia Silzensi) cum nullam hactenus conditionem ecclesiasticam pro sua congrua sustentatione nancisci potuerit in patria, Augustam ad tempus discessurum se scribit, quod beneficium ibidem aliquod pro se vacare intellexerit. (6) Simul tamen rogat obnixius, ut si memorata Silzensium ecclesia actualiter quandoque a Paulo Sigelio resignanda foret, id sibi unica lineola intimetur statim huc reversuro.

(7) Reditum reverendissimae pietatis vestrae tanto praestolamur avidius, quanto in angustiis positi nescimus, unde pro conventu hauriendum sit architriclinio, siquidem ex vasis a reverendissima pietate vestra designatis ultimum est, de quo nunc libamus, quatriduo adhuc, non ultra, inde potandi. (8) Dolia illa reverendissimae pietatis vestrae uti capacia non sunt, ita fratribus solis fuerant forsitan suffectura, si non et hospites in partem crebrius venissent. (9) Sapuit certe merum nostrum prae aliis maxime moderno parocho hospitalis Halensis, domino Iosepho Städler, qui superiore septimana cum duobus adolescentibus Crosinis, reverendissimi Brixinensis episcopi cognatis, ad nos divertens vino apposito satiari non poterat in multam noctem, si licuisset, bibiturus.

(10) Pater Bonaventura inter nos adhuc alternam vertet hiemem neque Galliam amplius neque Italiam cogitans, quoad ver reducant hirundines. (11) Hodie reducem exspecto tabellarium, quem cum fratre Georgio fratre Georgio] Gemeint ist Bruder Georg Nussbaumer. destinaveram Salisburgum, a quo reportandum spero certum responsum, an convictus rectoribus in refusionem expensarum deinceps etiam liquidum pretium (vini) recipere libeat. (12) Atque his finio et reverendissimae pietati vestrae me debita submissione commendo.

209. Stephani an Ignaz Weinhart in Innsbruck [Stams], 28. Oktober 1651 Es ist der größte Wunsch des Christoph Hofer, nach Stams zu kommen. Doch weder ist das neue Dormitorium bezugsfertig, noch ist der Abt vor Ort, um diese Entscheidung treffen zu können. Zuvor möchte der Konvent nun wissen, wie gut Hofer singen kann. Diese Tugend besitzt nämlich in Stams einen sehr hohen Stellenwert. Er soll sich also nur mehr kurz gedulden, um dann bald ins Heerlager Gottes gerufen zu werden. Ad dominum Ignatium Weinhart, secretarium regiminis, iuris utriusque doctorem, 28. Octobris 1651. Nobilis, clarissime et eximie domine

(1) In desideriis utique aestuabit ingenuus iuvenis Christophorus Hofer dies et horas forsitan numerans, dum sibi ad vallem nostram Stambsensem liceat evolare. (2) At certe impleri sancta eius cupiditas hactenus vix bene potuit, quando neque in novum dormitoriumnovum dormitorium] Gemeint sind die Arbeiten am neuen Konventbau, die schon unter Abt Paul II. Gay begonnen und unter Abt Gemelich entscheidend vorangetrieben wurden, vgl. >Hammer 1935, 26f. colonias adhuc deduximus neque reverendissimum praesulem reverendissimum praesulem] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. a quattuor iam amplius septimanis domi nostrae habemus in vineis adhuc et torcularibus occupatum. (3) Eum vero dum reducem exspectamus, scire interim avet venerabilis conventus, quid spei de praedicto Christophoro circa cantum; (4) hic nam cum nostro praecipue ordini magis sit proprius, quam stiva colono, merito tyrones quaerimus illius non expertes. (5) Quodsi is et sacrum norit canere melos et tempore suo etiam verba ex ambone ad populum facere fuerit ausus, praestoletur adhuc modicum in patientia, brevi recepturus nuntium ad Dei castra se vocantem. (6) Cui interea ex animo precor, ut propositum, quod in spiritu modo parturit, feliciter tandem ematuret. (7) Atque hisce clarissimae dominationi vestrae ac honorandae cumprimis dominae matri suae aliisque domesticis salutem plurimam dico et precum officia consecro.

210. Stephani an Albericus Manincor in Salzburg Stams, 2. Dezember 1651 Der Abt hat beschlossen, dass Manincor in Salzburg zum Subdiakon geweiht werden soll. Manincor soll bei den zuständigen Herren vorstellig werden. Stephani glaubt nicht, dass es zu irgendwelchen Problemen kommen wird. Auch wird es keine schriftliche Empfehlung aus Stams brauchen. Stephani selbst wurde auch auf der Rückreise von Ingolstadt in Augsburg geweiht. Ad religiosum fratrem nostrum Albericum Manincor, studiosum Salisburgi, 2. Decembris 1651. Religiose, in Domino dilecte

(1) Pridem reverendissimus noster reverendissimus noster] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. id voluntatis erat, ut sacrum hypodiaconatus ordinem Salisburgi reciperes, quod cum hactenus significatum tibi non fuerit, praesentibus hisce denuntio. (2) Curae ergo tibi erit, ut ineunte proxima angaria illustribus atque eximiis dominis consistorialibus pro dicto ordine te sistas; (3) quem cum in minoribus rite ac legitime sis constitutus congruaque instructus litteratura, citra difficultatem te obtenturum existimem. (4) Nec credam opus tibi fore praesentatione aliqua scripto patente formata, siquidem talem, praeter quam quod minus commodum esset per postam dirigere, scio et in aliis episcopatibus ab his fratribus, qui in publico universitatum studio versantur, non requiri; (5) atque ita ego olim ipse, cum Ingolstadio demigrarem, cum ... demigrarem] Stephani hielt sich von 1637 bis 1640 in Ingolstadt auf. Augustae ordinem presbyteratus accepi commonstrata dominis examinatoribus sola epistula reverendi patris prioris reverendi ... prioris] Zwischen 1639 und 1644 war Pater Johannes Schnürlin Prior in Stams. nostri, qua mihi susceptio sacerdotii Eystadii vel Augustae petenda demandabatur. (6) Quod reliquum est, eum te semper velim exhibeas, in quo virtus ac morum probitas cum scientia et sedulitate strenue et constanter decertent. Vale. Raptim ex Stambs etc.

211. Stephani an Georg Nussbaumer in Salzburg [Stams], 2. Dezember 1651 Stephani fordert Nussbaumer auf, seinen Rat, jeden Monat einen Brief nach Stams zu schicken, nicht zu vergessen. Immerhin ist im November kein Brief von Nussbaumer angekommen. Stephani möchte wissen, wie es ihm im Philosophiestudium geht, wie es um seine Gesundheit bestellt ist, ob ihm das Salzburger Bier bekommt. Bruder Albericus [Manincor] soll er bestellen, Stephanis Brief als Bestätigung zu den Subdiakonatsweihen mitzunehmen. Bruder Fortunatus [Clementi] brennt darauf, die beiden zu treffen. Ad religiosum fratrem nostrum Georgium Nusspaumer, studentem logicae Salisburgensi, 2. Decembris 1651. Religiose frater in Christo semper amande

(1) Immemorem te nolim eius, quod abeunti suggesseram, moniti, ut in menses singulos Salisburgo aliquid litterarum ad domum professionis tuae dirigeres. (2) Evolvimus Novembrem totum nec tu ad me apicem devolvisti. (3) Quibus velis naviges in Oceano Stagyritico, in Oceano Stagyritico] Anspielung auf das Studium der Philosophie, in dessen Zentrum die Lektüre der Werke des Aristoteles stand, der aus Stageira stammte. qua utare corporis temperie, an amice habeat cerevisia, et siqua hoc genus plura sunt, e tua discere penna percupio. (4) Crediderim, quando omne initium grave, te in praeliminaribus logices ita hactenus sudasse et alsisse, ut ad exarandas epistulas tibi calamum prehendere non liceret. (5) Placet industria nec damno tuos sudores, magis tamen semper crede placituros, si partes cesserint oboedientiae potiores.

(6) Fratrem Albericum, fratrem Albericum] Gemeint ist Bruder Albericus Manincor. quem sacro subdiaconatu proxime initiari subdiaconatu ... initiari] Vgl. ep. 210. desideramus, monebis, epistolium ut meum ad examen secum deferat, in vicem praesentationis, si opus foret, exhibendum. (7) Quem is inter privatos baccalaureos gradum nuper sortitus, et quantus horum fuerit numerus, scire allubesceret. (8) Fratri Fortunato fratri Fortunato] Gemeint ist Bruder Fortunatus Clementi. quam dentes pruriant in vestrum contubernium, pronius credes, quam ut persuaderi tibi sit necesse. (9) Interea ambo salvete ac, dum tempus habetis, strenue negotiamini.

212. Stephani an Kellner Augustinus Haas in Nauders [Stams], 11. Dezember [1651] Stephani schickt Haas den Reisemantel, um den er schon lange gebeten hat. Wenn er zusätzlich einen Rucksack braucht, um das Geld zu transportieren, will Stephani ihm einen zukommen lassen. Der Sohn des Richters von Nauders wollte die Schule in Stams besuchen, Stephani hat in dieser Sache beim Abt vorgesprochen. Dieser hat ohne große Begeisterung zugestimmt. Stephani erinnert Haas an die drei Messen, die er für eine in Innsbruck verstorbene Frau versprochen hat. Für das neue Jahr erwartet Stephani die Profess der Brüder Tobias [Zigl] und Ulrich [Raschpichler]. Ob auch Pater Sebastian [Zigl] zu diesem Fest anreisen wird, ist noch unklar. Haas’ Reise nach Mais hat der Abt untersagt, Stephani hätte sie ihm gegönnt. Wenn Haas nach Stams zurückkehrt, wird er ein neues Bett im Dormitorium vorfinden. Ad patrem cellarium nostrum Augustinum Haas, pro tempore agentem in Nauders, 11. Decembris [1651]. Reverende ac religiose, in Christo perdilecte

(1) Pallium itinerarium ac tunicellam, quae petieras, ferunt tibi, qui has praesentant, licet serius illis usurum te credam, quam ipse opineris. (2) Quodsi forte pera etiam indigeas aut mantica ad vehendas pecunias, libens submittam sperans earum participio non privari. (3) Ad filium quod attinet iudicis in Nauders, scholarium nostrorum collegio sociandum, locutus sum reverendissimo, reverendissimo] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. quem in illius receptionem haud multum propendere adverti; quin tamen se possit sistere, non dissensit. Ad filium ... dissensit] Der Sohn des Richters wird am 26. Februar 1652 in Stams eintreffen (ep. 215,5).

(4) Immemor utique non fueris trium illorum altaris libaminum, quae pro femina Oeniponte demortua pridem iniunxeram, antequam pedem monasterio extuleras; sin ea persoluta necdum forent, curae saltem erunt, ut in proximo peragantur. (5) Cum novo anno faventibus superis novum hominem induent Thobias Thobias] Gemeint ist Bruder Tobias Zigl. et Ulricus, Ulricus] Gemeint ist Bruder Ulrich Raschpichler (vgl. Album Stamsense Nr. 464). sacro professionis vinculo illigandi ipso circumcisi Salvatoris circumcisi Salvatoris] 1. Januar. die, cuius actus solemniis num interfuturus sit pater Sebastianus, pater Sebastianus] Gemeint ist Pater Sebastian Zigl. ut est pollicitus, eventum exspecto.

(6) Excursum, quem desideras, in Mais a reverendissimo exorare non potui, ad prima mea verba statim replicante, huiusmodi vagationibus distrahi et amitti spiritum religiosum nec expedire, ut parentes sanedum carnem crebrius visitentur. (7) Ego alioquin hunc tenuem fortunae afflatum tibi non invidissem. (8) Cum ad domesticos lares ad domesticos lares] Nach Meran. remigraveris, novum invenies lectisternium, cui non minus suaviter forsan indormies quam plumis, quas hactenus tibi praebuit Nauders. (9) Hisce in Domine salutatus vale, et dum pro aliis excubas, tibi ipsii vigilare memento!

213. Stephani an Kellner Augustinus Haas in Nauders [Stams], 26. Januar 1652 Abt Bernhard Gemelich ist vom Erzherzog nach dem Tod des Johannes Schmaus vorübergehend zum Präsidenten der Kammer ernannt worden. Zu diesem Zweck muss Gemelich in Innsbruck, in der Nähe der Kammer bleiben. Weil Stephani aber nur mit dem Kornschreiber die Leitung des Klosters nicht bewältigen kann, fordert er Haas auf, unverzüglich aus Nauders zurückzukehren. Seine Aufgaben in Nauders soll inzwischen der Primissar oder der Dekan übernehmen. Peter Alberthal kann seine Nachfolge nicht übernehmen. Ad eundem ibidem adhuc morantem, 26. Ianuarii anno 1652. In Christo reverende, religiose ac sincere dilecte

(1) Posteaquam officium praesidentiae in camera archiducali a morte praenobilis ac strenui domini Ioannis Michaelis Schmaus a morte ... Schmaus] Vgl. Primisser cap. 42 § 31 defuncto interim sub anni finem praedicto camerae praeside sequentis MDCLII initio Ferdinandus archidux, antequam in Italiam proficisceretur, novum illius praesidem constituit Bernardum Stamsii abbatem. alterum iam et tertium mensem vacavit, placuit tandem serenissimo archiduci nostro serenissimo ... nostro] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karl. praeficere eidem ad tempus saltem reverendissimum nostrum praesulem, reverendissimum ... praesulem] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. qui cum dicto praesidentis munere commode defungi non possit, nisi camerae vicinum se sistat atque adeo in urbe Oenipontana sedem figat, idcirco cum soli patre granario totum pondus temporalis administrationis sustinere non sit possibile, ne monasterium in re oeconomica aliquod in progressu subeat dispendium, ex eiusdem reverendissimi nostri mandato te virtute praesentium avoco te ... avoco] Vgl. >Primisser cap. 42 § 31 Hinc Oenotrio avocandus erat Augustinus Hasius, ut absente praesule temporalia ad oeconomiam adminstraret. Oenotrium pro eo missus est Nivardus Wardalas. atque ad domum professionis reditum celerem tibi denuntio et iniungo, ut visis hisce confestim cum earum baiulo (cui sarcinulas tuas, si opus, contradere poteris) viam ingrediare nihil cunctando neque ullius hominis remoras attendendo. (2) Providebit providebit] In Wirklichkeit wurde dann aber Pater Nivardus Bardalas nach Nauders geschickt. interim plebeculae Nauderensi vel primissarius loci vel districtus illius decanus. (3) Tibi vero Petrus Alberthal parochus succensere iure non poterit, quippe cum quo ad trimestre tantum foedus pepigeris. Vale.

214. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 26. Februar 1652 Stephani schreibt dem Abt, da Paul Payr, der Wirt von Pfunds, an ihn herangetreten ist. Nach dem Tod von Paul Häfele möchte er dessen Nachfolger auf einem Gut in Pfunds werden, das dem Kloster gehört. Als Stephani ihm sagte, dass er nicht zuständig sei, bat er zumindest um ein Empfehlungsschreiben für seinen Besuch bei Abt Gemelich in Innsbruck, das dieser Brief nun darstellt. Ad reverendissimum abbatem nostrum inter Oenipontanos agentem, 26. Februarii 1652. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Praesentibus reverendissimae pietati vestrae molestiam facessere cogor interpellatus et exoratus precibus harum exhibitoris Pauli Payr, cauponis in Pfuns, qui hodierno mane, cum ad altaris libamen propediem me accingerem, casu superveniens suique adventus causam exponens ambire se aiebat aliquam gratiam, quam a reverendissima pietate vestra et religioso conventu nostro obtinere cuperet et speraret, nec aliam esse, quam ut feudum in dicto loco morte Pauli Häfele ad dominium directum monasterii nuperiime devolutum sibi prae aliis concrederetur. (2) Cui cum dicerem hac in parte penes me nihil virium esse nec a me stare eiusmodi infeudationem, istud saltem favoris sibi ne abnuerem, petiit, ut vel verbulo hocce desiderium suum reverendissimae pietati vestrae intimarem meumque pro se qualequale suffragium apponerem, quod paucis istis lineolis praestare volui ac reverendissimae pietati vestrae me et reliquam filiorum turbam obnixius commendare.

215. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 27. Februar 1652 Wie es Abt Gemelich in seinem letzten Brief gewünscht hat, ließ Stephani alle Priester zusammenkommen, um über die Nachfolge des Haas in Nauders zu beraten. Die meisten waren, wie Stephani selbst, für Pater Nivardus [Bardalas], der in dieser verantwortungsvollen Position auch sein Alkoholproblem unter Kontrolle bringen wird. Pater Bonaventura reist in diesen Stunden aus Stams ab und zwar mit dem Pferd, das den Sohn des Richters von Nauders nach Stams gebracht hat. Ad eundem ibidem constitutum, 27. Februarii 1652. Reverendissime in Christo pater ac domine, observandissime praesul

(1) Litteris reverendissimae pietatis vestrae hodie post octavam mihi a iudice consignatis extemplo earum iussis obtemperans sacerdotes in consilium vocavi de pastore in Nauders pastore ... Nauders] Vgl. Noten zu ep. 213. dirigendo sententiam dicturos. (2) Quorum potior et sanior pars (quibus et ego votum meum accenseo) in patrem Nivardum patrem Nivardum] Gemeint ist Pater Nivardus Bardalas. condixit, quem pater cellarius pater cellarius] Gemeint ist Pater Augustinus Haas, der eben erst aus Nauders zurückgerufen wurde. loci illius et hominum mores iam expertus prae aliis aptum fore existimat. (3) Neque timendum hoc tempore credam id, quod alias saepius de ipso submetui solebat, ne scilicet extra claustrum positus in genimine vitis exorbitet; persuasero nam mihi tantum ei prudentiae utique inesse, ut saltem in sacro hoc quadragintadiali ieiunio succo hederae cum grano salis sit usurus, praeterquam quod certum sit assiduos labores confessionalis et ambonis eidem tantum otii non daturos, ut animum vino aut somno liceat sepelire.

(4) Dum has scribere inciperem, pater Bonaventura tandem aliquando bonis avibus tergum vertit ac diuturno suo hospitio excessit dimissoriis suis apprime contentus, quas bullam suae canonizationis appellitat. (5) Aegre quidem extulit pedem nec forsitan eum hodie emovisset, nisi fortuna inopinata equum illi suppeditasset, illum videlicet, quo puer cognatus iudicis Nauderensis puer ... Nauderensis] Über die Verhandlungen, dass der Sohn des Richters von Nauders die Schule in Stams besuchen darf, vgl. ep. 212,1. vectus heri in Stambs appulerat. (6) Pluribus reverendissimae pietatis vestrae curas et occupationes non turbo, sed in brevitate hac finio.

216. Stephani an Albericus Manincor in Salzburg [Stams], 2. März 1652 Nachdem Manincors Einsetzung in den Subdiakonatsstand am Widerstand des Salzburger Consistoriums scheiterte, schickt ihm Stephani nun Dokumente, die das Consistorium anerkennen muss, sodass es nur mehr um Manincors Examen geht. Manincor soll Stephani gleich danach über den Ausgang informieren. Bruder Georg [Nussbaumer] wird bald einen eigenen Brief erhalten. Ad fratrem nostrum Albericum Manincor in Salzburg, 2. Martii 1652. Religiose, in Domino perdilecte frater. Salutem et affectum benevolentiae

(1) Iam dum ante ferias Christi nascentis, ut nosti, aditum tibi ad sacros ordines aperire intenderam, at obsistente rigore consistorii Salisburgensis mea ego intentione et tuo tu desiderio frustrati sumus. (2) Sed en, alteram tibi nunc pando ianuam publicas dimissorias patentis formae transmittens, quas a reverendissimis et magnificis dominis consistorialibus repudiandas non credam, modo ne tu succubueris in arena examinis. (3) Successum rei proxime ad me perscribes, forsitan accepturus sub autumnum licentiam alteram, qua in sortem etiam diaconorum coopteris.

(4) Fratri Georgio fratri Georgio] Gemeint ist Bruder Georg Nussbaumer. ut hac vice quidpiam per calamum loquerer, tempus mihi haud suppetebat. (5) Mittam ei proprias sabbatho insequente, non tamen nuntii, quod ille optat baiulas. (6) Avete interim ambo atque in corporali durante ieiunio, quod vitia comprimit et mentem elevat, fortes estote ac litterarum pariter et virtutum studio animam sobriam impinguate.

217. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 9. März 1652 Stephani schickt dem Abt einen Brief aus Raitenhaslach, der nach Stams gelangte. Dieser war freilich an Pater Eugen aus Salem gerichtet, doch Stephani schickt ihn dem Abt, weil er wohl das Provinzialkapitel betrifft. Stephani hofft auf eine baldige Rückkehr des Abtes. Außerdem wartet Stephani auf die Privilegien, die sich auf die sieben Altäre der Kirche beziehen. Stephani wünscht genauere Angaben durch den Abt. Ad reverendissimum abbatem nostrum Oeniponti morantem, 9. Martii 1652. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Delatae sunt ad monasterium nostrum nudiustertius hisce meis adiunctae, quas e domo Raittenhaslacensi emenatas existimo, quae cum patrem Eugenium Salemitanum, cui inscriptae sunt, hic non offenderint, visum est eas destinare reverendissimae pietati vestrae, quod haud dubie aliqua contineant proxime futurum provinciale capitulum concernentia. (2) Quod in votis ego dies et noctes gero, illud est, ut brevi excipere nobis liceat repatriantem ad caulam gregis pastorem, ad filios patrem, ad cymbae Stambsensis gubernacula nauarchum, gratumque mihi prae omnibus novis et Mercurii relationibus fuerit, si inaudiero reverendissimam pietatem vestram iugum oneris sui superasse et collum fortiter subduxisse camerae Oenipontanae laboriosis honoribus, utinam corpori animaeve olim profuturis.

(3) Cum desiderio hactenus exspectaveram nobiles illas indulgentias stationum pro septem altaribus basilicae nostrae noviter impetratas, quae si in hoc sanctiore ieiunio quadragesimae publici iuris factae fuissent, permagnae forsitan devotionis fomitem subministrassent. (4) Num pro more ordinis fulmen excommunicationis in palmarum a me detonari debeat, an vero tam huius proclamatio, quam substantiarum traditio in cenam usque dominicam differri (qua reverendissimam pietatem vestram indubitanter videre speramus) certiorem me reddet reverendissimae pietatis vestrae nutus aut littera, in cuius exspectatione has claudo simulque reverendissimam pietatem vestram supremi numinis providentiae obnixius commendo.

218. Stephani an Georg Nussbaumer in Salzburg [Stams], 9. März 1652 Stephani antwortet nun endlich auf drei Briefe, die ihm Nussbaumer geschrieben hat. Der Grund für sein verspätetes Schreiben sind die vielen neuen Aufgaben, die er hat, seitdem Abt Gemelich Präsident der Kammer ist. Stephani hat sich bei Abt Gemelich dafüreingesetzt, dass man Nussbaumer Wein zukommen lässt, da dieser das Salzburger Bier nicht vertrage. Doch der Abt lehnte alle Bestrebungen ab. Er ließ sich höchstens zu ein paar Erholungstagen in Stams überreden. Ad fratrem Georgium in Salzburg studio physices intentum, 9. Martii 1652. Religiose, in Christi visceribus dilecte frater

(1) Tandem aliquando, inquies, responsum venit ad ternas mearum. (2) Ita est: Tarde festinat calamus meus. (3) Remoram iniciunt multa et prope iam aberat, ut et hac vice conticescerem. (4) Nec miraberis, si forsan iam inaudiisti reverendissimum nostrum reverendissimum nostrum] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. archiducalis camerae praesidentem factum ex monasterio coloniam Oenipontum traduxisse, cuius diuturna absentia plura utique domi nostrae facessit mihi negotia.

(5) Causam tuam egi apud eundem opportune importune, nihil fere intactum relinquens, ut gratiam tibi exorarem, dato cerevisiae libello repudii libandi deinceps de sanguine uvae; sed nullo ille precum vel interpellationum ariete expugnari potuit, quantumvis tam meis narratis quam tuis ex litteris palam intellexerit male te affici ab insueta cerevisiae potione. (6) Conabar demum impetrare pro te indulgentiam saltem temporariam, quatenus videlicet ut minus asperioribus hisce diebus ieiuniorum e penu vinario haurire tibi liceret, at ille sollicitanti aliud non reposuit, quam posse te, si volupe sit, aliquantis diebus proluere stomachum vino, sed iis exactis remeare ad patriam. (7) A me ergo, ut lapidem desuper amplius moveam, ne pete, feci, quod debui, quo plus non potui. (8) Tu interim bono animo esto tantoque bibe liberalius de fonte sapientiae, quanto spiritus vini cerebrum non obtundunt. (9) Simul tamen valetudinis in futurum prorogandae curam velim consiliumve non negligas. (10) Dedi raptim ex gremio tuae matris etc.

219. Stephani an Kooperator Johannes Schnürlin in Mais [Stams], 5. April 1652 Stephani hat von Schnürlin Früchte und das lange ersehnte Leinen für sein Gewand erhalten. Als Gegengeschenk wagt er es kaum, ihm eine kleine Taschenuhr zu schicken, die ursprünglich Erzherzog Sigmund Franz dem verstorbenen Herrn von Triempach geschenkt hat. Die Uhr ist schon etwas defekt, doch Schnürlin kann sie ja zu einem bekannten Bozner Uhrmacher bringen. Seit seiner Bestellung zum Kammerpräsidenten ist Abt Gemelich noch nie nach Stams gekommen. Bevor er aber am Monatsende zum Generalkapitel nach Donauwörth reisen wird, kommt er Stams sicherlich noch einmal besuchen. Ad patrem Ioannem Schnürl, cooperantem in ecclesia Maisensi, 5. Aprilis 1652. Venerabilis in Christo, religiose et peramande confrater

(1) Cum litteris reverentiae vestrae et incoctis dulciariis, materiam quoque pro tunica dudum promissam, diu exspectatam, numquam tamen debitam in ipso sanctissimi legislatoris nostri legislatoris nostri] Gemeint ist der Hl. Benedikt von Nursia, der am 21. März gefeiert wird, pervigilio accepi, quam quidem auriga (fortasse non satis candidam reputans) praematurius lotioni dedit, pluviis scilicet insigniter tinctam. (2) Pro ea gratias ago, quas debeo; quid vero aliud vice gratitudinis rependam, non invenio. (3) Est mihi horologium parvum, nucis magnitudinae, quod primitus a serenissimo archiduce Sigismundo dono datum generoso domino piae memoriae a Triempach quarta devolutione tandem ad me pervenit. (4) Illud reverentiae vestrae mittere cogitaveram. (5) Sed non quia ex parte aliqua mancum est (nam cursum rotularum eius nescio quis obex sufflaminat atque identidem sistit) verecundabar pro hostia gratiarum immolare munus tam mutilum. (6) Quia tamen saepius audire memini Bolzani admodum peritum degere horologiopaeum, si reverentiae vestrae illius artem in hocce meo compendiolo experiri libeat, prompte adhuc submittam.

(7) Reverendissimus noster, reverendissimus noster] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich, der im Moment auch Kammerpräsident ist. ex quo de abbatia transivit ad cameram, numquam adhuc domui nostrae pedem intulit nec in ipsis etiam paschalibus feriis nos invisit; cui si tanto esset fastidio Oenipontum, quanto mihi taedio diuturna eius est absentia, nae ille pro sui redemptione efficacius laboraret. (8) Salutabit tamen nos ante finem huius mensis, prius scilicet quam Danuwerdam ad provinciale capitulum proficiscatur, officium sui generalis vicariatus seu praesidentiae positurus; quem ego quidem in laboribus ordinis porro adhuc sudantem lubentius aspicerem, quam sub onere saeculi periclitantem. (9) Supremus rerum omnium arbiter et consiliorum director Deus providere clementer velit tam ovium Stambsensi caulae quam pastori, quod reverentia vestra cum reliquis confratribus (meo nomine amice consalutandis) per sacrificia ac preces obtinere conabitur.

220. Stephani an Georg Nussbaumer in Salzburg [Stams], 27. April 1652 Nussbaumer hat Stephani in seinem letzten Brief vorgeworfen, sein Schreiben sei “gewöhnlich” gewesen. Stephani fragt, wie er zu diesem Urteil, das bisher noch keiner fällte, kommen konnte. Stephani konnte den Abt noch nicht überreden, Nussbaumers Ausflug während der Ferien nach Stift Göttweig zu gestatten. Über das titelmäßige Aufsteigen soll sich Nussbaumer keine Sorgen machen. Wichtig sei die Lehre, nicht der Doktorhut. Stephani fragt sich, warum Nussbaumer die Schuld, von der öfter die Rede war, noch nicht bezahlt hat. Er soll das schnell bereinigen. Der Abt soll über die Ausgaben in Salzburg so bald als möglich informiert werden. Ad fratrem Georgium Nusspaumer Salisburgi philosophantem, 27. Aprilis 1652. Salus et pax Religiose, in Christo dilecte

(1) Divinare nescio, quid causae habere potueris, cur litteras, quas mense miseram praeterito, promiscuas vocitares. (2) An quia confusas et inconditas? Sine lege, sine ordine structas? (3) Sane nemo quisquam alius epistolis meis talem hactenus indidit nomenclaturam.

(4) Excursum, quem vacationum diebus ad Gottwicense monasterium facere desideras, si a me stiterit, obtinebis certo; apud reverendissimum reverendissimum] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. tamen nihil adhuc movi, quia nondum de tempore. (5) De gradu ex philosophicis disciplinis captando non est, quod multum angaris. (6) Nosti superiores tuos desiderare homines gradibus dignos, non re ipsa initiatos. (7) Baccalaurei vel magistri si comparaveris doctrinam, plus ea monasterio quam tibi galerus conferat doctoralis.

(8) Debitum, quo de iam saepius feceras mentionem, miror quod necdum expunxeris, cum nam (quod credam) grande non sit, nec nisi iure gratitudinis et observantiae in praeceptores contractum, nihil omnino erat, quod de reverendissimi assensu diffideres. (9) Quare harum potestate fidem tuam a creditoribus liberabis certus voluntatis nostrae non esse, ut in tali occasionum genere singularem umquam aut alienum te praebeas. (10) Denique cum reverendissimus noster ratiocinia vestrorum sumptuum non annuatim, sed quovis minimum semestri recipere omnimodis cupiat, curabis, ut quorum imperiis res vestrae modo aguntur, eorum dispositione deinceps dominus abbas obtineat, quod affectat.

221. Stephani an Pfarrer Hieronymus Jäger in Mieming [Stams], 18. April 1652 Die Mutter des Pfarrers von Mieming ist verstorben, wozu ihm Stephani sein Beileid bekundet. Für das Begräbnis hat Pfarrar Jäger um einen Priester aus Stams gebeten, welcher Bitte Stephani gerne nachkommt. Jäger soll morgen einen oder zwei Geistliche erwarten. Ad dominum Hieronymum Jäger, parochum in Miemingen, 18. Aprilis 1652. Salutem et consolationem Multum reverende et honorande domine vicine

(1) Translatam a labore ad requiem, ab aerumnis ad refrigerium fidelissimam matrem reverentiae vestrae ex litteris hac ipsa hora mihi consignatis intellexi nescius, num de superatis miseriis magis gratularer defunctae, an reverentiae vestrae de amisso rei suae oeconomicae fulcro potius condolerem. (2) Ceterum quod reverentia vestra piis manibus genitricis suae pluribus missarum sacrificiis crastina parentare cupiat atque adeo unum, ut minus, ad funebres exsequias ex collegio conventus nostri sacerdotem sollicitet, prorsus non est, cur postulatis tam iustis aures non humaniter praebeam. (3) Quam ob rem reverentia vestra pro voto suo cras ex nostris presbyterum unum vel duos tempestive comparituros certo exspectet, etiam posthac diebus aliis, ubi a me desideraverit, simili gratificationis officio non destituenda.

222. Stephani an Pater Nivardus Bardalas in Nauders [Stams], 4. Mai 1652 Stephani antwortet auf zwei Briefe von Bardalas. Gegen jede Erwartung wird Bardalas länger in Nauders bleiben müssen, was nicht weiter schwer fällt, da er von der Bevölkerung akzeptiert und geschätzt wird. Stephani bedankt sich für das Geld, das Bardalas schickte. Es wird für die Priesterbänke und für die Einrichtung des Dormitoriums verwendet. Wie Bardalas in Nauders an die Heiligenbildchen kommen konnte, wundert Stephani. Dass bei der Vergabe des Gutes in Pfunds nicht Bardalas’ Vater, sondern Paul Payr zum Zug kam, war nicht die Schuld des Konvents, sondern des nicht anwesenden Abtes, der sich von den ständigen Bitten Paul Payrs breitschlagen ließ. Ad conventualem nostrum patrem Nivardum pro tempore in Nauders vicarium, 4. Maii 1652. Reverende in Christo, religiose ac perdilecte confrater

(1) Epistulas a te iam binas vernacula scriptas accepi, alteras 18vo Aprilis et quinto Nonas Maii alteras. (2) Utrisque reponi repono pauca. (3) Quod moram in Nauders praeter omnem nostram opinionem trahere debeas longiorem, exinde aequanimius fero, quod intelligam acceptum te esse populo ac passim amari et coli beneficiis, quae quidem iudicio meo unica fere via est in curanda plebe quidpiam fructificandi.

(4) Numisma aureum, quod transmisisti una cum auctario duorum florenorum, valde commodum mihi praesentavit auriga eo videlicet tempore, quo pro novis sellis, quas universis sacerdotibus conventus fieri curaveram, et aliis rebus in novum dormitoriumin novum dormitorium] Vgl. Primisser cap. 42 § 33 Hoc tandem anno in novum ac magnifice constructum claustrum fratres prope omnes commigrarunt IV Nonas Iulii. inferendis non exiles mihi faciendae erant expensae. (5) Nec minus imagines quoque phlebotomis a te deputatas recepi plurimum admirans, unde tibi hoc genus mercium in loco solitudinis et in vicinia Grisonum, quos constat iconomachos, non hagiophilos esse.

(6) Modernum tuum patrem, convictus Ioannem Tschol, feudum nuperime ad nos devolutum in Pfunds adeptum non esse nec mea nec conventus nostri culpa vel invidia accidit, quin omnes, si per nos stetisset, in illum magis quam in alterum propensi eramus; sed quia reverendissimus reverendissimus] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. monasterio absens erat atque ideo nos in consilium non vocati, praevaluit ille alius competitor, Paulus Payr, Paulus Payr] Vgl. ep. 214,1. cuius fautores (inter quos praecipuus dominus Schluderpacher) iteratis, ne dicam importunis, intercessionibus animum reverendissimi nobis insciis expugnarunt.

(7) Quod reliquum est, si in vinea domini operam coeptam adhuc ultra locare te oportuerit, stude semper exemplari conversatione Christi bonus odor esse ac nemini dare ullam offensionem, ut non vituperetur ministerium tuum. (8) Quod dum finitum fuerit, rediturum te credam non vacuum, sed cum praemio, quod abs te praestiti emeruerint sudores. Interim in Domino salve et vale!

223. Stephani an Albericus Manincor in Salzburg [Stams], 11. Mai 1652 Freudig verkündet Stephani, dass Manincor nach den nächsten Ferien die Möglichkeit hat, das Diakonat zu bekommen. Das Konsistorium ist auf seiner Seite, nun müsse er nur noch die Prüfungen bestehen. Ad fratrem Albericum Manincor Salisburgi in metaphysica sudantem, 11. Maii 1652. Religiose, in Christo semper amande

(1) En, quam secundis velis tua navigent vota! (2) Desiderasti munus diaconi, et ecce potestatem tibi praesentibus facio, ut proxime a transactis feriis pneumatis sacri illustribus ac magnificis dominis consistorialibus pro eo obtinendo te sistas. (3) Tu tantum partibus tuis ne desis, sed ita instructus examinis tribunal accedas, ut et procul periculum sit repulsae et cooperatio haec mea vacua non fiat. (4) Porro etsi nullus dubito annos omnino te habere, quos in diacono exigunt iura, nihilominus tamen plenam certitudinem universae aetatis tuae necdum teneo, quam ut in proximo ex litteris tuis capiam, sine dissimulatrice negligentia laborabis. (5) Haec tibi pauca in praesens cum salute et bono affectu.

224. Stephani an Graf Guidobald von Thun, Dekan des Salzburger Konsistoriums [Stams], 11. Mai 1652 Stephani bedankt sich, dass der Stamser Zögling Albericus Manincor vor kurzem durch das Konsistorium in den Subdiakonatsstand erhoben wurde. Nun bittet er den Dekan darum, Manincor in den Diakonatsstand zu erhöhen. Er hat Manincor im Einverständnis mit Abt Gemelich, der gerade in Donauwörth weilt, bereits angewiesen, nach den nächsten Ferien vor dem Konsistorium zu erscheinen, um sich prüfen zu lassen. Ad reverendissimum dominum consistorii Salisburgensis decanum, dominum Guidobaldum comitem de Thunn, 11. Maii 1652. Submissas preces et humilem religioso e pectore salutem

(1) Quod nuper evolutis sacratioribus quadragesimae diebus a reverendissima ac perillustri dominatione sua religiosus frater Albericus Manincor, monasterii nostri Stambsensis professus, ad ordinem subdiaconatus tam dignanter et gratiose admissus fuerit, merito est, cur reverendissimae ac perillustri dominationi vestrae quam debitas tam ferventes gratias agam. (2) Quae ut prolixiores fiant, alterum adhuc a perillustri manu beneficium vel gratiam ambio et confidenter exposco nec aliam, quam ut reverendissimae ac perillustri dominationi vestrae praedictum fratrem nostrum ad gradum quoque diaconii gratiose provehere placeat. (3) Quem in finem eidem Alberico nostro de expressa voluntate reverendissimi domini mei abbatis reverendissimi ... abbatis] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. modo Danuwerdae in comitiis ordinis provincialibus agentis mandavi, ut proximis a pentecoste ordinationum temporibus et hasce reverendissimae ac perillustri dominationi vestrae et se ipsum toti clarissimo consistorii archiepiscopalis consilio examinandum praesentaret, cui sicut requisitum aetatis haud deesse certus sum, ita et litteraturae tantum eidem fore confido, ut in arena examinis tuto cribrum possit evadere. (4) Atque hisce finiens reverendissimae ac perillustri dominationi vestrae cum reverentiali dexterae suae osculo me totum quantum demississime commendo.

225. Stephani an Pater Nivardus Bardalas in Nauders [Stams], 1. Juni 1652 Stephani hat einen weiteren hohen Geldbetrag von Pater Nivardus Bardalas aus Nauders bekommen und ihm dafür einige Sachen geschickt, die Bardalas haben wollte. Es würde ihn freuen, wenn es Pater Bardalas einrichten könnte, zum Fest des Hl. Johannes nach Stams zurückzukommen. Abt Gemelich ist vom Provinzkapitel in Donauwörth zurückgekehrt uind wurde dort erneut zum Präsidenten der Kongregation gewählt. Immerhin stehen ihm nun zwei Assistenten zur Verfügung, die Äbte von Salem und Kaisheim. Ad patrem Nivardum nostrum ecclesiam in Nauders provisorie curantem, 1. Iunii 1652. Reverende ac religiose, in Domino perdilecte Cum bono affectu

Mitto tibi navem prora puppique carentem Mitto ... carentem] Berühmter Rätsel-Hexameter, der mit der Bedeutung und dem Schriftbild des Wortes nAVEm spielt, vgl. Kudla 1999, Nr. 2446.

(1) Etiam alterum alterum] Zum ersten Aureus vgl. ep. 222. nunc, quem direxisti, nummum aureum fideliter mihi consignavit auriga, cui vicissim omnia ea tradidi, quae ex litterarum tuarum appendice desiderare te intellexeram. (2) Reditum tuum si ad festum sancti Ioannis festum ... Ioannis] 24. Juni. ematurare atque a Nauderensibus missionem potueris obtinere, rem feceris tam mihi quam reverendissimo reverendissimo] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. gratam, alioqui ipsis etiam invitis tandem revocandus. (3) Pedem tamen loco ne extuleris, nisi condigno stipendio honoratus, cuius partem aliquam si anticipato in Stambs remittere posses, oppido gratularer, veritus nimirum, ne redeunte te marsupium tuum alius me praevento exactor emungat.

(4) Reverendissimum nostrum a provincialibus ordinis comitiis reducem laeti excepimus, non iam ab officio praesidentiae, ut opinabamur, liberum, sed eodem rursus et quidem ad octennium, noviter oneratum, noviter oneratum] Zum Wahlvorgang vgl. Primisser cap. 42 § 32 Postridie Nonas Bernardus Stamsensis praesul officium praesidis ultra sexennium cum laude gestum posuit. Nova electione instituta votisque per secretarios adlectis idem ipse denuo in praesidem electus non acceptavit munus, sed ad vota in alium conferri iussit. Nihilominus iterum designatus consensit tandem ea lege, ut sibi e patribus daretur adiutor. Datus est ei Eugenius Crassus de Salemio, qui tamen cum Stamsium proficisci pararet, apoplexia tactus obiit in Rubro monasterio apud Rothwilam VI Idus Iulias. hoc solum sublevamine nunc gaudentem, quod duos habeat assistentes, a capitulo per vota electos et assignatos, Salemitanum scilicet et Caesariensem abbates. Salemitanum ... abbates] Gemeint sind die Äbte Thomas II. Schwab von Salem und Georg IV. Müller von Kaisheim. (5) Pro illius incolumitate Deum precari ne desine, atque ut e labyrintho camerae Oenipontanae dimissus, ad religiosum ovile suum redire valeat, instanter exora. (6) Dedi ex domo mea et tua etc.

226. Stephani an Georg Nussbaumer in Salzburg [Stams], 22. Juni 1652 Wieder hat sich Stephani bei Abt Gemelich für Nussbaumer eingesetzt, diesmal um eine Erlaubnis für Ferien in Österreich zu erwirken, doch wieder hat er nichts erreicht. Der Abt ließ keine lange Diskussion aufkommen. Lediglich die Aussicht stellte er Nussbaumer vor, bald überhaupt nach Ingolstadt zu gehen. Das besprach Stephani mit dem Abt, als dieser, kaum vom Provinzialkapitel in Donauwörth zurückgekommen, schon wieder nach Innsbruck aufbrach. Dort möchte Stephani den Abt jetzt nicht mit Kleinigkeiten belästigen. Stephani kann nicht erlauben, was der Abt dezidiert verboten hat. Wahrscheinlich war der Abt von Rektor Alphons [Stadlmair] beeinflusst, der von Nussbaumer strenges Studium während der Ferien forderte. Wenn der Rektor ihn nun nach Österreich schicken würde und er sich danach in einem Brief an den Abt entschuldigte, wäre diese Reise wohl möglich. Ad fratrem nostrum Georgium Nussbaumer Salisburgensem convictorem, 22. Iunii 1652. Salutem et affectum benevolentiae Religiose in Domino sincere amande

(1) Dii te beare velint, fili perdilecte, cui fortuna velificare tam dedignatur. (2) Causidicum tuum rursus egi, atque ut in Austriam abeundi aliquamdiu rusticatum (cum Iulio Nigrano loquor) tibi copia daretur a reverendissimo, a reverendissimo] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. rogavi et institi, sed sicuti antehac cribro hausi, cum tibi liquorem uvae pro mensa niterer impetrare, ita et nunc Aethiopem lavi Aethiopem lavi] Zum Sprichwort vgl. ep. 116,6. ac causa cecidi. (3) Vix nam telam postulationis tuo nomine orsus, ubi Austriam nominavi, mox interciso loquentis filo ac praemissis nondum finitis secuta est negativa, hoc solum pro consolatione tibi relicto, quod aliam sors itinerandi occasionem quandoque sis habiturus, si scilicet (quod reverendissimus intendit atque, ut tibi sub rosa intimarem, concessit) Salisburgo Anglipolim seu Ingolstadium transferare. (4) Atque haec a reverendissimo oretenus ante hebdomades quattuor, cum in procinctu esset, post peractum Danuwerdae provinciale capitulum Oenipontum denuo remigrandi. (5) Scripsissem eidem interea et calamum quoque pro te supplicem fecissem, sed tanti negotiorum aggeres in camera archiducali eum obvallant, ut super re huiuscemodi non audeam litteram vel syllabam ingerere, responso certo certius cariturus.

(6) Quare rebus ita constitutis cum id, quod expresse denegat reverendissimus, ego praesumptuose conferre non valeam, a me quidem facultatem, quam pro visenda expetistis Austria, frustra speratis. (7) Hoc tamen confido et quasi certum reputo, reverendissimum nostrum ratum id omne habiturum, quod circa caniculares indulgentius transigendos admodum reverendus et magnificus rector pater Alphonsus Alphonsus] Gemeint ist der Theologieprofessor Alphonsus Stadlmair, vgl. ep. 197. de vobis disposuerit. (8) Quin imo si idem praelibatus dominus rector tacita epychia utens vos cum Austriacis fratribus ad dies aliquot peregre mitteret ac postmodum finitis vacationibus apud dominum abbatem vosmet humaniore aliquo epistolio purgaret et veniam praeoccupando deposceret, putem eam citra dubitationem obtenturum. (9) Ego interim, bone Georgi, dum dum bene valere te cupio, receptui cano ac litteras claudo.

227. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 28. Juni 1652 Nach dem Tod des Rechtsgelehrten Raittner folgte ihm Rudolph Mair im Amt nach. Am 9. Juni 1652 ließ sich dieser vom Erzschreiber des Stiftes Stams, Ferdinand Kolb, die Rechnungen des Raittner aushändigen und verbrachte sie nach Imst. Im Kloster verkündete er dann laut, dass nichts zusammenstimme. Heute hat Stephani erfahren, dass die Dokumente in Imst bei einem Richter oder Schreiber hinterlegt wurden. Ad dominum abbatem nostrum Oeniponti versantem, 28. Iunii 1652. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine antistes

(1) Miror equidem homini iurisconsulto (Rudolpho Mair) tam labilem esse memoriam, ut de ratiociniis Raittneri defuncti (quae non meis quidem ex manibus, sed archiscribae nostri Ferdinandi Kolb 9. Iunii in praesentia patris Martini patris Martini] Gemeint ist Pater Martin Stöger. et officialium accepit ac postero mane secum in Imbst transporatvit) nihil penitus sibi constare asseveret, cum ad monasterium vix appulsus (adulto iam vespere sub tempus completorii) confestim per praedictum archiscribam rationes memoratas a me expetierit indicans (ex instructione utique reverendissimae pietatis vestrae) in abbatia super pluteum easdem inveniendas. (2) Hodie vero, quod hactenus ignorabam, intelligo eum ex Imbst redeuntem postallegata ratiocinia in Stambs relicta penes iudicem aut scribam reposuisse, a quibus et in hunc usque diem me inscio sunt asservata, quae per praesentium latorem dum mitto, reverendissimam pietatem vestram una supremi Numinis gubernationi devotissime commendo.

228. Stephani an Albericus Manincor in Salzburg [Stams], 29. Juni 1652 Manincor hat um zwei Dinge gebeten: Erstens möchte er seine Brüder in den Sommerferien in die Provinz Österreich begleiten. Zweitens möchte er nach dem Studium der Philosophie noch das Studium der Theologie oder Rechtswissenschaft anhängen. Nach Rücksprache mit dem Abt meint Stephani folgendes: Ferien werden Manincor zugestanden, jedoch zu Hause in Stams, wohin er sich gleich nach Abschluss des Philosophiekurses begeben soll. Bevor er dann weiteren Studien nachgeht, wird er zunächst zu Hause geprüft werden, wie es um sein bisheriges Wissen steht. Der Abt ist nicht erfreut, dass Manincors Vater bis jetzt nicht einmal ein Viertel des seinem Sohn zustehenden Betrages ausgezahlt hat. Ad conventualem nostrum fratrem Albericum Manincor, studiosum Salisburgensem, 29. Iunii 1652. Religiose, in Christo multum dilecte

(1) Duo erant, quae in nuperis tuis sollicitaveras, alterum, ut ingruentibus feriis canicularium petituris Austriam fratribus fratribus] Gemeint ist v.a. Bruder Georg Nussbaumer. comitem te facere liceret, alterum, ut post philosophiae curriculum propediem, ut auguror, a te claudendum ad theologorum quoque palaestram vel iurisconsultorum transeundi tibi libertas indulgeretur. (2) Pro utroque obtinendo me patronum compellasti. (3) Ceterum quid superis desuper placeat, quib libeat superioribus, paucis habe:

(4) Remissio aliqua a studiorum contentione atque adeo animi per dies plusculos relaxatio non abnuitur tibi, sed ultro promittitur, captanda a te tamen non nisi in domo professionis, ad quam ut philosophico cursu terminato recta te conferas (non exspectatis aliis avocatoriis) de itineris duce aut sarcinularum baiulo tibimet provisurus harum serie authentice tibi indicitur. (5) Ad litterarum vero prosecutione quod attinet, libet prius experimentum facere profectus tui in philosophicis, antequam ad altiora emittaris, qui ubi constiterit, fiet forsitan, quod suspiras, maxime si ad levandos sumptus aliquando etiam dominus parens tuus quoquo modo concurreret, qui hactenus de legitima tua nec teruncium teruncium] teruntium hs. exsolvit magno reverendissimi nostri reverendissimi nostri] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. taedio et stomacho. (6) Atque haec tibi non tam ego, quam per calamum meum reverendissimus, cuius arbitrio et imperiis obniti nec mihi nec tibi licet, sed iussa capessere fas est. (7) Vale interim ac tempus, quod cum Salisburgensibus adhuc ages, fructuose locare memento!

229. Stephani an Pater Nivardus Bardalas in Nauders [Stams], 30. Juni 1652 Entgegen Stephanis Rat kehrte Bardalas nicht zum Kirchenpatrozinium des Hl. Johannes nach Stams zurück. Doch da er nun schon vier Monate lang in Nauders ist, soll er für Abt Gemelich einen Rechenschaftsbericht erstellen und unverzüglich ins Kloster Stams zurückkehren. Er soll darauf achten, ein rechtes Geschenk von den Nauderern zu bekommen und sie, wenn nötig, darauf hinweisen, dass der Erzherzog bis zum Eintreffen ihres eigenen Pfarrers einen Regularkanoniker nach Nauders entsenden wird. Ad patrem nostrum Nivardum Wardaläs, pro tempore operarium in Nauders, 30. Iunii 1652. Multam salutem et fructum copiosum in vinea Domini Reverende in Christo, religiose et amande confrater

(1) Existimaveram equidem te voluntate superiorum tuorum ex litteris, quas Iunii Kalendis ad te dederam, intellecta valefacturum Nauderensibus atque ad gremium matris sub magni praecursoris solemnia sub ... solemnia] 24. Juni. reversurum; sed, ut video, verba mea non de imperio, sed de mera voluntate beneplaciti interpretatus es. (2) Ceterum quia absentia tua (quam initio trium forsitan hebdomadum futuram credebamus) in ipsos iam quattuor menses extracta, diuturnitate sua tuis incipit confratribus fieri onerosa, de mandato reverendissimi praesulis nostri reverendissimi ... nostri] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. tabellarium mitto tibi, ut tu officio, quo hactenus fungebare, nuntium mittas et visis hisce reculas tuas convasare ac propere ad nidum religionis tuae remigrare festines.

(3) Hoc solum curato, ne sine mercede, qua dignus est operarius, demittaris. (4) Ut vero discessum tuum Nauderenses aequius ferant, dicere eisdem poteris successurum tibi proximis diebus alium quendam religiosum, canonicum regularem, quem eo loci usque ad proprii parochi reditum a serenissimo a serenissimo] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karl. destinandum fore ex domino abbate accepi. (5) Salutem tibi interim dico et angelum Domini comitem precor. Ex Stambs etc.

230. Stephani an Pfarrer Johannes Heisler in Telfs [Stams], 30. Juli 1652 Stephani bedauert es, dass Pfarrer Heisler keine Gelegenheit haben wird, an dem Essen in Stams, zu dem er eingelanden wurde, teilzunehmen. Heislers Bitte, ihm am nächsten Sonntag einen Priester als Prediger zu schicken, der dann auch mit ihm essen sollte, muss Stehani leider wegen Personalknappheit ausschlagen. Zwei Priester, unter ihnen Martin Stöger, musste er zu Abt Gemelich nach Innsbruck schicken, einen zur Erholung ins Oberland. Ad reverendum dominum Ioannem Heisler, camerarium et parochum in Telfs, 30. Iulii 1652. Admodum reverende, plurimum colende et honorande domine Amicam ex candido corde salutem

(1) Quam grata mihi reverendae dominationis vestrae futura fuerat praesentia, si tenui quadra et monastico prandio nostro, prout condictum erat, frui sustinuisset, tam iucundum mihi accidit interiecto commissionis obstaculo eandem a proposito retardari. (2) Spero tamen fore, ut in aliud tempus cum faenore liceat compensare.

(3) Ceterum quod a me pro ingruenta proxima domenica a religioso coetu nostro praeconem iterato requirit meque simul mensae suae convivam expetit, tametsi peculiari statuto ordinis noviter vestitum sit, quempiam fratrum conviviis funeralibus, encaeniorum, dedicationum etc. interesse, dispensationis tamen spongia forte uti ac reverendae dominationis vestrae postulatis amicabiliter condescendere licuisset, nisi aliunde sors inopinata remoram iniecisset. (4) Verumtamen quia hesterno primum vespere a reverendissimo nostro a reverendissimo nostro] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. in mandatis accepi, ut duos e sacerdotibus nostris (quos inter pater Martinus Steger) Oenipontum dirigerem ac alius insuper hisce diebus in vallem Oeni superiorem pro aliquot dierum recreatione captanda a me destinandus erit, rebus sic stantibus aliud superesse nihil video, quam ut pro humanissima quidem invitatione gratias agam prolixas et debitas, de officio vero praedicationis per nostros (in tanta paucitate) minus praestando legitime excusatum me credam et confidam, qua in fiducia maneo reverendae dominationis vestrae addictissimus semper amicus.

231. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 5. August 1652 Stephani entschuldigt sich, die Leute erst so spät Nach Innsbruck zu schicken, es war aber nötig, noch das Gespräch abzuwarten, bei dem die Situation der Novizen besprochen wurde: Der bisher in der Küche eingesetzte Anton Manz wird von allen geschätzt und für die Aufnahme vorgeschlagen. Schwieriger ist die Lage bei Christoph Hofer, der von geringer Intelligenz ist, weswegen Stephani seine Entlassung vorschlägt. Man soll ihm jedoch noch drei bis vier Wochen Zeit geben, um sich zu bewähren. Ad reverendissimum dominum abbatem nostrum Oeniponte morantem, 5. Augusti 1652. Reverendissime in Christo pater, amplissime domine praesul

(1) Tardius forsitan exspectatione reverendissimae pietatis vestrae mittuntur, quibus Oenipontum visere datum est. (2) Causa morae haec erat unica, quod in hoderienam diem domenicam colloquium de novitiis institudendum erat, cui omnes de conventu adesse consultum, si non necessarium videbatur. (3) Eorundem porro neophytorum status et conditio quibus in terminis versetur, aperio breviter.

(4) Antonium Manns Antonium Manns] Der Konventuale Anton Manz ( Album Stamsense Nr. 469) stammt aus Innsbruck und legte 1660 seine Profess ab. Er starb am 5. März 1671. officio culinae hactenus functum (cuius annus probationis ultimo Iulii fuerat terminatus) ad religionis nostrae professionem admittendum esse vox a conventu communis intonuit nec alius vel ille desiderat vel nos exspectamus, quam diem emittendis votis a reverendissima pietate vestra nominandum. (5) Circa Christophorum vero Halensem Christophorum ... Halensem] Gemeint ist Christoph Hofer, der auf Empfehlung des Ignaz Weinhart nach Stams kam (vgl. ep. 232). res satis misere constituta. (6) Nam praeterquam quod a talento ingenii et memoriae sit prorsus inops et pauper, ut scientia eius non dicam concionatoris, sed vel simplicis sacerdotis muneri sufficere neutiquam posse videatur, a maioribus etiam et conversatione nil quidquam commendabilitatis habet, ut proinde conventus pars sanior eam in sententiam abierit dimittendum potius hominem, quam monasterium inutili terrae pondere praegravandum. (7) Ex abundantia tamen induciae adhuc trium quattuorve hebdomadum eidem sunt datae, intra quarum decursum ulteriora de ipso capi possint experimenta, quae dum parturiuntur, reverendissimam interim pietatem vestram providentissimo Numini studiose commendo.

232. Stephani an Ignaz Weinhart, Sekretär der Hohen Kammer in Innsbruck Stams, 8. August 1652 Obwohl Weinhart schon längst etwas über die Lage seines Verwandten Christoph Hofer wissen wollte, sieht sich Stephani erst jetzt gezwungen, ihm darüber zu berichten. Hofers geistige Fähigkeiten machen ihn für den Priesterstand ungeeignet. Charakterlich mangelt es Hofer jedoch an nichts, wenn Stephani auch sein ständiges Schweigen stört. Vor zwei Wochen bat Hofer deswegen, aus dem Kloster entlassen zu werden. Dies fiel ihm schwer, fürchtete er doch, seinen Vater so zu beleidigen. Stephani vertraut darauf, dass Weinhart und die ganze Familie sich für die Wiederversöhnung der beiden einsetzen werden. Außerdem hofft Stephani, dass die Familie Weinhart nicht ihn für diesen Misserfolg verantwortlich machen wolle. Ad dominum Ignatium Weinhart, iuris utriusque doctorem et excelsi regiminis secretarium, 8. Augusti 1652. Nobilis, clarissime et eximie domine

(1) Quin clarissima dominatio vestra saepe saepius iam desiderarit inaudire quidpiam super statu affinis sui Christophori Hofer, Christophori Hofer] Zu Stephanis schlechter Meinung über ihn vgl. ep. 231. nullus omnino dubitem. (2) Perscribo igitur eum nunc, quando silere amplius non licet. (3) De talento ingenii ipsius ac memoriae non est, cur multa commemorem, quia pridem illud clarissimae dominationi vestrae innotuit, de quo nos hactenus ea cepimus experimenta, quae hominem religioni nostrae ac functionibus ordinis potioribus vere inhabilem satis aperte demonstrarunt. (4) Sed neque de moribus eius aut de profectu virtutum longas opus est texere ephemerides, siquidem nullum harum specimen hucusque in oculos nostros incurrit, nisi forte ipsius taciturnitas extollenda videatur, quam tamen ego (utpote medio et ratione carentem) vitio quam virtuti affiniorem reputo. (5) Porro quod clarissima dominatio vestra iure merito demiretur, illud est, quod praedictus iuvenis, qui de securo religionis portu ac de constanti aliqua mansione oppido gaudere debuisset, ante dies 14 ultro nec nisi proprii spiritus inertia impellente abitum flagitarit ac missionem petierit, cum probe interim sciret ac provideret ingentem parentis sui offensam ex hoc egressu promanaturam. (6) Ceterum nos huic eius petito tanto pronius assensum dedimus, quanto in eo vestigium nullum pectoris gnavi aut religiosi ferventis potuimus deprehendere. (7) Sic ergo exauctoravimus volentem, cuius vel ideo me miseret, quod patrio igne et aqua sibi interdictum sciens aliquamdiu quasi profugus oberrabit, cum clarissima dominatione vestra, domino Francisco fratre et aliis mediatoribus parentum sibi gratiam conciliet.

(8) Plura non addo, quam ut rogem, clarissima dominatio vestra aut reliqua Christophori parentela mihi vel conventui culpam ne velint impingere aut sequiore monasterium nostrum affectu prosequi, quippe a quorum parte non stetit hominem sponte respicientem retro per vim alligare aratro Dei. (9) Ego sane coelum prius ruiturum credidissem, quam Christophorum taciturnum a monastico suomet impulsu casurum. (10) Finio et clarissimam dominationem vestram cum honoranda domina matre aliisque domesticis ter et amplius saluto omnesque quam diutissime sospites cupio. (11) Ex Stambs etc.

233. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 19. August 1652 Stephani hat Gemelichs Brief am 6. August erhalten, einen Tag, nachdem Vigilius Mair nach Stams kam. Mair hatte um Aufnahme ins Kloster gebeten, der Konvent hat dem einstimmig zugestimmt. Der Abt soll nun den Termin für Mairs Aufnehme festsetzen. Ad reverendissimum dominum abbatem Oeniponti versantem, 19. Augusti anno 1652. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine Cum filiali salute debitas precum oblationes

(1) Litteras reverendissimae pietatis vestrae cum incluso supplice libello accepi sexta Augusti, postridie scilicet, quam recommendatus hospes Vigilius Mair Vigilius Mair] Das Album Stamsense verzeichnet keinen Vigilius Mair, da er nach seiner Präsentation nicht mehr nach Stams gekommen ist (vgl. ep. 238), später kam er dann doch (ep. 239), um sich dann bald wieder zu verabschieden (vgl. ep. 257). in Stambs appulerat. (2) Ita nimirum servi nostri domum properant, cum Oenipontum emittuntur. (3) Petitionem vero praedicti Vigilii de salute sua tam vigilis sacerdotibus congregatis confestim exposui nec inter illos fuit, qui tam sanctum desiderium hominis in saeculo versati non apprime probaret, unde et ab omnibus in eius receptionem unanimi calculo consensum est maturitate illius spem bonam ac fiduciam singulis ingenerante. (4) Tempus vero ac diem, quo is religionis habitu vestiendus videatur, aequum est, ut reverendissimae pietatis vestrae arbitrio remittamus, cui simul et me et totam filiorum turbam obnixius commendo.

234. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 26. August 1652 Am Schlafzimmer des Abtes fand Stephani nur die ersten beiden Bände der Zisterzienserchronik, die bis ins Jahr 1173 reichen. Der dritte Band wurde kürzlich zu Abt Gemelich nach Innsbruck gebracht. Weiters schickt Stephani das Werk Gretsers und einen Brief des Abtes von Maulbronn. Texte aus Raitenhaslach und Langheim müssen erst abgeschrieben werden. Die Rechnungen der Kirchen im Ötztal müssen überprüft werden. Wegen der bevorstehenden Ernte sollte das auf den 16. September vorgezogen werden. Licentiat Mayr, der auf dem Weg nach Freiburg i.Br. ist, hält sich immer noch krank in Imst auf. Ad reverendissimum eundem dominum abbatem ibidem existentem, 26. Augusti 1652. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Cisterciensium tomos annalium in cubiculo abbatiali duos offensi, quorum posterior res continet in ordine gestas usque ad annum Christi 1173 nec ultra, ut proinde terius ille tomus, qui reverendissimae pietati vestrae noviter est allatus, monasterium Stambsense necdum viderit. (2) Mittere una etiam volui desideratum Gretserum ac litteras reverendissimi, ut puto, Mulbrunensis, reverendissimi ... Mulbrunensis] Gemeint ist Abt Bernardin Buchinger von Maulbronn. quas heri a posta accepi. (3) Libellum vero querelarum Raittenhaslacensium et scripta Langheimiana, quamprimum amanuenses expediverint, submittam.

(4) Ratiocinia ecclesiarum vallis Özensis reverendi domini curati ibidem (ut reverendissima pietas vestra adhuc meminerit) octiduo post divi Michaelis divi Michaelis] 29. September. celebranda nihil praeiudicando iudicarunt. (5) Verum tamen quia id temporis archiscriba noster haud dubie iam in vindemiis constitutus ineundis huiusmodi rationibus adesse nequiret, simul etiam venarum sectiones communiter tunc in usu, habita desuper conferentia, antipatione aliqua utendum ac, nisi reverendissimae pietati vestrae alius imperare libeat, 16to mensis Inter 16to et mensis in rasura huius. sequentis in dictam vallem censuimus concedendum; quod propositum Deo auspice exsequi cogitamus, ubi secus a reverendissima pietate vestra mandatum non fuerit.

(6) Licentiatum Mayr, qui intentione propediem iam viderat Friburgum in Brisgoia, in exsecutione dysenteriae teneri adhuc graviter in Imbst notum satis Oeniponti iam fuerit. (7) Aliud, quod scribam, impraesentiarum nihil ocurrit, nisi quod omnium nostrum vota reverendissimam pietatem vestram Oeniponto abstrahere et ad sacros coenobii lares reducere quam ardentissime concupiscant.

235. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 7. September 1652 Abt Gemelich hat in einem Brief an Stephani angeregt, dass die Rechnungsprüfungen im Ötztal so schnell wie möglich geschehen sollen. Stephani hat sie deshalb auf den 11. und 12. September einberaumt. Was der Abt für die nächste Visitation wollte, wurde Stephani jedoch aus dem Brief nicht klar. Er bittet um Klarstellung, von wem wer zusammengerufen werden soll. Ad eundem ibidem constitutum, 7. Septembris 1652. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine Humilem salutem et infima precum obsequia

(1) Quando ex reverendissimae pietatis vestrae litteris, quas hodierno mane accepi, conicere potui, magis ad reverendissimae pietatis vestrae placitum fore, si ratiocinia ecclesiarum Özensium ratiocinia ... Özensiuzm] Vgl. ep. 234. quam possent maturius peragerentur, terminum illi negotio alias a nobis iam destinatum, adiecta adhuc aliquot dierum anticipatione praevertere volentes, diem huius mensis unde- et duodecimum reverendis dominis curatis pro rationibus deponendis indiximus.

(2) Porro quod reverendissima pietas vestra circa visitationem circa visitationem] Vgl. Primisser cap. 42 § 33 Visitavit idem monasterium nostrum Georgius Caesareensis praesul VII Kalendas Octobres huc advectus, qui postridie scruticium fecit et IV Kalendas ingressus capitulum nullos se graves defectus deprehendisse fatebatur. de proximo instituendam litteris suis haec informalia inseruit (ad quam omnes vocabuntur) vim huius enuntiati (cum venia) non plene intelligo, an scilicet mihi et de quibus convocatio imperetur. (3) Quodsi forsan confratres nostri ex Mais meo calamo citandi intelligantur, spero reverendissimam pietatem vestram voluntatis suae nutum mihi proxime tenore aperto insinuaturam. (4) Interea reverendissimae pietati vestrae incolumitatem apprecamur a Domino, quam et precum suffragiis impetrare semper satagemus.

236. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 14. September 1652 Gestern abend kam der Abt von Wiblingen nach Stams und wurde von Stephani, wie es sich gehört, empfangen. Heute reiste er nach Innsbruck weiter und bat Stephani um eine Empfehlung bei Abt Gemelich. Er hat einen Streit gegen Raimund Fugger auszutragen und will beim Erzherzog vorstellig werden. Abt Gemelich soll ihm helfen, zum Erzherzog vorzudringen. Zu diesem Vorgehen hat ihm der Abt von Salem geraten. Ad eundem ibidem existentem, 14. Septembris anno 1652. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Divertit hesterno vespere ad monasterium nostrum praesentium exhibitor, reverendissimus dominus abbas Biblingensis, reverendissimus ... Biblingensis] Gemeint ist Abt Benedikt Rauh von Wiblingen (1635-1663). quem pro modulo nostru excepimus ac pro lege hospitii et caritatis honeste tractavimus. (2) Is hodierno mane Oenipontum ad reverendissimam pietatem vestram profecturus perhumaniter me interpellavit, quandoquidem reverendissimae pietati vestrae de facie notus hactenus fuerit numquam, ego personam suam susceptique itineris propositum et intentum reverendissimae pietati vestrae tribus litterulis insinuarem, quod equidem denegare non potui. (3) Negotium habet contra perillustrem dominum comitem Raymundum Fuggerum, Raymundum Fuggerum] Gemeint ist Heinrich Raymund, Graf Fugger, Herr zu Kirchberg, Statthalter der vorderösterreichischen Herrschaften Ehingen, Schelklingen und Berg. a quo ingentes pressuras patitur et gravamina omnem humanitatis modum excedentia; quibus relevandis cum excelsi regiminis edicta atque decreta memoratus comes penitus floccipendat et pedibus quasi proculcet, ipsum serenissimum archiducem serenissimum archiducem] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karl. suppliciter compellare constituit. (4) Ceterum quia nec aulae Oenipontanae praxim callet nec familiarem vel notum ex aulicis habet ullum, qui modum sibi et viam commonstret preces suas ad principem devolvendi, fiduciam (suasu reverendissimi domini Salemitani reverendissimi ... Salemitani] Gemeint ist Abt Thomas II. Schwab von Salem.) in reverendissima pietate vestra collocat et opem rebus suis consiliumque implorat. (5) Hoc totum est, quod bonum dominum abbatem tantis itineribus Oenipontum pertrahit, atque hoc scripto meo reverendissimae pietati vestrae intimari isdem expetiit, quocum et me et filios reliquos reverendissimae pietati vestrae commendo.

237. Stephani an Georg Nussbaumer in Salzburg [Stams], 5. Oktober 1652 Obwohl Albericus Manincor am 26. September in Salzburg aufgebrochen ist, ist er immer noch nicht in Stams angekommen. Der Abt befiehlt nun auch Nussbaumer, unverzüglich aus Salzburg nach Stams zu kommen, zuvor allen zu danken und alle ausstehenden Beträge zusammenzuschreiben, auf dass sie dann rasch bezahlt werden können. Stephani fügt hinzu, Nussbaumer soll sich über die so plötzliche Abberufung keine Sorgen machen. Ad religiosum fratrem nostrum Georgium Nussbaumer, pro tempore Salisburgensem studiosum 5. Octobris 1652. Religiose, in Christi visceribus dilecte

(1) Lente admodum festinat eques noster frater Albericus, Lente ... Albericus] Vgl. Primisser cap. 42 § 33 Eodem tempore Albericus Manincor Salisburgo est revocatus. Unde et frater Georgius Nussbaumer revocatus est mense Octobri, sed Novembri denuo Ingolstadium missus ad studia cum fratre Fortunato Clemente. quippe qui Salisburgo, ut tuae docent, Septembris sexto et vigesimo egressus monasterio pedem necdum intulit. (2) Eum tu ut sine dilatione subsequi atque ad domum, unde exieras, repedare non cuncteris, reverendissimi reverendissimi] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. nomine et mandato per hasce tibi denuntio. (3) Quibus visis curabis, ut primo quidem gratias tuis moderatoribus aliisve, quibus debes, humaniter agas ac tum non reculas solum tuas sub tectum Stambsense reportes, sed et computum tecum feras omnium, quas uterque fecistis, expensarum, quae scilicet adhuc remanent insolutae, ut proxime admodum reverendo et magnifico domino rectori reverendo ... rectori] Gemeint ist Rektor Alfons Stadlmair von Salzburg. fieri valeat satis. (4) Porro ne te haec tam subita terreat avocatio, memor esto, quid mense Iunio sub rosa sub rosa] Vgl. ep. 226. in aurem tibi calamo instillaverim. (5) Plura addere supersedeo, qui te cominus videre et alloqui intra dies minimum 14 certo certius expecto. Interea salve et vale!

238. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais [Stams], 22. Oktober 1652 Stephani hat Georg Nussbaumer aus Salzburg zurückbeordert und rechnet jede Stunde mit seiner Rückkehr. Zusammen mit Bruder Fortunatus [Clementi] will er ihn nach Ingolstadt schicken. Mit Tobias [Zigl] soll der Abt noch ein oder zwei Jahre zuwarten. Von Vigilius Mair hat man, seitdem er sich vorgestellt hatte, nichts mehr gesehen. Stephani wird die für ihn vorgesehenen Kleider den Brüdern zur Verfügung stellen. Nach dem Tod des Vaters des Albericus Manincor geht es nun um die Erbschaft: Der Konvent meint, das Kloster könne mit 88 Gulden Satisfaktion erlangen. Wenn es der Abt wünscht, fordert man ein Inventar des Besitzes von Vater und Mutter an. Noch ist nicht bekannt, wann und wo das Begräbnis stattfinden wird. Angeblich wird sich der neue Kufsteiner Festungskommandant Georg Girardi nach Allerheiligen mit der Sache beschäftigen. Ad reverendissimum dominum abbatem nostrum vindemiantem in Mais, 22. Octobris anno 1652. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine Salutem a filiis, incolumitatem a Domino et uberem vineam a pinguedine terrae

(1) Fratrem nostrum Georgium fratrem ... Georgium] Gemeint ist Bruder Georg Nussbaumer. Salisburgo, ut iussus eram, per litteras per litteras] Ep. 237. avocavi quinto Octobris, quas illum decimo currentis rite obtinuisse certo mihi persuadeo; cur vero monasterio nostro pedem necdum intulerit, causam tarditatis ignoro. (2) Exspecto eum non in dies tantum, sed et singulas paene horas, quem ubi tectum Stambsense subierit, ad prosequenda bene coepta litterarum studia Ingolstadium comitante fratre Fortunato fratre Fortunato] Gemeint ist Bruder Fortunatus Clementi. de proximo ablegari et opto et rogo sperans in utroque sumptus non perperam collocandos. (3) Quodsi reverendissimae pietati vestrae tertium eis commilitonem iungere placeat, fratrem Tobiam fratrem Tobiam] Gemeint ist Bruder Tobias Zigl. haud equidem reverendissimae pietatis vestrae arbitrio obniti vel refragari possum, interim tamen multo consultissimum iudicarem, si isdem iuvenis disciplinae apprime indigens unum adhuc annum vel alterum in monastica palaestra desudaret ac mortificationis aliarumque virtutum tinctura altius imbueretur, ne alioqui inflante scientia in transversum actus prima et nimium adhuc tenera religionis semina in libertate positus suffocet atque sibi olim ipsi et moderatoribus suis negotium facessat.

(4) Vigilius Mair, Vigilius Mair] Zu seiner Vorstellung in Stams vgl. ep. 233. ex quo primitus conventui se supplicem stitit octavo Idus Augusti, in Stambs nemini visus est umquam, sed neque a manu eius syllabam hactenus aut apicem videre licuit, quo diuturnae suae cunctationis rationem exponeret, unde ego in id opinionis iam fere adductus eram, ut crederem hominem mutata sententia retrospexisse atque a proposito iam iam esse collapsum, proinde etiam prope iam aberat, ut habitum pro ipso paratum in aliorum fratrum usus dispenderem. (5) Interea tamen futurorum nescius, quid de praedicto Vigilio vigilans dextera excelsi dispositura demum sit, desiderabundus expecto.

(6) Ratione praetensionis legitimae legitimae] legitimam hs. fratris Alberici Manincor concernentis sacerdotes nostros adiuncto iudice in consilium vocavi, quorum unanimis fere sensus fuit, si relicti haeredes monasterio nostro sanedum pacta conventa 88 Philippeos una cum adauctis censibus annuis, quos interesse interesse] Hier in der Beudeutung von „Zinsen“ (vgl. Niermeyer / Kieft 2002, I 720). vocant, legitime exsolvere promittant, et vero reipsa numerare satagant (id quod pronissima voluntate ab iis praestandum, modo a nobis ulterius nil quaeratur, frater Albericus ex germano et sororibus intellexit) monasterium acquiescere posse et stare concordatis. (7) Nihilominus tamen non obfuturum, si is vel illi, qui ex deputatione reverendissimae pietatis vestrae actioni haereditatis Manincorianae dividundae, cum potestate interfuturi sunt, nomine fratris Alberici exhiberi sibi peterent inventarium relictorum tam matris quam patris, quo sic haeredes metu aequalis portionis a monasterio praetendendae facilius ad solutionem pecuniae accordatae impellerentur. (8) Interim vero nescimus, quando exequiae Tricesini pro defuncto domino Manincor instituendae vel quis actionis praefatae director et commissarius sit futurus. (9) Ego quidem obiter tantum et rumore incerto audivi post festum omnium sanctorum praestituendum Kueffsteinio novum capitaneum sive praefectum et cum eadem inauguratione ventilandam etiam causam haereditatis praememoratae existente commissario generoso domino Georgio Girardi. (10) Sed an haec ita, supero norint. (11) His claudo epistulam simulque reverendissimae pietati vestrae prosperitatem precor temporaneam et aeternam.

239. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Bozen [Stams], 2. November 1652 Stephani hat inzwischen seine Bedenken überwunden, die Vigilius Mair durch sein monatelanges Zögern verursacht hat: Seit er am 31. Oktober ins Kloster zurückkam, zeigte er sich beständig und bat um Einkleidung. Stephani will vom Abt wissen, wen er Mayr als Lehrer geben soll. Er selbst hat sich nun schon acht Jahre lang um die Novizen gekümmert, die Patres Nivardus [Bardalas] oder Edmund [Quaranta] wären auch gut geeignet. Die Briefe, die Stephani mitschickt, hätten den Abt schneller erreicht, wenn sie der Innsbrucker Postmeister Gössl direkt nach Mais geschickt hätte. Ad eundem Bolsani agentem, 2. Novembris anno 1652 Reverendissime in Christo pater, observandissime domine antistes

(1) Evulsus est tandem de corde meo haesitationis aculeus, quem Vigilii Mayr inopinata inopinata] Nach seiner Vorstellung (vgl. ep. 233) kam Vigilius Mair dann nicht mehr nach Stams (vgl. ep. 238), weswegen Stephani nun durch sein Erscheinen verwundert ist. et in quartum fere mensem extracta cunctatio mihi infixerat. (2) Siquidem is trigesimo primo Octobris ad monasterium appulsus et constantem se adhuc monstrat in proposito et sacrum conversionis habitum etiamnum suppliciter exposcit, quo eum perendie amiciri curabo. (3) Quem porro eidem reverendissima pietas vestra magistrum aut moderatorem velit, iussum ac nutum expectamus.

(4) Habui ego cum neophytis negotium et curam per octennium, utique non eo semper successu, quem vel ipse mihi vel alii in oculis suis prudentiores sibi pollicebantur. (5) Forsitan pater Nivardus pater Nivardus] Gemeint ist Pater Nivardus Bardalas. aut certe pater Edmundus pater Edmundus] Gemeint ist Pater Edmundus Quaranta. (qui alioqui acutum videt et in magistro quaeque, velut alter Cato, alter Cato] Anspielung auf Cato Censorius, das Urbild römischer Strenge. Die Metaphorik aus der römischen Welt setzt sich in der dictatura über die Novizen fort. censere potest) felicius fructificaverint, si super novitios acceperint dictaturam.

(6) Quas meis hisce inclusas transmitto, optarit forsan reverendissima pietas vestra tempestivius accepisse, id quod etiam fieri commode potuisset, si praefectus postae Oenipontanae dominus Gössl non in Stambs, sed recta in Mais direxisset. (7) Atque his cum humili salute sospitatem, qua et nos impraesentiarum fruimur, reverendissimae pietati vestrae precamur longaevam.

240. Stephani an den Vikar der Franziskaner in Innsbruck [Stams], 26. Oktober 1652 Wie versprochen schickt Stephani einige erlesene Früchte aus den Stamser Gärten ins Franziskanerkolleg nach Innsbruck. Außerdem bedankt er sich für die Früchte des ägyptischen Baumes, den der Franziskanerkommissar kürzlich nach Tirol gebracht hat. Ad reverendum patrem vicarium Franciscanorum Oeniponti ad sanctam crucem, 26. Octobris 1652. Admodum reverende in Christo, colende et observandissime pater Salutem et obsequia

(1) Ne verbi ac promissionis meae immemor esse videar, mitto reverentiae vestrae totique suorum venerando ad sanctam crucem collegio tenuem sportulam de opibus nostris arboreis, doliolum scilicet onustum pomis, quae ut non optima, talia tamen sunt, queis meliora noster haud germinat hortus. (2) Optarem equidem pauxillum hoc obsonii, quod offero reverendis patribus pro suo imminente regulari diuturnoque ieiunio, et gratum sapere et salubriter conducere. (3) Grates insuper habeo reverendae pietati vestrae pro donatis nuperrime nobilibus granulis de arbore Aegyptiaca, quae admodum reverendissimum patrem commissarium vestrum in has terras advexisse intelligo. (4) In pretio mihi semper erunt custodienda sedulo, in necessitate tamen constitutis etiam sine invidia communicanda. (5) Atque hisce reverendae pietati vestrae ceterorumque precibus et sacrificiis me et omnem conventum nostrum studiose commendo.

241. Stephani an Abt Georg IV. Müller von Kaisheim [Stams], 10. November 1652 Stephani empfiehlt dem Abt seine beiden Zöglinge Georg Nussbaumer und Fortunat Clementi, die in Ingolstadt studieren. Auch wenn beide an den Tiroler Wein gewöhnt sind, sollen sie sich doch an Bayern anpassen und Bier trinken lernen. Der Abt soll weiters Sorge tragen, dass sie nicht vom rechten Weg abkommen und sie, wenn nötig, zurechtweisen. Als Stephani dieser Tage vom Markt in Hall zurückkehrte, erfuhr er das Alter des Kaisheimer Bruders Candidus: Der Zwanzigjährige sei also 1632 geboren. Ad reverendissimum et amplissimum dominum Georgium abbatem Caesariensem et visitatorem nostrum, 10. Novembris 1652. Reverendissime in Christo pater, colendissime praesul, observandissime domine domine

(1) Sisto reverendissimae pietati vestrae filios Stambsenses duos, Georgium Nusspaumer et Fortunatum Clementi, quos in lycaeo Ingolstadiensi altioribus disciplinis imbui desideramus convictu et contubernio fratrum Caesariensium usuros, per omnia ad normam ac leges, quas reverendissima pietas vestra eisdem figere et dictare voluerit. (2) Qui tametsi vino nostrati assueverint ac proinde cerevisiam forsan haud amica fronte sint adspecturi, oportebit tamen illos stomachum suum quantumvis recalcitrantem condocefacere, ut in Bavaria non iam amplius de urna Bacchi, sed e congio Cereris Bacchi ... Cereris] Bacchus und Ceres sind die Bereichsgötter für Wein und Getreide (Bier). potare discat, quando plus quam credibile est etiam fratribus, quos reverendissima pietas vestra e gremio suo Anglipolim miserit, non aliunde quam e penu cerevisiario hauriendum fore. (3) De reliquo confido praedictos fratres nostros vocatione, qua vocati sunt, digne ambulaturos. (4) Quos sicubi deviare vellent, reverendissima pietas vestra ad omnem nutum et imperium suum subiectos habet.

(5) Hisce diebus e nundinis Halensibus redux fratris Candidi fratris Candidi] Gemeint ist Candidus List. Caesariensis aetatem ex eius amicis et notis indagavi et comperi esse eum annorum viginti, utpote natum anno Domini 1632 mense Augusto, id quod reverendissimae pietati vestrae notificare eidemque me et conventum Stambsensem universum cum paternae dexterae osculo filiali submissium volui commendare.

242. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Bozen [Stams], 16. November 1652 Stephani leitet schon den zweiten Brief des Abtes von Kaisheim an Abt Gemelich weiter. Die Brüder Georg [Nussbaumer] und Fortunat [Clementi] sind nach Ingolstadt geschickt worden. Nussbaumer musste noch auf sein Gepäck aus Salzburg warten. Sie wurden mit einem Empfehlungsschreiben an den Abt von Kaisheim ausgestattet. Vigilius Mair macht gute Fortschritte, er wünscht sich Stephani als seinen Meister. Die Gattin des Bernhard Zeiler aus Silz hat für eine glückliche Geburt einen kostbaren Becher nach Stams gespendet, den Stephani bis zur Rückkehr des Abtes bei sich aufbewahrt. Zeiler wollte ursprünglich 100 Gulden aufwenden, der Schmied riet ihm jedoch ab, da der Becher dann zu schwer geworden wäre. Ad reverendissimum abbatem nostrum Bolsani cum proceribus provinciae congregatum, 16. Novembris 1652. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Alternam modo reverendissimi Caesariensis reverendissimi Caesariensis] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim, der Visitator von Stams. epistulam submitto, quae, proinde ut prior, octiduo citius ad manus reverendissimae pietatis vestrae perferri potuisset, si ad monasterium Stambsense non fuisset directa. (2) Fratres nostros Georgium et Fortunatum fratres ... Fortunatum] Gemeint sind die Brüder Georg Nussbaumer und Fortunatus Clementi. ad studia Ingolstadiana decimo currentis emisi nec tempestivius potui, quia nono eiusdem primum advectae sunt reculae fratris Georgii, quas Salisburgi convasatas in doliolum compexerat. (3) Eos, ut credo, reverendissimus dominus visitator heri habuit aut certe hodierno meridie hospites in sua Caesarea habebit, quibus quid litterarum in viam dederim, reverendissimae pietati vestrae ex subiuncta copia perspicere libeat.

(4) In Vigilio Mair bene se dant initia, quibus (ob hominis maturitatem) etiam medium quandoque ac finem responsura confido. (5) Is pro sui tyrocinii duce meam tenuitatem desiderat, cui et primam confessionem fecit et reliquas facere expetit, pro cuius animae lucro non recuso laborem.

(6) Dies sunt 14, cum uxor Bernardi Zeileri in Silz, quod alterum iam (forsan et tertium) passa esset abortum, pro ematurando aliquando felici partu voto divo Ioanni nuncupato pulcherrimum calicem, opere et pretio insignem in parochiali ecclesia nostra ad sanctum Ioannem obtulit, 75 florenis constantem, quem penes me servo, dum a reverendissima pietate vestra ad nos reduce consecretur. dies ... consecretur] Vgl. Primisser cap. 42 § 33 Denique sub idem tempus [sc. 1652] Silzae contigit, ut Bernardi Zeileri uxor, cum alias bis terve abortivos fetus peperisset, divi thaumaturgi Stamsensis Ioannis Baptistae opes implorata partus tandem maturiorem partum eniteretur, calicem obtulit LXXI florenis constantem. (7) Volebat eidem conficiendo dominus Zeiler omnino centum florenos impendere, sed aurifabro dissuadente, ne nimium fieret ponderosus, de 50 taleris conventum est. (8) Pluribus reverendissimam pietatem vestram dies et noctes occupatissimam non fatigo, sed divinae protectioni eandem inter preces et sacrificia devote semper commendo.

243. Stephani an Arzt Gerhard Schleiermacher in Innsbruck [Stams], 2. Dezember 1652 Der Überbringer dieses Briefes, Pater Benedikt Staub, kam am 12. Oktober [1652] nach Stams und wartete auf die Rückkehr des Abtes. In dieser Zeit wurde er jedoch krank. Darüber machte er sich größte Sorgen und beschloss, den Arzt in Innsbruck zu konsultieren. Stephani empfiehlt ihn nun Schleiermacher. Sollte Staub besondere Arzneien benötigen, sollen die in der Apotheke Winkler auf Kosten der Kongregation gekauft werden. Ad doctorem Gerardum Schleirmacher medicum Oenipontanum et physicum monasterii, 2. Decembris 1652. Nobilis, clarissime et excellentissime domine

(1) Praesentium exhibitor, venerabilis et doctissimus pater Benedictus Staub, conventualis Salemitanus et congregationis per superiorem Germaniam secretarius emeritus, duodecimo Octobris ad monasterium nostrum appulsus est, ubi dum reverendissimi nostri reverendissimi nostri] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. (cui ab epistulis deinceps serviturus est) reditum e Bolsano exspectat, ab aliquot hinc diebus, nescio num ex mutatione aeris an ex insueto potu vini Tyrolensis vel qua alia de causa, scabiem quandam in capite sibi enatam queritur cetera totus sanus. (2) Quae res eundem (ut senes anxii sunt) valde sollicitum habet, ne quid contagiosi forsitan in progressu fiat porrigini aut leprae simile. (3) Quamobrem bonus senecio inter spem et metum fluctuans malo huic capitis medendo et relevando timori suo Oenipontum adire constituit consilium et opem quaesiturus, quem excellentiae vestrae tanto studiosius commendo, quanto eum pro communi bono ordinis iam diu fatigatum et adhuc porro laborare parantem diutius vivum ac sospitem optaremus. (4) Siquid medicinarum in eius curam opus fuerit, ex pharmacopaea Winkleri desumi velim sumptibus ex generali cassa congregationis a reverendissimo meo refundendis. (5) Atque hisce raptim deproperatis excellentissimam dominationem vestram cum genero suo perhumaniter saluto nosque una praepotentis Dei adiutorio ferventius committo.

244. Stephani an Dekan Johannes Baptista Mohr von Flaurling Stams, 23. Dezember 1652 Der Dekan von Flaurling, dem Stephani sehr gewogen ist, hat ihn gebeten, für die kommenden Feiertage einen Priester nach Flaurling zu schicken. Stephani dankt für das Vertrauen, hat aber zur Zeit keinen Mann zur Verfügung. Vor allem die vielen Beichtwilligen machen es notwendig, dass alle Stamser zu Hause bleiben und dort im Einsatz sind. Als Zeichen seines guten Willens will Stephani aber in den letzten drei Feiertagen einen Priester nach Flaurling schicken. Ad decanum Flaurlingensem admodum reverendum dominum Ioannem Baptistam Mohr, 23. Decembris 1652. Admodum reverende, nobilis et clarissime domine Officiosam salutem et amica obsequia

(1) Qua erga admodum reverendam et clarissimam dominationem vestram gratificandi promptitudine semper fui, ea etiamnum sum et maneo devinctus. (2) Ceterum quod admodum reverenda et clarissima dominatio vestra epistolio nudiustertius ad me dato petiit unum sibi e religioso collegio nostro sacerdotem Flaurlingam submitti ad ecclesiacas functiones sacris imminentibus feriis obeundas, sicut mihi oppido gratulor de confidentia, quam in nostris patribus collocari video, ita liberalissime praestarem, quod requiror, si modo facultas ne deesset. (3) Sed nam praeterquam quod concionatores nostri pro diversis sermonibus ad plebem nostram faciendis iam destinati sint ac distributi, poenitentium tantus per ferias natalitias apud nos concursus est, quantus nullo anni tempore alio, ita ut vix ac difficulter satis omnibus facere valeamus, eo praecipue, quod ex confessariis aliqui inter officiorum solemnia organo et musicae servire debeant, maxime in sacratissimae nativitatis. (4) Nihilominus tamen ad contestationem meae voluntatis, si pro tribus saltem posterioribus feriis, admodum reverendae et clarissimae dominationi vestrae unius nostrorum servitio et opera circa auscultandas exomologeses uti placeat, submittam aliquem in festo protomartyris, qui sub meridiem Flaurlingae certo se sistat illo adhuc vespere, si opus, et subsequente triduo confessiones excepturus. (5) Atque hisce amicam salutem et officiosum affectum.

245. Stephani an Alphons Stadlmair, Rektor der Universität Salzburg [Stams], 18. Januar 1653 Stephani fürchtet den Unwillen des Rektors, weil immer noch nicht für die Unkosten der beiden Studenten Georg [Nussbaumer] und Albericus [Manincor] aufgekommen wurde. Grund dafür war die lange Absenz des Abtes. Nun ist er aus Bozen zurück und will von Rektor Stadlmair wissen, wieviel er auf welchem Wege zu zahlen hat. Bequem wäre es, wenn ein Bote in Innsbruck oder Hall das Geld entgegennehmen könnte. Der Grund für Nussbaumers plötzliche Abberufung aus Salzburg war, dass der Abt von Kaisheim wieder eine Zahl von Stamsern für Ingolstadt gewinnen wollte. Bei Manincor war man sich hingegen sicher, dass das Theologiestudium für ihn zu anstrengend wäre. Ad rectorem Academiae Salisburgensis admodum reverendum dominum Alphonsum Stadlmair, 18. Ianuarii anno 1653. Admodum reverende magnifice et clarissime domine rector Cum apprercatione anni felicissimi salutem et obsequia

(1) Iniquius ne ferat admodum reverenda et magnifica dominatio vestra diutius protractam expensarum refusionem, quam pro ultimis ratiociniis fratrum nostrorum Georgii et Alberici fratrum ... Alberici] Gemeint sind die Brüder Georg Nussbaumer und Albericus Manincor, die in Salzburg studiert haben. debemus! (2) Causa dilationis unica erat reverendissimi mei reverendissimi mei] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. diuturnior absentia et in negotiis provinciae arduis urgentissima occupatio, quem integro trimestri et amplius domi numquam habuimus. (3) Is Bolsano nunc tandem redux occasionem sibi ab admodum reverenda et magnifica dominatione vestra suggeri desiderat, qua satisfacere possit pecuniamque Salisburgum devolvere. (4) In parato siquidem est et numerabitur cuivis, quem magnifica et admodum reverenda dominatio vestra campsorem denominaverit, pergratumque reverendissimo meo foret, si quispiam Oeniponti aut Halae assignaretur.

(5) Ceterum cur praedictum fratrem Georgium reverendissimus meus Salisburgo avocari voluerit, cum philosophiae primum fundamenta posuisset ac vixdum spinas et tribulos logicae superasset, instantia visitatoris nostri, reverendissimi domini Caesariensis, visitatoris ... Caesariensis] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. extorsit, qui cum Ingolstadii in aedibus suis (quas ibidem satis amplas habet) collegium studiosorum nostri ordinis denuo instituere gestiat, e gremio etiam nostrae domus Stambsensis fratrem unum aut alterum ac nominatim Georgium petiit, quem proinde cum uno professionis socio cum uno ... socio] Gemeint ist Bruder Fortunatus Clementi. paulo a renovatione studiorum illuc ablegavimus. (6) Fratrem porro Albericum, quia duritia ingenii laborare non nesciebamus, ad profunda theologiae scholasticae elocare operae pretium non erat visum. (7) Atque hisce reverendae et magnificae dominationi vestrae me in preces et sacrificia officiose commendo.

246. Stephani an Fortunat Clementi in Ingolstadt [Stams], 21. Januar 1653 Aus Clementis Brief vom Dezember hat Stephani einige neue Regeln gelernt, die es zu seiner Zeit in Ingolstadt noch nicht gab. Den dreijährigen Kurs für Moraltheologie etwa hat er ganz für sich allein im Konvikt bewältigt, ohne jemals eine Vorlesung besucht zu haben. Stephani empfiehlt Clementi, es ihm gleichzutun. Außerdem soll er sich an mäßigen Biergenuss gewöhnen. Das Kloster möchte für keine zusätzlichen Krankheitskosten aufkommen müssen. Zudem erinnert Stephani an den Rat, den er Clementi bei der Abreise gab, mäßig und fromm zu sein. Der Abt von Kaisheim wirft ein Auge auf seine Stamser Schützlinge. Ad conventualem nostrum fratrem Fortunatum Clement Ingolstadii studentem, 21. Ianuarii 1653. Religiose, in Domino plurimum dilecte

(1) Quas decimo Kalendas Decembres Ingolstadio ad me dederas, una cum epistolio reverendissimi Caesariensis reverendissimi Caesariensis] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. octava Decembrium die rite obtinui, e quibus novas quasdam academiae leges didici, quibus ego Anglipoli eram, quibus ... eram] Stephani studierte 1637-1640 in Ingolstadt (vgl. ep. 1). diebus nondum dictatas. (2) Moralis theologiae cursum triennalem olim ego subsecivis et intercalatis temporibus totum intra privatos convictus parietes descripsi nulla umquam lectione in universitatis auditorio frequentata idque fere tantum, cum feriae academicae longiores aliquoties per annum occurrebant. (3) Idem et te factitare ne pigeat, hoc saltem anno, quo a publica casuum scriptione arceris.

(4) Hordeaceum decoctum, si moderate illo utare, certus sum nihil admodum tuae obfuturum complexioni, propius nihil est, quam ut prostrata valetudine tibi ipsi et monasterio inutilis fieri incipias. (5) Quare sanitatis cura deinceps tibi in postremis non erit, ne alioqui tu per incontinentiam vitam tuam, monasterium vero pro te pecuniam profudisse videamini. (6) Religiosus cum sis, cupiditatibus te tuis leges dicere, non frenum solvere convenit. (7) Memorem insuper quam maxime te velim cohortationis meae, qua vos e gremio matris abiturientes officii ac professionis vestrae admonui, modestiae scilicet ac religiosae disciplinae, semper et ubique studiosi essetis, praepositis obsequendo et omnibus aliis probatioris exempli odorem bonum afflando habebit nam in vos, credite, oculum vigilem reverendissimus dominus visitator et ego curam vestrae conversationis non perfunctoriam; et si te libertate abundantem, ut in collegio vestro Stambsenses male audire occipiant, ansam dare intellexero, avocatorias citius habebis, quam nobis de tua dissolutione quidquam innotuisse existimes.

247. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 17. März 1653 Während Georg [Nussbaumer] noch in Salzburg war, ließ Stephani vier größere und zwei kleinere Breviere für das Kloster anschaffen. Der Buchhändler hat sich jedoch noch nicht gemeldet. Da bereits ein halbes Jahr vergangen ist, hegt Stephani keine Hoffnung mehr auf die Bücher. Stephani freut sich schon, die Bücher, die der Abt bekommen hat, zu erhalten. Die Statuten werden von den Kopisten gerade für die Kongregation abgeschrieben und sollen bis zum 21. März fertig sein. Ad reverendissimum dominum abbatem nostrum Oeniponti constitutum, 17. Martii 1653. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Breviaria ordinis nostri, maiora quattuor pro choro ac duo minora, seu itineraria dudum per fratrem nostrum Georgium fratrem ... Georgium] Gemeint ist Bruder Georg Nussbaumer, der in Salzburg studiert hat, jetzt aber in Ingolstadt ist. conduci iusseram, dum is inter Salisburgenses degeret; a bibliopego tamen Salisburgico ut compingerentur, mens non erat. (2) Cum vero de his iam per dimidium annum nihil responsi Salisburgo tulerim, nulla fere amplius illorum spes vel cogitatio subiit. (3) Ceterum quia sex maioris formae ad manus reverendissimae pietatis vestrae ante triduum inopinato appulisse feruntur, eorum de adventu gaudeo pretiumque (34 florenorum, ut Wilhelmus ad me scribit) hic una submitto sperans vicissim breviaria praesentium baiulo haud gravate tradenda.

(4) Venerabilis pater secretraius venerabilis ... secretarius] Gemeint ist Pater Benedikt Staub, der Sekretär der Oberdeutschen Kongregation. deputatos scriptores nostros insigniter exercet suntque et dictator et exceptores tam impigri, ut totum corpus statutorum corpus statutorum] Vgl. Primisser cap. 42 § 28 Statuta capituli archipraesul ad praesidem nostrum transmisit ad reliquos congregationis abbates dirigenda. postridie divi Benedicti divi Benedicti] 21. März manum ultimam accepturum confidant. (5) Quam spem dum amanuenses parturiunt, interea reverendissimam pietatem vestram uno ore humiliter salutamus atque ut sanctissimi legislatoris nostri solemnia inter filios suos celebrare dignetur, impensius exoptamus.

248. Stephani an Georg Nussbaumer in Ingolstadt [Stams], 1. April 1653 Stephani wundert sich, dass Nussbaumers Briefe aus Ingolstadt schneller ankommen als die, die er aus Salzburg geschickt hatte. Im ersten Brief berichtete Nussbaumer von Clementis Krankheit und seinen moralischen Abwegen. Stephani lobt ihn dafür und fordert ihn auf, immer so weiterzumachen. Mit dem zweiten Brief haben die Ingolstädter Studenten Stephani einen Kranz mitgeschickt, über den er sich freute. Nussbaumer hat die Gelegenheit, seine Studien der Physik im Colleg mit anderen zu wiederholen. Stephani lobt die Wichtigkeit dieses privaten Wiederholens. Das Sommerkleid, um das Clementi gebeten hat, soll er sich kaufen, jedoch sparsam und zweckdienlich agieren. Ad fratrem nostrum Georgium Nusspaumer philosophantem Ingolstadii, 1. Aprilis 1653. Religiose, in Christi visceribus dilecte

(1) Miror equidem epistulas tuas, quas nunc Anglipoli ad me destinas, citius apprehendere metam, quam quibus antehac Salisburgo me conveneras, cum interim credam plures dietas a montibus nostris distare planitiem Ingolstadianam, quam solum Salisburgicum. (2) Binas hactenus, quod sciam, e Bavaria misisti, quarum utraeque intra quinque dies ad me pervolarunt. (3) In prioribus quod cum candore mihi aperueris statum confratris tui Fortunati, confratris ... Fortunati] Gemeint ist Bruder Fortunatus Clementi. catarrhis ex immodico potu tunc laborantis ac per morum licentiam ferme iam etiam in regionem dissimilitudinis abire incipientis, id egisti, quod et tibi de lege conscientiae incumbebat et mihi cumprimis erat probatum; (4) neque ab hoc zelo fraternitatis umquam declines velim, quin semper ocius certiorem me reddas, ubi socium tuum ab officii semita videris exorbitantem.

(5) In posterioribus peraccepta mihi fuit corona, qua me sub sanctissimi legislatoris nostri sanctissimi ... nostri] Gemeint ist der Hl. Benedikt, dessen Fest am 21. März gefeiert wird. solemnia coram Domino devinxisti, cui plectendae tanto vos alacrius operam impendisse existimem, quanto in tali caritatis officio vobis ipsis foenerari posteritatis. (6) Copiam tibi factam scripta tua physica in collegio societatis cum aliis repetendi, libenter intellexi, non nescius omnem paene philosophici profectus nervum in hac privata positum recapitulatione, cui ut liberius te dare possis, nolim logicae describendae te intrices cum tanto temporis dispendio, minorem reputans iacturam aliquantulae mercedis, quam scriptor conductus exposcet.

(7) Tunicam aestivalem frater Fortunatus sollicitat, quam cum e vestiario sibi fieri curet necesse est, moderatam tamen ac servituram non fastui, sed necessitati.

249. Stephani an Georg Nussbaumer in Ingolstadt Stams, 15. Juli 1653 Fortunatus Clementi wartet sicherlich schon lange auf die Antwort, ob er sich dem Examen für den ersten Grad der Philosophie stellen darf. Stephanis Schweigen sollte Antwort genug gewesen sein. Stephani will Clementi dasselbe sagen, was er Nussbaumer einst in Salzburg sagte: Abt Gemelich wünscht Gelehrte (doctos), keine Doktoren (doctores). Nussbaumer hat in seinem letzten Brief angekündigt, der Bursarius von Kaisheim werde sich an Abt Gemelich wenden, um Clementi aufsteigen zu lassen. Ob der Abt diesen Brief bekommen hat, weiß Stephani nicht, er selbst hat kein Schreiben gesehen. Der Brief würde an der Meinung des Abtes wohl auch nichts ändern. Stephani war außerdem dabei, als der Abt die Abrechnungen der beiden aus Salzburg bekam. Wenn sie nochmals soviel ausgeben sollten, würden sie bald aus Ingolstadt zurückbeordert. Die Details der Kritik fügt Stephani in einem volks-sprachlichen Brief bei. Ad eundem ibidem positum, 15. Iulii anno 1653. Religiose fili, in Domino peramande

(1) Exspectarit utique iam diu a me responsum frater Fortunatus frater Fortunatus] Gemeint ist Bruder Fortunatus Clementi. rescire cupiens, num in arenam sibi descendere liceat pro prima philosophiae laurea comparanda, cui quod nihil desuper hactenus scripserim, ipsum meum silentium illi pro responso esse poterat, neque nam tacere tantisper decuisset, si dictum fratrem baccalaureum vellemus. (2) Memineris adhuc, quid responsi ad Salisburgum a me tuleris, cum simili in dubio haereres, et idem omnino sibi dictum ac scriptum aestimet frater Fortunatus, desiderare scilicet reverendissimum nostrum reverendissimum nostrum] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. homines doctos et gradibus dignos, non doctores et graduatos. (3) Studete tanta cum diligentia et contentione, atque si primos fieri vos magistros oporteret, et sufficit nobis.

(4) Mentionem quidem in nuperis feceras scripturum reverendissimo nostro et mihi bursarium Caesariensem pro Fortunato promovendo, verum an reverendissimus desuper aliquid litterarum ex Caesarea acceperit, ego quidem nescio, ad me autem datarum nihil hactenus vidi. (5) Sed et acceptis etiam talibus interpellatoribus staret tamen fixa sententia nec permitteretur frater Clemens ad saepe dictos gradus cum notabili sumptu adrepere, quos tu Salisburgi impendio minore comparare non sinebaris.

(6) Exeunte nuper Iunio accepit reverendissimus ratiocinia vestra super semestribus expensis, quae praesente me et inspectante enucleate discussit ac volvit diu revolvitque in multis offensus, cui istud demum verbum elapsum excepi, si quovis anni dimidio eiusmodi computum a vobis transmitti contingeret, vos Ingolstadii diu non substituros. (7) Quid porro speciatim in vestris rationibus eidem displiceat, seorsim vernacula exprimere volui, quo mentem reverendissimi luculentius intelligeretis. Valete.

250. Stephani an Abt Ferdinand Wenzel von Marienberg [Stams], 31. Juli 1653 Stephani freut sich, dass ein Vertrag zwischen Stams und Marienberg zustande gekommen ist. Die Patres aus Marienberg sind am 30. Juli [1653] angekommen und wurden gastlich aufgenommen. Stephani seinerseits schickt Martin Stöger und Edmundus Quaranta nach Marienberg mit der Auflage an den Abt, sie nicht herumwandern zu lassen und ihnen nicht mehr als acht oder zehn Tage Erholung zu gönnen. Schließlich hofft Stephani, dass der Abt seine Bestätigung aus Rom möglichst bald erhält. Ad electum abbatemelectum abbatem] Abt Bernhard Gemelich war nach dem Tod von Abt Jakob Vorsitzender der Abtwahl in Marienberg. Vgl. Primisser cap. 42 § 36 Obiit sub idem tempus Iacobus abbas Montis S. Mariae. Electionis praeses a Lucernate nuntio constitutus Bernardus noster cum duobus Benedictis, Stephano nostro et Staubio Salemitano, illuc profectus functusque officio est. Electus est autem Ferdinandus Wezelius. monasterii Mariae-Bergensis, dominum Ferdinandum Wezl, 31. Iulii 1653. Reverendissime in Christo pater, amplissime et colendissime domine domine Submissam salutem et exiguas preces

(1) Gaudeo pacta nostra in nihilum (quod prope iam aberat, futurum ut crederem) non recidisse, dum reverendissimam et amplissimam dominationem vestram primum foederi stabiliendo lapidem iecisse video et gratulor. (2) Subiere subiere] Zu diesem Austausch vgl. Primisser cap. 42 § 36 Qui [sc. abbas Ferdinandus] cum insequente aestate dum binos suorum Stamsium mitteret, caniculari otio recreandos, binos vicissim e nostris, Martinum Stegerum ac Edmundum Quarantam eundem in finem accepit. incolumes tectum nostrum admodum reverendi patres reverendi patres] Gemeint sind die Marienberger Patres Georg und Friedrich (vgl. ep. 251). sui penultima Iulii sub meridiem, quos uti hospites gratissimos habemus, ita quam maxime desidero, eam ut sub nostris mapalibus satisfactionem inveniant, quo sui eos itineris ne paeniteat.

(3) Submitto autem ex condicto etiam nostro de gremio duos, patrem Martinum Steger et Edmundum Quarantam, circa quos easdem servari opto conditiones, quas reverendissima et amplissima dominatio vestra patribus suis inculcatas voluit, ne videlicet in pagis aut aliis locis extra monasterium divagari sinantur, et ut octo vel decem dierum recreatione contenti, evoluto tali termino remeare ad propria non fastidiant. (4) Quod superest, reverendissimae et amplissimae dominationi vestrae precor quam fortunatissimum regimen, atque ut desideratam suae dignitatis confirmationem Roma feliciter ac efficaciter brevi tandem obtineat, animitus voveo.

251. Stephani an Abt Ferdinand Wenzel von Marienberg [Stams], 7. August 1653 Stephani schickt nach achttägigem Aufenthalt die Patres Georg und Friedrich in ihr Kloster nach Marienberg zurück und hofft, dass es ihnen in Stams gefallen hat. Er lobt ihre Disziplin, ja wundert sich sogar etwas, dass sie das Stift nie verlassen hätten. Stephani hofft, dass sich auch die Stamser in Marienberg gut benommen haben, und erwartet ihre Rückkehr. Ad eundem, 7. Augusti anno 1653. Reverendissime in Christo pater, amplissime domine domine

(1) Redeunt ad suam mandram oboedientes oviculae reverendi patres Georgius et Fridericus diversorio nostro octiduo usi; quibus an hospitalitas nostra, quam exhibuimus, ad palatum fuerit, ignoro. (2) Illud tamen confido, eorum quae religiosa admittit et imperat caritas, praetermissum a nobis nihil. (3) Conditio, qua stare sunt iussi, strenue ab illis adimpleta est. (4) Neque nam pagum ullum aut mansionem a nobis extraneam subierunt larium nostrorum angustiis contenti. (5) Idem vicissim et a nostris patribus observatum credam, quos opto reverendissimae et amplissimae dominationi vestrae suorumque venerando coetui molestos hactenus non fuisse ac ne porro fiant, praesentibus eosdem revoco et ad pervigilium sancti martyris Cassiani sancti ... Cassiani] 13. August. reduces certo certius exspecto me interea cum humili salute amplissimae dominationi vestrae officiose commendans.

252. Stephani an Kooperator Johannes Schnürlin in Mais [Stams], 23. August 1653 Nach einem Jahr der Korrespondenzpause meldet sich Stephani wieder bei seinem alten Freund Schnürlin. Stephani reagiert einfach lieber auf Briefe, als dass er Leute zum Briefeschreiben anregt. Nach dem Buch Hortus pastorum wagt Stephani nicht weiter zu fragen. Schnürlin sei ohnehin der bessere Prediger und könne größeren Gewinn aus dem Werk ziehen. Wenn Schnürlin das Buch gelesen hat, könnte er es ja nach Stams schicken. Dem Abt hat die Kur in den sauren Bädern sehr gut getan. Stephani wünscht sich, dass er seine Aktivitäten in Innsbruck einschränkt und hat ihm dies auch gesagt, was ihm nur den Unmut des Abtes einbrachte. Ad reverendum patrem Ioannem Schnürl, cooperatorem in Mais, 23. Augusti 1653. Venerabilis in Christo, religiose et amande confrater

(1) Epistolare inter nos commercium epistolare ... commercium] Stephanis letzter Brief an Schnürlin (ep. 219) datiert vom 5. April 1652. annum vacavit iam plus integrum, mea an reverentiae vestrae culpa ego non determinarit; esse potuit utriusque. (2) Penes me tamen aliud, quod calamum sisteret, non fuit, quam quod pro more meo rescribere malim provocatus, quam alios ad scribendum lacessere. (3) Hortum pastorum, Hortum pastorum] Gemeint ist das in fünf Bücher unterteilte Werk Hortus pastorum et concionatorum, sacrae doctrinae floribus polymitus des Jakob Marchantius (1585-1648), das 1635 in Köln erschien und später noch öfter aufgelegt wurde. quandoquidem eius amoenitate reverentia vestra ita capitur, nolim ambire importunius. (4) Scio in ampliore vinea constitutam esse reverentiam vestram quam nostros concionatores, proindeque uberiorem ex tali horto fructum non cupio impedire. (5) Erit forte, cum reverentia vestra eius lectione satiata, aut librum nobis mittet aut ei aequalens.

(6) Reverendissimo nostro reverendissimo nostro] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. acidularum cura, quod vehementer gratulor, optime cessit, sed utinam sed utinam] erasum, deinde correctum. omnem effectum, quem desiderare poterat, operata. (7) Sed utinam restaurationis huius dispendium Oeniponte non subiret! (8) Institi iam aliquoties et omnem lapidem movi, ut reverendissimus Oenipontanae urbis fastidio captus officio suo saeculari se abdicaret, sed plus non profeci, quam ut disgratiam prope in caput meum arcesserem.

(9) Quod reliquum est, valetudinem et sospitatem, qua impraesentiarum Stambsenses Deo dante fruuntur omnes, domino parocho ac reverentiae vestrae cunctisque domesticis animitus apprecor et omnes peramice saluto.

253. Stephani an Pater Benedikt Staub, Sekretär der Oberdeutschen Kongregation [Stams], 30. September 1653 Stephani antwortet Staub im Namen seines Abtes auf seinen letzten Brief. Abt Gemelich freut sich, dass die Visitation so gut gelaufen ist. Auch dass Staub sein Kollege bei der Visitation von Aldersbach sein wird, freut den Abt, den das Alter schon etwas drückt. Kurz bevor der Abt nach Mais zur Ernte abreiste, erreichte ihn ein Brief aus der Schweiz, der neue Probleme ankündigt. Stephani schickt eine Abschrift mit und möchte wissen, was der Abt von Kaisheim dazu sagt. Ad venerabilem patrem Benedictum Staub, Salemitanum, congregationis Germaniae secretarium, 30. Septembris 1653. Venerabilis in Christo et admodum reverende pater, doctissime domine

(1) Ad litteras reverendae pietatis vestrae die sancti Lamberti sancti Lamberti] 18. September. ex Caesarea emissas nomine reverendissimi mei reverendissimi mei] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. haec pauca: (2) Visitationem monasterii Caesariensis successus habuisse tam secundos, quam vestrae paternitatis indicant litterae, reverendissimus admodum gaudet. (3) Ascitam vero eandem reverendam pietatem vestram esse in socium et comitem visitationis etiam Alderspacensis inde plurimum gratulatur, quod in solatium senectutis suae reverenda pietas vestra oculis usurpare adhuc potuerit, quod dudum desideraverat.

(4) Paulo quam ad vindemias proficisceretur reverendissimus meus, accipit epistulam e partibus Helvetiorum, novarum turbarum sementem et sinistrorum affectuum fomitem. (5) Eius copia hic transmittitur, ut reverenda pietas vestra cum reverendissimo domino Caesariensi reverendissimo ... Caesariensi] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. et hic cum suae provinciae dominis coabbatibus desuper conferre possit matureque deliberare, quid et qualiter ad eam respondendum, quam consiliorum cogitationem avide et ardenter reverendissimus meus exspectat, siquidem negotium non e trivio est, e trivio est] Das Sprichwort (etwa: von der Gosse sein) geht zurück auf Cicero (pro Mur. 6,13), vgl. Otto 1890, 351f. sed magnae relevantiae. (6) Interea reverendam pietatem vestram, dum reducem cominus liceat, peregrinantem a longe saluto reverendissimoque domino praesuli Caesariensi me cum humillima salute et basio dexterae commendari demissius cupio.

254. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais [Stams], 4. Oktober 1653 Stephani schickt dem Abt Briefe an die Provinzialen von Schwaben und Franken zur Unterschrift. Der Brief in die Grafschaft Seifriedsberg bedarf noch einiger Ergänzungen. Bei der erzherzöglichen Kammer wurde vorgesprochen, um die Erlaubnis zu erhalten, Holz aus dem Inn zu ziehen, um den Kreuzgang decken zu können. Einige Konventsmitglieder sind immer noch beleidigt, dass sie der Abt nicht zur Ernte nach Mais mitgenommen hat. Ad reverendissimum abbatem nostrum in Mais existentem, 4. Octobris 1653. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Mitto reverendissimae pietati vestrae ad signaturam litteras, quas ante eiusdem abitum nondum ematuraveram, reverendissimis dominis provincialibus (Sueviae saltem et Franconiae, de quibus solis mandatum acceperam) inscriptas, ex quibus quae ad reverendissimum Caesariensem ad reverendissimum Caesariensem] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. destinantur, aliquo adhuc postscripto indigerent circa dynastias Seifridsperg et Wald, quod cum ego formare non possim, rerum ignarus, reverendi patris secretarii schedulam, hoc de negotio aliquid memorantem, hisce meis includere et sic monitor saltem esse volui.

(2) Hodie archiducali camerae supplicavimus pro facultate ligna de fluvio extrahendi, quae certe apprime necessaria erunt tegendae porticui, quam reverendissima pietas vestra pilentis sive curribus custodiendis extrui mandavit.

(3) Qui de conventu reverendissimam pietatem vestram ad vindemias libenter comitati fuissent, iis etiamnum dentes pruriunt et adhuc saliva in ore est foventibus adhuc aliquam spei scintillam de accipiendo citatorio ex Mais. (4) Sed Deus de istis disponat et reverendissimam pietatem vestram in terra desiderabili commorantem et inde huc ad nos reversuram clementissime custodiat.

255. Stephani an Dekan Johannes Baptista Mohr von Flaurling [Stams], 7. Oktober 1653 Stephani erinnert den Dekan daran, dass er ihn bei einigen Ablässen um Hilfe gebeten hat, wofür er bereits Geld bezahlt hat. Er weiß, dass sowohl Papst Urban VIII. als auch der aktuelle Papst Alexander VII. einige Ablässe gewährt haben, von denen Stephani nun die Einkünfte zweier für sich haben möchte. Ad decanum Flaurlingensem, reverendum dominum Ioannem Baptistam Mohr, sanctissimae theologiae doctorem, 7. Octorbis 1653. Admodum reverende, nobilis et clarissime domine decane

(1) Facta mihi non ita pridem ab admodum reverenda et clarissima dominatione vestra promissione de conferendis nonnullis indulgentiarum intentionibus, quas pro meo quodam pulchro numismate inaurato sollicitaveram, temperare mihi non potui, quin praesenti occasione admodum reverendae et clarissimae dominationi vestrae aurem desuper modeste vellicarem, quantumvis forte monitor importunus. (2) Stimulat me ad hoc audaciae, quod sciens quamplurimas indulgentias cum ab Urbano olim octavo, tum a moderno pontifice a moderno pontifice] Gemeint ist Papst Alexander VII. (1655-1667). abrogatas, libenter e gazophylacio ecclesiae aliquid obtinerem, de cuius certitudine et valore mihi securo esse liceret. (3) Praesumo igitur de benevolentia admodum reverendae et clarissimae dominationis vestrae futurum, ut ad hanc meam interpellationem de thesauro suo, quem abhinc biennio Romae satis liberalem effoderat, mihi duo saltem minuta elargiri non renuat; (4) dicere volo de mille sacris intentionibus unam tantum alteramve, nec tamen sine adiecta (qua maxime indigeo) scripta aliqua instructione, super intentiunum talium extensivo valore et obligatoriis easdem lucrandi conditionibus. (5) Erit forte, cum hanc munificentiam admodum reverendae et clarissimae dominationis vestrae amico quopiam obsequio potero emereri.

256. Stephani an Abt Ferdinand Wenzel von Marienberg [Stams], 9. Oktober 1653 Stephani hat durch einen Boten 42 Gulden und 40 Kreuzer von Abt Ferdinand erhalten, die er zum nächsten Markt in Hall mitnehmen soll. Stephani soll nicht nur feinen Stoff kaufen, sondern auch ein ganzes Bündel von Lindauer Stoff. Dieses würde aber mindestens 70 Gulden kosten. Stephani selbst hat ein solches einmal nicht unter 50 Gulden für Stams gekauft. So will er nun noch wissen, wieviel er wovon kaufen soll. Ad reverendissimum dominum electum abbatem monasterii Maria-Montani Ferdinandum, 9. Octobris 1653. Reverendissime in Christo, amplissime domine, colendissime domine patrone

(1) Pecuniam reverendissimae pietatis vestrae in moneta aurea conficientem 42 florenos cum quater denis crucigeris integra fide ad meas manus harum relator deposuit expendendam a me pari fidelitate in proximis Halensibus nundinis, quas ipso die omnium animarum initium habituras existimo. (2) Difficultatem tamen habeo, quod praeter materies telae subtilioris, tunicis aestivalibus accomodas (quas cum institoribus kirtrat et burath vocitamus) reverendissima pietas vestra conduci a me etiam velit panni Lindauiensis non aliquot tantum ulnas, sed, ut litterae sonant, totum volumen, quod cum ulnas solum viginti quattuor aut quinque continere soleat, florenis minimum 70 constat. (3) Ipse ego pro nostri conventus senioribus huiusce panni tomum (candidi coloris) comparare intendo, sed minori quam 50 talerorum pretio scio me licitari non posse. (4) Crediderim ergo nos circa nomen panni non convenire, sed sortes intelligere diversas. (5) Expecto proinde aliam adhuc informationem et nominatim rescire cupio, quot volumina burath coëmere oporteat, amplissimae dominationi vestrae me interim commendans et ad omnem gratificandi occasionem exponens.

257. Stephani an Georg Nussbaumer in Ingolstadt [Stams], 21. Oktober 1653 Stephani hat bereits zwei Briefe aus Kaisheim erhalten. Fortunatus [Clementi] ist vom Abt von Kaisheim getadelt worden und bessert sich jetzt. Sollte das nicht geschehen, wird er schnell nach Stams zurückgerufen werden. Im zweiten Brief machte sich Nussbaumer für einen Weber stark, den er gerne unter den Konversen in Stams sehen wollte. Stephani glaubt jedoch, dass es im Kloster schon genug Konversen gibt. Hingegen wären mehr Mönche wünschenswert. Um seinem Vater zu helfen, hat sich Vigilius Mair nach zehnmonatigem Noviziat aus dem Kloster verabschiedet. Stephani wünscht sich eine Liste der Bakkalaurei und Graduierten von Ingolstadt. Ad conventualem nostrum fratrem Georgium Nusspaumer, studiosum Ingolstadiensem, 21. Octobris 1653. Religiose, in Christo plurimum dilecte

(1) Geminas e Caesarea ad me dedisti. (2) Prioribus quod reponam, nil subest. (3) Ad cor redeat frater Fortunatus frater Fortunatus] Gemeint ist Bruder Fortunatus Clementi. post plagas obiurgationis, quam a reverendissimo visitatore reverendissimo visitatore] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. accepit, et sufficit mihi. (4) Alioqui nisi sapere velit semel ictus piscator, graviora mala in caput suum arcesset. (5) Quodsi reverendissimus noster reverendissimus noster] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. aliquando inaudierit quidpiam de hac nota, quam apud reverendissimum Caesariensem frater Clemens sibi ipse affricuit, metuo illi vehementer, ne ante tempus solum vertere et valere iussis Camoenis Ingolstadiensibus ad aratrum chori redire compellatur.

(6) Alterae tuae pro textore verba faciebant, quem tu quidem cuperes fratribus nostris conversis aggregatum. (7) Ego vero nec tuis nec illius precibus flector, quia in sententiam Caesariensis abbatis iam pridem totus abivi. (8) Cocum habemus, ut nosti, et artis sartoriae duos, ohe, sat conversorum! (9) Facessunt hi superioribus suis plus satis molestiarum. (10) Iam saepius mecum rem hanc profundiore trutina ponderavi nec inveni e re nostra esse entia conversorum sine necessitate multiplicare. (11) Nolim igitur de cetero amplius mihi seu tonsores ingeras seu olitores seu etiam alterius cuiuscumque opificii homines; neque nam hi fulcra sunt, quibus cardo religionis nostrae nititur. (12) Qui libros et studia, non qui forficem tractent, desideramus. (13) Pro choro et cura animarum semper adhuc hominum penuria laborat collegium nostrum.

(14) Vigilii Mair Vigilii Mair] Vgl. Noten zu ep. 233. post decem menses novitiatus expletos a monasterio recessit, non quidem ex animi levitate, quod opinamur, aut taedio monastices, sed ob fortunam, qua male iactatus in saeculo pater suus, cui in actione et causa forensi ab excelso regimine per sententiam condemnato succurrere ac patrocinium ferre properat, reservato sibi et promisso ad novitiatum regressu. (15) Ego tamen subvereor, ne is, tamquam piscis extra stagnum constitutus occasione seductrice vappam saeculi prae musta religionis insipienti eligat consilio.

(16) Catalogum baccalaureorum cum nuper mittere non potueris, oportuisset saltem numerum graduatorum significare, ut conicere licuisset, quam honorificus esset locus, de quo frater Candidus frater Candidus] Gemeint ist der Kaisheimer Bruder Candidus List. Caesariensis gloriatur. (17) Vale cum tuo confratre et post laxatas in canicularibus habenas, nervum diligentiae animose rursum intendite!

258. Stephani an seinen Bruder, Prior Laurentius Stephani in Wilten [Stams], 31. Oktober 1653 Stephani grüßt seinen Bruder, ohne ihm Großes mitzuteilen zu haben. Er legt dem Brief eine Liste bei, in der alle Leute verzeichnet sind, die er im Laufe des Jahres für die Rosenkranzbruderschaft gewinnen konnte. Als General der Marianischen Bruderschaft will er dafür sorgen, dass diese in der nächsten Predigt nicht vergessen wird. Ad fratrem meum Laurentium Wilthinae priorem, 31. Octobris anno 1653. Admodum reverende in Christo, clarissime domine prior, frater honoratissime et dilectissime

(1) Scitum magni Hieronymi est, ubi scribere nihil habeas, saltem hoc ipsum scribas nihil incidisse calamo dignum. (2) Hoc iuxta affectuosam et fraternam salutem, unicum scriptionis argumentum praesentibus hisce erga admodum reverendam dominationem vestram praestitum cupio. (3) Neque nam quidquam occurrit, quod merito perscribendum censeam, nisi illud forte, quod cum impense optem quamplurimos in sagenam perpetui psalterii ex omni genere hominum congregare, perpauci sint, qui escam spiritualem appetant, id quod admodum reverenda dominatio vestra perspiciet ex annua mea captura, quam adiunctus indiculus demonstrat. (4) Generalis sacrae communionis a Marianis sodalibus in suffragium defunctorum proxime frequentandae non sum immemor, faciamus, ut et ecclesiastes illius ex ambone sit memor. (5) De reliquo valeat, opto, quam integerrime admodum reverenda dominatio vestra atque in sacris suis, quae circa rosarium perpetuum versat, negotiis mei meminisse non desinat.

259. Stephani an Elias Staudacher in Hall [Stams], 17. November 1653 In der vorigen Nacht sind die Waren, die Stephani in Hall gekauft hat, mit dem Schiff in Telfs eingetroffen. Stephani bedankt sich für die Mühen des Einpackens und für die Wohltaten, die er in Hall erfahren hat. Um jedoch Staudacher nicht das gewohnte Fleisch wegzuessen, will Stephani nicht mehr Mittwochs nach Hall kommen. Der Kellner von Stams hat am Martinsmarkt sehr günstig Leinen gekauft. Für Staudachers Mutter wurden die versprochenen drei Messen gelesen. Ad dominum Eliam Staudacher Halensem, monasterii nostri factorem, 17. Novembris 1653. Nobilis et eximie domine

(1) Navigio in Telfs appulisse merces, quas Halae nuperrime nundinatus fueram, hesterna nocte comperi, quae ut tectum nostrum Stambsense hodierno adhuc vespere subeant, in mora non ero. (2) Humanissimas iterato gratias ago cum pro adhibito sarcinulis meis convasandis labore, tum maxime pro beneficentia iam toties in aedibus vestris Halae accepta, cui emerendae doleo mihi deesse occasionem. (3) Ne vero amplius committam, ut dominatio vestra mei causa abstemia fiat a carnibus praeter suum canonem et consuetudinem, noviter mecum statui Halam de cetero non amplius in diem visere Mercurii.

(4) Petitas 50 libras lini carminati coëmit pater cellarius pater cellarius] Gemeint ist Pater Augustinus Haas. in nundinis nostris Martinianis, tales suo arbitrio, ut nec linum notae melioris nec moderatiore pretio licitari facile potuisset. (5) Honorandae dominae matri (quam aegram intelligo, sed brevi sospitem opto), cum valefacerem nuper, promisi terna missae sacrificia et fragmen aliquod cocti apud nos olim emplastri. (6) Hoc impraesentiarum transmitto, illa vero superiore iam septimana rite exsolvi, quae ut boni consulat, rogo simulque dominationem vestram amicissime a me salutatam totamque eius domum benedictionibus Deus ut repleat, ex animo precor.

260. Stephani an Abt Ferdinand Wenzel von Marienberg [Stams], 26. November 1653 Stephani hat für Abt Ferdinand in Hall eingekauft. Die Waren sind am 17. November in Stams eingetroffen, doch in Ermangelung eines geeigneten Boten können sie erst jetzt weitergeschickt werden. Stephani hofft, dass der Abt mit dem Preis einverstanden ist. Einen Händler aus Nürnberg und einen aus Augsburg hat Stephani zurückgewiesen. Ihre Ware war, wenn auch etwas billiger, doch schlechter. Um die Waren vor Schnee und Regen zu schützen, ließ sie Stephani in Truhen verpacken. Ad abbatem Mariae-Bergensem dominum Ferdinandum, 29. Novembris anno 1653. Reverendissime in Christo, amplissime et colendissime domine domine

(1) Tandem aliquando, inquiet amplitudo sua, appellunt merces, pro quibus comparandis iam dudum transmissi fuerant nummi. (2) Tarde veniunt, ita est; sed citra (quod spero) culpam meam, siquidem 17. Novembris primum Hala ad me pervenerunt, exinde vero temporis, cui eas traderem in Mariaeberg deferendas, nemo quisquam apparuit.

(3) De illarum pretio quid censura sit amplissima dominatio vestra, equidem ignoro. (4) Id tamen scio licitatum me esse, quam poteram, pressius et restrictius. (5) Pro volumine kirtrat, quia melioris notae est, florenos 10 expendi, quinque vero tomi buräth sex florenis singuli ac 30 crucigeris constant. (6) Offenderam quidem institores, Norimbergensem unum et alterum Augustanum, qui proxime dictae materiae volumen taxa adhuc minore vaenum proponebant, solis sex Rhenensibus contenti, sed merces paulae obsoletae et antiquae videbantur. (7) Boni consulat amplissima dominatio vestra operam meam, quidquid eam rideat non nemo patrum vestrorum, quem iactitasse intelligo, frustranee conduci in nundinis Halensibus, quae aeque tolerabili pretio coëmere amplissima dominatio vestra posset domi. (8) Ne quid porro nivium aut pluviae pannos hosce corrumperet, scrinio eos reclusi sperans hac ratione illibatos amplitudini vestrae per nostros aurigas fore consignandos, cui me officiose commendo et maneo amplissimae dominationi vestrae studiosissimus servus in Christo.

261. Stephani an Kooperator Johannes Schnürlin in Mais [Stams, zwischen 26. November und 2. Dezember 1653] Stephani bedankt sich für das Buch Hortus Pastorum, das er am Vortag erhalten hat und allen Predigern empfehlen möchte. Er hält das Buch für besser als die Auswahl aus Heiligenleben desselben Autors, die er damals in Augsburg gekauft hatte. Stephani hofft, dass es Schnürlin gesundheitlich gut geht, hat er doch keinen Brief von ihm erhalten, was ihn besorgt stimmt. Pater Benedikt Staub hat endlich sein Sekretärsamt niedergelegt und ist in seine Heimat zurückgekehrt. Pater Wilhelm [Wenzel] bittet erneut um die Brillen, die ihm Schnürlin schon länger versprochen hat. Ad conventualem nostrum Ioannem Schnürl, cooperantem in Mais. Reverende in Christo pater, confrater plurimum amande

(1) Profusas reverentiae vestrae grates debeo pro Pastorum Horto Pastorum Horto] Gemeint ist Marchantius, Jacobus: Hortus Pastorum, Köln 1639. pridie magni Turonum praesulis Martini magni ... Martini] 11. November. ad me perlato, cuius flores peramoenos perquam studiose vellem legerent, qui ex nostris ad populum dicunt. (2) Credam equidem hunc Marchantii Marchantii] Jakob Marchantius d.J. war Licentiatus der Theologie aus Lüttich und lehrte in mehreren niederländischen Klöstern. Später war er Dechant in Couvin (1630-1660), vgl. Jöcher III 142. partum feliciorem fore aliis nonnullis eiusdem faetibus, e quibus ego Vitem florigeram sanctorum Vitem ... sanctorum] Nachgewiesen werden konnte die Ausgabe Köln 1682 (Vitis florigera, in qua Doctrina et veritas evangelica continetur). Augustae comparavi, in cuius praelectione ad mensam facta nihil prorsus succulentum reperire potui, ut ferme emisse paeniteat.

(3) Male ominabar de valetudine vestra, quod cum praedicto chartaceo Horto nihil litterarum acceperim, ratus aut pollices reverentiam vestram ligatos habere aut pedes podagricis compedibus vinctos, quibus quidem hoc temporis etiam reverendissimus noster reverendissimus noster] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. domi constringitur.

(4) In pervigilio divae virginis Catharinae divae ... Catharinae] 25. November. vale nobis fecit et repatriavit emeritus ac venerabilis pater Benedictus Staub, rude tandem donatus rude ... donatus] Vgl. Noten zu ep. 188. et a secretariatu solutus, qui septuagesimo iam solstitio superior cum Platone demum quiescere et reliquum dierum suorum in monasterio proprio intendere sibi et vacare Deo constituit.

(5) Pater Wilhelmus Wilhelmus] Gemeint ist Pater Wilhelm Wenzel (vgl. Album Stamsense Nr. 455). noster perspicilia desiderat a reverentia vestra, ut ipse perhibet, superiore anno promissa, cui si absenti accomoda et idonea mercari possit, fortunam illi non invidebo. (6) Alioqui ego iam tertiam vicem specilla eidem coëmi, delectu ex plurimis permisso et experiundis copiam habenti, quorum tamen adhuc nullis sat est contentus. (7) Hisce reverentiam vestram cum suis collegis saluto et precor, ut hospiti suo arthritico dicat longissimum vale.

262. Stephani an Pater Benedikt Staub in Salem [Stams], 2. Dezember 1653 Einen Tag nach Staubs Abreise kam ein Bündel Briefe an, das Abt Gemelich im Glauben, es betreffe die Kongregation, öffnete. Stephani schickt es nun mit. Der Generalabt hat eine dritte Kommission gegen das Kloster Neuburg eingerichtet, wo der Abt abgesetzt wurde. Die Vorwürfe, Abt Gemelich habe hier wesentliche Impulse gegeben, stimmen nicht. Staub wisse das selbst aus seinem Briefwechsel mit Abt Gemelich im Juli 1653. Abt Gemelich hat auf Bitte von mehreren Äbten der Oberdeutschen Kongregation nach Frankreich geschrieben. Staub möge nun friedensstiftend auf den Abt von Bebenhausen einwirken. Ad reverendum patrem Benedictum Staum Salemitanum, congregationis secretarium emeritum, 2. Decembris 1653. Venerabilis in Christo, doctissime et plurimum donorande pater

(1) Vix nuper reverenda pietas vestra e monasterio Stambsensi pedem extulerat, pedem extulerat] Dass Staub nicht mehr Sekretär der Oberdeutschen Kongregation ist und Stams nach Salem verlassen hat, steht in ep. 261. cum postriedi fasciculus litterarum appulsus est, in quarum fronte prostabant reverendae pietati vestrae inscriptae acclusis quibusdam appendiculis turgidae, quas reverendissimus meus, reverendissimus meus] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. quod non dubitaret congregationis in eis negotia contineri, bona confidentia reseravit suntque ipsae istae, quae impraesentiarum retro commeant. (2) Ex earum argumento reverendae pietati vestrae cernere erit, quod perillustris ac reverendissimus dominus generalis noster perillustris ... noster] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. tertiam commissionem (in elevationem quasi et vilipendium secundae) versus monasterium Neo-Castrense adornarit, propediem in reverendissimum meum fabam cudi, fabam cudi] Das Sprichwort geht zurück auf Terenz (Eun. 381 At enim isthaec in me cudetur faba). Es bedeutet, dass ein anderer die Folgen eines Tuns ausbaden muss. velut ipse nomine congregationis illam Cistercii cum instantia extorserit causas et motiva novae revisionis reverendissimo domino generali suggerendo, et quidem, ut exauctoratus ille abbas Bernardus iactitare perhibetur, ipsismet formalibus verbis, quibus in adiecta copia proponuntur. (3) Qua in re noverit reverenda pietas vestra, quam immerito culpa haec reverendissimo domino praesidi impingatur, utpote qui in favorem resignati domini de Novo-Castro ad ordinis nostri caput ac generalem aliud nihil umquam dederit praeter unicas illas, quas reverenda pietas vestra praeterito mense Iulio a se conceptas ad reverendissimum meum Oeniponte tunc graviter decumbentem submiserat. (4) Quibus quidem ille praedictus exabbas pro merito et valore suarum allegationum citra praeiudicium tertii commendabatur. (5) Et sane neque tunc pro illo reverendissimus meus in Gallias quidquam scripsisset, nisi quorundam praesulum de congregatione (nominatim reverendissimi domini Caesariensis reverendissimi ... Caesariensis] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. ac Schönthalensis Schönthalensis] Gemeint ist Abt Christoph Hahn von Schönthal. ) consilia et preces accessissent. (6) Curabit itaque reverenda pietas vestra pro sua dexteritate reverendissimo domino Bebenhusano domino Bebenhusano] Gemeint ist Abt Joachim Müller, der jedoch schon 1649 aus seinem Kloster Bebenhausen vertrieben wurde, was das Ende des Klosters bedeutete (vgl. >Sydow 1984, 255f.). sequiorem affectum, siquem adventus congregationis praesidem sors desuper concepisset, eximere, et quo iactabundus homo veritate minime nixa deblaterat, in auctorem regerere, ne alioquin unius temerarii masculi ad turbas nato ingenio inter congregationis nostrae insignia membra caritatis et unionis suavior harmonia labefactetur. (7) Atque haec cum amorosa salute ad mentem et iussum reverendissimi mei hoc temporis ex chyragra laborantis dedi e monasterio etc.

263. Stephani an Dekan Johannes Baptista Mohr von Flaurling [Stams], 3. Dezember 1653 Stephani kann den Mann, den der Dekan als zusätzliche Unterstützung für seinen Kooperator fordert nicht schicken, weil er seinen Chor nicht schwächen darf und weil zur Weihnachtszeit mit einem großen Ansturm von Beichtwilligen zu rechnen ist. Er will aber einen Mann abstellen, der in den Feiertagen in Pfaffenhofen die Messe hält. Auch zu St. Nikolaus wird ein Stamser in Oberhofen predigen. Tags darauf wird Dekan Mohr wohl selbst zum Volk sprechen, weil er dort für die Rosenkranzbruderschaft zu werben pflegt. Ad reverendum admodum dominum decanum Flaurlingensem Ioannem Baptistam Mohr, sanctissimae theologiae doctorem, 3. Decembris 1653. Admodum reverende, nobilis et clarissime domine decane

(1) Quem e religiosis sacerdotibus nostris admodum reverenda dominatio vestra in supplementum alterius cooperatoris sui nuperrime dimissi a me petit ac requirit, Flaurlingam quidem ad aedes vestras canonicas pro stabili aliquot hebdomadum permanentia submittere non possum, tum quod chorum nostrum destituere non liceat cantoribus, tum maxime quod sub natalem Domini maior sit apud nos confitentium accursus, quam iis sufficere possint, qui ex presbyteris nostris pro sacro tribunali sunt expositi. (2) Destinabo tamen unum aliquem, qui dominicis et festis diebus sacra peragat in Pfaffenhofen Pfaffenhofen] Vgl. >Primisser cap. 42 § 36 Pfaffenhofae per quinque omnino menses curam parochialem curaverant hoc anno Stamsenses religiosi. iis terminatis pro suo prandio reversurus ad claustrum. (3) Ad proximum divi Nicolai divi Nicolai] 6. Dezember. iam a me destinatus est, qui in Oberhofen ad populum dicat et sacris operetur. (4) Postera vero luce, cum sit prima dominica mensis, in dubio sum, an per patrem quendam nostratem antemeridiana concio sit habenda, cum intelligam solere admodum reverendam dominationem vestram per se ipsam a prandio ob confraternitatem sanctissimi rosarii ex rostris perorare. (5) Certior itaque fieri cupio, et dum responsum expecto, cum amica salute admodum reverendae dominationis vestrae sacrificiis me obnixius commendo.

264. Stephani an Bruder Fortunatus Clementi in Ingolstadt [Stams], 30. Dezember 1653 Stephani wundert sich, warum Clementi so lange nichts von sich hören lässt, während er sich doch jedes Monat einmal melden sollte. Clementi hat um neue Kleidung gebeten, was Stephani ärgert: Er selbst sei mit zwei Kleidern bei seinen Studien durchgekommen. Außerdem fordere Clementi die neuen Kleider viel zu spät. Der Abt will in den Abrechnungen nichts finden, was zeigt, dass er seine Kleider selbst zahlen hätte können. Stephani schickt Kleider aus der eigenen Kleiderkammer, hat aber im Moment keinen Boten. Mit einer Lieferung des Abtes, die über Füssen nach Kaisheim geht, wird Clementi zu seinen Kleidern kommen. Ad conventualem nostrum fratrem Fortunatum Clementi Ingolstadii studentem, 30. Decembris 1653. Religiose, in Christo perdilecte frater

(1) Saepenumero iam demirabar, quid mentis esses, quod adeo te superioribus tuis scribere pigeret, qui ipsos iam novem menses nec unicum apicem ad gremium matris tuae dirigere sategisti. Inter sategisti et haerebam in rasura Meminisse saltem debebas. (2) Haerebam varie, qualiter tuum hocce silentium interpretarer. (3) Meminisse saltem debebas abitum e monasterio parantibus tibi et fratri Georgio fratri Georgio] Gemeint ist Bruder Georg Nussbaumer. imperatum esse, non ut bis vel ter in anno (quemadmodum nuperae tuae loquuntur), sed singulis mensibus de statu uterque rerum vestrarum ad domum professionis quidpiam perscriberetis. (4) Quodsi tam frequentibus litteris exarandis detractum aliquid vestro studio putatis aut reverendissimum nostrum reverendissimum nostrum] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. expensas postae causaturum veremini, dabo hoc calamo vestro, ut menstruis intermissis trimestri saltem epistula reverendissimum vel me sine dissimulatrice negligentia deinceps salutetis.

(5) Quam de vestimentis necessitatem quereris, et admirationem mihi et stomachum movet; illam, quod nova duo scapularia unico anno iam detriveris, cum mihi olim duo, quae domo exportavi, per iustum et integrum triennium triennium] Gemeint ist Stephanis Studienzeit 1637 – 1640. suffecerint eademque nihilo lacera domum retulerim; hunc vero, quod sordibus et immunditiis vermiculorum immersus nunc primum opem inclames, quando vix amplius liberationi locus est et proximum periculum ludibrio aliis temet et nos exponendi. (6) Reverendissimus quidem obfirmato animo ad me dixit nihil se pro vestibus persoluturum, siquid desuper in rationibus vestris posthac insertum reperiret, unde et ad vestras sollicitatorias, quas in vindemiis accepit nec verbulum reponi curavit.

(7) Ego de vestiario nostro domestico libens suppetias ferrem, at portitor deest, petita qui ad te perferat tantis spatiis remotum. (8) Neque etiam detrectarem nummorum aliquid comparandis, quae desideras, submittere, sed postae cum litteris pecunias tradere, eas in ventum iactare est. (9) Qui igitur egestati tuae succurrendum? (10) Ex tempore consilium capio. (11) Mittet reverendissimus noster proximis ab Epiphania diebus aurigas nostros ad oppidum Fiessense pro censibus frumentariis sustollensi eademque opera duo vini dolia ipsis contradet, quae reverendissimo domino Caesariensi reverendissimo ... Caesariensi] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. pro xenio destinat. (12) Hac ergo opportunitate usurus transmittam, quod flagitas, scapulare una cum caligis et tibialibus qua hibernis qua aestivis, quae ubi Caesaream devenerint, facili negotio Ingolstadium et ad te pervolare posse confidam. (13) Tu boni consules hunc meum affectum altiusque menti tuae monitum regulae insculpes de rebus monasteriis non sordide aut negligenter tractandis. (14) Interim hac spe erectum te cupiens salutem tibi et confratri Georgio paternam impertior simulque te diligentiae ac disciplinae religiosae semper memorem volo. Dedi ex Musaeo meo veteri 30. Decembris anno exspirante 1653.

265. Stephani an Pater Benedikt Staub in Salem Stams, 20. Januar 1654 Stephani gratuliert Staub zu seiner erfolgreichen Verteidigung des Präsidenten der Oberdeutschen Kongregation gegen die Anschuldigungen des inzwischen resignierten Abtes von Neuburg auch im Namen von Abt Gemelich. Die Briefe des Abtes von Salem an die Kammer in Innsbruck sind in Stams eingetroffen. Stephani rät, sich in Innsbruck um einen weiteren Fürsprecher in der Sache zu kümmern, und schlägt Engelhart von Ettenhart vor, der sich schon nach dem Tod von Abt Thomas I. Wunn sehr engagiert zeigte. Stephani hofft, dass nach Staubs Rückzug bald ein neuer Sekretär der Kongregation zur Verfügung stehen wird. Ad reverendum admodum ac religiosum patrem Benedictum Staub Salemitanum, secretarium emeritum, 20. Ianuarii 1654. Amicam salutem et novum annum ter quaterque beatum ter quaterque beatum] Zitat aus Vergils Aeneis (Aen. 1,94). Admodum reverende in Christo, religiose et doctissime domine

(1) Officio et oratoris et scriptoris apologetici peregregie functa est reverenda pietas vestra, dum reverendissimi domini praesidis reverendissimi ... praesidis] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich in seiner Funktion als Präsident der Oberdeutschen Kongregation. et vero universae propemodum Germanicae congregationis innocentiam adversus impudentem calumniam temerarii blateronis, resignati domini Neo-Castrensis, apud reverendissimum Bebenhusanum reverendissimum Bebenhusanum] Gemeint ist Abt Joachim Müller (vgl. Sydow 1984, 252-256). abbatem qua ore qua calamo tenus tutata est et quidquid sinistrarum suspicionum aut sequiorum affectuum occasione extortae novae in Cistercio commissionis exoriri poterat, radicitus amolita. (2) Satisfactum abunde est reverendissimo meo, qui et reverendae pietatis vestrae laudat industriam et in reverendissimum praesulem Ioachimum id adhuc fiduciae collocat, ut eum appetente amoeno vere profectionem Gallicam pro congregationis nostrae communi bono non detrectaturum existimet, quae forsitan praeterito iam autumno adhuc ematurari potuisset, nisi vafrum male conscii hominis ingenium subtili commento illustrissimum ac reverendissimum dominum generalem nostrum illustrissimum ... nostrum] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. a sua mandra Cisterciensi absentem proclamasset.

(3) Fasciculus litterarum, quas reverendissimus vester Salemitanus reverendissimus ... Salemitanus] Gemeint ist Abt Thomas II. Schwab von Salem. in causa monialium de Valle Crucis ad serenissimum nostrum archiducem serenissimum ... archiducem] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karl. devolutas cupit ac per copias etiam reverendissimo meo communes fecit, in Stambs rite appulsus est, cum quo instrumentum quoque confirmatae congregationis nostrae ad manus meas salvum pervenit. (4) Ceterum promovendis dicti parthenonis atque etiam monasterii Salemitani negotiis in camera archiducali, tametsi reverendissimus meus operam suam non abnuat, iudicaret tamen multo quam expediens, si reverendissimus vester Oeniponte nonneminem conduceret rerum peritia et aliqua autoritate pollentem, qualis citra omnem exceptionem esset notus reverendae pietati vestrae praenobilis ac strenuus dominus Engelhardus ab Ettenhart, Engelhardus ab Ettenhart] Vgl. Noten zu ep. 190. supremus camerae secretarius, qui et olim reverendissimo Thomae vestro defuncto reverendissimo ... defuncto] Gemeint ist der verstorbene Abt Thomas I. Wunn von Salem. servitia praestitit et moderno antistiti eadem, ut intelligo, spondet et offert.

(5) Denique cum reverenda pietas vestra tot hactenus annorum experientia intime perspectum habeat, quos litterarios labores, quem cumulum negotiorum universa congregatio reverendissimo praesidi ac vicario generali in caput arcessat, spero reverendam pietatem vestram pro suo zelo adlaboraturum, ut tanto oneri (sine adiutorio secretarii ineluctabili) bonam partem alleviando novus tabellio in locum reverendae pietatis vestrae brevi succenturietur instituendis hoc anno per omnem congregationem monasteriorum visitationibus prorsus necessarius.

(6) Finio et dum reverendam pietatem vestram belle valere iubeo, eius una preces ac in sacrificiis memoriam fraterne exambio. (7) Dabam ex sancti Ioannis eremo die glorioso martyri Sebastiano sacra, qua reverendissimus meus fratribus nostris iuvenibus minores quattuor ordines contulit et populo lypsana sancti Desiderii sancti Desiderii] Vgl. Primisser cap. 42 § 33 Corpus item sancti Desiderii martyris per Hieronymum Columnam cardinalem, ordinis Cisterciensis protectorem, seu potius per Theodorum Hohsteinium, qui ei a secretis erat, acquisivit. martyris in publico spectanda proposuit.

266. Stephani an Pater Laurentius Hoffman in Kaisheim Stams, 7. Januar 1654 Stephani muss seinen Kollegen um einen Gefallen bitten: Bruder Fortunatus [Clementi] hat Abt Gemelich darum gebeten, ihm neue Kleider zukommen zu lassen. Stephani schickt die Kleider mit einer Weinlieferung mit, die nach Kaisheim geht. Hoffman möge dafür sorgen, dass die Kleider nach Ingolstadt geschickt werden. Ad reverendum patrem Laurentium Hoffman, secretarium reverendissimi abbatis Caesariensis, 7. Ianuarii 1654. Admodum reverende in Christo, religiose et doctissime domine

(1) Post affectuosam salutem et novi anni faustissimam apprecationem est, quod reverendae pietatis vestrae benevolentiam super amico quodam obsequio sollicitem, quantumvis forte importunus interpellator. (2) Fuit nam ita pridem, cum e studiosis nostris Ingolstadiensibus frater Fortunatus frater Fortunatus] Gemeint ist Bruder Fortunatus Clementi. quaedam de sibi necessariis indumentis cum ab reverendissimo nostro reverendissimo nostro] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. tum a mea etiam persona humili prece ac supplici calamo flagitavit. (3) Cuius ego indigentiae de vestiario nostro domestico provisurus, cum scirem diebus hisce reverendissimo praesuli vestro, reverendissimo ... vestro] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. patri nostro observandissimo, dominum abbatem meum e penore nostro vinario duo vasa vini pro strena submissurum esse captata tam commoda occasione sarcinulam vestium, quas dictus frater Anglipoli desiderat, vectoribus una contradidi, quae ubi cum vino Caesaream pervenerit, confido eam per auxiliarem manum reverendae pietatis vestrae Ingolstadium haud magno negotio transmittendam, pro quo gratificationis officio eandem reverendam pietatem vestram hisce peramice compello, ab eaque pro suo quo in studiosos affectu et propensione est, exaudiri spero. (4) Dedi ex Stambs postridie Epiphaniarum anno 1654.

267. Stephani an den Prior der Dominikaner in Augsburg [Stams], 20. Januar 1654 Stephani hat erfahren, dass der Augsburger Dominikaner, Pater Seraphinus, in Pollingen Philosophie oder Theologie gelesen hat, nun aber in seine Heimat zurückkehrt. Wenn Pater Seraphinus weiterhin unterrichten möchte, könnte er in Stams Philosophie oder Moraltheologie lehren. Ad reverendum admodum patrem priorem Dominicanorum Augustae Vindelicorum, Augustae Vindelicorum] Zur Lage der Dominikaner in Augsburg, die während des 30jährigen Krieges zwischen 1633 und 1645 vertrieben waren, vgl. Walz 1967, 82f. 20. Ianuarii anno 1654. Admodum reverende in Christo, religiosissime et colendissime pater ac domine

(1) Iuxta humanissimae salutationis obsequium et novi anni faustissimam apprecationem est, cur reverendae dominationis suae religiosum silentium et graves curas hocce meo epistolio nonnihil turbare audeam ignotus interpellator. (2) Diu non est, cum intelleximus admodum reverendum et eximium dominum patrem Seraphinum, candidi instituti vestri magistrum theologum, directioni admodum reverendae pietatis vestrae, ut comperimus, submissum in monasterio Pollingensi praelectionibus, philosophicis nescimus an theologicis, finem propediem daturum. (3) Quem cum in hoc literario aratro seu coepto profitendi labore perseverare velle non dubitemus, si eidem admodum reverendo domino lectori allubesceret relictis tantisper Sueviae Bavariaeque planis aspera montium nostrorum Tyrolensium adire, esset in monasterio nostro Stambsensi religiosa iuventus, quae in palaestra philosophica et stadio moralis theologiae percuperet erudiri. (4) Quam ob rem si isdem reverendus admodum et clarissimus pater de consensu admodum reverendae dominationis suae aliorumve superiorum, quorum interest per excursum aliquem faciem loci nostri videre et suae accomodationis experimentum capere Inter experimentum et capere in rasura facere. vellet, pergratus nobis eius foret adventus, quem speramus eas conditiones inventurum, quarum necesse non foret paenitere. Id quod reverendissimi mei domini abbatis reverendissimi ... abbatis] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. nomine ac iussu admodum reverendae et religiosissimae pietati suae significare habui me simul eidem obnixe commendans et gratificationis responsum expectans.

268. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 7. Februar 1654 Stephani schickt Abt Gemelich, wie befohlen, den an den Abt von Raitenhaslach verfassten Brief zur Unterschrift. Der Brief an den Sekretär des Abtes von Kaisheim wird am nächsten Dienstag folgen. Der Abt von Ettal erkundigte sich nach einem Handwerker, der vor geraumer Zeit in Stams zum Katholizismus konvertierte und sich nun bei Ettal niederlassen möchte. Außerdem lässt er Abt Gemelich herzlich grüßen. Ad reverendissimum abbatem nostrum Oeniponti agentem, 7. Februarii 1654. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine praesul

(1) Quam ad reverendissimum dominum abbatem de Raittenhaslach abbatem de Raittenhaslach] Gemeint ist Abt Johannes VII. von Raitenhaslach (1640-1658). exarare iussus sum epistulam, praesentibus inclusam reverendissimae pietati vestrae ad subscriptionem et signaturam submitto alteram ad reverendum patrem secretarium Caesariensem reverendum ... Caesariensem] Gemeint ist Pater Benedikt Staub. proximo die Martis emissurus.

(2) Reverendissimus dominus abbas in Ettal, qui nudiustertius litteras ad me misit (causa capiendae informationis circa hominem quendam, opificem caementarium, qui ante complures annos in monasterio nostro ad orthodoxam religionem conversum et ab haeresi absolutum se esse perhibet et modo in districtu territorii Ettalensis domicilium figere cogitat) cum plurima salute et multorum annorum fausta apprecatione reverendissimae pietati vestrae, ut honoratissimo patri filius, per me recommendari petiit, quod hisce praesto et una reverendissimae pietati vestrae in Oenipontano exilio prosperam valetudinem et secundos successus exopto e gremio matris Februarii septima die beato Nivardo sacra.

269. Stephani an Pater Laurentius Hoffmann in Kaisheim [Stams], 10. Februar 1654 Stephani bedankt sich bei Pater Hofmann, dass die gewünschten Kleider für Fortunatus [Clementi] so schnell bereitgestellt wurden. Dafür hat er ihm Stamser Wein geschickt, der Hoffmann schmecken möge. Abt Gemelich macht sich Sorgen, dass Hoffmann in seinem Brief zwar den Wein, nicht aber das mitgeschickte Geld erwähnt. Abt Gemelich möchte weiters wissen, welchen Fortschritt die Verhandlungen mit dem Pfalzgrafen machen. Ad reverendum patrem Laurentium Hofmann, secretarium reverendissimi domini a Caesarea, 10. Februarii anno 1654. Copiosam salutem et laeta Saturnalia Admodum reverende in Christo, religiose et doctissime domine

(1) Debitorem me sibi fecit reverendae pietatis vestrae benevola caritas, qua tam celeriter promovere curavit paucularum vestium manticulam, quam fratri nostro Fortunato fratri ... Fortunato] Gemeint ist Bruder Fortunatus Clementi. in suae indigentiae sublevamen nuperrime destinatam cupiebam. (2) Dum alio quopiam vicariae gratificationis officio aliquando respondere liceat, grates interim reverendae pietati vestrae habeo quam humanissimas. (3) Transmissum vinum (tenue certe apophoretum et pauperem strenam) prospero ac salvo conductu ad penum vestrum Caesariensem divertisse illudque ad Inter ad et palatum in rasura pl. palatum vestrum esse et gratum saepe, libens intellexit reverendissimus meus, reverendissimus meus] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. iuxta tamen miratus, quod nulla in litteris reverendae pietatis vestrae mentio fieret pecuniarum, quas nomine studiosorum nostrorum studiosorum nostrorum] Gemeint sind die Brüder Georg Nussbaumer und Fortunatus Clementi. Ingolstadiensium una cum vino submiserat, centum videlicet et 25 Rhenenses. (4) Operae proinde pretium fecerit reverenda pietas vestra et reverendissimum meum cura aliqua liberaverit, si de his etiam acceptis dignata me fuerit verbo reddere certiorem.

(5) Quodsi superaddita una alterave lineola notificare insuper voluerit, quem successum habeant tractatus vestri cum principe Palatino, id nuntiabit, quod reverendissimus meus nosse desiderat quam qui maxime. (6) Interea valeat reverenda pietas vestra et diebus proximis genialibus de vino Stambsensi reverendis suis hospitibus gustum liberiorem propinet.

270. Stephani an Bruder Georg Nussbaumer in Ingolstadt [Stams], 3. März 1654 Stephani will seine recht späte Antwort auf zwei Briefe von Nussbaumer durch die Länge dieses Briefes ausgleichen. Nussbaumer soll auf keinen Fall den Kurs über Moral und Kasuistik abbrechen, wie es ihm seine Professoren geraten haben. Über die Drucklegung und die öffentliche Verteidigung von Nussbaumers Thesen hat Stephani noch nicht mit Abt Gemelich gesprochen. Stephani möchte, dass Nussbaumer zwischen Philosophie- und Theologiestudium eine Pause einlegt. Dass Ende Januar Fortunatus [Clementi] neue Kleider bekam, soll Nussbaumer nicht als Beleidigung oder Versehen ihm gegenüber auffassen. Vielmehr ist Clementi zu tadeln, der nicht an seinen Kommilitonen gedacht hat. Wenn es unbedingt nötig ist, soll er sich Kleider in Ingolstadt kaufen und die Rechnung dem Abt zu einem günstigen Zeitpunkt vorlegen. Seit zwei Monaten schon wird Erzherzog [Ferdinand Karl] von schwerer Krankheit geplagt. Als die Kunst der Ärzte nichts mehr auszurichten vermochte, ließ er Reliquien aus Stams kommen, was Stephani bewerkstelligte. Stephani las in Innsbruck eine Messe, und im Anschluss berührten die Mitglieder der erzherzoglichen Familie die Reliquien. Ferdinand Karl meinte, es ginge ihm bereits besser. Jetzt hört Stephani allerdings aus Innsbruck, dass sich die Lage verschlechtert hat. Ad religiosum fratrem nostrum Georgium Nusspaumer Ingolstadii morantem, 3. Martii anno 1654. Salutem et benevolentiam Religiose, in Christo perdilecte frater

(1) Tardiores, nihil dubito, sunt exspectatione tua hae meae, quas geminis tuis epistolis iam dudum repositas desideraris. (2) Faxo igitur, ut tarditatem harum compenset prolixitas. (3) Lectionem moralem seu casuisticam ut suasu professoris tui frequentare desistas, occasione pomeridianae scriptionis in speculativa, ego minime ratum habeo, quin potius adhortor, ut toto eam tempore, quo ex arbitrio superiorum tuorum Ingolstadii moram traxeris, constanter prosequare, visurus olim, quam differente passu theologia moralis et scholastica incedant.

(4) De praelo subiciendis et publice propugnandis thesibus sententiam a me in praesens ne exspecta, siquidem reverendissimo nostro, reverendissimo nostro] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. a cuius nutu res pendet, nihil adhuc desuper locutus sum nec ante ferias resurrectionis, ut auguror, loqui potero Oenipontanis negotiis semper adhuc immerso. (5) Interim quid mentis ego sum, si nosse cupias, cum spem habeas terminato cursu Stagyritico cursu Stagyritico] Vgl. Noten zu ep. 211. transeundi etiam ad castra theologorum, iudicem ego rectius differri negotium, donec Angelici doctoris scholam ingressus positiones et dignitate et utilitate potiores tueri valeas, ad quas procurandas libens meam operam spondeo.

(6) Cum sub finem mensis Ianuarii fratri Fortunato fratri Fortunato] Gemeint ist Bruder Fortunatus Clementi. de necessariis indumentis quaedam transmisi, quantum per me steterat, aequali fortuna et tu gaudere potueras. (7) Quod vero oblivione vel indignatione te praeteritum putas, ex vano suspicio tua est. (8) Commilitonem potius tuum culpes, qui cum suas necessitates tam splendide proponere et exaggerare potuerit, tuarum ne verbo vel unico meminit, alioqui ad succurrendum etiam tuae egestati ex parte mea non fuisset manus contractior. (9) Nunc vero cum similem occasionem aliquid ex vestiario nostro ad vos destinandi ante autumnum vel hiemem habiturus non sim, epychia uteris et caligas, quarum tanta indigentia premeris, honestas Ingolstadii comparabis suo tempore apud reverendissimum demisse excusaturus allegando non meam licentiam, sed tuam inevitabilem necessitatem.

(10) Novorum novorum] Vgl. Primisser cap. 42 § 38 Sub anni huius initium archidux Ferdinandus acutissimo capitis dolore afflictus frustrata omni medicorum cura tandem ad sacratiora conversus remedia thaumaturgam divi Zachariae calvariam Stamsio deferri ad se iussit capitique suo imponi, fretus fiducia se hac ratione convaliturum. Attulit illam Oenipontem Benedictus prior una cum sacratissimi cruoris divini reliquiis. Postridie, hoc est IV Februarii Idibus, celebrato prius sacro utrasque illas reliquias aegri principis ante aram genua flectentis capiti leniter imposuit. Item fecit et vespere. Et ea quidem nocte diem ac noctem satis placidus habuit princeps. Secutus tamen dolor vehementior, paulo post cessavit omninoque evanuit. Beneficium hoc ut grato animo recognoscerent, principes cum centum fere hominum comitatu Stamsium adeunt. Ubi Ferdinandus quidem (quia ad sacram calvariam praecipue suum habuerat refugium) sacrum solenne coram ea de sancto Zacharia decantari fecit. Anna vero coniunx sacerrimum Christi cruorem eiusque hierothecam corona aurea lapidibus pretiosis ditissima exornavit. ut tibi aliquid nuntiem ex Tyroli, serenissimus archidux noster serenissimus ... noster] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karl. iam per mensem unum et alterum infirmitatibus haud perfunctorie concutitur, capitis praesertim acutissimis et paene continuis doloribus subiectus, quibus levandis post medicorum omnigenas curas demum etiam celebres reliquias nostras Calvariae sancti Zachariae sibi applicari petiit, quem in finem ego ante ultimos dies Bacchanalium Oenipontum evocatus sum ferens mecum in lectica (quam serenissimus destinato in Stambs submitti iusserat) veneranda lypsana sanctissimi sanguinis Christi sanctissimi ... Christi] Zur Heilig-Blut-Reliquie vgl. Noten zu ep. 133. et capitis sancti Zachariae. (11) Postridie in aula coram serenissimis Ferdinando et Sigismundo Sigismundo] Gemeint ist Erzherzog Sigmund Franz. atque archiducissa Anna archiducissa Anna] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karls Gattin Anna de’ Medici. missam celebravi, qua finita infirmo archiduci prope aram genua flectenti utrasque praedictas reliquias leviter eisdem caput tangendo cum consuetis orationibus applicui, idem eisdem dixi (qui sabbathum erat) vespere repetere iussus, quo etiam principi filiolae principi filiolae] Ferdinand Karl und Anna hatten zwei Töchter, von denen die hier gemeinte Claudia Felicitas 1673 Kaiser Leopold I. heiratete und Maria Magdalena schon 1669 starb (vgl. Hamann 1988, 72 bzw. 116f.). illas osculo venerandas porrexi. (12) Et videbatur tunc quidem habere serenissimus satis laetum diem placidamque noctem. (13) Nunc autem versa alea, ut mihi Oeniponto rescribitur, tenuis de eius reparatione spes affulget multis iuventae eius ac vitae timentibus. (14) Domi nostrae, laus Deo, omnes valemus. Reverendissimi vero nostri valetudo, nisi Oeniponto valedicat, graviter periclitabitur, pro cuius liberatione vos preces fundite et valete!

271. Stephani an Franz von Egen aus Mais, Student in Salzburg [Stams], 18. April 1654 Franz von Egens Briefe vom 12. Februar und 18. März sind, wenn auch spät, an ihr Ziel gelangt. Stephani lobt von Egens Plan, in den Zisterzienserorden einzutreten, und will ihm dabei helfen. Bei den Zisterziensern hat die Pflege des Chorgesanges einen besonders hohen Stellenwert. Die Gesangsausbildung soll von Egen in Salzburg daher nicht vernachlässigen. Ad nobilem iuvenem Franciscum ab Egen oriundum ex Mais, studentem Salisburgi, 18. Aprilis anno 1654. Nobilis et ingenue domine Francisce

(1) Binae tuae, quarum priores mihi sub dato 12. Februarii, alterae vero 18. Martii reverendissimo meo reverendissimo meo] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. erant inscriptae, ad praestitutos limites suos rite pervenerunt, utraeque tamen sat lente. (2) Ad ambas (ut una fidelia duos parietes dealbem) haec pauca repono. (3) Desiderium, quo erga melliflui melliflui] Vgl. Stephanis Epigramm auf den Hl. Bernhard (s. Einleitung). Bernardi nostri religionem constanter exaestuas, merito probamus nec esse nisi ex Deo credimus. (4) Quamobrem si fixa tibi stat sententia persistere petitioni tuae nec in alia, quam Cisterciensi nostra familia suavem domini baiulare cupias servitutem, non est, cur manum non porrigamus clamanti pulsantique tandem aperiamus. (5) Ceterum illud in antecessum omnino celatum te nolim, cum sacer ordo noster, si quisquam alius in ecclesia Dei, assiduitate chori perenniter gravetur atque adeo professoribus illius cantus magis proprius esse videatur, quam incus fabro, iure nostro tirones quaerimus cantatoriae non expertes. (6) Quocirca reverendissimi mei totiusque conventus ultima mens est, si coetui nostro aggregari concupiscas, cantum, ut minus choralem, addiscere adhuc Salisburgi non negligas, cuius peritiam ubi ceperis, ad proximos dies vacationum praesentiam nobis tuam sistere licebit. (7) Interea fiducia mihi est propositum, quod in spiritu modo parturis, cuiuscumque difficultatis occursu haud facile suffocandum.

272. Stephani an Abt Thomas II. Schwab von Salem Stams, 5. Mai 1654 Stephani hat innerhalb von acht Tagen zwei Briefe von Abt Thomas bekommen: eine Gratulation an den neugewählten Erzbischof von Salzburg, einen Brief mit einer Nachricht des Zisterziensergenerals Claude Vaussin, die offenbar schon geöffnet wurde. Der Generalabt möchte im April und im Mai die Oberdeutsche Kongregation visitieren. Stephani freut sich, dass dabei hoffentlich viele geheime Pläne endlich offenbar werden. Stephani fragt, wie man einen General korrekt im Kloster aufnimmt, hat doch Salem einst schon Generalabt Nicolas Boucherat aufgenommen. Abt Thomas soll Stephani informieren, sobald der General in Salem ist und ob er die Absicht hat, alle Klöster zu bereisen oder ein Generalkapitel einzuberufen. Stephani hofft, dass der Abt über frühere Briefe nach Citeaux Stillschweigen bewahrt. Die Äbte der Kongregation sollen sich überlegen, wie mit dem Abt von St. Urban verfahren werden soll, und dass ihnen der Generalabt nicht das Präsidenten- und Vikarswahlrecht entzieht. Ad reverendissimum dominum abbatem Salemitanum Thomam, 5. Maii 1654, spectat ad folium 106 sub signo P. Die im Codex nachgetragenen Briefe wurden in dieser Edition an ihre chronologisch korrekte Position gebracht. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, colendissime domine assistens

(1) Binas intra octidui decursum a reverendissima pietate vestra obtinui. (2) Prioribus insertas reperi gratulatorias ad electum illustrissimum et reverendissimum archiepiscopum Salisburgensem, electum ... Salisburgensem] Gemeint ist Erzbischof Guidobald von Thun (1654-1668). quas ego sua epigraphe donatas sine cunctatione Salisburgum direxi. (3) Posteriores vero continebant epistulam reverendissimi et illustrissimi domini generalis nostri, reverendissimi ... nostri] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. cuius contextum, credam, reverendissima pietas vestra forte iam norit, utpote quae non iam amplius rite clausa, sed cum manifestis indiciis aperturae ad me pervenerit. (4) Laudo ac veneror illustrissimi et reverendissimi domini Claudii generosam resolutionem, qua desideratam diu suam praesentiam tandem Germaniae nostrae exhibere statuit et in Aprilem vel Maium visitandis congregationis nostrae coenobiis initia ad partes Helvetiae daturum scribit. (5) Gaudeo appropiare tempus tandem, quo multorum de congregatione distortae non minus quam tectae intentiones demum aliquando in apricum educentur.

(6) Quo ritu, quibus solemniis tantum hospitem in nostris monasteriis excipi oporteat, optime, reor, instruere poterit reverendissima pietas vestra, quippe cuius domui Salemitanae iam olim haec salus facta est, ut Cisterciensis archimandrita et superior ordinis generalis (Nicolaus Boucherat) ad eam diverteret. (7) Illud cumprimis rogatam velim reverendissimam pietatem vestram, ut in huius illustrissimi praesulis ad Salem appulsu dextre explorare studeat meque quamprimum reddere certiorem, num is in proposito habeat universa nostrarum quattuor provinciarum asceteria singulatim obire, an vero ad certum aliquem locum reverendissimos congregationis patres pro capitulo convocare, quod quidem meo iudicio magis faceret tum ad sublevamen reverendissimi domini generalis, tum ad efficacius consulendum communibus nostris perplexitatibus.

(8) Interim certa sum fiducia, reverendissimam pietatem suam fluctuantem cymbam congregationis nostrae illustrissimo domino generali fervide commendaturam eaque, quae ante trimestre scripto Cistercium emisimus, oretenus familiarius iuxta ac nervosius retexturam. (9) De reliquo honoratissimis dominis coabbatibus nostris duo singulariter curae esse percuperem; alterum, ut casu, quo illustrissimus et reverendissimus dominus Claudius in partem visitatorii muneris abbatem Sanct-Urbanensem abbatem Sanct Urbanensem] Hier wird auf die umstrittene Bestellung des Abtes Edmund von St. Urban als Visitator der Provinz durch den Generalabt angespielt, vgl. >Primisser cap. 42 § 35 Edmundus abbas S. Urbani negotiis suis Romae feliciter gestis domum redierat, cum mandatum ab archipraesule Cisterciensi vel extorsit vel certe accepit singula congregationis monasteria visitandi. Nuntiavit hoc suum negotium praesidi nostro, hic reliquis abbatibus. Responderunt hi uno animo non esse admittendum S. Urbani praesulem tamquam visitatorem. Rescripsit ergo praeses commissario tum ipsi etiam committenti coenobia pleraque nuper fuisse visitata, ideo grave nimis fore visitationem tam subitam, tam insuetam, tam inutilem sustinere. sibi adscisceret (quod mihi quidem ferme praesagit animus), deliberent secum matureque ponderent, num ille citra exceptionem admittendus veniat, intuitu et recordatione illius inhibitorii, quod superiore anno a sacra congregatione episcoporum contra ipsius commissionem emanatum accepimus. (10) Alterum, ut strenue omnes unitisque viribus adlaborent, ne ius electionis praesidis ac vicarii generalis congregationi nostrae auferatur et reverendissimus dominus generalis personarum et qualitatum nescius quemlibet sibi bene visum, aptum an inidoneum, constituere tentet. (11) Faxit divina bonitas, ut praesenti occasione et illustrissimus dominus generalis congregationi nostrae solide concilietur et haec introducta meliore harmonia in novam firmitatem ac robur adolescat. (12) Dedi ex meo monasterio currente mense Maio et anno supra millesimum et sexcentesimum 54to.

273. Stephani an den Brixner Suffragan Jesse Perkhofer [Stams], 16. Mai 1654 Nachdem Andreas Gargiter von seinem Pfarrgut in Umhausen zurückgetreten ist, suchte Abt Gemelich einen passenden Nachfolger. Der beste unter den Bewerbern war der Kooperator von Telfs, Joseph Catzelohr, der das Gut nun schon erhielt. Da Abt Gemelich nun in Meran weilt, stellt Stephani den Kandidaten in Brixen vor, wie es Sitte ist, und erhofft sich die Bestätigung durch den Suffraganbischof. Andreas Gargiter möchte die Kirche in Umhausen zurück, doch ist dies wegen seiner Entfremdung mit den Bürgern von Umhausen nicht anzuraten. Joseph Catzelohr soll eingesetzt und bestätigt werden. Ad suffraganeum Brixinensem, reverendissimum ac perillustrissimum dominum Iesse Perkhofer, 16. Maii 1654. Reverendissime, perillustris et admodum gratiose domine domine

(1) Posteaquam per resignationem reverendi domini Andreae Gargiter Andreae Gargiter] Vgl. Primisser cap. 42 § 37 Umbhusanae curatia se abdicavit Andreas Gargiter. Huius in locum Iosephus Cazelorus postridie Idus Maias nec multo post Nicolaus Sulzenbacher suffectus est. beneficium curatum ecclesiae Umbhusanae vocare contigit, nihil prius reverendissimo domino abbati meo reverendissimo ... meo] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. fuit, quam ut de idoneo populi duce ac pastore proxime sufficiendo prospiceret. (2) Nec diu ab evulgata dictae resignationis fama adfuere competitores, qui viduatam illam eccelsiam in sponsam ambirent, quos inter reverendus et perdoctus Iosephus Cazelohr, cooperator in Telfs, palmam aliis praeripuit atque a reverendissimo domino praelato ceu legitimo collatore praefati beneficii aditum iam obtinuit.

(3) Eum proinde tamquam exemplaris vitae sacerdotem ac divini verbi non indisertum praeconem reverendissimae et admodum gratiosae dominationi vestrae iussu ac nomine reverendissimi domini abbatis mei domo absentis et ex relevante negotio Meranum profecti pro cura memoratae plebis in Umbhausen harum tenore sisto ac praesento iuxta consuetudinem quidem et privilegia monasterii nostri, citra tamen partis alterius praeiudicium ad nutum abbatum Stambsensium amonibilem. (4) Quem pro antiquo et inviolabili, quod monasterio nostro competit, nominandi et conferendi iure legitime praesentatum non dubitamus a reverendissima et perillustri dominatione vestra gratiose approbandum atque imperitia animarum cura ad vineam praelibatae ecclesiae Umbhusanae ut gnavum et idoneum cultorem admissum iri.

(5) Tametsi vero praenominatus dominus Andreas Gargiter iam stylum vertere incipiat et repudiato beneficio parochiali in Pruss, antiquam coloniam in loco temere resignato stabilire desideret, ea tamen ex geminatis ipsius resignationibus apud parochianos Umbhausenses animorum alienato atque aversio iam consecuta est, ut crebris legationibus reverendissimum meum obturbent, alium pastorem instantissime sollicitando certissimumque videatur saepe tactum dominum Andream (quem alioqui ob anteactae vitae laudabilem conversationem ac vigilem pastoralis curae administrationem libenter pro voto suo accomodatum cuperemus) si in Umbhausen remittendus foret, non modo nullo spirituali fructu, sed etiam gravi cum dispendio animarum ibidem perstiturum, ob plurimorum mentes numquam amplius ipsi conciliandas.

(6) Quare prioribus petitis inhaerendo nomine reverendissimi domini abbatis, de cuius imperio hoc totum scribo, praefatum dominum Iosephum pro benigna approbatione, me vero ac universum monasterium nostrum in gratiam et favorem reverendissimae ac perillustri dominationi vestrae quam demisse commendo.

274. Stephani an Pater Benedikt Staub in Salem [Stams], 26. Mai 1654 Pater Staub hat Stephani um die Zusendung der von ihm einst in Stams zusammengestellten Meditationen gebeten. Leider waren die Zettel trotz intensiver Suche bisher im Kloster nicht auffindbar. Abt Gemelich wundert sich, dass ihm über die Visitationsreise des Zisterziensergenerals bisher nichts berichtet wurde. Gerade in dieser Sache wäre die Kommunikation unter den Klöstern sehr angebracht. Auch über die Kongregation war nichts zu hören. Allein der Abt von Kaisheim schrieb an Abt Gemelich und warnt davor, dass sich Generalabt Claude [Vaussin] den Abt von St. Urban oder einen anderen aus der protestantischen Fraktion als Berater in seiner Visitation wählen könnte. Noch immer gibt es keinen Nachfolger für Staub als Sekretär der Kongregation. Wenn es zu einem Nationalkapitel kommen sollte, wäre es nach wie vor Staubs Aufgabe, die Äbte zusammenzurufen. Sobald der Visitator in Salem ankommt, soll Staub dies in Stams melden. Außerdem will Abt Gemelich wissen, wer den Visitator begleitet. Ad reverendum patrem Benedictum Staub Salemitanum, congregationis per superiorem Germaniam secretarium emeritum, 26. Maii 1654. Salutem plurimam et copiosam sacri pneumatis gratiam Admodum reverende, religiose, doctissime pater ac domine

(1) Quas reverenda pietas vestra iam alteram vicem a me requirit Meditationes Germanico idiomate olim a se compilatas, pridem transmissurus fueram, siquid earum domi nostrae reperire fuisset. (2) Verum nec apud patrem nostrum Edmundum patrem ... Edmundum] Gemeint ist Pater Edmundus Quaranta. nec penes fratrem Antonium Antonium] Es ist unklar, welcher Anton hier gemeint ist: Senner oder Manz; beide etwas zu jung. earundem vestigium extat. (3) Ille quidem vidisse atque etiam inducta theca rubea compegisse testatur, hic vero ad triduum pro lectione sibi quondam commodatas inter quondam et commodatas in rasura ac. ultro fatetur, ambo autem reverendae pietati vestrae fideliter restitutas asseverant. (4) Ex abundanti scrutatus quoque sum cistam, in qua antehac reverendae pietati vestrae acta congregationis asservabantur hodieque adhuc reclusa manent et excussis cartaceis fascibus dictas Meditationes perquisivi, sed frustra.

(5) Miratur reverendissimus meus reverendissimus meus] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. tam altum modo sileri de itineratione reverendissimi et illustrissimi domini generalis nostri, reverendissimi ... nostri] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. cuius in Germaniam ingressum iam dudum praevolans fama nuntiaverat. (6) Certe siqua alia in re, in hoc negotio correspondentia et communicatione inter reverendissimos dominos praesules opus esse videtur, ut dum illustrissimus generalis uni monasterio visitando adhaeret, aliud vicinum ad eundem digne excipiendum comparare sese possit.

(7) Per multas iam septimanas de rebus congregationis a reverendissimis dominis coabbatibus nec apex aut unum iota in Stambs perscriptum est. (8) Solum reverendissimum dominum Caesariensem reverendissimum ... Caesariensem] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. excipio, cuius epistulam reverendissimus meus Merano redux ipsa domenica die pentecostes accepit, in qua praeter alia memorabat, si illustrissimus dominus Claudius in adiutorem visitatorii muneris sibi adscisceret abbatem Sanct-Urbanensem vel alium quempiam de factione protestantium, constanter sibi videri contra hunc et illum a reverendissimis trium aliarum provinciarum abbatibus excipiendum fore (intemerata nihilominus et intemeranda illustrissimi domini generalis authoritate) tum intuitu et vigore illius inhibitorii, quod a congregatione episcoporum Romae anno superiore emanatum erat, tum etiam quod a schismate suo nondum resipiscere nec hactenus congregationi nostrae se reconciliare curarint.

(9) In labores reverendae pietatis vestrae nemo quidquam adhuc successit. (10) Unde si a reverendissimo et illustrissimo domino generali nationale capitulum alicubi fors convocari contingeret (quod ego quidem pro meo tenui sentire multo quam consultissimum iudicarem), in caput reverendae pietatis vestrae respiceret munus illud oratoris, quo reverendissimi domini praesules in suo consessu venirent exhortandi, id quod reverendissimus meus reverendae pietati vestrae per me hisce significari iussit, qui et hoc desiderio suo tribui a reverenda pietate vestra percupit, ut cum illustrissimus dominus Cisterciensis archipraesul ad Troiam vestram Salemitanam appulerit, celerrime id domui nostrae Stambsensi notificare satagat aperiendo simul, quinam reverendissimum dominum generalem comites cingant, qua is methodo in visitatione utatur, ac demum, an ulla eidem de cogendo provinciali conventu sit cogitatio. (11) Atque his finio tarditatemque responsionis meae ad vestras binas excusare supersedeo.

275. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 30. Mai 1654 Stephani leitet einen Brief an Abt Gemelich weiter, der vor zwei Tagen aus Wertach angekommen ist und wahrscheinlich die Resignation von Christoph Kreuzer enthält. Dieser will sich aus Wertach nach Sonthofen zurückziehen. Gestern kam Joseph von Wolfsthurn in Stams an, der Abt Gemelich herzlich grüßen lässt. Aus München kam eine Nonne an, die den Hl. Johannes verehren und den entsprechenden Feierlichkeiten beiwohnen möchte, was Stephani erlaubte. Stephani will sich auch um die gewünschten Reliquien für den Erzherzog kümmern. Ad reverendissimum dominum abbatem nostrum Oeniponti haerentem, 30. Maii anno 1654. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine praesul

(1) Submitto reverendissimae pietati vestrae litteras nudiustertius ex Wertach per proprium ad nos directas, quas ut non aperuerim, non aliud argumentum continere auguror, quam resignationem domini Christophori Kreuzer, Christophori Kreuzer] Zu seiner Einsetzung in Wertach vgl. Primisser cap. 42 § 30 Novus vicarius ad nutum abbatis amovibilis praesentatus est Christophorus Creuzarius Casparo episcopo Adramiteno, Sigismundi archiducis Augustani episcopi suffraganeo, praesentatus est IX Kalendas Octobres. qui beneficium ecclesiae Wertacensis propediem relicturus parochiam Sunthoviensem in proximo, ut audio, amplectetur.

(2) Heri sub medium quintae vespertinae appulit in monasterio nostro dominus Iosephus a Wolfsthurn, qui reverendissimae pietati vestrae se officiosissime cupit commendatum. (3) Eodem hesterno vesperi advenit tandem aliquando ad visendum sanctum Ioannem nostrum in montibus e tribu lanionum Monacensium non confrater aliquis, sed una soror, lanionis cuiusdam non de infimo censu coniux, quae et hodiernum totum diem devotioni suae hic impendit et crastinam etiam sanctissimae triadis solemnitatem exspectat divinis ad sanctum Ioannem interfutura et relectionem confratrum e suggestu auscultatura. (4) Cui quod humanitatis ac beneficientiae exhibere licuit, non praetermisimus.

(5) Devotae serenissimi archiducis serenissimi archiducis] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karl. nostri intentioni intentioni] Vgl. Anm. zu ep. 270. ad venerandas reliquias sanctissimi sanguinis Christi sanctissimi ... Christi] Zu dieser Reliquie vgl. Noten zu ep. 133. pro posse ut satisfiat accurabo. (6) Eum clementissimus Deus toti patriae et reverendissimam pietatem vestram monasterio nostro diutissime servet incolumes!

276. Stephani an Abt Gemelich in Innsbruck [Stams], 13. Juni 1654 Aus Papiermangel konnte Stephani den Brief an Abt Thomas II. Schwab von Salem am Dienstag nicht ausstellen. Deshalb schickt er ihn erst jetzt zur Unterschrift nach Innsbruck. Außerdem hat er einen Brief an den Subpräfekten von Petersberg geschickt, was dieser gegen das unbefugte Fischen in Silz unternehmen wolle. Mit einer Empfehlung an den Dekan von Oberstdorf wurde Michael Kirchmair nach Wertach entsandt. Weitere Breife hat er für Johannes Spaiser und den resignierten [Christoph] Kreuzer erhalten. Stephani befürchtet, dass es den Mann nicht lange in Wertach halten wird. Ad eundem ibidem persistentem 13. Iunii anno 1654. Reverendissime in Christo pater, domine domine observandissime

(1) Litterae, quas ad reverendissimum abbatem Salemitanum reverendissimum ... Salemitanum] Gemeint ist Abt Thomas II. Schwab von Salem. nomine reverendissimae pietatis vestrae exarare nuper fueram iussus, elapso die Martis in Stambs expediri non potuere defectu cartae biancae, quam non habebam. (2) Submittuntur ergo nunc Oenipontum ultimam manum et signaturam a reverendissima pietate vestra capturae.

(3) Hodie communi nomine conventus scribi subpraefecto in Petersperg curavi amice eum requirendo, quatenus ausum et temeritatem piscatorum Silzensium compescere satagat, qui denuo ab aliquantis iam diebus per territorium nostrum piscari praesumunt et quidem retium genere hoc temporis inconcesso. (4) An aliquid assistentiae ab eodem subpraefecto simus consecuturi, parum adhuc aures tinniunt.

(5) Reverendum dominum Michaelem Kirmair postridie mei Oeniponto reditus ad beneficium in Wertach emisimus instructum cum praesentatione ad dominum decanum Obersdorfensem, tum aliis etiam litteris ad Ioannem Spaiser officialem nostrum ad communitatem Wertacensem et ad resignantem dominum Kreuzer. (6) Timeo hominem exotici humoris cum plebe diu in pace non perstiturum. (7) Deus reverendissimam pietatem vestram bene sospitem velit et nobis in multas aetates conservet.

277. Stephani an Bruder Georg Nussbaumer in Ingolstadt [Stams], 23. Juni 1654 Stephani beklagt sich, dass Nussbaumer schon fünf Monate lang nichts von sich hören ließ. Er möchte genau über die Studien der Stamser in Ingolstadt und ihren Fortschritt unterrichtet werden. Bruder Candidus [List] soll Nussbaumer grüßen. Stephani hat sein genaues Geburtsdatum (Innsbruck 1632) ausfindig gemacht. Weiters möchte Stephani wissen, ob noch Pater Nivardus aus Fürstenfeld das Konvictorium leitet, oder ein anderer der Kaisheimer Patres. In Stams hat sich einiges geändert: Pater Augustin [Haas] ist Kooperator in Mais. Pater Ludwig [Winter] wurde zur Unterstützung von Sebastian [Zigl] nach St. Peter geschickt. Die Mühle wird von Pater Eugenius [Eyberger], der Weinkeller von Robert [Brandmayr] übernommen. Bruder Albericus [Manincor] wartet sehnsüchtig auf seine Priesterweihe, Bruder Nikolaus [Graf von Wolkenstein] hingegen ist mit seinem Subdiakonat sehr zufrieden. Ad fratrem nostrum conventualem Georgium Nusspaumer pro tempore Ingolstadii morantem, 23. Iunii 1654. Religiose, in Domino carissime frater

(1) Quintus iam volvitur mensis, ex quo litterarum tu ad me nihil. (2) Nescio, quae mentem tuam capiant oblivia. (3) Menstruas primo aut bimestres exigebaris. (4) Post paulo etiam trimestribus contentos fore nos scripsi. (5) Tu vero et illas et has negligens surda praeteris aure iussa moderatorum.

(6) Quod impraesentiarum a te deposco, illud est, ut ocius certiorem me reddas de cursu studiorum vestrorum, quibus scilicet in lectionibus uterque versemini, prope an procul a fine philosophiae distetis, quid etiam aut quantum in theologicis hactenus comportaris. (7) Erit, cum tibi huius petiti mei ratio constabit. (8) Fratri Candido Caesariensi fratri Caesariensi] Gemeint ist der Kaisheimer Bruder Candidus List. salutem meam denuntietis velim significando eidem me ante duos plus minus menses authenticam attestationem natalium ipsius ab Oenipontano magistratu signatam Caesaream misisse nec dubitare, quin ex eius cogitatione aetatem modo resciat suam, cuius telam ordiri caeperit anno 1632 mense Augusto. (9) Scire etiam luberet, quid modo sit in convictorio vestro status regiminis, an adhuc penes fratrem Nivardum Firstenfeldensem sit dictatura, an vero (quod pridem futurum inaudii) patrum aliquis Caesariensium vobis praesideat.

(10) Domi nostrae mutatio quaedam facta est in officiis. (11) Pater Augustinus pater Augustinus] Gemeint ist Pater Augustinus Haas, der bisher Kellner war. non iam amplius promum condum in monasterio, sed cooperatorem agit in Mais. (12) Patri Sebastiano patri Sebastiano] Gemeint ist Pater Sebastian Zigl. ad sanctum Petrum hydrope omnino confecto animamque iam iam in labris tenenti succollat pater Ludovicus. pater Ludovicus] Gemeint ist Pater Ludwig Winter. (13) Pistrinam provisorie pater Eugenius pater Eugenius] Gemeint ist Pater Eugenius Eyberger. administrat et penu vinarium pater Robertus. pater Robertus] Gemeint ist Pater Robert Brandmayr.

(14) Frater Albericus frater Albericus] Gemeint ist Bruder Albericus Manincor. dies et noctes in desideriis aestuat sacerdotium sitiens et suspirans, verum quo ille importunius ambit, hoc diutius (mortificandi hominis gratia) suspenditur. (15) Frater Nicolaus frater Nicolaus] Gemeint ist Bruder Nikolaus Graf von Wolkenstein. noster, quem subdiaconatus gradum accepisse nosti, in eodem suo statu permanens spem diaconii et presbyteratus Deo ac superioribus resignavit mansurus, qui hactenus fuit, simplex clericus, siquidem hebetudo visus, quam a cunis traxit, tanta est, ut ipsemet tam tremendis mysteriis tractandis inidoneum sese profiteatur. (16) Sorte interim sua contentus vivit et in tuto humilitatis placide quiescit. Hisce vale et in collegio tuorum sidus esto!

278. Stephani an Kooperator Johannes Schnürlin in Mais [Stams], 25. Juni 1654 Pater Schnürlin hat schon zwei Briefe an Stephani geschrieben, der nun endlich antwortet. Der Ansturm der Beichtwilligen lässt Stephani jedoch nicht zur Ruhe und zum Schreiben kommen. Stephani bedauert die Lage von Pater Sebastian [Zigl], der im Sterben liegt, nicht nach Stams gebracht werden kann, aber vom Pfarrer nicht aufgenommen wird. Das gute Verhältnis zwischen Schnürlin und Pater Augustinus [Haas] freut Stephani. Das Buch zum Geburtstag des Abtes war in Stams sehr willkommen. Der Weggang von Ludwig [Winter] und Augustinus [Haas] hat in Stams große Lücken im Chor und in der Messordnung hinterlassen. Pater Eugenius [Eyberger] wurde mit der Mühle, Pater Robert [Brandmayr] mit dem Weinkeller beauftragt. Ad patrem Ioannem Schnirlinum in Mais cooperantem 25. Iunii 1654. Venerabilis in Christo pater, confrater honorande et amande

(1) Prope aberat, ut ad tertias etiam reverentiae vestrae nil responderem. (2) Nam si nuntius vester hodierno mane iter carpere coepisset, a litteris meis vacuus repedasset. (3) Heri siquidem in tanto poenitentium accursu, inter confessiones excipiendas et persolvendas preces vix spatii quid fuit, quo respirarem nedum scriptioni intenderem. (4) Patris Sebastiani patris Sebastiani] Gemeint ist Pater Sebastian Zigl. vehementer me miseret, qui cum ad nos perferri non possit, miror a domino parocho angulum impetrare non posse, altero iam pede sepulchrum quassantem.

(5) Bene convenire reverentiae vestrae cum patre Augustino patre Augustino] Gemeint ist Pater Augustinus Haas. gratulor nec aliud impensius optem, quam ut haec unio sacra semper inter vos maneat. (6) Libellum, qui mihi offertur, natalitium munus quandoque pro reverendissimo reverendissimo] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. futurus, admodum gratanter accipiam; neque nam gratius inter omnes eulogias mihi quidquam obtingere posset, quam aliquid librorum, quorum insatiabilem paene orexin patior.

(7) Patres Ludovicus Ludovicus] Gemeint ist Pater Ludwig Winter. et Augustinus discessu suo apud nos lacunam fecerunt, quam necdum explere possumus, siquidem illorum absentia et in choro et in missarum celebratione persentitur, quando ordinarias et consuetas missas diebus saltem domenicis et festivis ad plenum exsolvere amplius non possumus. (8) In eadem hac hominum penuria pistrinarius domi nostrae provisorie factus est bonus pater Eugenius, pater Eugenius] Gemeint ist Pater Eugenius Eyberger. utique tali officio par non futurus, nisi sancta et simplex eum oboedientia manuduceret. (9) Cellae vinariae reverendissimus patrem Robertum patrem Robertum] Gemeint ist Pater Robert Brandmayr. praefecit naeniae suae tenaci adhuc firmiter insistentem. (10) Sed hoc tamquam parergon. Reverentia interim vestra cum parocho et patre Augustino fraterne salutata optime in Domino prosperetur.

279. Stephani an Pater Martin Stöger in Umhausen Stams, 4. Juli 1654 Stephani freut sich, dass für Umhausen endlich ein Seelsorger gefunden wurde: Nikolaus Sulzenbacher, der bisher in Innsbruck bei Dekan Capellani wirkte. In den nächsten Tagen wird er im Ötztal ankommen. Wenn er vom Dekan von Flaurling begleitet wird, soll Stöger Acht geben, dass keine Rechte des Klosters Stams verletzt werden. Zur Vorsicht soll er die Schlüssel des Vidums und der Pfarrkirche immer bei sich tragen. In den folgenden Tagen will Abt Gemelich dann den Richter nach Umhausen schicken, um Sulzenbacher bestätigen zu lassen. Ad patrem Martinum Steger conventualem nostrum in Umbhausen administrantem, 4. Iulii 1654. Salutem et amorem benevolum Reverende in Christo pater, confrater amande

(1) Tandem aliquando beneficio Umbhusano provisum est de vicario et ovibus de pastore. (2) Is est reverendus dominus Nicolaus Sulzenbacher, bonae conversationis et non vulgaris litteraturae sacerdos, hactenus per annos aliquot Oeniponte apud dominum decanum Capellani officio functus, nunc vero pro cura vacantis ecclesiae in Umbhausen a reverendissimo domino suffraganeo Brixinensi reverendissimo ... Brixinensi] Gemeint ist der Brixner Weihbischof Jesse Perkhofer. approbatus ac sine difficultate admissus. (3) Migrabit ad ovile sibi concreditum proximis his diebus. (4) Quem quia comitem metuimus habiturum decanum Flaurlingensem, hasce ad reverentiam vestram per proprium dirigere iussus sum admonendus, eam ne casu dato quidquam monasterio nostro et iuribus eius praeiudiciale a dicto domino decano fieri vel attentari patiatur. (5) Quem in finem consultum fuerit reverentiam vestram ab harum receptione claves tam aedium canonicarum, quam ipsius ecclesiae penes se servare, ne alicui clandestino actui practicando ianua pandatur. (6) Quodsi praenominatus decanus aliud non intenderet, quam novum curionem simpliciter quoad curam spiritualem animarum instituere, refragari nihil possemus, siquidem ista nemine abnuente ad episcopum spectat. (7) Ceterum ubi profectionem et transitam eiusdem decani explorare potuero, confestim iudicem nostrum submittam, qui nomine reverendissimi nostri reverendissimi nostri] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. praefatum dominum Sulzenbacher quoad temporalia iuri advocatiae connexa instituat et contra omnes actus adversos protestetur. (8) Interim reverentia vestra valeat et re bene gesta et composita ad caulam suam remeare festinet. Raptim ex Stambs, 4. Iulii post meridiem.

280. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Obladis Stams, 10. August 1654 Stephani weiß zwar, dass es der Wille des Abtes war, in Obladis nicht durch lästige Briefe gestört zu werden, doch einen Brief aus Kaisheim muss er weiterleiten. Der bestellte Lektor für Philosophie kam gestern mit zwei Gefährten an, von denen nur einer nach dem Mittagessen nach Innsbruck zurückgeschickt wurde. Der Ansturm der Beichtwilligen ist so groß, wie noch nie, Grund dafür ist die bevorstehende Sonnenfinsternis. Ad reverendissimum dominum abbatem nostrum acidulis utentem in Lädis, 10. Augusti 1654. Salutem filialem et ab aquis salubre refrigerium. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Memor monitionis, quam a reverendissima pietate vestra nuper abeunte acceperam, ne videlicet in acidularum nymphaeo versantem litterarum missitationibus obturbarem, exacte obsecundare statueram. (2) At nunc sublimiore imperio compulsus cogor impraesentiarum transmittere, quas heri cenae accubiturus e Caesarea accepi, quarum tanta relevantia est, ut prorsus tardandum non fuerit, quin ocius eas per proprium ad reverendissimam pietatem vestram destinarem.

(3) Conductus philosophiae lector conductus ... lector] Gemeint ist Pater Eugenius Callamanus (vgl. ep. 344). hesterno primum in prandio supervenit cum duobus sociis, quorum unum refectione finita Oenipontum remisit retento altero. (4) Est apud nos diebus iam multis tantus confitentium occursus, quantum vix vidisse memini per plurimos annos. (5) Ita nimirum metus futurorum ante et post eclipsin homines ad saniora compellit. (6) Atque his reverendissimae pietati vestrae (quam aegre habere intelligo) condolendo prosperam valetudinem animitus exopto.

281. Stephani an Abt Georg IV. Müller von Kaisheim [Stams], 11. August 1654 Der Brief des Abtes, in dem alle Äbte zum Nationalkapitel zusammengerufen werden, kam bei Stephani an und wurde an Abt Gemelich, der sich gerade in Obladis zur Kur aufhält, weitergeleitet. Die Nachricht, dass das Kapitel schon im September stattfinden soll, wird den Abt überraschen, hat ihm doch der Abt von Tennenbach in Innsbruck versichert, das Kapitel werde frühestens im Oktober stattfinden. Warum Abt Gemelich auf drei Briefe des Abtes von Kaisheim nicht geantwortet hat, weiß Stephani nicht zu sagen. Die Aktivitäten im Landtag in Innsbruck und Hall nehmen den Abt wohl sehr in Anspruch. Außerdem steht es um seine Gesundheit nicht gut. Ad reverendissimum dominum visitatorem, abbatem Caesariensem, Georgium, 11. Augusti anno 1654. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine Post humillimam salutem et basium dexterae

(1) Demisse significo litteras reverendissimae pietatis vestrae una cum originalibus illustrissimi domini generalis nostri illustrissimi ... nostri] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. reverendissimos congregationis praesules ad nationale capitulum convocantibus nono huius sub tempus cenae rite ad me divertisse et utrasque postero mox die per proprium a me directas ad reverendissimum meum, reverendissimum meum] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich, der in Obladis auf Kur ist. hoc temporis acidularum refrigerio utentem. (2) Quem procul dubio inopinatum nuntium de tam celeriter coëundo nonnihil turbabit, utpote nixum et confisum informationi reverendissimi domini abbatis Tennebacensis, qui ante dies 13 Oeniponto (ubi iam diu negotiatur) excursione facta monasterium nostrum invisens disertim edixit conventum, quem illustrissimus dominus generalis propter congregationem nostram Germanicam cogere decrevisset, celebrandum fore mense Octobri.

(3) Responsum ad ternas suas cur reverendissima pietas vestra, uti scribit, a domino abbate meo non obtinuerit, equidem ignoro. (4) Id tamen scio per duos iam fere menses eundem in comitiis Tyrolensibus cum Oeniponte, tum Halae celebratis tam graviter distentum fuisse, ut exarandis epistulis vix locum aut tempus haberet, praesertim in defectu secretarii et amanuensis. (5) Porro (quod plurimum doleo) vacillat non modicum hoc tempore valetudo reverendissimi mei octo iam diebus in ipso diversorio acidularum ex podagra decumbentis, a qua benignissimus Deus eum brevi liberum velit precor, ne a tam celebri capitulo mox instante abesse cogatur invitus.

282. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Obladis [Stams], 12. August 1654 Stephani sieht sich außerstande, alle Punkte der heute eingetroffenen Anweisungen des Abtes zu erfüllen. Die Schreiben, in denen die Provinzialen zur Teilnahme am Kapitel aufgefordert werden, kann Stephani diese Woche nicht mehr wegschicken. Eine Kopie des Briefes an den Abt von Kaisheim (= ep. 281) liegt bei. Schuld liege auch beim Abt vom Kaisheim, da dieser den Termin für das Kapitel erst so spät verkündet hat. Stephani bereitet auf jeden Fall Briefe für den nächsten Posttermin vor. Ad reverendissimum dominum abbatem nostrum in fonte acidulo constitutum 12. Augusti 1654. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Paulo quam prandium hodie adirem, consignatum est mihi cum fasciculo cartaceo memoriale reverendissimae pietatis vestrae, cuius puncta singula etsi bene capio, exsequendi tamen facultatem non in omnibus invenio. (2) Quod nam copias citatoriarum ad capitulum ista adhuc septimana ad dominos provinciales emittere iubeor, nescio qua id via aut medio praestare valeam, cum ad loca in imperio sita per postam exportari nihil possit, nisi solo die Martis, quem hac hebdomade iam praeteritum revocare nequimus. (3) Curabo igitur, ut (quod iudex mihi noster scribit) saltem ante profestum sancti Bernardi sancti Bernardi] 20. August. ad expeditionem parata sint omnia, hoc est tam convocatorii transsumpta, quam epistulae missivae vicariis provinciarum destinandae.

(4) Deinde quae reverendissimo domino abbati de Caesarea reverendissimo ... Caesarea] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. ut insinuem, iniunguntur, ea propediem hesterna posta iam perscripsi, iam perscripsi] Ep. 281. significans eidem reverendissimam pietatem vestram hoc temporis in diversorio acidularum constitutam et quidem arthriticis compedibus grabato affixam inopinato nuntio de tam celeriter coëundo haud dubie non parum turbandam, eo vel maxime, quod a reverendissimo domino abbate Tennebacensi nuper inaudiisset coetum capitularem Germanicae congregationis ab illustrissimo domino generali illustrissimo ... generali] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. mense primum Octobri fore convocandum. (5) Praeterea cum reverendissimus dominus Caesariensis mandatum reverendissimi et illustrissimi domini generalis tam sero emanatum iam legerit (forsitan etiam proprium acceperit) atque ipsemet arctitudinem termini multum demiretur, existimem ego eundem vigilationi suae subiectis dominis coabbatibus illud, ob morae periculum, pro munere suo iam communicasse. (6) Et si ulterius tenue iudicium meum liceat aperire, eius omnino sum opinionis, cum in originalibus illustrissimi domini generalis reverendissimae pietati vestrae nihil demandetur de facienda dominis praesulibus insinuatione ac proximo huic conventui ipse generalis praesidere intendat, fuisse, ut similes in authentica forma citatoriae ad alios quoque congregationis antistites, ut minus provinciales ab ipso iam sint directae. (7) Postposita tamen hac mea (insipienti forsitan) coniectura apparabo ad proximam postam, quidquid exarare sum iussus. (8) Interim Deus ter optimus, qui tam clementem hodie eclypseos decursum eclypseos decursum] Im Vorfeld der Sonnenfinsternis kam es zu einem regelrechten Ansturm der Gläubigen zur Beichte (vgl. ep. 280). largitus est, reverendissimam pietatem vestram festine ad sospitatem erigat et viribus imminenti tam arduo negotio idoneis instaurare dignetur.

283. Stephani an Georg Nussbaumer in Ingolstadt [Stams], 25. August 1654 Abt Gemelich hat beschlossen, dass die Stamser Studenten in Ingolstadt ihre Ferien heuer in Stams und nicht in Ingolstadt verbringen. Ob sie jemals wieder nach Bayern zurückkehren werden, steht noch nicht fest. Nach Stephanis Einschätzung wird dies nicht der Fall sein. Er rät ihnen, all ihre Sachen zu packen und alles nach Hause mitzunehmen. Auf kaputte Kleidung sollen sie dabei verzichten. Es besteht die Aussicht, dass sie in Brixen in ihren geistlichen Ämtern befördert werden. Bruder Fortunatus [Clementi] wird sein Philosophiestudium in Stams abschließen können. Ad fratrem Georgium Nusspaumer conventualem nostrum Ingolstadii haerentem, 25. Augusti 1654. Religiose, in Christo perdilecte frater

(1) Praetermissis pluribus, quae alioqui ad tuas nuperas reponere cogitaveram, nisi stylus mihi inversus fuisset, unum hoc vobis significare iubeor constitutum esse reverendissimo nostro, reverendissimo nostro] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. ut dies Caniculae seu ferias vacationum hoc anno non Caesareae, ubi accepti non estis, neque in aliis locis Ingolstadio conterminis, sed in monasterio nostro et vestrae professionis domo traducatis. (2) An in Bavariam postliminio remittendi sitis, mihi de mente reverendissimi adhuc liquido non constat. (3) Si tamen coniecturam meam petatis, sine ambagibus et absque palliatione dico eam me in reverendissimo nostro propensionem advertisse, quam nisi superi immutent, vos Anglipolim non sitis amplius visuri. (4) Quare rebus et circumstantiis omnibus ponderatis consuluerim ego, ut non modo de competenti viatico viaeque ductore vobis in tempore provideatis, verum etiam sarcinulas vestras et manipulos manuscriptorum vobiscum reportetis. (5) Cum nam pleraque vestimentorum vestrorum, ut saepe retulistis, attrita sint aut penitus lacera, centones autem domum reduci non cupiam, credo tabellarium, quem assumetis, ferendis oneribus non fore nimium praegravandum. (6) Porro ut me de commodis vestris sollicitum esse non dubitetis, suadeo, ut vos itineri quam celerrime accingatis, quo ad proximas ferias quattuor temporum (quod a reverendissimo impetrare contendam) Brixinam pro sacris ordinibus mitti valeatis. (7) Nec est, quod propterea frater Fortunatus frater Fortunatus] Gemeint ist Bruder Fortunatus Clementi. de complemento suae philosophiae desperet, iam enim domi nostrae habemus professorem conductum, professorem conductum] Vgl. ep. 280. qui intra tres circiter septimanas praelectionibus suis initium est positurus. (8) Valete in Domino ac rerum vestrarum optime, quam potestis, satagite. Raptim etc.

284. Stephani an Pfarrer Maximilian Lederer in Thaur [Stams], 31. August 1654 Stephani bedankt sich für die Bücher, die in Stams angekommen sind: ein Band kanonisches Recht und die neuen Instructiones von Holzhauser. Pfarrer Lederer soll ihm den Preis nennen, damit er ihn bezahlen kann. Holzhauser schickt er zurück, dass Lederer ihn Interessieren zeigen kann. Die weiteren Bücher, von denen die Rede war, möchte Stephani nun doch nicht mehr haben. Stattdessen würde sich Stephani über die Schriften des Augustin Barbosa freuen, der in der Stamser Bibliothek bisher nur mit einem Werk vertreten ist. Die versprochene Weinlieferung aus Stams verzögert sich noch etwas, da der Kellner nicht jedem Lieferanten trauen will. Ad reverendum dominum Maximilianum Lederer, parochum in Taur, licentiatum theologiae, 31. Augusti 1654. Admodum reverende, clarissime et eximie domine

(1) Tomus iuris canonici et libellus novi instituti, quod hoc aevo parturiit ac peperit dominus Holzhauser, libellus ... Holzhauser] Möglicherweise ist gemeint Holzhauser, Bartholomäus: Instructiones de via perfectionis et principiis practicis pro statu clericali et pastorali, das später noch in Rom 1682 erschien. die sancti Bartholomaei die ... Bartholomaei] 24. August. ad crepusculum vergente rite ad me pervenerunt. (2) Pro illo fideliter satisfaciam, ubi pretium eius ab admodum reverenda et clarissima dominatione vestra mihi fuerit indicatum. (3) Hunc vero quia iam percurri, impraesentiarum remitto, ut is incidente occasione (quam credo saepius obventuram) etiam aliis curiosis et novorum cupidis monstrari adhuc possit.

(4) Ceterum circa reliquos libros, de quibus nuper sermo inter nos erat, mutavi propositum nec illorum quemquam pro me conduci cupio, si quidem res adhuc integra et illi non iam propediem sint in via. (5) Pergratum vero mihi fecerit admodum reverenda et clarissima dominatio vestra, si illorum vice et loco comparaverit mihi tres tomos (in subiecta schedula notatos) Augustini Barbosae, Augustini Barbosae] Augustinus Barbosa (1590-1649) war ein äußerst fruchtbarer Schriftstsller, v.a. im Kirchenrecht. e cuius celeberrimi auctoris tot editis operibus nullum adhuc bibliotheca nostra vidit praeter duos tomos collectaneorum in quinque libros decretalium, quod quidem opus adeo mihi sapit et placet, ut pluris faciam, quam decem Andreas Vallenses.

(6) Dolium vini paulo tardius cur transmittatur, patri cellario patri cellario] Gemeint ist Pater Robert Brandmayr. nostro culpa impingi non potest, qui cum illud obvio cuivis ratiario non libenter committat ob periculum corruptionis, a seniculo illo, quo vectore admodum reverenda et clarissima dominatio vestra nuper Oenipontum pervenit, ratem huiusque obtinere non potuit. (7) Atque hisce valeat reverenda admodum dominatio vestra et me in sacrificiis suis Deo commendare dignetur!

285. Stephani an Kooperator Johannes Schnürlin in Mais [Stams], 22. September 1654 Es wäre inzwischen sinnlos, wenn Pater Schnürlin das lange versprochene Buch nach Stams schicken würde. Franz von Egen, der in Stams Zisterzienser werden wollte, ist persönlich ins Kloster gekommen. Stephani musste feststellen, dass er auf einem Fuß hinkt, schlecht sieht und Probleme mit dem Kopf hat. Bei Kerzenlicht konnte er nicht lange arbeiten, ohne dass seine Augen schmerzten. Länger als eine Stunde konnte er auch tagsüber nicht lesen. Als Kind sei ihm ein Ziegelstein auf den Kopf gefallen. Stephani glaubt, auch sein Eifer für den Orden sei nur vorgetäuscht, um seinem Vater zu gefallen. Deswegen hat er ihn nach Hause geschickt. Von Pater Ludwig [Winters] Krankheit hat Stephani durch einen Brief von ihm persönlich erfahren. Ad reverendum patrem Ioannem Schnürl, conventualem nostrum, cooperantem in Mais, 22. Septembris 1654. Venerabilis in Christo pater, confrater in Domino plurimum dilecte

(1) Nec aquas Oeno intulisset nec poma dedisset Alcinoo poma ... Alicinoo] Die Redensart bedeutet, jemandem etwas schenken, das er bereits im Überfluss besitzt, und findet sich bei Ovid (Pont. 4,2,10). reverentia vestra, si libellum aliquando promissum, quem pater Augustinus pater Augustinus] Gemeint ist Pater Augustinus Haas. apud reverendissimum nostrum reverendissimum nostrum] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. vidisse dictitat aut forsitan somniat, in Stambs direxisset. (2) Ut nam dominus abbas eum fortassis habeat, sunt alii, qui cartaceum illud munus patulis manibus prehenderent.

(3) Franciscus ab Egen stitit se domi nostrae ipso pervigilio beatissimae Virginis natae, Virginis natae] 8. September. qui si antehac per litteras, quibus aliquoties pro habitu religionis supplicem nobis se fecit, ea notificasset, quae modo viva voce in aures nostras demisit, futurum numquam fuerat, ut eius praesentiam flagitaremus. (4) Neque nam uno tantum sinistro pede, sed et capite atque oculis claudicat. (5) Vidimus eum, cum noctu lumen mensae inferretur, paulo post tergere identidem oculos, nictare ac neminem libere aspicere, fatentem ultro, quod ad lucernam vix quidquam legere possit, uti nec de die scripturam vel modice distantem discernere. (6) Fuit etiam, ut cum post octiduum adventus sui ex fasciculo ordinis nostri, quem ei pro fallendo otio commodaveram, lectionem per horam circiter continuasset, mox capitis dolorem contraxerit, ut et lectionem abrumpere et in campum mitigandae vertigini exire cogeretur. (7) Causam debilitatis huius cephalicae refert in lapsum tegulae e tecto quondam sibi puero in caput impactae. (8) Praeterea cum in choro et psalmodia nostra nil frequentius quam veniae seu prostrationes, subdubitare coepi, an non pes ipsius claudus in genuflexionibus forte difficultati aut impedimento esset, et volens in rem praesentem venire, eundem coram patribus congregatis flectere iussi, tum ille fateri se non nisi uno poplite terrae niti posse, altero genu ob contractionem humum non attingente. (9) Demum etiam candide edixit usque adeo se genimini vitis liberius potitando insuevisse, ut actum putet de contraria assuetudine inducenda. (10) Sane vix hominem umquam vidi, qui studiosius suos defectus tegeret, quam iste suos propalarit, ut non immerito palpare potius quam conicere liceat, bonum iuvenem non quod veraci desiderio religionis nostrae teneretur, sed ut morem gereret domino parenti, ad nos esse profectum. (11) Remittimus ergo ineptum militem, cui nec velle adiacet nec perficere bonum datur.

(12) Patrem Ludovicum patrem Ludovicum] Gemeint ist Pater Ludwig Winter. ante aliquot septimanas male habuisse ex propriis ipsius litteris intellexi. (13) Cui statim, cum ad sanctum Petrum profisceretur, libenter vaticinatus fuissem brevi futurum, ut ibidem aegritudinis censum daret novus inquilinus. (14) Sed finio, ne prolixior fiam, et reverentiam vestram cum religiosos consodalibus suis fraterne saluto.

286. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais Stams, 17. Oktober 1654 Stephani freut sich, dass Gemelich gut in Mais angekommen ist und dass sich die Ernte besser als erwartet entwickelt. Der Sohn des Innsbrucker Glasers, Paul Ludwig, war in Stams und hat sich sieben Tage lang die Logik-Kurse angehört. Ohne zu grüßen, ist er dann plötzlich nach Innsbruck zurückgekehrt. Stephani will den ausfindig machen, der ihm Ungeheuerlichkeiten über das Kloster eingeflüstert haben könnte. Aus Hall ist ein junger Mann vorstellig geworden, der eben die Rhetorikklasse abgeschlossen hat. Stephani bittet, ihn möglichst schnell einkleiden zu dürfen. Vor zwei Tagen ist die Vorhalle des Kanonikerhauses in Silz eingestürzt. Als der Pfarrer Stephani um Rat fragen wollte, wies er ihn zurück, weil er nicht weiß, was hier zu tun ist. Ad abbatem nostrum in vindemiis agentem, 17. Octobris 1654. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Incolumem appulisse reverendissimam pietatem vestram ad filios suos Maisenses cum gaudio intellexi. (2) Simul etiam per Dei benedictionem proventum vini spe nostra maiorem colligendum fore laetus accepi. (3) Domi vero nostrae quid rerum agatur, tribus verbis aperio.

(4) Vitriarii Oenipontani privignus, Paulus Ludwig, quem non ita pridem pro sacro ordinis habitu supplicem nobis se fecisse reverendissima pietas vestra probe meminerit, postquam dies septem nobiscum egisset et lectiones logicas frequentasset, nescio, a quo susurrone in transversum actus clam insalutatis omnibus fugam iniit ac Oenipontum remeavit referens matri suae et vitrico tantas ordinis ac monasterii nostri austeritates a quodam sibi in aurem praedicatas esse, ut hmanitus eas sibimet insuperabiles existimet. (5) E pueris nostris scholaribus (quorum mensa et contubernio usus erat) sufflator ille fuerit, an e fratribus quispiam iunioribus, indagare non desinam, dum explorem.

(6) Ceterum in locum huius transfugae alius se praesentavit adolescens Halensis, absolutus rhetor, annorum aetatis suae viginti, fratri nostro Thobiae fratri ... Thobiae] Gemeint ist Bruder Tobias Zigl. notus et quondam in inferioribus condiscipulus, expeditus in lingua Latina et optimam indolem praeferens, quem (ne simile perversionis periculum subire eum contingat) liceat, rogo, per reverendissimae pietatis vestrae assensum religioso amictu maturius investiri, ubi saltem pro cantu addiscendo habilem deprehenderimus.

(7) Ante biduum in Silz propylaeum sive pars anterior aedis canonicae diu iam lapsum meditata tandem corruit turpem faciem domui ac praetereuntibus relinquens. (8) Volebant autem me parochiani, quid facto desuper opus, consulere, sed quia negotium est supra me, nihil ad me attinere respondi. (9) Atque haec pauca reverendissimae pietati vestrae occupatissimae. Ex Stambs etc.

287. Stephani an Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Stams, 27. Oktober 1654 Pater Martin [Stöger] bedankt sich herzlich für das Brevier, das ihm Abt Müller geschickt hat. Stephani erklärt dem Abt, warum er die Studenten Georg [Nussbaumer] und Fortunatus [Clementi] zurückrufen musste: v.a. der von Abt Gemelich beauftragte Philosophielehrer, ein Schotte, will beschäftigt sein. Abt Gemelich bittet um eine Abschrift der Kurzfassung der Statuten des Kapitels von Rottweil. Stephani hofft, dass Abt Gemelich nicht mehr allzu lange in Kammerangelegenheiten in Innsbruck aufgehalten wird. Ad reverendissimum dominum abbatem Caesariensem, visitatorem nostrum, 27. Octobris 1654. Demissam salutem cum osculo dexterae Revrendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Profusas non minus quam humiles gratias reverendissimae pietati vestrae agit conventualis noster pater Martinus pater Martinus] Gemeint ist Pater Martin Stöger. pro insigni breviario nuper sibi transmisso ingenue profitens longe imparia esse merita sua tantae remunerationi.

(2) Extemporanea avolatio fratrum nostrorum Georgii et Fortunati fratrum ... Fortunati] Gemeint sind die Brüder Georg Nussbaumer und Fortunatus Clementi, die eine Zeit lang in Ingolstadt studiert hatten, dann aber nach Stams zurückgerufen wurden. inde causata est, quod reverendissimus meus reverendissimus meus] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. praeterita aestate lectorem quempiam philosophiae Oeniponte conduxerit, et quidem Scotistam Scotistam] Gemeint ist Eugenius Callamanus (vgl. ep. 344). Hibernum, qui cum discipulos suos a choro, saltem diurno, eximios velit, medium aliud non erat iuniorum absentium lacunam in divinis officiis aliquatenus explendi, quam si fratres duo praedicti Ingolstadio revocarentur habituri deinceps domi suae ansam ulterius philosophandi.

(3) Extractum statutorum capituli Rottwilani intellexi e fratre nostro Georgio penes reverendissimam pietatem vestram haberi, cuius copiam reverendissimus meus admodum desiderat et per hasce a me sollicitari iussit, in vindemiis adhuc constitutus, quem utinam tandem Deus potenti sua manu a camera Oenipontana abstrahat et corpori nostro caput restituat. (4) Dedi ex Stambs pridie sanctorum Simonis et Iudae anno 1654.

288. Stephani an Pfarrer Maximilian Lederer von Thaur [Stams], 20. November 1654 Stephani antwortet auf Lederers Brief vom 19. November. Es ist kein Malheur, dass die bestellten Bücher noch nicht alle nach Stams geschickt wurden. In Hall hat Stephani neulich bei Elias Staudacher weitere Werke von Augustinus Barlosa gefunden. Leider sind die bestellten Philosophiebücher noch nicht eingetroffen, die der Lektor für seinen Unterricht gebraucht hätte. Pontius’ Philosophielehrbuch wäre wichtig, Mastrius ist schwer zu bekommen. Oviedus und Arriaga werden reichen. Ad reverendum dominum Maximilianum Lederer, parochum in Thaur, sanctissimae theologiae licentiatum, 20. Novembris 1654. Admodum reverende, clarissime et honorande domine

(1) Ad diu desideratas admodum reverendae dominationis vestrae litteras, quas 19. currentis accepi, responsum tardare nolens eiusdem diei crepusculo haec pauca repono. (2) Libros, quos ego pro conventu ac mea potissimum cupiditate conduxi, parum interest nondum esse submissos, quin etiam paeniteret forsitan accepisse petitos, siquidem nuper in Halensibus nundinis constitutus apud nobilem et eximium dominum Eliam Staudacher longe aliam constitutionem operum Augustini Barbosae Augustini Barbosae] Vgl. Noten zu ep. 284. reperi, quam hactenus in comperto habebam, ex quibus alium tomum transmitti mihi de praesenti non cupio, quam qui est de officio et potestate episcopi. (3) Quos vero reverendissimus dominus abbas reverendissimus ... abbas] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. philosophos pro reverendo patre lectore pridem comparatos voluit, dolet sane idem pater professor nondum acceptos, qui docendo cursui suo iam inde a 23io Septembris die auspicia fecit et libris suo instituto tam necessariis etiamnum destituitur. (4) Reverendi patris Poncii patris Poncii] Gemeint ist Poncius, Johannes: Integer Philosophiae Cursus, Paris 1649. pro nunc quidem solus cursus philosophicus desideratur, si vero absque tomo theologiae adiuncto haberi non possit, mittatur uterque nec de pretio admodum reverenda dominatio vestra quidquam angatur. (5) Mastrium, Mastrium] Gemeint ist das (in der Ausgabe von 1727) achtbändige Werk des Bartolomeo Mastri Philosophiae Ad Mentem Scoti Cursus Integer. qui apud Scotistas praecipue notae ac famae habetur, male est nec Monachii reperiri nec ad Salisburgum. (6) Qui dum alibi indagetur, bene interim venerint cum Pontio Oviedus Oviedus] Gemeint ist Francisco de Oviedo, der mit zahlreichen philosophischen Werken hervorgetreten ist. et Arriaga. Arriaga] Gemeint ist Roderigo de Arriaga (1592-1667), ein Jesuit, dessen Cursus philosophicus 1632 in Antwerpen erschien. (7) Atque hisce admodum reverendam et clarissimam dominationem vestram amice salutans maneo eidem tota affectuose addictus.

289. Stephani an Pfarrer Maximilian Lederer von Thaur [Stams], 26. November 1654 Stephani wollte schon einen Boten zu den Jesuiten nach Innsbruck schicken, als endlich die gewünschten Bücher in Stams eintrafen. Arriaga, Oviedus und Pontius sind angekommen. Wenn Mastrius nicht bald beschafft werden kann, soll Lederer das in einem kurzen Brief ruhig zugeben. Von den acht Gulden, die Stephani für das Buch von Barbosa schuldig ist, soll Lederer die Kosten für den Wein abziehen. Stephani wünscht Lederer eine gute Gesundheit. Ad eundem dominum parochum 26. Novembris anno 1654. Admodum reverende, clarissime et honorande domine Cum amica salute, officiorum reciprocam promptitudinem

(1) Iam in eo eram, ut nuntium quempiam ad Oenipontanum Societatis collegium pro tollendis libris ablegare disponerem, cum ecce bona fortuna harum relator improviso supervenit sarcinam ferens cartaceam, in qua tomos quattuor transmissos omnes illibatos reperi. (2) Arriagam suum et Oviedum reverendus pater lector cum gaudio exceperit, Poncii Arriagam ... Poncii] Zu den Philosophen vgl. Noten zu ep. 288. non philosophicum tantum, ut ego rebar, sed et theologicum cursum cum desiderio exspectans. (3) Qui ubi Salisburgo ad manus admodum reverendae dominationis vestrae appulerint, pretium operae factura fuerit, si compactos ad nos submiserit, utpote quibus nec membranae sunt nec suillum corium, quo inducantur. (4) Mastrium si dominatio vestra intra breve tempus conquirere diffidat, reverendus pater lector verbulo sibi significari cupit de alia occasione prospecturo. (5) Ceterum quos octo florenos ego pro meo Barbosa Barbosa] Vgl. Noten zu ep. 284. debeo, numerare eos vellem reverendissimo nostro, reverendissimo nostro] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. a dominatione vestra vicissim de pretio vini accepti (si quidem illud solutum forte nondum sit) detrahendos. (6) Sin autem sibi in Thaur transmitti malit, paratus sum grato animo illuc in proximo dirigere. (7) Super quo dum responsum operior, admodum reverendae dominationis vestrae valetudinem, quam vacillare intelligo, roborari et in annos plurimos stabiliri peropto.

290. Stephani an Dekan Johannes Baptista Mohr von Flaurling [Stams], 21. November 1654 Stephani erinnert Dekan Mohr an die Verdienste, die sich der Konvent von Stams um Mohrs Gemeinde in Pfaffenhofen errungen hat. Fünf Monate lang haben die Stamser in der Pfarre mitgeholfen. Jeden Sonntag und jeden Feiertag ist der Subprior nach Pfaffenhofen gegangen, hat aber in Stams gegessen. Nun bittet Stephani als Gegenleistung um etwas Getreide. Ad decanum Flaurlingensem Ioannem Baptistam Mohr, 21. Novembris anno 1654. Admodum reverende, nobilis et clarissime domine decane

(1) Quid obsequiorum praestiterit conventus noster oviculis curae vestrae commissis in Pfaffenhofen, nondum (credo) admodum reverendae et clarissimae dominationi suae exciderit, de quibus grato animo quandoque repensandis cum toties promissionem acceperim, praeterire non possum, quin istius memoriam refricando admodum reverendae et clarissimae dominationis suae aurem desuper modeste vellicem. (2) Neque nam adducor, ut credam labores nostros, quos per integros quinque menses in vinea praefatae ecclesiae locavimus, spongia oblivionis iam penitus esse expunctos. (3) Quantum pater subprior noster pater ... noster] Gemeint ist Pater Christian Praxmarer (vgl. Primisser cap. 42 § 27). non quidem sudarit, sed alserit, tot dominicis ac festivis diebus per asperam hiemem Pfaffenhofium petens indeque integram famem ad monasterium reportans, experto credi potest Roberto, cuius ipsos etiam rusticos saepius misertos scio. (4) Quocirca admodum reverendam et clarissimam dominationem vestram, de cuius animo non nisi magna semper praesumpsi, spero virilis memorem constantiae fidem pollicitis suis esse servaturam, saltem de censibus frumentariis in Pfaffenhofen aliquam nobis portionem apud rusticos cedendo. (5) Quam meam instantiam aequi velim bonique consulat neque succenseat meae fiduciae denarium diurnum ex diutinis laboribus promeritum iuste exigenti. Dabam etc.

291. Stephani an Pfarrer Maximilian Lederer von Thaur [Stams], 5. Dezember 1654 Lederers letzter Brief ist schnell von einer Frau aus Telfs zugestellt worden. Abt Gemelich wird sich dafür einsetzen, Mastrius’ Philosophiekurs aus Venedig zu bekommen, den sich der Lektor so wünscht. Lederer soll ihn ruhig nochmals daran erinnern. Poncius wird noch erwartet. Lederer soll nun doch das Corpus iuris civilis für die Stamser Bibliothek schicken. Stephani will es bereitwillig zahlen. In den Weihnachtsfeiertagen ist Lederer herzlich zu einem Besuch in Stams eingeladen. Ad reverendum dominum Maximilianum Lederer, parochum in Thaur, 5. Decembris 1654. Multum reverende, eximie et percolende domine

(1) Proximas suas postridie, quam scriptae erant, accepi muliere Telfensi ad me easdem perferente, quae ut responso carerent, committere nolui. (2) Pro Mastrio, pro Mastrio] Vgl. Noten zu ep. 288. quem reverendus pater lector impense desiderat, Venetiis adducendo operam suam reverendissimus noster reverendissimus noster] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. promisit. (3) Quae si forte oblivione intercedente deficeret, admodum reverenda et clarissima dominatio vestra rursum desuper interpellari benigne sustinebit. (4) Pontium theologico pariter et philosophico passu gradientem ac probe a bibliotheco vestitum et calceatum in proximo expectamus.

(5) Cum quod semel placuit, amplius displicere non debeat, corpus iuris civilis, quo bibliothecam nostram condecorari cupio, si commoda occasione ad nos transportari possit, gratanter accipiam et congruo pretio exsolvam. (6) Sub ferias natalitias admodum reverendam dominationem vestram, ubi nos invisere non piguerit, non tantum ut gratum hospitem excipiemus, sed et praesentium serie eandem iussu ac nomine reverendissimi mei humanissime invito vinum tunc bonum ac probatum, si sollicitaverit, denuo pronissime accepturam. (7) Quibus pauculis admodum reverendam et clarissimam dominationem vestram amice saluto, dum conferentiam personalem expecto.

292. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 15. Dezember 1654 Stephani schickt dem Abt die Unterlagen für drei Kandidaten für die Priesterweihe. Besonders Bruder Albericus [Manincor] hegt große Sehnsucht nach der Weihe. Der Apotheker konnte in seinem Lager ein bestimmtes Mittel nicht auf Anhieb finden. Stephani glaubt, dass der Apotheker Stams bald verlassen werde, weil er zu den Dienstboten gerechnet werde. Jetzt kocht er gerade Äpfel ein. Ad reverendissimum dominum abbatem nostrum adhuc in camera Oenipontana praesidentem, 15. Decembris 1654. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissima domine domine

(1) Sistit se reverendissimae pietati vestrae trias filiorum ad ordines sacros anhelantium, in quos quidem frater Albericus frater Albericus] Gemeint ist Bruder Albericus Manincor. tanto fertur desiderio et aestu, ut prae huius magnitudine ad frigus et quamlibet coeli inclementiam viarumque incommoda prope credam fore insensilem. (2) Eorum praesentationem hisce inclusam submitto ad subscribendum, si rite constituta esse probetur.

(3) Iussum se ait pharmacopaeus noster Tartari praeparere cremorem. (4) At ingressus mecum apothecam ad sustollendum Tartarum, nusquam illud reperire potuit. (5) Interim laborat adhuc in coctura pomorum cytrinorum, quae saccaro nondum condivit. (6) Eundem brevi forsitan vale nobis facturum existimo male omnino contentum, quod non in prima mensa abbatis, sed in secunda famulorum collocetur. (7) Sed hoc obiter et per transennam. Deus reverendissimam pietatem vestram custodiat et diutissime sospitet.

293. Stephani an Abt Georg IV. Müller von Kaisheim [Stams], 2. Januar 1655 Stephani schickt dem Abt von Kaisheim zwei Fässer Wein, eines mit Rotwein, eines mit Weißwein. Die letzten Rechnungen für Georg [Nussbaumer] und Fortunatus [Clementi] hätte er gerne auch auf diesem Weg beglichen, doch leider hat er die Unterlagen in Innsbruck vergessen. Stephani verspricht, es bald zu erledigen. Er schreibt vom Krankenbett aus, an das er seit geraumer Zeit gefesselt ist. Dieser Brief wurde nachträglich auf fol. 129r eingefügt: „nomine reverendissimi nostri abbatis inserenda fol. 103 sub signo “ Ad reverendissimum dominum abbatem Caesariensem, 2. Ianuarii anno 1654. 1654] Wohl fälschlich für 1655. Cum filiali salute faustissimam ineuntis anni apprecationem Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, honoratissime et observandissime domine domine

(1) Abusiacum, quod vulgus Füessenam nuncupat, aurigas meos pro sustollendis censibus frumentariis missurus committere nolui, quin una occasionem captarem reverendissimae pietati et amplissimae dominationi vestrae exiguam strenam ac tenue quoddam apophoretum transmittendi, id quod aliud non est, quam duo nostratis vini doliola, rubentis et albicantis, e melioribus (nisi sensus me fallunt), quae alma tellus nostra praeterito autumno e vite protuberavit. (2) Boni consulet, spero, reverendissima pietas vestra levidense xenium meum dictasque vini amphoras per aliquem suorum ex Füessen abduci curabit. (3) Pecunias pro ultimis rationibus fratres meos, Georgium et Fortunatum, fratres ... Fortunatum] Gemeint sind die Brüder Georg Nussbaumer und Fortunatus Clementi, die in Ingolstadt studiert haben. concernentibus eadem hac opera submisissem, si schedas computationum modo in monasterio ad manus habuissem Oeniponte relictas. (4) Non deero tamen, quin brevi admodum subsequantur. (5) Atque hisce reverendissimae pietati vestrae me filialiter commendans omnem eidem prosperitatem ex animo precor ac voveo. (6) Dedi non ex pluteo, sed e grabato, cui ultimus veteris anni agonizantis dies me affixit, 2. Ianuarii anno 1655.

294. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 18. Januar 1655 Die Stamser Magd Brigitta möchte sich aus zwei Gründen an Abt Gemelich wenden: Sie hat ein schlechtes Gewissen, weil die Vorsteherin ihres Gesindes das Kloster Stams öfter betrogen hat. Dann möchte sie nicht, wie es die Vorsteherin wünscht, aus den Diensten entlassen und außer Landes geschickt werden, ist sie doch in Stams geboren und eine Verwandte von Abt Melchior [Jäger]. Ihre Mutter ist die leibliche Schwester des Matthäus Raspichler. Auch muss man bei ihr keine nächtlichen Ausschweifungen befürchten, führt sie doch ein anständiges Leben. Einige der jungen Brüder glauben, dass ihre Primiz sich nur wegen der schweren Krankheit des Abtes verzögert. Ad eundem ibidemeundem ibidem] Gemeint ist der Adressat und der Ort von ep. 292 (Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck), da Brief 293 erst später eingeschoben wurde. graviter et periculose decumbentem, 18. Ianuarii anno 1655. Valere et bene prosperari in Domino Reverendissime in Christo pater, amplissime et observandissime domine praesul

(1) Quid causae impulerit ancillam nostram Brigittam, ut iteratis vicibus aditum tentaret ad reverendissimam pietatem vestram audientiam expetens, octiduo abhinc commissionem iniunctam exsecutus percepi. (2) Duo scilicet erant, quae in reverendissimae pietatis suae gratiosas aures demittere sine interprete cupiebat; (3) alterum, quod tacta religione conscientiae existimaret detegendas tandem esse multas infidelitates, quas a familiae praefecta (quam heiserin vocitamus, intelligo) hactenus in fraudem ac damnum monasterii saepenumero committi vidisset, seriatim ab archiscriba nostro ipsa dictante adnotatas ac reverendissimae pietati vestrae ad nos reversurae consignandas. (4) Alterum, quod cum proxime ad sancti Blasii sancti Blasii] 3. Februar. famulitio nostro excedere cogatur, demississime hanc unicam gratiam a reverendissima pietate vestra exoratam velit, ut ne ipso etiam nostro territorio exturbetur (quemadmodum ancillarum praefecta aliique eius malevoli desiderant ac votis gestiunt), id quod haud difficile a reverendissima pietate vestra obtenturam confido, utpote quae in Stambsensi solo nata sit et educata, cuius parens cognatus olim fuerit domino abbati nostro Melchiori, abbati Melchiori] Gemeint ist Abt Melchior Jäger (vgl. Album Stamsense Nr. 366). mater vero germana sit soror Matthaei Raspichler subditi nostri in Haunold. (5) Neque metuendum (quod per calumniam famulitio praefecta eidem opprobrare perhibetur), ne a monasterii servitio soluta et sua deinceps quadra vivens occasionem in libertate captet nocturnis temporibus cum leonibus procandi. (6) Abesse etenim hoc periculum ipse ego fidem meam interponere et vadimonium praestare ausim, siquidem illa nec nubendi propositum habet et ultro iam oblata matrimonia constanter repudiavit ac sola fere inter ancillas nostras hactenus fuit, quae procorum accessum de noctibus impedierit.

(7) Nuper ordinati neomystae nostri tempus primitiarum expectantes expectant persuasi futurum fuisse, ut eae propediem celebratae iam essent, si reverendissima pietas vestra ipso huius anni auspicio tam gravi infirmitate correpta non fuisset. (8) Et hisce praeter filialem salutem reverendissimae pietati vestrae robustam valetudinem uti animo apprecamur, ita precibus et sacruficiis impetrare contendimus.

295. Stephani an seinen Bruder, Prior Laurentius Stephani in Wilten [Stams], 7. Februar 1655 Stephani schickt seinem Bruder eine Liste derjenigen Personen, die er im Laufe des letzten Jahres für die Marienbruderschaft gewinnen konnte, damit sie, wie auch die Verstorbenen, im Generalregister vermerkt werden. Ad reverendum dominum Laurentium, Wilthinae priorem, fratrem meum germanum, 7. Februarii 1655. Admodum reverende et meritissime domine prior, amantissime et colendissime frater

(1) Oblata usus occasione submittere admodum reverendae dominationi vestrae per harum latricem volui brevem eorum syllabum, quos perpetuo psalterio magnae Virginis per annum circiter adscripsi adiunctis aliquot schedis horariis, quae cum oratoribus suis morte extinctis una expirarunt, ut et illi generali militum Marianorum albo inseri possent et hi consuetis defunctorum suffragiis non defraudarentur. (2) Cuperem sane quam maxime huius devotionis pomeria dilatare et, si per me staret, integras hominum centurias in hos sanctos trahere casses. (3) Atque hoc unum et totum est scriptionis meae argumentum. (4) Cui aliud non addo, quam quod iuxta salutem et fraterna mea obsequia admodum reverendae dominationi vestrae in preces et sacrificia ut fratri me obnixius commendem. (5) Raptim in domenica quinquagesimae anno 1655.

296. Stephani an Kooperator Johannes Schnürlin in Mais [Stams], 12. Februar 1655 Stephani freut sich, nach der Affäre Franz von Egen endlich wieder etwas von Pater Schnürlin gehört zu haben. Die Befürchtungen, die man in Mais wegen der Gerüchte über die Krankheit von Abt Gemelich hegte, waren berechtigt. Eine gewisse Zeit lang war es äußerst bedenklich um den Abt bestellt. Erst nach drei Wochen konnten ihn die Ärzte wieder herstellen. Auch Pater Augustinus [Haas] hatte sich bei Georg Prugger nach Abt Gemelich erkundigt, was er lieber bei Stephani getan hätte: Haas’ Brief wurde von Abt Gemelich so aufgefasst, als ob er ihm den Tod wünsche. Stephani bedankt sich für die süßen Brote, auch wenn sie, als sie in Stams ankamen, nur mehr Brei waren. Ad reverendum patrem Ioannem Schnürl, cooperatorem in Mais, 12. Februarii 1655. Salutem amicam et effectum ieiunii salutarem Venerabilis in Christo ac religiose pater, confrater semper dilecte

(1) Tandem datum est videre iterum manum reverentiae vestrae, a qua nullum apicem recepi, ex quo Franciscum ab Egen aliquot septimanas hospitio nostro usum ad sua remisimus. Franciscum ... remisimus] Vgl. ep. 285. (2) Fateor pulsatum me aliquoties cogitationibus admirabundis super tam diutina taciturnitate vestra, quando pro epistulis transportandis optimam occasionem offerunt aurigae nostri. (3) Ego vero, qui per Dei gratiam inoffensis pedibus et manibus sum, cur similiter nihil scripserim, causa est, quod antiquum meum solemne etiamnum teneam, quo respondere semper malui provocatus quam alios lacessere.

(4) Ob rumorem, rumorem] Vgl. Primisser cap. 42 § 40 Anni MDCLV exordium quin praesuli nostro vitae terminum afferret, parum abfuit, simul membrorum omnium arthritide simulque ardente intus febri et ciborum nausea concruciato. Revaluit tamen et Kalendis Februariis Stamsium suum revisit. quem de reverendissimo nostro reverendissimo nostro] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. percepistis, erat sane, cur anxii essetis, siquidem is non perfunctorie aeger fuit, sed taliter, ut plane inter sacrum et saxum inter ... saxum] Das Sprichwort (etwa: zwischen Tür und Angel) geht auf Plautus zurück (Capt. 617 Nunc ego omnino occidi, nunc ego inter sacrum et saxum sto, nec quid faciam scio), vgl. Otto 1890, 305. eius sospitas fluctuaret. (5) Neque nam ab extimis tantum partibus et articulis, uti fere antehac per arthritidem, sed circum ipsa vitalia gravi infirmitate laboraverat agitatus incensione febrili et omni prorsus ciborum appetentia exutus. (6) Deo tamen per medicos operante revaluit tandem, postquam tres prope hebdomades decubuit, atque in pervigilio Virginis purificatae Virginis purificatae] 2. Februar. ad nos revisit, quibuscum et Bacchanalia exegit, quamquam sat morosus et ad obvia quaeque impatiens. (7) Viribus est non admodum adhuc firmis et habet omnino, quod Oeniponti (quo infra quatriduum rursus concedet) vigilanter sibi attendat. (8) De hac reverendissimi indispositione pater Augustinus pater Augustinus] Gemeint ist Pater Augustinus Haas. a domino Georgio Prugger certificari petiit. (9) At vero longe satius informationem istam a me flagitasset, siquidem litterae ipsius recta ad manus abbatis aegri pervenerunt, quas idem ita interpretatus est, tamquam si mors sua patri Augustino et aliis in voto ac desiderio esset.

(10) Duos panes dulciarios accepi, sed a pluviis penitus maceratos, qui nisi intra asserculos seu scandulas ligneas compacti fuissent, nae illi in unam informem pultem diffluxissent. (11) Grates tamen nihilominus habeo et litteras finio.

297. Stephani an Pater Augustinus Haas in Mais Stams, 13. Februar 1655 Stephani freut sich, dass es Haas gut geht, und wünscht den anderen beiden in Mais eine gute Besserung. Den Mönchen in Stams geht es gut, während der Abt gerade eine schwere Krankheit hinter sich hat: Der Grund war ein Gastmahl, bei dem der Abt bis tief in die Nacht getrunken hat. Pater Wilhelm [Wenzel] brachte dann das Gespräch auf das Aussterben der Murmeltiere, worüber sich der Abt so aufregte, dass er drei Tage lang nichts mehr essen konnte. Wein und Absinth jedoch trank er. Nun aber geht es ihm wieder gut, und er hat sich bereits wieder auf den Weg nach Innsbruck gemacht. Georg [Nussbaumer] und Albericus [Manincor] wurden in Brixen für die Priesterweihe, Fortunatus [Clementi] für das Diakonat zugelassen. Die jeweiligen Termine stehen noch nicht fest. Ad patrem Augustinum Haas, conventualem nostrum pro tempore operarium in Mais, 13. Februarii 1655. Multam salutem et fortem sufferentiam quadragesimae Reverende in Christo, religiose et amande confrater

(1) Inficias non eo, silentio vestro, quod ipsos quinque menses iam tenuistis, non usquequaque contentum me hactenus extitisse, non quod magni mea interfuit crebris me epistulis salutari vel quasi cum litteris vestris etiam munuscula et eulogias affectem, sed solum, quod cupiam fraternam animorum unionem, quae litterarum commercio vel maxime fovetur, interdum duum triumve lineolarum scriptione refuscitari. (2) Quod belle reverentia vestra valeat, gratulor, duobus vero alteris, duobus ... alteris] Gemeint sind die Patres Johannes Schnürlin und Sebastian Zigl. quos toties arthriticis compedibus lecto alligat podagra, fraterne condoleo.

(3) Nos in coetu nostro domestico (laus Deo) valemus omnes, caput vero illius, reverendissimus dominus abbas, reverendissimus abbas] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. languore praevalido aliquot septimanas decubuit, cui si medici tam gnaviter non adstitissent, nescio quo statu res monasterii modo consisterent. (4) Causam morbi, saltem occasionalem (sub rosa et fraterna confidentia) fuisse divinarem immoderatum vinum et praefervidam choleram, quibus semet obruit festo sanctorum innocentium, ubi postquam toto tempore pomeridiano cum hospitibus potitasset et insuper in cena tres patres conventus ad mensam convivas habuisset, adulta iam nocte et fere sub mediam 12am nescio qua mala fortuna improvida patris Wilhelmi patris Wilhelmi] Gemeint ist Pater Wilhelm Wenzel (vgl. Album Stamsense Nr. 455). garrulitas mentionem iniecit de quercedulis seu muribus nostris Alpinis, quod scilicet nullum eorum amplius in horto habeamus, quo audito reverendissimus iam bene potus subito ita excanduit et in tales iracundiae motus prorupit, quales antehac nemo quisquam in illo vidisse testabatur. (5) Unde verosimiliter ea bilis exaestuans per artus sese diffudit ac maxime officinam stomachi occupavit, ex quo factum, ut statim postera vel tertia die omnem cibum nausearit et per integros fere decem dies vel ultra de omnibus esculentis nec unius quidem nucis magnitudine quidquam sumpserit, cum interim vino etiam inflammante absynthite non abstineret, quo demum febrim accersivit. (6) Sed benedictus sit Deus, qui eidem et cibi appetentiam et vires membrorum utcumque restituit. (7) Perendie iterum Oenipontum est reversus. Utinam deinceps sapiat semel ictus piscator!

(8) Fratres nostros fratres nostros] Vgl. >Primisser cap. 42 § 40 Cum sacerdotum numerus aegre functionibus sacris sufficeret, ordinati nuper presbyteri Georgius Nussbaumer et Albericus Manincor, prima sua sacra differre iam non poterant, quae feria II paschae solenniter peregerunt, dum interea praesul novis compedibus arthriticis lecto affigeretur. Georgium et Albericum ante ferias natalitias pro sacerdotio Brixinam misimus et fratrem Fortunatum pro diaconatu, qui omnes sine difficultate sunt ordinati. (9) Primitias suas frater quidem Georgius, quantum pro nunc reverendissimus in proposito habet, domenica laetare celebrabit, domi nostrae an Oeniponti adhuc nescio; fratri vero Alberico probabiliter feriae paschales erunt exspectandae. (10) Xenium transmissum gratum mihi est et acceptum. Atquae haec pauca impraesentiarum dedi ex Stambs etc.

298. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 10. Mai 1655 Gestern kam ein Fassbinder aus Hall nach Stams und bot seine Dienste an, was der Konvent einhellig ablehnte. Es sei viel leichter einen Mann aus dem Volk dazu anzustellen, als ihn als Konversen aufzunehmen, zudem er nicht lesen und schreiben kann. Der Novize Thomas [Achmiller] hat gegen seinen Ausschlag weder das hauseigene Bad noch die Mittel aus der Apotheke in Innsbruck benutzt. Er bittet vielmehr darum, ihn zwei oder drei Wochen in die Thermen von Hall zu schicken, was ihm früher schon geholfen hat. Stephani empfiehlt, ihn dorthin zu schicken, da er sich sonst selbst die Erlaubnis geben wird. Wenn der Abt nicht antwortet, nimmt Stephani dies als Zustimmung. Ad reverendissimum dominum abbatem nostrum Oeniponti degentem, 10. Maii anno 1655. Filialem salutem et prosperae valetudinis apprecationem Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Hesterno vespere paulo a cena appulsus est ad nos, qui hasce refert Halensis vietor, cuius propositum atque desiderium ardens postero die patribus venerabilis conventus exposui. (2) Qui haud magna deliberatione usi nullum pro supplicante suffragium tulere, sed in unam omnes negativam abierunt, tum quod opificium illius tale non sit, quod monasterio magno esse emolumento possit, faciliusque sustentetur vietor laicus (quem moderato stipendio annuo et super mensam hordeo et olere contentum esse oportet) quam conversus quispiam inter conventuales; (3) tum etiam quod omnis omnino litteraturae expers nec apicem legere sciat aut scribere, id quod in fratribus laicis magno solere esse defectui, dudum comperimus.

(4) Novitius noster Thomas Thomas] Gemeint ist Thomas Achmiller (vgl. Album Stamsense Nr. 474). tollendae scabiei suae nec balneo nostro domestico nec aliis mediis a doctore nuper praescriptis et actualiter iam ex pharmacopaea Oenipontana allatis, uti volens, quod ea quasi inutilia et nihilo sibi proficua fore arbitretur, aliam mentem induit ac me diebus hisce conveniens scripto tenus instanter petiit, veniam sibi impertirem, quatenus extra claustrum spatio 14 dierum aut summo trium hebdomadarum restituendo suo corpori vacare posset, usurus thermis Halensibus, uno tantum et altero iactu lapidis a paterna domo distantibus, quas iam antehac in eodem impetiginis morbo bis terve usurpasset et semper sibi perquam salubres expertus fuisset. (5) Mitto ipsammet inclusam eius scriptam inter eius et scriptam in rasura epistulam. supplicationem, ut pro illo loquatur. (6) Ego quidem, cum corpore non sane rite Deo serviri non posse sciam ac insuper praedictum Thomam eo resolutum intelligam, ut nisi licentiam desuper benigne concesserint superiores, ipse sibi eam elargiri constituerit, petitionem illius non reputo irrationabilem ac proinde, nisi reverendissima pietas vestra (quam prae occupationibus assiduis ad scribendum impeditissimam scio) aliud renuntiet, ipsam eiusdem reverendissimae pietatis vestrae taciturnitatem pro assensu captaturus, memoratum novitium ad ferias pentecostes pro dicta thermarum cura in pace dimittam reversurum (ut sancte spondet), quam primum corpusculo suo pristinam sanitatem recuperarit. (7) Interea Deus reverendissimam pietatem vestram sospitet et in arduis negotiis, praesertim Weingartensi, consilio suo sapientissime dirigat!

299. Stephani an Abt Ferdinand Wenzel von Marienberg [Stams], 29. Juli 1655 Stephani erklrt, warum im letzten Jahr keine Besucher aus Stams nach Marienberg geschickt wurden: In Mais ging der Belgische Pater Iohannes Hambach fort und Pater Sebastian Zigl starb. Augustinus [Haas] und Ludwig [Winter] wurden zur Verstärkung nach Mais und St. Peter geschickt. Da nun aber die beiden Studenten aus Ingolstadt zurückberufen und zu Priester geweiht wurden, hat sich die Situation etwas beruhigt. Deswegen schickt Stams nun die Patres Nivardus [Bardalas] und Bartholomäus [Hol] für eine Woche nach Marienberg mit der strengen Auflage, dass sie das Kloster nicht verlassen dürfen, wie es die beiden Äbte abgesprochen haben. Ad reverendissimum dominum abbatem Marienbergensem Ferdinandum Wezl, 29. Iulii 1655. Demissam salutem et obsequia mea quantilla Reverendissime in Christo pater, colendissime domine

(1) Exspectarit, non ambigo, reverendissima pietas vestra mense Iulio anni praeteriti duos duos] Damals wurden die Patres Martin Stöger und Edmund Quaranta zur Erholung nach Marienberg geschickt, vgl. ep. 250. e nostris sacerdotibus, qui secundum pacta conventa durante regno caniculae in vestro Mariae monte remissionibus aliquantisper indulgerent, binario vestrorum patrum vicissim per illorum equos an dos transportato. (2) Verum erat, quod cursum pactionis nostrae pro tunc sufflaminaret, quantumvis nobis invitis. (3) Siquidem post discessum patris Belgae Ioannis Hambach Ioannis Hambach] Vgl. >Primisser cap. 42 § 39 Maiis quadriennio fere cooperatorem egerat Ioannes Hambachius Belga, ordinem nostrum in Paluck comitio professus. Cui abeunti Augustinus Hasius suffectus est. (quo antehac parochus noster in Mais cooperatore usus fuerat) simulque interveniente obitu reverendi patris Sebastiani Zigl ad sanctum Petrum imminuta est cohors sacerdotum domestica, patribus Augustino et Ludovico Augustino et Ludovico] Gemeint sind die Patres Augustinus Haas und Ludwig Winter. in locum decedentium submissis, quibus absentibus numerus celebrantium apud nos fundationibus ordinariis solvendis vix erat sufficiens.

(4) Ceterum quia interea Ingolstadio par fratrum par fratrum] Gemeint sind Georg Nussbaumer und Fortunatus Clementi. studiosorum revocavimus et in nupero paschate duos neomystas Deo omnipotenti ad aram stitimus, non est, cur hoc anno pactis non stemus. (5) Mitto igitur praesentium baiulos, conventuales nostros patrem Nivardum et patrem Bartholomaeum, patrem ... Bartholomaeum] Gemeint sind die Patres Nivardus Bardalas und Bartholomäus Hol. octidui recreatione in celeberrimo vestro monte usuros ea, optem, conditione, quam inter amplissimam dominationem vestram et reverendissimum meum reverendissimum meum] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. initam scio, ut videlicet in pagos aliave extra monasterium loca excurrere non sinantur, quorum equis duos de vestro gremio ad nos mox subvehendos exspecto reverendissimae pietati vestrae interim me et omnem conventum Stambsensem enixius commendans.

300. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 5. September 1655 Gestern nacht kam ein Bote aus Salem mit einem Brief für den Abt, den Stephani in Abwesenheit des Abtes lesen musste. Deswegen erbrach Stephani den Brief, wofür er sich nun bei Abt Gemelich entschuldigt. Den jungen Koch, den der Abt neulich nach Stams geschickt hat, hat Stephani noch nicht als Novizen eingekleidet, da der Konvent nicht von seiner Eignung überzeugt ist. Stephani wollte zudem auf die bald erhoffte Rückkehr des Abtes warten. Wenn der Abt auf die Einkleidung besteht, wird Stephani freilich gehorchen. Ad reverendissimum dominum abbatem nostrum adhuc Oeniponti haerentem, 5. Septembris 1655. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine praesul Bellam valetudinem et omnem prosperitatem in Domino

(1) Supervenit hesterna nocte sub mediam nonam nuntius quidam ex Salem directus litteras deferens, quas cum meis hisce submitto a me reseratas, quod ille disertim diceret mandatum sibi fuisse a domino praelato, domino praelato] Gemeint ist Abt Thomas II. Schwab von Salem. ut si reverendissimam pietatem vestram domi, hoc est in monasterio suo, non offenderet, me easdem aperire iuberet. (2) Quas si huius, quod continent, argumenti esse, quoquo modo suspicari potuissem, minime illas attingere tentassem.

(3) Iuveni coco, quem reverendissima pietas vestra cum coco Martino in nupero pervigilio almi patris Bernardi patris Bernardi] 20. August. ad nos destinavit, habitum religionis nondum contuli, tum quod eandem reverendissimam pietatem vestram sperarem proxime subsecuturam, tum etiam quod nullus omnino patrum conventualium sive in coci sive scriniarii receptionem inclinet, nisi talis cum hisce conversis dispositio et ordinatio introducatur, ut omni facultate ad officinas extraneas exeundi praeclusa perpetuo intra clausuram coërceantur, quod quidem ego qua ratione hoc temporis fieri possit, non dispicio. (4) Sin reverendissima pietas vestra non attento sacerdotum nostrorum dissensu, cocum vel etiam clinopegum veste novitia amiciri omnino velit, parebo protinus nec differam, si vel verbo mentem percepero. (5) Deus interim reverendissimam pietatem vestram (quam nuper ratiarius Silzensis Barrabas die sancti Viti ad nos redituram nuntiabat) incolumem nobis diutissime servet!

301. Stephani an Abt Christoph Hahn von Schönthal [Stams], 28. September 1655 Auf Anweisung von Abt Gemelich schickt Stephani einen Brief des Kardinals Ginetti, der nach Citeuax weitergeleitet werden soll. Das Gerücht, dass sich die Oberdeutsche Kongregation der Weisungsvollmacht von Citeaux entziehen wollte, konnte wohl auf dem Kapitel in Rottweil aus der Welt geschafft werden. Stephani hat Abschriften der Visionen des Schönthaler Abtes Richalmus bei sich, die von Pater Edmund Reinhold aus Schönthal abgeschrieben wurden. Er wird sie durch den Abt von Kaisheim nach Schönthal bringen lassen. Ad reverendissimum dominum Christophorum abbatem Schönthalensem, 28. Septembris 1655. Reverendissime in Christo pater, amplissime et colendissime domine domine

(1) Iussu reverendissimi mei reverendissimi mei] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. in vindemiis ad Athesim occupati mitto hic acclusas litteras originales eminantissimi cardinalis Ginetti originales ... Ginetti] Diese Brief des Kardinals leitet eine Wende in dem Streit, ob Abt Edmund von St. Urban, wie vom Generalabt angewiesen, alle Klöster der Oberdeutschen Kongregation besuchen darf, ein, wogegen sich Abt Gemelich ausgesprochen hat. Vgl. Primisser cap. 42 § 35 litterae Stamsium afferuntur cardinalis Ginetti, congregationis negotiorum regularium directoris, VI Kalendas Apriles datae, quibus Stamsensis abbas abbatem S. Urbani quamprimum ac serio iubetur admonere, ut a praesumpta sua visitatione desistat. Obsecutus est mandato huic praeses noster misitque illud ad S. Urbani praesulem, qui et ipse obsecundare videbatur litteris XV Kalendas Iunias datis. a reverendissima pietate vestra (cum nobis occasio alia non suppetat) in Cistercium proxime promovendas. iussu ... promovendas] Vgl. Primisser cap. 42 § 41 Mense Septembri mandatum illud, quo cardinalis Ginettus abbati S. Urbani visitationem totius congregationis prohibuerat, autographum petente archipraesule Claudio Cistercium misit. (2) Quod vero attinet ad declarationem illam, cuius amplissima dominatio vestra in sua epistula meminit (quamque suspicor reverendissimum meum Rottwilae purgandi sui causa produxisse de numquam cogitato molimine separandae congregationis nostrae Germanicae a gubernio illustrissimi domini generalis Cisterciensis illustrissimi ... Cisterciensis] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin.), ait reverendissimus meus se in conventu Rottwilano partibus suis iam perfunctum nec in causa esse, quo minus scriptum illud iam pridem Cistercium intrarit.

(3) Visiones abbatis vestri Richalmi Visiones ... Richalmi] Vgl. Noten zu ep. 409. copialiter seu ex originali membrana in chartam transsumptas penes me habeo et quidem, nisi opinio fallit, ipsiusmet vestri quondam patris Edmundi Reinhold piae memoriae calamo descriptas, quas ubi reverendissimus pater ac dominus abbas Caesariensis, reverendissimus ... Caesariensis] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. quem in vere et aestate exspectavimus, sed nondum vidimus, ad nos pervenerit, pronissima voluntate transmittam reverendissimae pietati vestrae interea me et omnem conventum nostrum Stambsensem demississime commendans.

302. Stephani an Subprior Laurentius Hoffmann in Kaisheim [Stams], 28. September 1655 Kurz vor seiner Abreise zur Weinernte nach Mais ereilte Abt gemelich ein Brief des Abtes von Schönthal, wonach der Originalbrief des Kardinals Ginetti über die Kommission für den Abt von St. Urban in Citeaux gerne gesehen wäre. Deswegen befahl der Abt, Stephani den Brief über Schönthal nach Frankreich zu schicken (vgl. ep. 301). Stephani weiß jedoch nicht, wie der Brief schnell und sicher nach Schönthal kommen kann, und bittet daher Hoffmann in Kaisheim um seine Hilfe. Ad reverendum patrem Laurentium Hoffmann, subpriorem et secretarium monasterii Caesariensis, 28. Septembris 1655. Admodum reverende, religiose et doctissime pater ac domine Religiosam salutem et cum exiguis precibus minuta mea obsequia

(1) Scripserat reverendissimo meo reverendissimo meo] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. postridie festivitatis melliflui patris nostri melliflui ... nostri] Beiname des Hl. Bernhard, der am 20. August gefeiert wird. reverendissimus dominus abbas Speciosae Vallis reverendissimus ... Vallis] Gemeint ist Abt Christoph Hahn von Schönthal. inter alia nuntians litteras originales eminentissimi cardinalis Ginetti cardinalis Ginetti] Vgl. Noten zu ep. 301. super impedimenta Sanct-Urbanensis abbatis commissione de visitanda visitanda] Vgl. Noten zu ep. 272. Germania Cistercii vehementer desiderari seque ad easdem procurandas ab admodum reverendo patre priore Cisterciensi instanter urgeri. (2) Quocirca reverendissimus meus ad vindemias profecturus mihi id negotii dedit, ut dictarum litterarum autographum ad reverendissimum dominum Schönthalensem dirigerem, dirigerem] Vgl. ep. 301. ab hoc ulterius in Gallias promovendum.

(3) Ceterum cum mihi de via, qua litterae in Franconiam tuto perferendae, non constet, amica usus fiducia operam reverendae admodum pietatis vestrae mihi desuper sollicitandam duxi, cui scio occasiones certas non defore hisce inclusas ad monasterium Speciosae Vallis celeriter devolvendi. (4) Atque hanc meam non tam praesumptionem quam confidentiam reverenda admodum pietas vestra iniquius ne ferat, rogo meque eidem in sanctas preces et sacrificia commendo.

303. Stephani an Kooperator Augustinus Haas in Mais [Stams], 2. Oktober 1655 Stephani antwortet auf drei Schreiben von Pater Haas und bedankt sich für die mitgeschickten Trauben. Der Spanbettmacher Valentinus wurde nur knapp vom Konvent als Konverse angenommen. Stephani war auch gegen ihn, doch die Gunst des Abtes war ausschlaggebend. Vor kurzem kam es zu einem Brand in Kematen, bei dem acht Häuser vernichtet wurden. Besonders schwer traf es das Haus eines Bauern, der gerade am Markt in Imst weilte. Ad conventualem nostrum patrem Augustinum Haas pro tempore cooperatorem in Mais, 2. Octobris 1655. Reverende in Christo, diligende in Domino

(1) Tres una fidelia parietes dealbo, tres ... dealbo] Zum Sprichwort vgl. Noten zu ep. 124. dum ternis reverentiae vestrae epistulis, quas diebus abhinc non admodum multis accepi, unicam hanc repono. (2) Uvas binis vicibus transmissas rite semper obtinui, gratissimum fratribus obsonium. (3) Sed quod pro illis vicissim remitterem, nihil reperi credens habentibus omnia nihil deesse.

(4) Clinopegum sive, ut vulgo vocitamus, scriniarium Valentinum, quem toties commendastis, aegre a conventu nostro ad ordinis tirocinium admissum esse non inficior, quamvis non eam ob causam, quasi de illius probitate aut bonis moribus diffideremus, sed ex generali illa ratione, qua semper putavimus entia conversorum sine necessitate non esse multiplicanda. (5) Et sane nisi praefatus Valentinus gratiam invenisset in oculis reverendissimi nostri reverendissimi nostri] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. (cuius placito patres conventuales sese difformes reddere verebantur) nae ille eadem, qua venerat, via ad vos repedasset.

(6) De novis hoc unicum, quod proxime elapso festo sancti Michaelis sancti Michaelis] 29. September. circa noctis primordium sub horam scilicet octavam in Kemmathen exorto incendio octo domus conflagrarunt, e quarum una locupletis cuiusdam rustici, qui eodem ipso die ad nundinas in Imbst profectus fuerat, nihil penitus salvari potuit, praeter uxorem et duos liberos, sed cum omni frumento, faeno et universa suppelectile, insuper undecim vaccae, quattuor porci, puerulus septennis et puella quadrimula misere perierunt, et prope aberat, ut totus pagus una cum templo in cineres abiisset. (7) Haec raptim et properanter, ut character demonstrat, ex domo mea et vestra.

304. Stephani an Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Stams, 28. Dezember 1655 Der Brief des Abtes Müller, in dem er vom Tod des Paters Ulrich Helmschrodt berichtet, ist in Stams eingetroffen. In Stams wird für den Verstorbenen gebetet. Abt Gemelich bittet Stephani, dem Abt ein gutes neues Jahr zu wünschen. Er werde ihm zudem bald zwei Fässer Wein schicken, sobald wieder Boten nach Füssen zum Einholen des Getreidezensus gesandt werden. Von dort werden hoffentlich wieder wie früher zwei Boten des Kaisheimer Abtes die Fässer weitertransportieren. Ad reverendissimum dominum abbatem Caesariensem, visitatorem nostrum, 28. Decembris 1655. Revrendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine Filialem salutem cum veneratione et osculo dexterae

(1) Rite obvenere, quas reverendissima pietas vestra 12. Decembris in sua Caesarea signaverat nuntiantes obitum reverendi admodum patris Udalrici Helmschrodt, cuius animae preces, quas exigimur, ac suffragia, quae ex vinculo religionis debemus, sedulo persolvere curabimus. (2) Reverendissimus meus, reverendissimus meus] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. qui hoc tempore cetera sanus ex pedibus non usquequaque bene habet, reverendissimae pietati vestrae calamo meo et hisce meis litterulis annum novum auspicatissimum et omni benedictionum copia affluentem animitus adprecatur xenium proxime submissurus, quando aurigas nostros primis ab epiphania diebus Fiessenam pro sustollendis censibus frumentariis amandabit, qui duo dolia vini ferent reverendissimae pietati vestrae deputata et loco exilis strenae acceptandae, quibus ex dicto oppido ulterius usque ad Caesariense diversorium promovendis reverendissima pietas vestra unum aliquem ex suo famulitio in Füessen uti antehac destinare non gravabitur. (3) Raptim ex Stambs die festo sanctorum innocentium 1655.

305. Stephani an Gottfried Mager, Bursarius in Kaisheim Stams, 6. Januar 1656 Seit 14 Tagen hat Abt Gemelich keine Antwort auf seinen Brief (= ep. 304) erhalten, in dem er ankündigt, dass Boten zwei Fässer Wein nach Füssen bringen werden, die der Abt von Kaisheim dort abholen lassen soll. Die Fässer wurden inzwischen nach Füssen gebracht und liegen dort bei Johannes Spaiser in Gewahrsam. Weil der Wein des vergangenen Jahres besonders gut ist, sind die Fässer gefährdet, und die Kaisheimer sollen ihn sich schnell holen. Ad reverendum patrem bursarium Caesariensem, Godefridum Mager, 6. Ianuarii anno 1656. Admodum reverende in Christo, religiose et plurimum honorande domine Felicis novi anni adgratulationem cum exiguitate mearum precum

(1) Dies 14tus est, cum reverendissimo domino praesuli vestro, reverendissimo ... vestro] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. observandissimo patri nostro observandissimo ... nostro] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. per epistulam significavi futurum, ut reverendissimus meus postridie epiphaniorum aurigas nostros ad oppidum Fiessense destinaret (frumenti causa, quod censum nomine quotannis inde tollere consuevimus) iisdemque duo vini dolia, rubentis et albicantis, traderet reverendissimo vestro in exiguum xenium deputata. (2) Quia vero epistulae illi meae responsionis adhuc nihil successit atque adeo, num ad metam destinatam pervenerit, subdubitare incipimus, placuit alteram emissariam subiungere, qua reverendae admodum pietati vestrae intimatum cupio, praedicta vasa vini proxime praeterlapsa dominica, quae dies erat Ianuarii nonus, Fiessenae appulisse ibidemque in aedibus officialis nostri domini Ioannis Spaiser ad custodiam deposita tantisper subsidere, dum ea per fidum aliquem famulitii vestri inde Caesaream usque devehantur. (3) Operae ergo pretium fecerit reverenda admodum pietas vestra, si adlaborarit, ut absque longiore mora e penu alieno eximantur ac cellam vestram Caesariensem subintrent. (4) Sicuti nam vina praeteriti autumni praestantia sunt et haec ipsa, quae mittuntur, de meliore nota esse confidimus, ita plus etiam periculi eisdem impendere potest, ne fors per pocillatores corrumpantur et baculo compunctionis vitientur. (5) Id quod brevissime admodum reverendae pietati suae suggerere meque obnixius commendare volui. Ex Stambs etc.

306. Stephani an Kooperator Augustinus Haas in Mais [Stams], 28. Januar 1656 Stephani bedankt sich für das Geschenk aus Mais. Es freut ihn, dass es dort allen gut geht. In Stams sind alle wohlauf, bis auf den Abt selbst, der seit seiner Rückkehr von der Ernte am 18. Dezember 1655 krank und ans Bett gefesselt ist. Stephani befürchtet, dass es noch schlimmer wird, sobald der Abt wieder nach Innsbruck gerufen wird. Im Sommer sollen die Baumaßnahmen voranschreiten: Die beiden Sakristeien sind bereits abgerissen und sollen neugebaut werden. Die äußere Sakristei wird am selben Platz nur höher gebaut; die innere wird bis zum Kapitelsaal heranreichen. Der Abt wollte auch im März das alte Dormitorium niederreißen und ein neues bauen lassen, aber als er von den Unruhen zwischen orthodoxen und heterodoxen Schweizern hörte, die auch Tirol gefährden könnten, ließ er von diesem Plan ab. Unter diesen Umständen wird auch Stephani, der immer noch im alten Trakt wohnte, sein Nest verlassen müssen. Ad conventualem nostrum patrem Augustinum Haas, pro tempore cooperantem in Mais, 28. Ianuarii 1656. Felicem annum et laeta Saturnalia Reverende et religiose, in Christo semper amande

(1) Revixit, ut video, quam apud vos emortuam iam esse credebam, mei memoria, dum et litteras a reverentia vestra accipio et, quod eis adiunctum fuerat, xenium. (2) Valere hoc tempore totum vestrum tricinium ac aegre habere neminem miror et gratulor, atque ut haec non brevis tantum sit malacia, sed constanter in tali sanitatis passu pergatis, exopto. (3) Nos ad sanctum Ioannem in eremo, si de membris quidem sit sermo, vigemus omnes, caput vero, reverendissimus noster, reverendissimus noster] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. iam inde, ex quo a vindemiis pedem intulit monasterio (intulit autem die 18. Decembris), fere semper hactenus arthriticis pedum manuumque doloribus teritur et quassatur, hypocausti et ut plurimum etiam grabati continuus custos, qui ubi Oenipontum, quod proxime futurum timemus, redierit, graviorem adhuc absque dubio valetudinis ruinam incurret.

(4) Spero tamen eundem huius anni vere et aestate aliquanto tenacius domi nostrae haesurum occasione novi aedificii, quod molitur, siquidem destructa iam veteri sacristia nostra tam superiore quam inferiore, duas novas sibi contiguas hoc anno excitabit, quarum prior sive exterior pristinum quidem locum occupabit, in aliam tamen et altiorem formam redigenda. (5) Alteri vero seu interiori in ipso capitulo meta figetur. (6) Erat quidem id mentis reverendissimus noster, ut totum antiquum dormitorium proxime sub mensem Martium deici et novi praeexistentis figuram porro continuari curaret, sed audito tumulto Helvetiorum, qui inter Ortho- et Heterodoxos versatur et a quo, nisi sopiatur, etiam patria nostra, quod sibi timeat, habet, pedem intentionis suae iam retraxit binas solummodo novas sacristias hac aestate erecturus.

(7) Qua occasione ego, qui hucusque semper adhuc in veteri meo nidulo latitavi, tandem etiam nolens volens coloniam mutare debebo. (8) Interim Deus promoveat et fortunet intentiones reverendissimi nostri et cum ipso nos omnes diu servet incolumes!

307. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim [Stams], 2. Februar 1656 Im Namen von Abt Bernhard Gemelich: Er antwortet erst so spät auf den Brief des Abtes, da er drei Wochen lang krank an sein Bett gefesselt war. Der Abt wollte Neuigkeiten erfahren, und er kann nun beides melden, Friedens- und Kriegsbotschaften: Ein Graf, der durch Tirol reiste, verkündete, dass der König von Schweden nur Truppen aufstelle, um sich gegen Moskau zu verteidigen. Ein anderer Bote jedoch verkündete, dass der Graf von Württemberg den Schwedischen König zu einem Krieg gegen das Reich anstachle und ihn mit Hilfstruppen unterstützen wolle. Die Sachsen seien bereit, die Schweden als Schutzmacht ins Land zu rufen. Beim Bayerischen König habe der Schwedische König seinen angeblich uralten Anspruch auf bestimmte Städte, darunter Ingolstadt und Landsberg, geltend machen wollen. Er weiß nicht, wem zu glauben sei. Oft bewahrheite sich freilich die schlechtere Nachricht. Er freut sich, dass die beiden Weinfässer in Kaisheim angekommen sind, und hätte gerne eine Bestätigung, dass auch das Geld für die Studenten aus Stams bei Abt Georg eingetroffen ist. Ad Dieser Brief wurde nachträglich eingefügt und befindet sich auf fol. 128r-129r. Auf ihn wird am Ende von ep. 306 verwiesen: „Nota bene: Huc inseri debet epistula ad abbatem Caesariensem inferius posita fol. 128 sub nota ☼“, worauf am Beginn von ep. 307 Bezug genommen wird: „spectat ad fol. 119 sub nota ☼“. reverendissimum dominum abbatem Caesariensem Georgium nomine reverendissimi nostri in Februario 1656. Reverendissime et amplissime praesul, observandissime pater ac domine Filialia obsequia mea cum iterata faustissimi anni et plurimum subsequentium apprecatione

(1) Tardius quod respondeam ad reverendissimae et amplissimae dominationis suae litteras, causa est, quod per tres septimanas grabato detentus et aegritudine non perfunctoria concussus indagare novorum nihil potuerim, quae reverendissima et amplissima dominatio vestra rescire avebat. (2) Ex quo autem a pauculis primum diebus respirare paulisper in lucem coepi et communi hominum aura frui, intellexi stetisse non pridem in montibus nostris pedes annuntiantium pacem et annuntiantium bella.

(3) Prioris evangelii baiulus erat illustris quidam comes (cuius nomen excidit), qui terras nostras pertransiens referebat nil nobis pertimendum, quod rex Suecorum validam militum aciem in parato haberet, neque nam eo esse conductam, quasi contra Romanum imperatorem vel eius imperium quidquam hostilitatis attentare moliretur, sed solum in eventum defensionis propriae ad resistendum scilicet principi Moscovitico, si is Livoniam aliasque Sueciae conterminas regiones infestare decrevisset.

(4) Posterioris nuntii vox robustior et a pluribus recantata est, ducem Wirtenbergiae ducem Wirtembergiae] Gemeint ist Graf Eberhard III. von Württemberg (1614-1674). acriter exstimulare regem Suecum ad capessenda contra nos arma, promittentem huic auxiliares copias et quidquid subsidii in rem militarem conferre posset, simul etiam identidem ei occinentem, quam bella modo occasio esset diu desideratum ab acatholicis Messiam (regem Romanorum heterodoxum) tandem in imperium invehendi. (5) Praeterea inferiores Saxones non modo sub devotionem praedicti regis Nortmannorum seu Sueciae sese dedere paratos, verum etiam eundem re ipsa ut protectorem suum iam invocasse. (6) Denique a duce Bavaro saepe memoratum Sueciae regem repetiisse praecipuas quasdam civitates superioris Bavariae velut antiquo iuris titulo ad se pertinentes (quas inter nominabantur Ingolstadium, Rhuna, Landsperga et Danuwerda) additis minis, ni ultronea et pacifica cessione Inter pacifica et cessione in rasura restitutione. sibi resignarentur, armata manu et gladio fore vendicandas.

(7) Haec sunt, quae de novis hactenus inaudivi quaeque refero non ut comperta, sed prout accepi et emi vendibilia; male an bene evangelizantium sermo verior sit, ego non asseruero, alias quidem experientia hucusque fere docuit peioribus auguriis fidem citius habendam, quam evangeliis laetioribus.

(8) Duo doliola rite in Caesarea divertisse gaudeo nec dubitavero ipsum quoque vinum ea nota, qua ex nostro penore emissum est, id est, integrum atque a Lyco flumine haud vitiatum, obvenisse. (9) Credam etiam subsecutas paulo post fuisse pecunias, quas in refusionem expensarum pro fratribus meis studiosis fratribus ... studiosis] Gemeint sind die Brüder Georg Nussbaumer und Fortunatus Clementi, die in Ingolstadt studiert haben. debitas submisi, de quarum traditione verbo certior fieri percuperem. (10) Interea reverendissimae pietati suae me filialiter affectu commendans dabam ex monasterio meo ipso purificatae Virginis festo die anno 1656.

308. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck Stams, 21. März 1656 Vom Richter hat Stephani gestern erfahren, dass Abt Gemelich Pater Martin [Stöger] als Pfarrer nach Wertach schicken will. In Gegenwart von Subprior und Pater Edmundus [Quaranta] hat er ihm dies mitgeteilt, was ihm gar nicht gefallen wollte: Er sei mit über 60 schon zu alt und außerdem kein guter Prediger und Sänger. Stephani fügt hinzu, man sollte zunächst an jemanden denken, der bereits in Nauders oder St. Peter Erfahrungen gesammelt hat. Stephani hofft auf eine schnelle Antwort von Abt Gemelich, damit Wertach nicht mehr lange auf seinen Seelsorger warten muss. Ad reverendissimum nostrum dominum abbatem Oeniponti adhuc in camera laborantem, 21 Martii 1656. Humilem salutem et constantis valetudinis apprecationem Revrendissime in Christo pater, observandissime domine, domine praesul

(1) Posteaquam hesterna die paululum ante horam prandii ex iudice nostro intellexi de reverendissimae pietatis vestrae voluntate et imperio esse, ut conventualis noster pater Martinus Martinus] Gemeint ist Pater Martin Stöger. ad ecclesiam Wertacensemad ecclesiam Wertacensem] Vgl. Primisser cap. 42 § 42 Wertacensis vicarius Michael Kirmagrius, ut iudicis odium et iniurias subterfugeret, parochiam Bernardo abbati resignat anno MDCLVI, XVI Kalendas Februarii. Illuc ergo probante Augustana curia vicarius mittitur Martinus Steger noster ineunte Martio. Hic dum aedis canonicae structuram simul et animarum curam solerter promovet, solius iudicis et ipse odium incurrit. Multis itaque supplicationibus ad Stamsium missis tandem dimissionem obtinuit post Kalendas Novembres. Eius in locum missus ac praesentatus est Iacobus Jeriatus. provisorio modo et ad tempus in spiritualibus curandam proxime emitteretur, non cunctatus sum eidem heri sub vesperam mandatum istud in praesentia patrum subprioris et Edmundi Edmundi] Gemeint ist Pater Edmundus Quaranta. patefacere ac legitime intimare. (2) At praeter opinionem meam eundem ad oboedientiam promptum paratumque non inveni, sed potius obnitentem et reclamantem. (3) Excusationum, quas obtendit, capita sunt tum senium aetatis sexagenaria iam maioris, tum quod se inhabilem reputet, utpote qui nec concionator sit nec cantor.

(4) Adderem ego, si liceret, etiam tertium caput passionis humanae, siquidem inter alia dictitat, cum antehac consultaretur de mittendo aliquo pastore in Nauders et posthac ad sanctum Petrum, se numquam in electione aut optione fuisse, mitterentur proinde nunc illi etiam in Wertach, qui olim digni vel idonei iudicati essent pro cura Nauderensi etc. (5) Itaque audientibus supradictis patribus iterato provinciam hanc per misericordiam Dei deprecatus est. (6) Putem tamen, si mens reverendissimae pietatis vestrae in suo imperio persistat, pariturum adhuc et manus oboedientiae daturum.

(7) Interim quia dimidium quadragesimae iam prope emensi sumus et confessionibus ac paschali communioni peragendis haud adeo multum temporis superest, ne plebecula Wertacensis pastore se destitui lamentetur, spero responsionem aut mandatum, quid facto desuper opus, a reverendissima pietate vestra celeriter remittendum. (8) Raptim ex Stambs festo sancti legislatoris nostri.

309. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 27. März 1656 Pater Martin [Stöger] hat mit großem Unwillen das Kloster nach Wertach verlassen. Die Briefe nach Brixen hat Stephani diesem Boten nicht mitgegeben, da er vom Richter erfahren hat, dass Abt Gemelich sie aus Innsbruck schicken werde. Aus Bayern ist vorgestern der Maurer Jakob eingetroffen, der damit begonnen hat, die südliche Wand des Kapitels einzureißen. Mit dem Neubau beginnt er erst, wenn der Abt selbst ihm Anweisungen gegeben hat. Stephani beklagt sich über den Lärm, der ihn nicht zum Studieren kommen lässt. Ad eundem ibidem constitutum, 27. Martii anno 1656. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Extulit demum tergiversantem pedem pater Martinus Martinus] Gemeint ist Pater Martin Stöger. noster hodierno meridie versus Wertach profectus, at quam aegre, quam fastidiose discesserit, vix a me exprimi queat. (2) Totus nimirum sollicitus est pro cura cuticulae suae timens annonae tenuitatem apud Wertacenses ac vini nostratis inopiam etc.

(3) Latoribus harum dimissorias Brixinae exhibendas non dedi, quod iudice nostro referente didicerim easdem a reverendissima pietate vestra Oeniponte illis datum iri, quem ob finem paulo etiam maturius descendunt, ut expectare possint earundem transcriptionem.

(4) Murarius faber Iacobus cum Bavaro socio nudiustertius ad monasterium appulsus hodie murum claudentem latus meridionale capituli demoliri occepit, quo intra dies pauculos diruto praesentiam reverendissimae pietatis vestrae desiderat, antequam manum trullae ac caemento admoveat. (5) Ego vero unice optarem domicilium transferre et in dormitorium novum dormitorium novum] Gemeint sind die Arbeiten am neuen Konventbau, die schon unter Abt Paul II. Gay begonnen und unter Abt Gemelich entscheidend vorangetrieben wurden, vgl. Hammer 1935, 26f. coloniam inducere posse, eo quod prae vicino strepitu et tumultu laborantium ac destruentium studere nihil omnino possim. Murarius ... possim] Vgl. >Primisser cap. 42 § 42 In coenobio nostro partem illam claustri, quam versus meridiem Paulus II abbas excitarar, pars dormitorii antiqui adhuc supererat. Hanc ergo destruere ac novae structurae conformem e fundo excitare hoc anno praesul decreverat. Sed metu belli in vicina Helvetia gliscentis opus id retardatum est. Nihilominus aedes capitularis et sacrum adytum in aliam redigi formam coeperunt mense Martio, dum interea capitula in refectorio agerentur. Sed opus patientia. (6) Atque haec pauca festinanter cum fratres baiuli iam in procinctu essent ratis conscendendae.

310. Stephani an Kooperator Augustinus Haas in Mais [Stams], 28. März 1656 Stephani bedankt sich für die Feigen und die süßen Brote. Der Wille des Abtes was den Umbau des Klosters betrifft, ändert sich von Tag zu Tag. Anstelle der früher genannten zwei Sakristeien, soll jetzt nur mehr eine gebaut werden. Diese wird klein und nieder ausfallen. Auch Stephani selbst würde nun gerne umziehen, doch es scheint nicht so schnell zu gehen. Fortunatus [Clementi] und Leopold [Gassler] wurden nach Brixen geschickt, um sich den Prüfungen für die Priesterweihe und das Subdiakonat zu unterziehen. Pater Martin Stöger wurde nach Wertach geschickt, wohin er nur widerwillig zog. Ad reverendum patrem Augustinum Haas, conventualem nostrum, pro tempore in Mais agentem, 28. Martii 1656. Cum religiosa salute caritatem, sine qua nihil prodest Reverende in Christo et amande confrater

(1) Opportune admodum obvenerunt, quas ineunte quadragesima submisistis, ficus et panes dulciarii in obsonium nocturnae refectiunculae propediem iam a corona fratrum absumpta atque illis potissimum servientia, quibus a malis et caseo libet esse abstemiis.

(2) Quod nuperis temporibus reverentiae vestrae significavi fore, ut hac aestate binae de novo sacristiae exaedificarentur, nunc per palinodiam recanto, siquidem reverendissimi nostri reverendissimi nostri] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. proposita et intentiones (sit verbo venia) ita nutant et variant, ut nihil amplius vobis de futuris aedificiis nuntiare constituerim, antequam erecta videro et ad ultimam faciem perducta. (3) Modo nam cum praesentes iam sunt murarii, decrevit reverendissimus noster unicam tantum extruere sacristiam eamque et in loco veteri et nihilo ferme ampliorem ac, nisi decreta mutentur, adeo humilem, ut exiguo futura sit ornamento. (4) Ego si veteris habitaculi angustias commutare et in novum tandem prioratum novus colonus immigrare concupiscam, omnia et singula, quae ad conclavis illius efformationem complendam spectant, conventus peculio comparem necesse est, prout defacto praeter alia asseres, nuceos et cerrinos notabili pecunia iam conduxi.

(5) Heri fratres nostros Fortunatum Fortunatum] Gemeint ist Bruder Fortunatus Clementi. et Leopoldum Leopoldum] Gemeint ist Bruder Leopold Gassler (vgl. Album Stamsense Nr. 466). Brixinam direxi, si in arena examinis probe steterint, presbyterum et subdiaconum futuros. (6) Eodem etiam hesterno meridie pater Martinus Steger in Wertach emissus est, ecclesiam illam hoc temporis pastore viduatam provisorie curaturus, qui quidem aegerrime eo concessit, ac nisi inoboedientiae poenas esset veritus, ad parendum vix fuisset inductus. Sed haec obiter et per transennam.

311. Stephani an Vikar Martin Stöger in Wertach [Stams], 2. Mai 1656 Stephani hat schon zwei Briefe von Stöger erhalten, konnte das Schreiben, das an den Abt adressiert war, diesem jedoch nicht geben, da Abt Gemelich immer noch in Innsbruck weilt. Stöger leidet unter dem schlechten Essen, besonders aber unter dem schlechten Wein in Wertach. Er hätte gerne ein Fass aus Stams, wofür sich Stephani gerne einsetzen wird. Besonders störend für Stephani ist es im Moment, dass er keine Stiefel mehr hat, obwohl er darauf gehofft hatte, dass sie Stögers Begleiter, Thomas Mark, zusammen mit dem Pferd wiederbringen werde. Ad conventualem nostrum patrem Martinum Steger curantem ecclesiam in Wertach, 2. Maii 1656. Reverende ac religiose in Christo pater, confrater semper amande Bene valere ac strenue operari pro Domino

(1) Ultima Aprilis accepi, quas ad me reverentia vestra ex suo Wertacensi diversorio secunda paschatis feria exaraverat. (2) Alteras vero reverendissimo nostro, reverendissimo nostro] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. cui erant inscriptae, nondum ad manus consignavi, quippe qui iam inde a sabbatho sexagesimae, quo a nobis digressus Oenipontum petiit, numquam adhuc vel ad horam monasterio pedem intulit. (3) Tenui quadra victitare reverentiam vestram hoc tempore, seu esca, seu potus spectetur, pronius credo, quam ut multis mihi persuaderi necesse sit; cumque vinum, quod Wertacenses propinant, tam ignobile sit et quasi nullarum virium, miror illud insuper reverentiae vestrae parce administrari fateorque libens heminam seu mensuram dimidiam, quam pro ordinaria diaeta mensae vestrae inferri audio, nec complexioni corporis nec laboribus, quos exhaurire oportet, ullatenus respondere. (4) Ut ergo doliolum de vino nostrate, quod reverentia vestra sollicitat, a reverendissimo nostro in solatium curarum et sudorum proxime submittatur, ego suffragii mei partes libentissime interponam idque cum vivae vocis ministerio absens ad absentem non possim, hisce diebus scripto me spondeo praestiturum. (5) Unum male me habet, quod ocreis carere nunc debeam, de aliis non provisus, quas inducere possem. (6) Existimaveram equidem, cum viae comes ac stipator Thomas Mark equum reduceret, certo etiam ocreas relaturum, sed spe mea elusa vacuus se stitit exspectanti viator. (7) Plura pro nunc addere prohibet magna capitis debilitas, qua premor. Valeat reverentia vestra et invictum in vinea Domini spiritum non relaxet!

312. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 6. Mai 1656 Stephani berichtet, dass er nun Post von Pater Martin Stöger aus Wertach bekommen hat, und leitet einen Brief Stögers an den Abt weiter. Stöger bittet darum, dass man ihm Wein aus Stams schicken möge. Stephani bittet Abt Gemelich, dieses Anliegen zu erhören. Pater Stöger werde sonst die Hitze des Sommers und die Anstrengungen nicht ertragen. Für die Mönche in Stams bittet Stephani nach dem nächsten Aderlass ebenfalls um einen guten Tropfen, vielleicht den 1654er Jahrgang. Ad dominum abbatem nostrum Oeniponti adhuc haerentem, 6. Maii anno 1656. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine praesul

(1) Accepi tandem ex Wertach aliquid litterarum a patre Martino patre Martino] Gemeint ist Pater Martin Stöger. nostro, quibuscum etiam istae, quas hic acclusas submitto, supervenerunt, nescio ubi viarum tam diu detentae. (2) Palmarium punctum suae ad me scriptionis erat, ut apud reverendissimam pietatem vestram pro haustu vini nostratis gratiose sibi transmittendo intercessor existerem, quod quidem, si exigua interpositio mea quidpiam posset, pronissime praestarem, siquidem memorat dimidium duntaxat mensurae a suo sospite in mensas singulas sibi apponi, non de vino electo et generoso, sed triviali ac ferme triobolari. (3) Quam quidem potus parsimoniam, fateor, bonus pater inter aestatis ardores aequanimiter sufferre vix poterit, cuius et complexio et labores, quos subit, liberaliorem haustum omnino deposcere videntur. (4) Spero itaque reverendissimam pietatem vestram ipsius senio tantum gratiae tributuram, ut in hac eum petitione sua benigne exaudiat.

(5) Verum dum pro foris constituto sollicitus sum, domi laborantium oblivisci nolim, eandem nam supplicatio ad reverendissimam pietatem vestram a nobis devolvitur, qui pro futura utriusque chori phlebotomia gratiorem aliquem haustum sitimus et desideramus, quando in penu vinario conventus quidquid vini de autumno anni 54 asservatur, subturbidum est et amica limpitudine destitutum. (6) Sed diis et superioribus haec commendamus.

313. Stephani an Kooperator Johannes Schnürlin in Mais [Stams], 12. Mai 1656 Stephani wundert sich, dass jetzt drei Briefe aus Mais kommen, während in der Erntezeit, da sehr oft Boten hin- und hergeschickt wurden, keine Korrespondenz stattfand. Mit dem Boten konnte sich Stephani nicht lange unterhalten, da er sich auf den anstehenden Aderlass vorbereiten musste. Leonhard Kaltenbrunner ist der Bruderschaft des Hl. Johannes beigetreten. Stephani schickt seine Aufnahmegebühr mit. Er würde sich eine Liste der neuen Mitglieder wünschen, damit sie in der Predigt lobend erwähnt werden können. Was die Intrigen des Paters Ludwig [Winter] sollen, versteht Stephani auch nicht. Winter solle sich lieber um den Chor und den Garten kümmern. Abt Gemelich ist von seinem Amt als Kammerpräfekt entbunden, sein Nachfolger ist der langjährige Salinenpräfekt Curtius, dem wiederum Karl Fieger als Präfekt nachfolgte. Stephani freut sich über die Rückkehr des Abtes. Ad reverendum patrem Ioannem Schnürl, cooperatorem ecclesiae in Mais, 12. Maii 1656. Venerabilis in Christo, religiose ac semper amande confrater

(1) Ternas a reverentia vestra accepisse et nullis earum respondisse sane mihi conscius non sum, qui eum fere morem hactenus semper tenui, ut ad me scribentibus rescribere nisi praepeditus haud facile intermitterem; immo vero admirans mussitabam intra me saepius, quod ab eo tempore, quo aurigae nostri a peractis vindemiis ad partes vestras toties ierunt et redierunt, nullum umquam apicem de manu vestra ad me devolutum cernerem. (2) Aedituo vestro, qui hasce meas refert, sera nocte ad monasterium heri appulso multum colloqui et conversari non licuit ob sumptam a me hodie pro futura phlebotomia medicinam, patrem cellarium tamen, ne quid de officio caritatis et hospitalitatis omitteret, admonui.

(3) Leonardum Kaltenprunner cum sua conthorali fraternitatem thaumaturgi nostri sancti Ioannis esse amplexum bene habet, cuius etiam donum (transmissum ducatum) ei, cuius est rationes dati et accepti curare, rite consignabo. (4) Amplificandae autem et illustrandae eidem sodalitati nostrae profuturum iudicarem, si a vobis susceptorum nomina ad nos perscriberentur, deinceps domenicis quattuor temporum diebus cum aliis confratribus ex ambone publice recitanda.

(5) Quid strategematum exerceat vel potius quibus ludis a filiis saeculi pater Ludovicus Ludovicus] Pater Ludwig Winter wurde im Mai 1654 als Kooperator nach St. Peter geschickt. ludificetur, notitiam meam hactenus fere subterfugit, facile tamen crediderim bonum patrem in oeconomia multum hallucinari, cui satius forsan foret domi nostrae in choro psallere et hortum colere, quam inter temporales curas cum saecularium probro traduci.

(6) De novis unum aliquid vobis communicatum velim, super quo, si nondum id percepistis, congaudete mecum et congratulamini! (7) Scilicet reverendissimus noster reverendissimus noster] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. ad instantiam suam ab officio praesidentiae in camera tandem solutus ac liberatus est. Scilicet ... est] Vgl. >Primisser cap. 42 § 42 Urgebat praesul archiducem instantissimis precibus ac rationum momentis, ut tandem a praesidentia camerae demitteretur. Aegre annuit princeps eumque cum insigni meritorum commendatione dimisit III Kalendas Maii. (8) Cuius locum subiit generosus dominus Curtius, dominus Curtius] Als Abt Bernhard Gemelich 1656 darum ersichte, ihn von seinem Amt als Kammerpräsident zu entbinden, folgte ihm Jakob kurz nach. Er war zugleich noch Kämmerer, Salzmair in Hall und Pfleger zu Sterzing, vgl. Seeber 1977, 174f. qui per annos iam plures salinae praefectum egerat et istius officio suffectum audio illustrem dominum Carolum Fieger. (9) Sic itaque divina clementia providit, ut et corpus congregationis nostrae suum caput reciperet et ispe dominus abbas noster vitae et valetudinis decurtandae dispendia Oeniponte ulterius non subiret. (10) Atque haec breviter inter molestos ructus medicinae calamus meus ad pluteum eructavit.

314. Stephani an Kooperator Candidus List in Kaisheim Stams, 19. Juni 1656 Man hörte in Stams das Gerücht, dass der Visitator, Abt [Müller] von Kaisheim auf seinem Besuch in Stams von Candidus List, einstmals Schüler in Stams, begleitet werde. Wegen Lists Aufgaben als Kooperator kam es jedoch nicht dazu. Stephani hofft, dass es eines Tages zu dem Besuch kommen wird. Stephani gratuliert ihm zu seinen neuen Würden und zu dem Lob, das vor kurzem der Sekretär über ihn ausgesprochen hat. Ad religiosum fratrem Candidum List Caesariensem, 19. Iunii anno 1656. Salutem et omnem utriusque hominis prosperitatem Reverende, religiose et candide dilecte frater

(1) Diu non est, cum vox insonuit in terra nostra venturum in Stambs cum reverendissimo domino praesule Caesariensi reverendissimo ... Caesariensi] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. fratrem Candidum, illum quondam domi nostrae inter scholares ingenuum alumnum ac dein sacro etiam in religionis tyrocinio constantem athletam, cuius faciem et alloquium omnes desideravimus. (2) Sed nam appulso ad nos observandissimo Inter nos et observandissimo in rasura reverendissimo. domino visitatore visitatore] Vgl. Primisser cap. 42 § 43 His curis iam liber Georgius Stamsium visitaturus pridie Kalendas Iunii advenit post completorium statimque venerabile sacramentum lustravit suique adventus rationem in capitulo promulgavit. Postridie facto scrutinio sequentibus diebus chartam statutorum composuit relinquendam et feria II Pentecostes abiit. nostro, in comitatu eiusdem, quem exspectabamus, non invenimus Deo scilicet aliud disponente et fratrem Candidum interim in sortem diaconorum cooptante. (3) Erit tamen adhuc forsan, ita spero, cum dilatum desiderium nostrum implebitur. (4) Nam saepe dat una dies, quod totus denegat annus.

(5) Grates habeo caritati tuae, quod tanta sollicitudine in meae tenuitatis salutem ac fortunam feraris, cui ego vicissim plurimum gratulor et de adeptis sanctis ordinibus et (quod longe praestat) de optimo testimonio, quod nuperrime de tuae conversationis progressibus admodum reverendus dominus secretarius perhibuit, atque ut in bene coeptis deinceps magnis ac continuis passibus promoveare, Deum impense precor, cuius adiutorio te et totam Caesaream devoveo. Raptim ex Stambs.

315. Stephani an Vikar Martin Stöger in Wertach Stams, 20. Juni 1656 Stögers Brief ist bereits einen Tag nach Verfassen bei Stephani angekommen, als er gerade mit dem Abt von Kaisheim, der Stams visitierte, und dem Hofpräfekten für Fischereiangelegenheiten bei Tisch saß. Stephani versucht zu erklären, warum weder Abt Gemelich noch der Richter auf Stögers Brief geantwortet haben: Abt Gemelich war in Innsbruck damit beschäftigt, seine Entlassung als Kammerpräsident zu gestalten. Kaum in Stams angekommen stellte sich Abt Georg IV. Müller von Kaisheim als Visitator ein und verkündete die neuen, unvorteilhaften Statuten des Zisterzienserordens. Nach der Abreise des Abtes feierte Pater Fortunatus [Clementi] seine Primiz. Dann musste der Abt in Innsbruck seine Sachen packen und nach Stams transportieren lassen. Aus Mitwisserschaft um ein unsittliches Delikt unter den Scholaren floh Bruder Albericus [Manincor] aus Stams und verbreitet in Innsbruck Lügen über das Kloster. Auch der Richter ist mit speziellen Problemen beschäftigt: Eine schwangere Magd des Richters ist aus seinem Dienst getreten und behauptet standfest, Wolfgang Frickinger, des Richters Sohn, sei der Vater. Der Sohn stritt es ab und musste das Haus verlassen, in das er bald wieder zurückkehrte. Deswegen sei der Richter gerade sehr betrübt. Ad conventualem nostrum patrem Martinum Steger, pro tempore Wertachii vicarium, 20. Iunii 1656. Salutem et affectum fraternitatis Reverende in Christo, religiose et amande pater

(1) Celeres pennas habuit epistula reverentiae vestrae, quam ultimo Maii ad me emiserat, siquidem ea mox postridie ad cenam ad manus meas advolavit, dum mensae hospitum assiderem praesente reverendissimo domino visitatore reverendissimo ... visitatore] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. nostro et aulico rei piscariae praefecto etc. (2) Ex eadem intellexi plurimum demirari reverentiam vestram altum ad suas litteras silentium tam reverendissimi nostri reverendissimi nostri] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. quam domini iudicis, quorum etsi patronum vel causidicum agere meum non sit, pandam nihilominus reverentiae vestrae, quas ego causas intermissae utrimque scriptionis augurer fuisse.

(3) Et ad reverendissimum quidem quod attinet, fuit is sub eosdem dies, quibus epistulam reverentiae vestrae a me transmissam acceperat, Oeniponte occupatissimus in sollicitanda sua manumissione ab officio archiducalis camerae, quam (resolutione penes aulam diu protelata) tandem etiam feliciter obtinuit perhonorifico dimissorio sub signatura et subscriptione serenissimi serenissimi] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karl. donatus. (4) At vix domum nostram reversus mox nuntium accepit de superventuro reverendissimo domino visitatore, qui et ultimo Maii ad monasterium nostrum sero vespere appulsus postera statim die scrutinium instituit et in vigilia pentecostes nobis ad capitulum convocatis cartam visitationis et nova congregationis statuta Cistercii cusa dereliquit, in quibus multa sane odiosa (sanedum exteriorem hominem loquor) favorabile vix quidquam.

(5) Feria secunda dictae pentecostes idem reverendissimus dominus visitator itineri rursum se dedit, non expectatis primitiis, quas sequenti luce pater Fortunatus pater Fortunatus] Gemeint ist Pater Fortunatus Clementi. noster celebrabit. feria ... celebrabit] Vgl. >Primisser cap. 42 § 43 Quo die [sc. feria II Pentecostes] neomysta noster Fortunatus Clemens sacrum primum celebravit. (6) Biduo post dominus abbas noster Oenipontum repetiit ibique camerae consiliariis aliisque officialibus solemni convivio valedixit suaeque suppellectilis bonam partem in dolia convasatam domum remisit.

(7) Gaudium Gaudium] Vgl. Primisser cap. 42 § 42 Gaudium, quod de restituto pastore conceperunt Stamsenses, paulo post obfuscavit maeror de perdita ovicula. Frater Albericus scholaribus pueris praefectus, cum se reum et iam aliis suspectum nosset, arrepta fuga Oenipontum primum, tum hinc Caldariam vagabundus venit. Ibi litteris a praesule acceptis aut Stamsium sine mora aut Caesaream adire iussus, ad gremium redux benigne receptus est. porro, quod de restituto nobis pastore merito omnes accepimus, non leviter offuscavit mox subsequens maeror, quod vicissim unam de ovibus nostris perdidimus, siquidem pater Albericus pater Albericus] Gemeint ist Pater Albericus Manincor. ex conscientia gravioris delicti apud scholares per incontinentiam tactus admissi, 23. Maii fugitivus et apostata est factus, Oeniponte et alibi falsissimis calumniis superiores traducens ac monasterii famam convellens, quem ut Deus, qui omnes salvos cupit, postliminio ad caulam reducat, preces suas etiam reverentiae vestrae apponat. (8) In his igitur eventuum ac negotiorum turbis crediderim responsum ad reverentiae vestrae litteras ex parte reverendissimi nostri oblivione intercidisse.

(9) Ceterum quod et iudex nihil rescripserit, ne miretur reverentia vestra. (10) Ea nam in tristitia bonus vir ab aliquot iam septimanis versatur, ut nec ad mensam aulicam nec sub ullius fere hominis conspectum progrediatur. (11) Causam sub rosa et secreto reverentiae vestrae communico. (12) Ancilla quaedam, quae sub praeteritum festum purificationis famulitio iudicis excesserat, hoc temporis uterum fert infra mensem unum aut alterum enixura, quae tam in privatis congressibus quam etiam coram iudicio nostro et in carcere non alium prolis parentem proclamat quam Wolfgangum Frikinger, tametsi hic constanter neget ac perneget. (13) Hoc rumore consternatus iudex et filium domo expulit et se ipsum hactenus maerore fere absumpsit. Post aliquot tamen dierum lapsum praedictus Wolfgangus in aedes paternas iterum quasi clam irrepsit, nescio an vel quomodo patri reconciliatus. (14) Hinc ergo esse credat reverentia vestra, cur ad litteras suas praedictas, quae primario fere Wolfgangum concernebant, dominus iudex obmutuerit. (15) Atque haec impraesentiarum. Dabam ex Stambs 20 Iunii.

316. An den flüchtigen Albericus Manincor Stams, 1. Juli 1656 Im Namen von Abt Gemelich: Abt Gemelich macht Albericus [Manincor] darauf aufmerksam, dass sein Dimiss-Brief nur für kurze Zeit ausgestellt war, bis klar ist, wie es mit ihm weitergehen soll. Man hält es nun für das Beste, wenn Manincor nicht mehr nach Stams, den Ort seines Vergehens, zurückkehrt, sondern sich innerhalb von drei Wochen nach Erhalt dieses Briefes nach Kaisheim begibt. Sollte er diesem Auftrag nicht nachkommen, wird er als Ordensflüchtling denunziert und exkommuniziert. Der Dimiss-Brief wird hiermit als ungültig erklärt. Der Abt hofft, dass Manincor wieder in den Schoß der Kirche zurückkehren kann. Ad fratrem Albericum Manincor, ex conscientia alicuius delicti fuga dilapsum, nomine reverendissimi domini abbatis, 1. Iulii anno 1656 Religiose, in Christo dilecte

(1) Memineris datas a nobis dimissorias, quas per humilem tuam instantiam a benignitate nostra extorsisti, ad aliquam solum eamque brevem temporis periodum concessas fuisse eo usque in robore duraturas, quoad aliud de tua persona provide disponeremus. (2) Interea ergo in animae tuae salutem multum solliciti, cum certi nobis esse videremur te vel ob verecundiam vel ob minus bonum affectum erga quosdam tuorum confratrum aegre pro nunc ad repetendum pristinum ovile inductum iri, humanae tuae passioni atque infirmitati paterne condescendentes, eo consilii nostri cymbam defleximus, ut tibi e saeculi naufragio et antiqui serpentis faucibus eripiendo in alia quapiam ordinis domo mansionem conducendam ac procurandam censeremus. (3) Quam ob rem ne in erronum ac vagorum numero ulterius habeare, vigore praesentium tibi serio et in virtute sanctae oboedientiae iniungimus ac mandamus, ut quatriduo ab harum receptione itineri te accingas et infra trium septimanarum terminum in monasterio Caesariensi certo atque infallibiliter te sistas, cuius reverendissimus dominus abbas, reverendissimus ... abbas] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. cum nuper ore ad os nobis loqueretur, in tui receptionem pronissime consensit.

(4) Sin autem (quod minime auguramur) amore saeculi forsitan inescatus hisce nostris imperiis obedire atque intra praefatorum dierum decursum ad Caesaream te conferre renuas, in vim talis inoboedientiae amodo et ex nunc temporis formalem te apostatam in continuo excommunicationis anathemate positum ab altaris accessu atque administratione muneris alterius cuiuscumque ecclesiaci actualiter suspensum harum tenore et ex potestate ordinis declaramus atque denuntiamus.

(5) Ac ne fors te praetacto dimissorio nostro, quod ad temporariam tanti et breviusculam permanentiam in Kaltern restrinximus, deinceps tibi adhuc abblandiaris eoque velut scuto conscientiam tuam fulcire ac obumbrare praesumas, praesentibus hisce scriptum illud de integro revocamus et annullamus omnemque illius valorem ac patrocinium extinctum penitus et suffocatum pronuntiamus, ita ut coram Deo ac tremendo eius tribunali illud posthac nihilo plus tibi suffragaturum scias, atque si numquam scriptum et a nobis concessum foret aut fuisset. (6) Ceterum avertat a te Deus cor induratum pharaonis teque ad suave suum famulatum postliminio assumendum potenti sua virtute reducat! (7) Ita vovimus in Stambs pridie beatissimae Virginis Elisabetham visitantis seu 1. Iulii anno 1656.

317. An Pfarrer Johannes Abrogast Manincor in Kaltern Stams, 1. Juli 1656 Im Namen von Abt Bernhard Gemelich beschreibt Stephani Pfarrer Manincor, welche Probleme ihm sein Bruder Albericus bereitet. Er soll auf ihn einwirken, wenn schon nicht nach Stams, dann doch wenigstens ins Kloster Kaisheim zurückzukehren. Ansonsten ist der Abt gezwungen, wenig erfreuliche Maßnahmen zu ergreifen. Pfarrer Manincor soll den Erhalt dieses und früherer Briefe bestätigen. Ad reverendum admodum et praenobilem dominum Ioannem Abrogastum Manincor, parochum in Kaltern, nomine reverendissimi domini abbatis nostri, 1. Iulii 1656. Admodum reverende, praenobilis ac honorande domine

(1) Quid curarum, quid sollicitudinis habeamus in ove perdita (fratre Alberico fratre Alberico] Gemeint ist Bruder Albericus Manincor, der sich auf der Flucht befindet.) ad viam salutis reducenda admodum reverendae dominationi vestrae ex adiecta copia litterarum, quas hac occasione eidem Alberico nostro dirigimus, coniciendum damus eandem officiosius requirentes, ut et suam desuper operam viriliter conferendo in id efficaciter incumbat, quatenus, si persona dicti fratris sui Alberici ad propriam professionis domum remigrare abhorreat, anima eius saltem in alieno religionis nostrae domicilio salutem suam operari ac perficere festinet. (2) Nam quod ille forsitan intendit, ut nonnullis videtur, adipisci facultatem beneficium aliquod ecclesiacum obeundi, sicque pedem in saeculo figendi, id profecto a nobis nullis umquam temporibus nec per somnium quidem obtinuerit, qui omnino pro constituto habemus, nisi ille iussis nostris praesentibus paruerit atque intra praefixum sibi terminum monasterium Caesariense adierit, ea arripere consilia, quae forsan toti familiae parum fuerint amica. (3) Ita nam officii nostri ratio et caritas Christi nos urget, ut ne quemquam de commissis inter mundi procellas naufragari sinamus. (4) Porro desideramus ab admodum reverenda dominatione vestra certiores proxime fieri tam super receptione praesentium quam etiam illarum, quas ad eandem pater prior pater prior] Gemeint ist Pater Benedikt Stephani. noster 10. Iunii de statu ac rebus memorati fratris informativas transmiserat dubius adhuc, an per postam obvenerint. (5) Atque haec pro exigentia modernorum temporum dedimus ex monasterio nostro in Stambs etc.

318. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim [Stams], 4. Juli 1656 Im Namen von Abt Bernhard Gemelich: Der Abt und bedankt sich bei Abt Müller für seine schnelle Bereitwilligkeit, den abtrünnigen Albericus Manincor in Kaisheim aufzunehmen. Zur Zeit ist Manincor in Kaltern, wo sein Bruder Pfarrer ist. Dorthin hat ihm Stephani einen scharfen Brief geschrieben, dessen Kopie diesem Schreiben beiliegt. Abt Gemelich will sich für diesen Freundschaftsdienst dankbar erweisen. Zur Vorbereitung seiner Schüler hat Abt Gemelich einige Positionen aus Duns Scotus formuliert, die er Abt Georg nun verehrt. Ad reverendissimum dominum abbatem Caesariensem Georgium, nomine nostri domini abbatis, 4. Iulii 1656. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Subit adhuc memoriam, quam benevole reverendissima pietas vestra, dum suam nuper nobis praesentiam exhiberet, obtulerit sese ad aperiendum errabundo fratri nostro Alberico fratri ... Alberico] Gemeint ist der flüchtige Bruder Albericus Manincor. sinum atque asylum celebratissimae domus suae, qua ego reverendissimae pietatis vestrae benevolentia fretus, ut ovem extra paschua sua periculose palantem ab infestissimis lupis mundo ac daemone vindicarem, scripsi his diebus non absque verborum energia, ut mihi quidem videbatur, ad praedictum fratrem nostrum Manincor, hoc temporis in oppido Kalterensi apud germanum suum (parochum loci) commorantem, serio illum cohortatus, ut si proprium sibi ovile amodo desiperet, ad mandram Caesariensem sine interposita cunctatione se conferret. (2) Quem cum dictis ac minis nostris aures obduraturum vix credamus, libuit hasce ad reverendissimam pietatem vestram ceu praenuntias una cum copiis epistulae ad illum datae praemittere, quatenus eadem reverendissima pietas vestra mature et in antecessum certa fieret, quo circiter tempore ad suam Caesaream novus hospes foret appulsurus. (3) De reliquo paternae beneficientiae huius, quae hac in re ab amplissima dominatione vestra tam mihi quam fluctuanti filio Alberico praestatur, spondeo me non tantum iugiter memorem, verum etiam ad effectum gratitudinis quovis modo rependendae apprime fore studiosum.

(4) Porro quia religiosi iuvenes mei in stadio cursus philosophici iam ex propinquo metam prospectant, ultimum eisdem currentibus calcar subditurus, positiones nonnullas ex doctrina et schola subtilis D. Scoti, quem ducem habuere, procusas praelo dare volui, quarum schema (ignoscat, quod chartaceum et non sericum) reverendissimae pietati vestrae in symbolum demissi affectus mei ac reverentialis observantiae hic simul transmitto, pro cuius incolumitate, diuturno regimine ac prosperis successibus et ego et mei Deum exorare numquam desinimus.

319. An Bruder Albericus Manincor in Kaltern [Stams], 8. Juli 1656 Im Namen von Abt Bernhard Gemelich: In Stams weiß man, dass Manincor zum Fest des Hl. Johannes in Innsbruck und dann in Sterzing war, wo er so viel getrunken und gezecht hat, dass man sogar in Stams noch davon hörte. Ins Kloster Kaisheim wurde er deshalb bestellt, weil man hörte, dass er sich schäme und weigere nach Stams zurückzukehren, nicht weil er dort nicht mehr willkommen sei. Nun ist der Abt aber wieder bereit, ihm zu vergeben und ihn in Stams aufzunehmen. Seine Aufgabe wird es sein, den guten Ruf des Klosters wiederherzustellen. Grüße ergehen an seinen Bruder, den Pfarrer von Kaltern. Ad fratrem nostrum Albericum Manincor Caldariae constitutum, 8. Iulii 1656, nomine reverendissimi domini abbatis. Religiose, in Christo dilecte fili

(1) Oeniponte nuperis temporibus sub divi Ioannis Baptistae Ioannis Baptistae] 24. Juni. solemnia te fuisse forsan hodieque ignorassemus, nisi in reditu tuo Sterzingae apud cognatum tam strenue ac genialiter potitando memoriam tui reliquisses, quae ad nos in Stambs usque eructata est. (2) Ansam inde accepimus ad amputandos huiusmodi vagos excursus (qui apud homines saeculi lapis offensionis potius ac petra scandali quam pabulum aedificationis esse solent) mox ad te epistulam velut cursorem a tergo submittendi, quam citra dubium iam acceperis. (3) In ea ad extraneum diversorium monasterii Caesariensis te conferendi mandatum ac terminum dedimus, non quod in proprium gremium serio resipiscentem excipere dedignaremur, sed quia rumor ad aures nostras percrebuit te matrem tuam (domum professionis) post indecoram fugam adeo exhorrescere et cane peius aversari, ut Oeniponti obfirmato animo, at non sine audientium scandalo glandem potius e sclopo te hausurum diceres, quam pristinam cellae tuae solitudinem revisurum.

(4) Ceterum quia meliore nunc spiritu afflatus palinodiam cantas atque ad nos supplices tendens manus in propriam caulam reserata misericordiae ianua recipi efflictim desideras, nos quoque (quantumvis nuntius epistolaris Caesaream iam avolarit subsecuturum tuae personae adventum praenuntians) in alium sensum inclinati paternum tibi pandimus sinum atque ad antiquam mansionem tuam Stambsensem revertendi copiam praesentibus hisce facimus. (5) Tuum erit famam coenobii, quam fuga tua et licentiore linguae procacia foede lacerasti, pro posse tuo ubivis resarcire. (6) Atque his amicam salutem honorando domino fratri tuo fratri tuo] Gemeint ist Johannes Abrogast Manincor, der Pfarrer von Kaltern. denuntiantes epistulam claudimus et te sine viarum ambagibus ac superfluis diverticulis redeuntem exspectamus.

320. Stephani an Kooperator Augustinus Haas in Mais [Stams], 16. Juli 1656 Stephani bedankt sich für die Früchte, die gestern abends angekommen sind und von den Brüdern bereits ausgiebig verkostet wurden. Stephani scherzt, wenn er sie besser vertragen würde, hätte er sie wohl allein gegessen. In Stams wird es wohl keine reiche Ernte an Früchten geben, woran nicht zuletzt die starken Regenfälle im Juni und Juli schuld sind. Das Heu ist schon eingebracht, das Getreide fehlt jedoch noch. Stephani bedauert, dass es dem Pfarrer von Mais schlecht geht, vermutet aber, dass es mit seinen Ess- und Trinkgewohnheiten zusammenhängt. Auch dass es Tobias [Zigl] schlecht geht, bedauert Stephani, der für ihn eine Messe lesen will. Der Brief Pater Schnürlins ist versehentlich an Abt Gemelich gegangen, der Stephani erst viel später davon berichtete. Was die Lage im Kloster betrifft, berichtet Stephani zuerst von der Visitation durch Abt Georg [IV. Müller] von Kaisheim, der u.a. auch die neuen, unerfreulichen Statuten verkündete. Bruder Albericus Manincor hatte sich zunächst aus dem Kloster geflüchtet. Auf Betreiben seiner Verwandten, v.a. des Kanzlers Girardi, kehrte er am 13. Juli nach Stams zurück, wo Stephani jedoch um ihn fürchtet. Ad reverendum patrem Augustinum Haas, pro tempore cooperatorem in Mais, 16. Iulii anno 1656. Reverende in Christo, amande in Domino

(1) Non pollicitis tantum divitem, sed et promissorum tenacem esse reverentiam vestram fructus transmissi praedicant, quos salvos et a corruptione ut plurimum innocuos hesterno vespere accepi, gratissimum fratribus ad mensam bellarium. (2) Qui si tam ventriculo meo conducerent, quam appetitui arriderent, nae ego potiorem illorum partem solus abligurrirem.

(3) In nostro pomerio est quasi generalis vacatio arborum (saltem malorum; nam de piris hinc inde aliquid cernere est). (4) Ac de nucibus non hoc tantum anno, sed et praeterito iam autumno nec unicam vidimus. (5) Pluviae, quas per Iunium et Iulium prope quotidianas ac graves habuimus, et messem retardant et pecori in Alpibus non parum incommodant. (6) Faenum quidem (laus superis) satis opportune horreum subintravit; (7) frumentum vero adhuc totum in culmo est hac primum septimana metendum.

(8) Male habere et in periculo constitutum esse patrem parochum patrem parochum] Von 1635 bis 1658 war Johannes Burkardt ( >Album Stambsense Nr. 437) Pfarrer in Mais. dolenter intellexi, qui incola tum suum super terram quin diutius adhuc prolongare posset, nihil diffiderem, si is suo tam pertinaci iudicio tantisper relicto aliorum fidis suasionibus morem gereret atque culinam magis quam penu vinarium diligeret. (9) Nec etiam sine commiseratione percepi, quid calamitatis hospitae vestrae supervenerit, cum Thobia Thobia] Gemeint ist Bruder Tobias Zigl. non quidem hirundinum stercore, sed proprii capitis intemperie sive catarrho tam repente caecatae, pro cuius desiderio ad thaumaturgum nostrum dominum Ioannem cras sacrificium fieri curabo. (10) Reverendo patri Ioanni Ioanni] Gemeint ist Pater Johannes Schnürlin, Kooperator in Mais. reverentia vestra indicet velim litteras ipsius, quas nuper ad me dederat, aberrasse a meta, non meis, sed reverendissimi reverendissimi] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. manibus traditas, qui tamen aliquot post dies ex occasione illarum argumentum mihi enarravit.

(11) De statu monasterii siquid rescire vos iuvat, duo tantum significo, alterum, quod hebdomade pentecosten proxime antegressa reverendissimus dominus abbas de Caesarea reverendissimus ... Caesarea] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. apud nos vititationem peregerit, in qua nova nobis statuta odiosis rebus referta, a favoribus vacua dereliquit. (12) Qui licet in Rottwilano capitulo, cui illustrissimus dominus generalis illustrissimus ... generalis] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. ipsus interfuit, paternitates omnino abrogatas noverit, ipse tamen inter omnes abbates solus et unus decreto illi obnititur et monasterii nostri se patrem immediatum adhuc solemniter indigetat.

(13) Alterum, quod pater Albericus Manincor ex conscientia culpae cuiusdam gravioris apud pueros scholares per incontinentiam tactus admissae ac de poenis ordinis sibi metuens accedente pessimo alicuius susurronis consilio 23. Maii fugam inierit, vilis apostata factus. (14) Quod cum iniquissime haberet ipsius cognatos, praesertim dominum baronem Girardi cancellarium, dominum ... cancellarium] Bei Seeber 1977 ist kein Kanzler Girardi verzeichnet. non tam proprii cordis resipiscentia, ut suspicor, quam illorum impulsu ac minis tandem 13. Iulii ad pristinum ovile reversus est, de cuius tamen perseverantia, nisi dextera Excelsi eundem fulciat, vehementer timeo. Vos pro anima eius Deum exorate ac una omnes salutati prospere in Domino valete.

321. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck [Stams], 20. Juli 1656 Stephani befürchtet, dass der eben erst zurückgekehrte Albericus [Manincor] schon bald wieder flüchten könnte. Ihm sind einige Vergünstigungen eingeräumt worden: Er darf im Garten spazieren und hat einen Vertrauenspater. Dennoch hat er einen geheimen Brief an Herrn von Wolfsthurn geschrieben, in dem er ihn um Wein bittet, bis zusätzliches Geld von seinem Bruder aus Kaltern eingetroffen ist. Er hält seine Kammer für ein Gefängnis und verdächtigt die betreffenden Leute (Pater Nivardus [Bardalas] und den Scholaren Franz) übler Nachstellungen. Zudem macht er sich Sorgen, wie es mit ihm weitergehen wird, welche Strafe ihn erwartet. Ad reverendissimum nostrum praesulem Oeniponti agentem et iam ab officio camerae liberum, 20. Iulii 1656. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Gaudium, quod de redeunte ovicula, fratre Alberico, fratre Alberico] Gemeint ist Bruder Albericus Manincor. hausimus, metuo vehementer, ne brevi admodum exspiret. (2) Is namque cum tam indulgenter habeatur provisus de honesto hypocausto, in cibo portionem cum aliis sacerdotibus aequalem participans et insuper facultate donatus ad levandum taedium tum in hortis quandoque obambulandi, tum etiam patris nostri Georgii Georgii] Gemeint ist Pater Georg Nussbaumer. (tamquam fratris boni testimonii) conversatione sese exhilarandi. (3) His tamen omnibus non contentus misit die sabbathi praeterita clam litteras domino de Wolfsthurn sollicitans, quatenus sibi vinum pro extraordinario haustu secreto submitteret, quoad pecuniae adventarent, quas ex Kaltern a domino suo fratre fratre] Gemeint ist Pfarrer Johannes Abrogast Manincor aus Kaltern. in proximo secuturas certo sciret. (4) Deinde loci, quem habitat, adeo pertaesus est, ut perinde eum ac carcerem reputet. (5) Praeterea suspicionum ac muscarum plenus cum quadam vice post sumptam cenam ab horto redux ianuam, qua per scalam ad infirmatoria ascenditur, clausam reperiret, iniqua mox suspicione agitatus a patre Nivardo, patre Nivardo] Gemeint ist Pater Nivardus Bardalas. litteram puero scholari Francisco praeclusam credidit (sed cum utriusque iniuria) indeque postera die schedam patri Georgio illac transeunti per fenestram deiecit in fine haec verba continentem “Cras discedo, aut unum illorum duorum recedere oportet!” (6) Percellitur insuper iugi metu rerum de se futurarum anxius, quid subeundum poenae, quis circa se modus clementiae statuendus, quibus quidem cogitationum turbis ita indesinenter se obrutum dicit, ut noctes prope ducat insomnes. (7) Verbo, res ipsius sunt constitutae, ut nisi reverendissimam pietatem vestram intra dies pauculos ad nos redire contigerit, alteram fugam brevi tentaturum pertimescam. (8) Deus eundem illuminet et omnes nos salvos velit!

322. Stephani an Kooperator Augustinus Haas in Mais [Stams], 22. August 1656 Stephani bedankt sich für den Brief, der heil, und die Früchte, die leider zerstört in Stams angekommen sind. Haas soll sich in Stephanis Namen bei Herrn Ingram bedanken. Für eine blinde Patientin in Mais schickt Stephani Wasser vom Kalvarienberg. Abt Bernhard Gemelich ist zusammen mit Pater Friedrich, dem Provinzial der Franziskaner, Bruder Andreas und Herrn Prugger zur Kur nach Obladis aufgebrochen, wo ihn die Podagra bald ans Bett fesselte. Deswegen konnte er am 7. August auch nicht an der öffentlichen Thesenverteidigung der Stamser Brüder Tobias [Zigl] und Ulrich [Raschpichler] teilnehmen, zu der einige Prominente des Tiroler Geisteslebens anreisten: Wilhelm Bliemel, Hyazinth Grändl, der Guardian der Franziskaner in Hall. Der Stamser Lektor wird nun mit einem Scholastik-Kurs beginnen, bei dem er mit mehr Höhrern rechnen kann. Ad patrem Augustinum Haas, conventualem nostrum, in Mais operarium, 22. Augusti 1656. Reciprocam salutem et affectum benevolentiae Reverende in Christo, religiose et amande confrater

(1) Litteras reverentiae vestrae ab harum relatore accepi ipso sancti patris nostri sancti ... nostri] Gemeint ist der Hl. Bernhard, der am 20. August gefeiert wird. festivo die, dum ad prandium accumberemus, fruges vero, quarum illae mentionem faciebant, postera primum luce ab altero tabellario tardigrado sub meridiem advectae sunt. (2) Qui si fructus integros consignasset, nihil ipsius moram et tarditatem causarer, sed cum pleraque (piris exceptis) putida et resoluta attulerit, sane non erat, cur copioso eum honorario dignarer. (3) Nihilominus tamen reverentia vestra affini suo domino Ingram meo nomine gratias aget, cum fuerit opportunum.

(4) Ex praesentium baiulo intellexi desiderari pro caeca hospita Maisensi aquam de Calvaria nostra sancti Zachariae, cuius proinde portionem aliquam in vase vitreo transmitto optans, ut iuxta fidem petentis et ad Dei summi gloriam felicem effectum operetur. (5) Postridie sanctae Mariae Magdalenae Mariae Magdalenae] 22. Juli. reverendissimus noster reverendissimus noster] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. cum consortio admodum reverendi patris Friderici provincialis Franciscanorum et a culina bene noti fratris Andreae nec non reverendi domini Prugger acidulis domi nostrae uti coepit bonis omnino initiis, sed octiduo vel novendio post eundem podagra lecto prostravit, quem illud potissimum aegre habuit, quod publicae disputationi philosophicae ad septimum diem Augusti habitae interesse nequiverit.

(6) Absoluto etenim cursu propugnarunt fratres nostri Thobias et Ulricus fratres ... Ulricus] Gemeint sind die Brüder Tobias Zigl und Ulrich Raschpichler (vgl. Album Stamsense Nr. 464). theses impressas ex tota philosophia, ad quam concertationem comparuerunt reverendus dominus Wilhelmus Bliemel Wilhelmus Bliemel] Wilhelm Bliemel OPräm legte sein Gelübde in Wilten am 23. 12. 1630 ab. Er studierte Theologie in Wilten, Salzburg und Dillingen. In Dillingen erwarb er sich das Lizentiat der Theologie und des Kirchenrechts. Im November 1643 kehrte er nach Wilten zurück und war dort Professor. 1644 machte er in Dillingen 1644 noch sein Doktorat im Kirchenrecht bei Ernricus Pirrhing (vgl. zu diesem >Romstöck 264-271). Bliemel starb am 16. September 1658. Vgl. Goovaerts I 65. cum socio, Oeniponto lectores duo Hiberni, duo Hiberni] Vgl. >Primisser cap. 42 § 43 Iulio mense philosophiae cursum docendo absolvit Eugenius Cellamanus Hibernus ex ordine S. Francisci, quo dein VI Kalendas Octobres cursu theologiae coepit. item reverendus pater Hyacinthus Grändl Hyacinthus Grändl] Der Lektor der Philosophie bei den Serviten in Innsbruck, Hyazinth Grandl, trat 1650 mit seiner Arbeit Philosophia rationalis sive decisiones ex univers logica desumptae et in conventu Oenipontano S. Iosephi publicae concertationi proposita hervor. servita cum socio et Hala reverendus pater guardianus ac lector illius conventus. (7) Infra dies circiter 14 idem pater lector noster auspicium faciet docendae theologiae scholasticae, in qua numerosiores habiturus est auditores. (8) Atque haec pro nunc obiter et raptim.

323. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais [Stams], 30. September 1656 Den Brief, den Stephani diesem beigelegt hat, hat er zunächst dem Pater Kellner übergeben, damit er ihn nach Mais schicke. Dann aber hat er ihn auf Anraten des Richters geöffnet, da der erkannte, dass der Brief von der Kammer komme und eventuell dringende Geschäfte des Haller Salzamtes enthalte. Die zwei nach Brixen geschickten Brüder sind völlig vom Regen durchnässt zurückgekehrt. Nur bei Bruder Leopold [Gassler] gab es Probleme, weil er das vorgeschriebene Wartejahr nicht abgewartet hatte. Pater Martin Stöger beschwerte sich in einem Brief aus Wertach, dass ihm nicht mehr geantwortet werde. Man wolle ihn wohl im Exil sterben lassen. Bruder Theoderich [von Preisach] kocht vor Wut, weil er nicht mit den anderen Brüdern nach Brixen geschickt wurde, und bittet um Versetzung in ein anderes Kloster. Ad reverendissimum dominum abbatem nostrum in vindemiis constitutum, 30. Septembris 1656. Demissam salutem ac prosperitatem praesentem et futuram Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Quas hisce meis acclusas impraesentiarum submitto, propridie sancti archangeli Michaelis, sancti ... Michaelis] 29. September. dum ad prandium accumberem, accepi easque omnino intactas mox patri cellario remisi, ut proxime ad reverendissimam pietatem vestram easdem dirigeret. (2) Postmodum vero illas, quas a camera emanatas e triplici sigillo agnovimus, de consilio et suasu iudicis reseravi existimantis subesse forsitan posse aliquod in mora periculum, quod contineri in iis quidpiam crederet super inhibitorio, quod Halae circa erogationem salis noviter impositum intelleximus.

(3) Duo fratres nostri Brixinam nuper directi eiusdem diei Martis, quo reverendissima pietas vestra abierat, sero vespere remearunt sub tempus completorii in itinere, ut aiebant, multum retardati a pluviis, quibus biduo non obiter tantum tincti, sed ad cutem usque insigniter perluti sunt. (4) Ordinibus, quos expetebant, uterque sunt initiati, frater Leopoldus Leopoldus] Gemeint ist Bruder Leopold Gassler. tamen non absque difficultate, eo quod de recepto antehac subdiaconatu suo formatas non exhibuisset et insuper annuum interstitium non servasset.

(5) Hesterna litteras accepi a patre Martino nostro patre ... nostro] Gemeint ist Pater Martin Stöger, der derzeit Vikar in Wertach ist. ex Wertach, qui plurimum turbatur et tentatur, quod ad trinas suas epistulas a reverendissima pietate vestra responsum nullum obtineat, in eam ferme persuasionem sese abripi passus, quasi ipsius persona taedio nobis esset ac studio foris relinqueretur, ut in exilio diem clauderet. (6) Ei proxima posta scribam et huiusmodi tentationis scrupum eximere conabor.

(7) Frater Theodoricus Theodericus] Gemeint ist Bruder Theodor von Preisach. noster in sua protervia perstans, quod ad ordines cum aliis fratribus nuperrime missus non fuerit, adhuc adeo non decoxit, ut nudiustertius peracta cena me conveniens palam et sine verecundia edixerit se in monasterio amplius permanere non posse, sed fugam initurum, quod vereatur se aut numquam aut lente nimium ad sanctos ordines promotum iri, cum interim animum ad studia ulterius prosequenda iam deposuerit. (8) Quem quidem ob tam perversum propositum acriter redargui et ad meliora consilia reducere connisus fui, verum licet modo conquiescere, extrinsecus saltem, videatur, quid tamen adhuc in futurum forsan instigante sathana sit tentaturus, soli illi notum, qui iudicat renes et corda. (8) Deus reverendissimam pietatem vestram diutissime incolumem velit ac servet. Dedi ultimo Septembris seu festo divi Hieronymi die 1656.

324. Stephani an Vikar Martin Stöger in Wertach [Stams], 3. Oktober 1656 Am 29. September erreichte Stephani Stögers Brief aus Wertach, auf den er jetzt sofort antwortet, um Stöger nicht, wie Abt Gemelich, so lange warten zu lassen. Das Schweigen des Abtes soll Stöger aber nicht persönlich nehmen, sondern dessen Vergesslichkeit zuschreiben. Als Nachfolger für Stögers Amt als Vikar von Wertach hat sich bisher weder jemand gemeldet, noch hat Abt Gemelich jemanden gefunden. Wenn eine Meldung aus Wertach selbst kommt, wird der Abt dieser sicherlich zustimmen. Der flüchtige [Albericus Manincor] ist am 13. Juli nach Stams zurückgekehrt und wurde von Abt Gemelich mit einer geringen Strafe bedacht. Stephani bezweifelt, dass Bruder Manincor es lange aushalten wird, ist er doch schon sehr dem Wein ergeben. Die Brüder Leopold [Gassler] und Ulrich [Raschpichler] sind in Brixen geweiht worden, was v.a. der übergangene Bruder Theodor von Preisach sehr übel nahm und zeitweise sogar austreten wollte. Der Abt ist vor zwei Wochen zur Ernte nach Mais abgereist. Der lange Zeit für das Kloster tätige Magnus Spaiser ist verstorben. Der Pater Lektor hat nach der öffentlichen Disputation, zu der viele Gelehrte aus Innsbruck und Hall angereist waren, nun einen Scholastik-Kurs begonnen. Ad patrem Martinum Steger in Wertach pro tempore vicarium, 3. Octobris 1656. Fructuosum coram Deo laborem et olim pro apportato lucro remunerationem Reverende in Christo, religiose et amande confrater

(1) Vigesimo nono Septembris ad me diverterunt, quas reverentia vestra 24to eiusdem in Wertach exaraverat, ad quas (ne reverentia vestra in me, quod in reverendissimo nostro, reverendissimo nostro] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. culpare possit) intermittere nolui aut protelare responsum. (2) Quod ad ternas litteras vestras dominus abbas nondum vel apicem resolverit, merito est, cur reverentia vestra paulo gravius ferat. (3) Noluit tamen intermissionem hanc minus propenso erga se affectui, sed potius oblivioni vel (si salva superioris auctoritate dicere liceat) alicui negligentiae adscribere.

(4) Ad substituendum vicarium in Wertach quod attinet, certum sit reverentiae vestrae neminem adhuc ad illud loci conductum neque ulli hominum a reverendissimo nostro promissionem desuper factam, quia hactenus nemo apparuit, cui beneficium committi posset. (5) Exspectat magis reverendissimus, dum vel reverentia vestra vel communitas Wertacensis aliquem sibi acceptum et idoneum conquirant, quo reperto si certiorem fecerint reverendissimum, non deerit ille, quin et reverentiam vestram ab onere suo liberam reddat et novum vicarium consueta praesentatione instructum gregi Wertacensium praeficiat.

(6) Quem quem] Gemeint ist Bruder Albericus Manincor. in prioribus litteris meis 23. Maii apostatam factum denuntiavi, is disponente Numine 13. Iulii ad caulam rediit, utinam deinceps ovis sana et non morbida! (7) A reverendissimo nimis clementer est habitus, utpote unica tantum levi disciplina et duarum circiter horarum reclusione in correctorio castigatus. (8) Ego certe de ipsius finali perseverantia non magna spero, quem video et vino nimis addictum et ferme a vitio proprietatis non procul distantem.

(9) Superiore angaria fratres nostri Leopoldus et Ulricus fratres ... Ulricus] Gemeint sind die Brüder Leopold Gassler und Ulrich Raschpichler. Brixinam pro ordinibus missi sunt ceteris fratribus tamquam minus morigeris pro mortificatione domi relictis. (10) Quod quidem frater Theodoricus, Theodoricus] Gemeint ist Bruder Theodor von Preisach. quantumvis totus, quantus adhuc idiota, adeo turbate tulit tamque decoquere non potuit, ut prope iam patris Alberici nefanda premere vestigia et clanculariam fugam de monasterio inire decreverit.

(11) 14tus hodie dies est, cum reverendissimus noster sub horam quintam matutinam ad vindemias est profectus, cum prius hora secunda praebendarius noster Magnus Spaiser, qui tot semper cognatos habuit et panum Stamsensium tantus amicus fuit, in Domino quievisset octiduo tantum aegrotans et convulsionibus epilepticis extinctus, durante tamen morbo rite de peccatis confessus et oleo sacro extremum iunctus.

(12) Reverendus pater lector noster praeterlapsa septimana theologiae scholasticae docendae initium fecit, cum antea mense Augusto post absolutum cursum theses impressas ex tota philosophia publicae disputationi exposuisset, quas propugnarunt ex nostris fratres Thobias et Ulricus fratres ... Ulricus] Gemeint sind die Brüder Tobias Zigl und Ulrich Raschpichler. praesentibus multis theologis religiosis Hala et Oeniponto evocatis. Atque haec breviter et properante calamo dedi in phlebotomia etc.

325. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais [Stams], 14. Oktober 1656 Nach dem Begräbnis von Magnus Spaiser fing Pater Bartholomäus [Hol] an, über Kopf- und Bauchschmerzen zu klagen. Schriftlich verständigte er den Arzt, den Stephani zwei Tage später persönlich kommen ließ. Es handelt sich um ein Fieber, gegen das der Arzt mehrere Mittel verordnete. Nun befindet sich Pater Hol auf dem Weg der Besserung. Der Apotheker Winkler kam nach Stams, um sich nach dem Schicksal seines Sohnes Franz zu erkundigen. Nach langen Gesprächen entschloss sich der Vater, seinen Sohn aus der Schule zu nehmen. So ist auch für Albericus [Manincor] keine Versuchung mehr gegeben. Am 11. Oktober fuhr Franz zusammen mit Severinus Schweighofer nach Innsbruck. Bruder Theodor [von Preisach] wurde von seinem Verwandten, Herrn Wagner, besucht und überredet, seine Wut aufzugeben und zu ordentlichen Studien zurückzukehren. Daraufhin entschuldigte er sich bei Stephani für sein raues Verhalten. Bruder Andreas, dem jeder im Kloster verboten hat, seine Eltern zu besuchen, hat sich vor kurzem selbst die Erlaubnis herausgenommen und ist geflohen. Nur Bruder Severinus [Frickinger] war informiert, dass sein Freund nach Rom wollte. Ad abbatem nostrum in Mais vindemiantem, 14. Octobris 1656. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Postridie, quam tumulo Magnum Spaiser intulimus, male habere coepit in conventu pater Bartholomaeus noster pater ... noster] Gemeint ist Pater Bartholomäus Hol. dolorem capitis questus et stomachi ex diffuso felle amaricationem, ad quam fastidium omnis cibi ac ipsius etiam vini consecutum est. (2) Aliquot dies tenuit haec infirmitas, cum aeger medicum scripto consuluit, a quo varia in remedium ordinata accepit. (3) Biduo autem post ego eundem personaliter accersiri curavi, ex cuius iudicio et assertione didici febri continua seu maligna laborare infirmum, cui depellendae diversa pharmaca praescripsit, quorum usum aegrotus etiamnum continuat interdicto sibi penitus vino et duabus venis in bracchio et sub lingua incisis. (4) Est modo in statu convalescentiae, viribus tamen membrorum adhuc admodum debilis.

(5) Dominum Schleirmacher Schleiermacher] Gemeint ist der Arzt Gerhard Schleiermacher aus Innsbruck. in Stambs usque comitatus est pharmacopola Winklerus, experiundi potissimum gratia, quid de filio suo Francisco ageretur, quem ego puerum cum frugi apud nos haud futurum scirem, persuasi post multam sermocinationem dicto eius parenti, ut a monasterio nostro domum suam revocaretur, quod et factum undecimo die Octobris, quo in consortio Severini Swaikhoferi Oenipontum aqua vehente repetiit, sicque et fratri Alberico fratri Alberico] Gemeint ist Bruder Albericus Manincor. subtractus fomes tentationum et reliquae iuventuti scholarium occasio seductionis adempta.

(6) Spiritus proterviae, quo fratrem Theodoricum Theodoricum] Gemeint ist Bruder Theodor von Preisach. in priore mea epistula tumuisse nuntiavi, tandem deferbuit et ad meliorem genium iuvenis rediit, non tam suomet interno motu quam extrinseco impulsu cognati sui generosi domini Wagner, qui ante dies plus minus 12 ad nos divertens et a me super statu fratris Theodorici luculenter informatus tantos huic adhortationum ac suasionum arietes admovit, ut demum eiusdem animum expugnarit eoque perduxerit, ut isdem frater Theodericus et praetacto domino cognato suo stipulata manu promitteret se deinceps studia culturum atque etiam mores mutaturum in melius, et postera die a me privatim omnium verborum, quae proterve et insolenter antehac effutiisset, veniam deprecaretur.

(7) Frater Andreas conversus noster licentiam patriam et consanguineos suos, quam toties petitam nec a reverendissima pietate vestra nec ab ipsomet nuper visitatore ab ... visitatore] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. obtinere poterat (quippe rationabili motivo destitutam), tandem ipse sibi impertiit, praeterito die lunae, cum phlebotomus essem, mane sub matutinis a monasterio digressus et profugus factus, cum nemo nostrum quidquam tale suspicaretur et ille hocce propositum suum usque ad ultimam horam tectissimum habuisset. (8) Soli fratri Severino fratri Severino] Gemeint ist Bruder Severinus Frickinger (vgl. Album Stamsense Nr. 463). pridiana nocte post completorium haec verba admussitasse fertur: “Ora pro me, et ego pro te orabo Romae!” Atque hisce reverendissimam pietatem vestram omnigenis superum favoribus animitus commendo.

326. Stephani an Kooperator Augustinus Haas in Mais Stams, 17. Oktober 1656 Stephani bedankt sich für Haas’ Brief, wenn er auch nicht auf Latein verfasst war, und für die Kastanien. In Stams wird man heuer wieder keine Nüsse ernten können. Dass Haas nach Stams zurückgerufen wird, um theologische Studien betreiben zu können, ist für ihn sicherlich ein Gewinn. Vor seiner Rückkehr soll er sich jedoch noch um Gewand kümmern. Durch die Einkleidung von vier Konversen ist Stephani in arge finanzielle Not gekommen. Ad reverendum patrem Augustinum Haas in Mais cooperantem, 17. Octobris 1656. Reverende in Christo, religiose et amande confrater

(1) Litteras reverentiae vestrae non idiomati meo respondentes, sed vernacula scriptas nudiustertius rite obtinui, quibuscum ovorum exclusor etiam castaneas praesentavit turbae fratrum praecipue diebus esurialibus pro collatione servituras, quando pomorum vix quidquam adest, quod apponi posset. (2) A nucibus pomerium nostrum altero iam autumno sterile fuit praematuris pruinis fructum in flore extinguentibus.

(3) Domum nostram revocari reverentiam vestram gratulor, si privatum reverentiae vestrae emolumentum spectem non ignorans oppido eidem profuturum, si theologicis studiis ingenium probe excoluerit, sin parochiam nostram Maisensem respiciam, doleo tam celebri vineae operarios subduci. (4) Verum quia sublimioribus potestatibus resistere non licet, libenter iudicium meum captivabo ac provisionem eiusdem ecclesiae (quae certe monasterio nostro idem est, quod gemma annulo, quod oculo pupilla) reverendissimo nostro reverendissimo nostro] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. relinquam.

(5) Unum est, quod reverentiam vestram ante reditum suum curare percuperem, videlicet ut de tunicis ac materie pro cuculla sibi ipsi providerat, dum adhuc media ad manum habet. (6) Mihi nam hoc anno praeter solitum graves expensae incumbunt, inter quas non in postremis numero, quod proxime quattuor conversos nostros colore pruno vel castaneo vestire debeam, quae quidem habitus transmutatio tam pro nunc quam deinceps non exiguos sumptus causabit. (7) Atque hisce pauculis nunc reverentiam vestram eminus saluto, quam brevi comminus apparituram intelligo.

327. Stephani an Pater Candidus List in Kaisheim Stams, 20. Oktober 1656 Stephani bedankt sich für Lists freundliche Einladung zu seiner Primiz. Leider kann er zu der Feierlichkeit nicht anreisen, da er just an diesem Tag zum Markt nach Hall fahren muss. Abt Gemelich wurde zum Landtag nach Bozen von Erzherzog Ferdinand Karl gerufen und kommt wohl so schnell nicht zurück. Seine Einladung wurde aber nach Bozen weitergeleitet. Ad patrem Candidum List Caesariensem, reverendissimi nostri cognatum, primitiantem, 20. Octobris anno 1656. Reverende, religiose, in Christo peramande neomysta

(1) Accepi cum gaudio laeti nuntii baiulas, quae me ad nuptias desideratissimas, quibus non ille gentilium hymenaeus, sed spiritus sanctus praeest, perhumaniter invitant. (2) Et quid optatius mihi a fortuna obvenire posset, quam si in veste nuptiali comparare et sacris huiusmodi solemniis interesse daretur? (3) Verum quia tantis terrarum spatiis invitati ab invitante disiungimur, spiritu seu animorum affectu eo feremur, quo corporum gleba nequit pertingere, atque ad praestitutas Nonas Novembres reverentiam vestram Altissimo primitiva sua libantem exiguis orationibus nostris quoquo modo adiuvare conabimur precaturi, ut Deo et coelestibus paranymphis (angelis sanctis) novum placeat ministerium, placeat et minister.

(4) Ego quidem illa ipsa hebdomade nundinas Halenses adire compellor turbae fratrum de necessariis provisurus. (5) Reverendissimus vero noster, reverendissimus ... noster] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. qui hoc temporis adhuc in loco vindemiarum moratur, a serenissimo a serenissimo] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karl. ad conventum procerum Bolzani conventum ... Bolzani] Vgl. Primisser cap. 42 § 43 Eodem die coeptus est Bauzani provincialium primorum congressus. sub diem 20. eiusdem mensis indictum evocatus est vix ante ferias natalitias ad nos revisurus, cui litteras ex Caesarea destinatas crastina posta transmittam. (6) Interea reverentiae vestrae navem precor prora puppique carentem prora puppique carentem] Zu dem Rätsel-Hexameter vgl. Noten zu ep. 225. et me eiusdem fructuosissimo sacrificio devote commendo sacro calici verticem submittens. (7) Dedi ex eremo sancti Ioannis in Stambs die sancti Wendelini seu 20. Octobris.

328. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais Stams, 21. Oktober 1656 Stephani schickt beiliegend einen Brief des Candidus List aus Kaisheim und einen Brief des Abtes von Kaisheim. Bei Lists Priesterweihe wundert er sich, dass dies nach einer so kurzen Zeit als Diakon möglich ist. In Stams hat der Lektor mit dem Kurs in scholastischer Theologie begonnen. Doch für Stephani geht er zu spekulativ und ungeordnet vor. Zum Patrozinium der Hl. Ursula auf Burg Petersberg wurden keine Stamser eingeladen, vielleicht weil man sich dort intensiv auf den Besuch des Erzherzogs vorbereitet. Stephani hat jedoch gehört, dass der Hof auf der Reise nach Schönthal weder in Stams noch in Petersberg halt machen wird. Pfarrer Paulus Sigelius war wieder zehn Tage aus Silz abwesend, ohne jemanden davon zu informieren. Eine Frau soll sogar ohne die letzte Ölung gestorben sein. Ad reverendissimum nostrum in vindemiis laborantem, 21. Octobris anno 1656. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Allatae sunt ante quatriduum ex Caesarea, quas hisce inclusas submitto, alterae ab illius domus reverendissimo, illius ... reverendissimo] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. a fratre Candido fratre Candido] Zum Brief von Pater Candidus List vgl. ep. 327. alterae. (2) Illarum contextus me latet. (3) Harum argumento invitatur reverendissima pietas vestra ad sacras nuptias proxime ventura sancti Malachiae sancti Malachiae] 5. November. nostri festivitate ab eodem Candido celebrandas, quem in pervigilio primum pentecostes diaconum factum miror sequente statim angaria ad presbyteratum ab Augustanis consistorialibus sine negotio admissum absque mota de interstitiis difficultate, de quibus critici Brixinenses nostris nuper fratribus propemodum tricas fecerunt.

(4) Theologiae scholasticae reverendus pater lector initium dedit (sola quidem exhortatiuncula ceu prolusione) ipso eodem die, quo reverendissima pietas vestra e monasterio pedem extulerat, postera vero luce etiam calamis negotium datum. (5) Ad mentem reverendissimae pietatis vestrae hactenus vix proceditur, quippe cum quaestiones mere speculativae ac ferme, ut ego quidem auguror, non necessariae (qualis est verbi gratia illa Scoti, utrum sacramentum sit ens rationis an reale) diffuse nimis tradantur eadem prorsus methodo, quam in philosophia isdem pater lector tenuerat.

(6) Ad patrocinium sanctae Ursulae in arce Peterspergensi hodie nemo Stambsensium invitatus est, forte quod ibidem praeparatoria fiant pro adventu serenissimi, serenissimi] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karl. quem proxima septimana in Vallem Venustam iter capturum intelligo. (7) Quamvis heri nonneminem audierim dictitantem archiduces cum comitatu suo ex Telfs recta in Imbst perrecturos absque eo, ut ad monasterium nostrum vel ad montem sancti Petri divertant.

(8) Paulus Sigelius rursum per decem pluresve dies ab ecclesia Silzensi abest aut certe abfuit non absque stomacho et murmure parochianorum, quos illud potissimum male habet, quod tacite semper et omnibus insciis recedat nec per idoneas substitutiones eisdem legitime provideat, unde paucis abhinc diebus feminam quandam (socrum balneatoris nostri) sine extrema unctione ac, nisi fallor, etiam absque sancto viatico decessisse aiunt. (9) Sed haec, vera an falsa, parum ad me. (10) Deus optimus maximus reverendissimam pietatem vestram sub tegumento manus suae protegere et in prospera valetudine conservare dignetur. Dedi ex Stambs die sanctae Ursulae virginis.

329. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais Stams, 28. Oktober 1656 Stephani schickt einen (wahrscheinlich) unangenehmen Brief des Theodor Hochstein mit, der seine alt bekannten Klagen wiederholt. Georg Winkler, der auch eine Einladung zur Primiz des Candidus List bekommen hat, fragt nach, ob der Abt auch nach Kaisheim reise. Den Grund der Anfrage kennt Stephani nicht. Das in einem früheren Brief (ep. 329,8) geäußerte Gerücht, dass in Silz eine Frau ohne Begleitung ihres Seelsorgers sterben musste, hat sich als wahr herausgestellt: Die Gattin des Johannes Randolf wurde vom Frühmesser von Haiming zwar mit der letzten Ölung, nicht aber mit der Kommunion versehen. Der Pater Lektor hat sich zwei Wochen lang in Innsbruck kuriert und von dort nicht mehr Jakob Hibernus, sondern Magnus Reitter als Assistenten mitgebracht, der sich jedoch überhaupt nicht um seine Aufgaben kümmert, sondern dem Kloster nur zur Last fällt. Ad dominum abbatem nostrum in Mais versantem et adhuc circa torcularia occupatum, 28. Octobris 1656. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine praesul

(1) Parum forsitan gratae sint reverendissimae pietati vestrae, quae meis hisce acclusae superveniunt, quas ex charactere epigraphes conicio (nisi sensus me fallunt) esse Theodori Hochstein, antiquam fortasse cantilenam suam repetentis super importuna exactione stipendiorum suae procurae etc.

(2) Dominus Georgius Winkler postquam invitatorias ad solemnia primitiarum patris Candidi Caesariensis patris ... Caesariensis] Gemeint ist Pater Candidus List aus Kaisheim (vgl. ep. 327). acceperat, nudiustertius litteris ex me perquisivit, num ad eadem reverendissima quoque pietas vestra invitata foret et an de persona sua vel saltem per legationem comparitura. (3) Quo id fine exploret, an quod casu dato profectionis comitem se facere intendat, vel certe oblationem suam tali occasione primitianti transmittere cupiat, equidem ignoro.

(4) Quod nuper ex quorundam rumore obiter scripsi, per absentiam parochi Silzensis mulierem quandam (uxorem Ioannis Randolf) sine ecclesiae sacramentis decessisse, praesentibus recanto, interea a balneatore nostro edictus adstitisse moribundae primissarium Haimingensem eamque sacro oleo supremum unxisse, viatico tamen non porrecto, quod aegra glutiendo amplius non esset.

(5) Reverendus pater lector cum Oeniponte 14 dies curae corporis sui circa sumptionem pharmacorum et apertionem venae impendisset, ad monasterium nostrum reversus, non iam illum socium, patrem Iacobum Hybernum, sed alium iuvenem patria Oenipontanum adduxit, patrem Magnum Reitter, qui perinde ut duo antecessores sibi tantum vocans atque exercitationem fratrum nostrorum nihil pensi habens in repetendo et disputando nusquam comparet. (6) Ita nimirum pater lector quidem socium habet, qui taedium levet, monasterium vero hominem, qui nihil eidem commodet. (7) Et haec confessionibus excipiendis praepedito atque ideo properanti pro nunc scribenda in calamum veniebant, in Stambs die sanctorum Simonis et Iudae anno 1656.

330. Stephani an Vikar Martin Stöger in Wertach [Stams], 31. Oktober 1656 Der Brief, den Stöger jüngst an den Richter geschrieben hat, kam auch Stephani vor Augen. Darin fordert Stöger, sollte er gegen seinen Willen doch noch länger in Wertach bleiben müssen, ein bestimmtes Medikament für sich. Stephani ließ das Mittel sofort bei Apotheker Winkler besorgen. Stephani beteuert, nicht schuld zu sein, dass Stöger immer noch nicht nach Stams zurückberufen wurde. Er rät ihm, sich mit einem Brief direkt an Abt Gemelich zu wenden. Ad patrem nostrum Martinum Steger Wertacensemplebem adhuc curantem, 31. Octobris anno 1656. Reverende in Christo pater, religiose et amande confrater

(1) Ex litteris reverentiae vestrae nuperrime ad iudicem nostrum perscriptis mihique ab eo ad legendum communicatis intellexi desiderare reverentiam vestram, si moram adhuc aliquanto tempore Wertachii trahere cogeretur, evacuando corpori pharmacum aliquod, utique ne alias purgatione et phlebotomia diutius solito dilatis aut intermissis sanitatis sibi dispendium accerseret. (2) Nolens igitur in mora esse mox apud pharmacopaeum Winklerum pillulas conduxi, quibus reverentia vestra antehac verno et autumnali tempore uti consueverat, quas et impraesentiarum transmitto.

(3) Ceterum quod reverentia vestra in voto suo nondum sit exaudita, dum liberari a suo onere et ad gremium matris redire iam dudum expetiit, per me sane non stetit, utpote cuius potestas eo se non extendit, ut contra abbatis abbatis] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. arbitrium quidquam ausim disponere. (4) Alioquin quidni mallem sacerdotes nostros domi quam foris versari? (5) Deinde persuasissimum mihi est, si reverentia vestra allegato senio suo et praetensis septem iam mensium laboribus, quos exantlavit, licentiam domum remigrandi directe et categorice peteret, vix fore a reverendissimo nostro denegandam, quidquid deinde fieret de ingratis Wertacensibus.

331. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Bozen [Stams], 2. Dezember 1656 Gestern hat ein Bote Zettel, auf denen ein bevorstehendes Jubiläum angekündigt wird, nach Flauring und auch nach Stams gebracht. Stephani glaube, es richte sich an die Dekane, und schickte das Blatt zurück. Nun bittet er Abt Gemelich um eine Abschrift. Martin Stöger ist aus Wertach zurückgekehrt. Pater Bartholomäus [Hol] wurde, kaum dass es wieder drei Tage lang gesund war, wieder ins Krankenlager gebracht, da er einen großen Tumor im Genitalbereich fand. Da der heimische Chirurg nichts ausrichten konnte, wurde der Blasensteinschneider aus Axams gerufen. Der Pater Lektor hat Magnus Reitter wieder entlassen und Jakob Hibernus aus Innsbruck zurückgerufen, der jedoch auch nicht sehr fleißig ist. Ad reverendissimum dominum abbatem nostrum Bolzani in comitiis agentem, 2. Decembris anno 1656. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Hesterna die cursor quidam bullas futuri iubilaei per decanatum Flaurlingensem efferens ad monasterium etiam nostrum divertit exemplar nobis unum relicturus. (2) Sed quia in fronte fasciculi, quem ferebat, prostabant litterae communes sive circulares, a decano, ut moris est, ad parochos et curatos rurales inscriptae, nihil nostra attinere ratus fasciculum non aperui, sed remisi. (3) Ceterum cum intelligam dictum iubilaeum in omnibus vicinis eccelsiis crastina publicatum iri nec ultra quattuor septimanas extendendum, ne territorium nostrum hoc spirituali thesauro privari contingat, reverendissimam pietatem vestram submisse rogatam velim, copiam illam, quam pridem in aestate acceperat, vel aliam tempestive nobis communicare dignetur, quatenus in vulgare idioma translatam, nomine reverendissimae pietatis vestrae promulgare adhuc prius valeamus, quam in decanatu expiret.

(4) Die festo sancti Andreae die ... Andreae] 30. November. reversus est ad gremium conventualis noster pater Martinus pater Martinus] Gemeint ist Pater Martin Stöger. revocatione sua bene contentus, quantumvis peculium reddituum, qui pro rato temporis eidem debebantur, nondum plene collegisset metuens de moderno successore, ne diu in Wertach non subsistat.

(5) Pater Bartholomaeus noster pater ... noster] Gemeint ist Pater Bartholomäus Hol. cum a febre maligna et aliis indispositionibus internis, quibus quinque hebdomades laboraverat, revaluisset, vix tridui spatio nobiscum chorum et commune triclinium frequentans alio accidente externo correptus est et ad infirmitorium retrusus exorto in genitalibus grandi tumore, ut quasi herniosus fore timeretur. (6) Unde cum domesticus noster chirurgus mederi nesciret, lithotomum lithotomum] litothomum hs. (vulgo Bruchschneider) ex Axambs accersiri curavi, qui diem cum dimidio apud nos demoratus varia medicamenta applicuit et in secuturos dies adhibenda reliquit asserens non herniam esse, sed aliud quoddam aquosi tuberis genus. (7) Spero quidem eundem post diem unum alterumve relicto grabato suo conventui denuo sociandum, sed de constantia valetudinis ipsius vehementer timeo.

(8) Reverendus pater lector socium suum rursus mutavit et dimisso patre Magno Reitter Oenipontano Hybernum, Romae olim sibi notum accepit, qui similiter Germanicae imperitus et in theologicis fratrum exercitiis numquam adhuc visus. Raptim etc.

332. Stephani an Prior Wilhelm Bliemel in Wilten [Stams], 20. Januar 1657 Stephani bestätigt, am letzten Dezembertag 152 Studenblätter erhalten zu haben. Leider waren sie nicht ausreichend, um auch noch die Kirche in Imst zu versorgen. Deswegen bittet Stephani um Nachschub. Stephani bietet sich auch selbst an, Abschriften und Kopien herzustellen. Beiliegend schickt er eine Liste der neuen Mitglieder der Marianischen Bruderschaft. Zuletzt empfiehlt er sich Bliemel und bedauert den Tod seines Bruders. Ad reverendum patrem Wilhelmum Bliemel, coenobii Wilthinensis priorem, 20. Ianuarii anno 1657. Amicam salutem et obsequiorum promptitudinem Admodum reverende et clarissime domine prior

(1) Accepi ultima Decembris horarias schedas maiores per harum latricem centum et quinquaginta duas, quas etiam propediem iam omnes distribuissem, pro unica parochia Imbstensi, si schedulae minutiores (quibus horae orandi designantur) non defuissent. (2) Iterata proinde instantia mea est, ut si per occupationes liceat, admodum reverenda et clarissima dominatio vestra tales quoque minutas schedulas pro numero dictarum maiorum praesenti occasione mihi submittere non gravetur, alias de maioribus nihil effecturo. (3) Vel certe, si mens admodum reverendae dominationis vestrae forsan fuerit, ut ipse ego horas petentibus assignem, libens hoc laboris subibo, ut centuriam unam vel alteram huiusmodi schedularum conficiam.

(4) Quos praeterito autumno novos oratores militiae Marianae adscripsi, brevi syllabo notatos hic una submitto. (5) De reliquo optem eo esse loco apud reverendam admodum dominationem vestram, quo me a bonae memoriae fratre Laurentio heu defuncto fratre ... defuncto] Stephanis Bruder Laurentius, der vor Wilhelm Bliemel Prior in Wilten war, verstarb 1656. olim habitum existimaveram. (6) Atque hoc in voto litteras finio ac totum corpusculum meum corpusculato commendo.

333. An Pater Candidus List in Kaisheim Stams, 31. Januar 1657 Im Namen des Abtes Gemelich schreibt Stephani an Candidus List, um ihm zu seiner Priesterweihe zu gratulieren. Abt Gemelich war mit Arbeit an der Ernte in Mais und mit dem Landtag in Bozen beschäftigt. Nach seiner Rückkehr nach Stams fesselte ihn seine Arthritis ans Bett. Als Zeichen seiner Freude schickt er List ein spanisches Kreuz. Ad patrem Candidum List Caesariensem, nomine reverendissimi nostri, 31. Ianuarii 1657. Reverende in Christo, religiose et amantissime cognate

(1) Quod impraesentiarum praestamus, dudum factum fuisse oportuerat, ut scilicet tibi de felicibus progressibus tuis deque adepta sacerdotali dignitate propensius gratularemur. (2) Sed nam audieris iam, non dubito, ex litteris prioris nostri prioris nostri] Pater Benedikt Stephani. multiiuges nostras occupationes, quibus tempore primitiarum tuarum cum in vindemiis, tum paulo post in negotiis provinciae publicis Bolzani distinebamur. (3) Et nunc, postquam ante dies plus minus 14 domum reversi sumus, arthriticis doloribus grabato affigimur, ut neque hanc ipsam, quantumcumque seram, gratulationem calamo expedire valeamus. (4) Ceterum pro symbolo huius gratulationis et tessera affectus nostri accipias de cognata manu crucem unam Hispanicam, quam hisce inclusimus te affectuose salutantes atque, ut in profectu virtutis ac religionis magnis passibus semper progrediare, sedulo cohortantes. (5) Ex monasterio nostro Stambs etc.

334. An den Probst Michael Fischer von Rottenbuch Stams, 12. Februar 1657 Im Namen von Abt Bernhard Gemelich: Der Abt lobt die Arbeit des Rottebuchers Fulgentius Stickl, der schon lange die Pfarre in Sölden betreut. V.a. hat er soch dort um die Rosenkranz-Bruderschaft verdient gemacht. Nun aber möchte Stickl in sein Mutterkloster zurückkehren, da er nicht mehr die nötige Kraft für sein Amt hat. Daher kündigt dieser Brief Stickls Rückkehr an. Ad reverendissimum dominum praepositum praepositum] Probst Michael Fischer (1627-1663) führte das Augistiner Chorherrenstift Rottenbuch nach den Schwierigkeiten von Reformation, Bauernkrieg und dreißigjährigem Krieg zu einer neuen Blüte, vgl. Bauer 1985, 32. in Rottenbuech, nomine abbatis nostri, 12. Februarii 1657. Humanissimam salutem ex animo ad officia promptissimo Reverendissime in Christo et amplissime domine domine

(1) Vicennium propediem esse credimus, cum praesentium exhibitori reverendo et religioso domino Fulgentio Stikl, Fulgentio Stikl] Vgl. >Primisser cap. 42 § 44 Optime de monasterio nostro et singulariter de ecclesia Soeldensi meritus (ut cuius curam integro prope vicennio laudabiliter gesserat) Fulgentius Stickelius Rothenbuchensis canonicus regularis, senio compellente ad asceterium suum dimitti petiit et dimissus est. Soelden vero in eius locum missus Gregorius Gritschius. coenobii vestri ascetae professo, curam ecclesiae Söldensis monasterio nostro incorporatae commisimus, qui per tot annos continuos hactenus in loco honoris et vastae solitudinis apud inconditos et prope barbaros rusticos longam duxit patientiam, inter alia ex eo potissimum capite de praedicta eccelsia optime meritus, quod non absque multo labore ac zelo laudatissimam et numquam satis decantandam devotionem illam sanctissimi rosarii beatissimae Virginis cum splendido fructu et emolumento plebis ibidem introduxerit. (2) Verum quia, ut in proverbio est, demum etiam gutta cavat lapidem gutta ... lapidem] Das Zitat stammt aus Ovid (Pont. 4,10,5 gutta cavat lapidem non vi, sed saepe cadendo). et consumitur annulus usu nihilque in aevum durabile, idem reverendissimus dominus canos duos de senium intuens viresque pro tam gravi cura in locis montosis et per aspera rupium, vix pares amplius fore praesentiens, ut tandem de quiete sibi prospiceret residuumque dierum suorum sibi magis ac Deo posset impendere ad gremium monasterii sui, velut columba Noetica ad arcam, postliminio reverti decrevit. (3) Quem proinde nos, ut in fornace diuturni exilii probe excoctum, reverendissimae et amplissimae dominationi vestrae meliore, qua possumus, forma commendamus, in nidulo matris novissima sua exspectare parantem. (4) Dedimus ex monasterio nostro sancti Ioannis Baptistae in Stambs 12 Februarii 1657.

335. Stephani an Kooperator Johannes Schnürlin in Mais [Stams], 5. April 1657 Stephani bittet darum, sein langes Zögern beim Antworten nicht als Boswilligkeit auszulegen. Doch am Festtag Ordensstifters war viel zu viel zu tun. Stephani bedauert das Ableben des Bruders Christian. Über seine Nachfolge hat der Abt noch nichts ersonnen. Ihn plagen wieder gesundheitliche Probleme. Sobald es dem Abt besser geht, wird er sicherlich wieder nach Bozen reisen. Ad reverendum patrem Ioannem Schnürl, cooperantem in Mais, 5. Aprilis 1657. Venerabilis in Christo, religiose ac semper dilecte confrater

(1) Male accipi a reverentia vestra, quod ad nuperas suas non illico responsum reddiderim, ac ferme de affectu meo dubitari ex patre Augustino patre Augustino] Gemeint ist Pater Augustinus Haas. nudiustertius intellexi. (2) Verum nolit reverentia vestra tam facilem suspicionibus aditum patefacere. (3) Intermissionem scriptionis meae cum aurigae priori vice ad vos commearent, sufficienter excusatam fore credam, si dixero aurigas nostros in ipso festo sanctissimi legislatoris nostri sanctissimi ... nostri] Gemeint ist der Hl. Benedikt, der am 21. März gefeiert wird. mane recessisse. (4) Quid enim tali die aliorum negotiorum incumbat, reverentiae vestrae palam est. (5) Alioqui, si ipse me novi, idem adhuc sum, qui fui, nec pellem muto. (6) Et absit, ut a pristino caritatis affectu decedere quidquam patiar in nullo offensus.

(7) Nuntius de obitu carissimi confratris nostri Christiani carissimi ... Christiani] Gemeint ist Pater Christian Praxmarer, der am 9. März 1657 verstarb. tamquam nimis improvisum telum cum admiratione ingenti, ac vere dixerim, consternatione, accepi. (8) Gaudeo tamen, quod tam insigniter dispositus horam suam expectarit novissimam malis mundi ereptus, ut meliore saeculo frueretur.

(9) De solatio vel adiutore reverentiae vestrae submittendo apud nos nihil adhuc insonuit nec scio, quibus reverendissimus noster reverendissimus noster] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. stet in propositis. (10) Is praeterito die parasceves arthriticis doloribus denuo correptus est et lecto devinctus. (11) Heri tamen satis bene iterum habere coepit brevi secuturam sperans resurrectionem, quem, ubi rite convaluerit, autumno ego proximis temporibus petiturum Bolzanum indeque etiam vobis faciem suam exhibiturum. (12) Essent plura, quae scriberem, sed hora non sufficit. (13) Deus conservet vos in vestra canonica et in monasterio omnes servientes sibi!

336. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais [Stams], 6. Oktober 1657 Stephani hat den Brief des Abtes aus Mais am 3. Oktober erhalten und weiß, was er Pater Martin Stöger mitteilen soll. Für die Kirchenglocken war nicht Stephani, sondern der Pater Kellner zuständig. Pater Abraham [Roth] hat während des Aderlasses einen epileptischen Schock erlitten. Noch Tage später zitterten seine Hände, sodass morgen der Arzt kommen muss. Stephani glaubt, dass Pater Abraham die Keime dieser Krankheit schon lange mit sich herumgetragen hat. Die Brüder Tobias [Zigl] und Ulrich [Raschpichler] warten sehnlichst auf die Rückkehr des Abtes, weil sie die Hoffnung haben, zu Studien entsandt zu werden. Wolfgang Frickinger ist in Brixen zur Priesterweihe zugelassen worden. In die neue Sakristei wurde ein Ofen eingebaut. Ad reverendissimum dominum abbatem nostrum in Mais constitutum, 6. Octobris 1657. Omnem prosperitatem tum huius vitae tum futuram, quam inquirimus. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Litteras reverendissimae pietatis vestrae ultimo Septembris ex Mais ad me directas pridie sancti Francisci seu 3. Octorbis rite accepi indeque, quid patri nostro Martino patri Martino] Gemeint ist Pater Martin Stöger, der als Vikar in Wertach ist. reverendissimae pietatis vestrae nomine intimandum foret, perspicue intellexi.

(2) Fundendae campanae non ego, sed pater cellarius interfuit, siquidem phlebotomus non libenter itineri me dabam.

(3) Patri nostro Abrahamo patri ... Abrahamo] Gemeint ist Pater Abraham Roth (vgl. Album Stamsense Nr. 450). venae sectio parum feliciter cessit, utpote quem inter fluxum manantis sanguinis convulsio epileptica invasit cum omnium nostrum consternatione. (4) Post dimidium tamen circiter horae ad se reversus est ignarus omnino, quid sibi accidisset. (5) Et illo quidem die lecto se detinuit, postera vero luce cum aliis phlebotomis ambulavit et mensae illorum accubuit, quamvis admodum tremulis manibus, ita ut vitrum tenere vix posset. (6) Post phlebotomiam sesqui dies chorum nobiscum adiit, cum rursus eundem tremor manuum et cholica corripuit ac grabato affixit. (7) Ei cras a superventuro medico consulendum spero, quod fuerit necessarium. (8) Originem huius affectus suspicor fuisse potissimum bilem et choleram, quam diu iam tacitus in pectore circumtulit, dum increpatiunculam illam capitularem, quam nuper in die sancti Lamberti sancti Lamberti] 17. September. a reverendissima pietate vestra acceperat, aegerrime sensit atque ex illa die pistrinum numquam amplius frequentavit, bilem quidem interim exterius supprimens, sed a vino (quod forsan fieri debuerat) sibi non temperans. (9) Ego vel brevi convaliturum spero vel resolutionem membrorum incursum timeo.

(10) Duo fratres nostri, Thobias et Ulricus fratres ... Thobias et Ulricus] Gemeint sind die Brüder Tobias Zigl und Ulrich Raschpichler., reverendissimam pietatem vestram brevi reducem optarent adducti in spem obtinendae illius gratiae, ut currente adhuc anno ad studia emitterentur. (11) Wolfgangus Frikinger Brixinae repulsam nuper evasit et in presbyterium ordinatus est habiturus, ut audio, primitias suas post dies circiter 14.

(12) Fornacem parvulam in nova sacristia figulus nudiustertius posuit et erexit, forma non inelegantem. (13) Atque hisce finio ac reverendissimae pietati vestrae sospitatem utriusque hominis continuam ex animo apprecor, die 6. Octobris, quem scilicet angelo nostro custodi festivum celebravimus.

337. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais Stams, 13. Oktober 1657 Stephani berichtet dem Abt vom Tod des bereits länger erkrankten Paters Abraham [Roth] am 11. Oktober 1657. Noch am vergangenen Sonntag und Montag hatte ihn der Arzt besucht und mit allerlei Medikamenten versehen. Wegen des Deliriums, das er am Ende erleiden musste, gab es Probleme mit der letzten Beichte. Stephani las für ihn eine Messe zur Ehre der Hl. Barbara. Vor einer Woche verstarb auch Johannes Gschwind, der dem Stift Stams einst 90 Gulden gestiftet und weitere zehn für die Zeit nach seinem Tod versprochen hatte. Unter Berufung auf seine Armut will sein Sohn diese zehn Gulden jetzt aber nicht bezahlen. Ad dominum abbatem nostrum in vindemiis versantem, 13. Octorbis 1657. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Scribebam ante octiduum, quod patrem nostrum Abrahamum patrem ... Abrahamum] Gemeint ist Pater Abraham Roth (vgl. >Album Stamsense Nr. 450). vel brevi convaliturum sperarem vel membrorum resolutionem incursurum timerem. (2) Utrumque evenit. (3) Convaluit, sed ad vitam meliorem resolutionem incurrit, quia totus solutus est et in matrem omnium reversus. (4) Mortuus nempe est undecimo huius mensis mane post mediam quintam, cum finitis in choro vigiliis fere omnis conventus ad eius agonem occurrit. (5) Visitavit eundem medicus praeterita die domenica ac sequenti lunae et invenit eum admodum quidem debilem ac tremulum, sed tamen usu rationis sibi adhuc plene constantem et in convulsiones nondum recidivum, cui proinde praestantia pharmaca ordinavit. (6) Verum mox insecuta nocte epilepticos insuetus denuo passus, toto triduo iisdem (nequiquam proficientibus medicinis) graviter agitatus est et in continuum delirium abstractus, unde ad confessionem disponi non poterat. (7) Attamen post acceptam unctionem supremam, cum missam legi curassem in honorem sanctae Barbarae, quam semper patronam coluerat, tantillum saltem intervalli lucidioris habuit, ut ad interrogationes confessarii utcumque respondere et sic absolutionis beneficium adipisci posset. (8) Vixit annos 40, menses tres, dies sex. (9) Clementissimus Deus reliquam cum capite suo filiorum turbam diu incolumem servet, ne conventus noster nimium imminuatur, dum non absunt, qui decedentibus succedant.

(10) Obiit etiam biduo ante ex subditis territorii nostri Ioannes Gschwind, senex prope octogenarius, qui (ut reverendissima pietas vestra a me relatum forte adhuc meminerit) sanus cum esset et sensibus integre constans, legavit ad sanctum Ioannem florenos 90 et decem pro missis post mortem in animae suae subsidium legendis. (11) Verum nunc filius eius et haeres suam paupertatem allegans neque hos neque illos dare posse praetendit, ut adeo et sanctus Ioannes pio legato et defunctus missarum suffragiis carere cogatur. (12) Atque haec impraesentiarum raptim ex Stambs etc.

338. Stephani an Abt Georg IV. Müller sowie den Konvent von Kaisheim [Stams], 16. Oktober 1657 Im Namen des Abtes bedauert Stephani die Vergänglichkeit des menschlichen Lebens. Zwei Todesfälle hat das Stift Stams in diesem Jahr bereits zu beklagen: Christian Praxmarer im Frühjahr und Pater Abraham Roth im Herbst. Für beide wird um frommes Gebet von Seiten der Kaisheimer gebeten. Ad reverendissimum dominum abbatem Caesariensem Georgium et venerabilem conventum eiusdem, 16. Octobris 1657. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine

Admodum reverendi, venerabiles ac religiosissimi patres et fratres

(1) Ah! Ut tenui filo vita nostra contexitur! (2) Quam facile rosa fleccescit, tam facile homo occidit. (3) Probe sciunt, qui sacro textui student, post Genesim sequi Exodum et intranti non restare, nisi ut exeat. (4) Testarentur hoc, nisi gleba in ore esset, duo conventus nostri sacerdotes, quorum alter in vere, praesente autumno alter occidit. duo ... occidit] Vgl. >Primisser cap. 42 § 44 Vale dixere item Stamsio simul ac vitae mortali duo sacerdotes nostri bene meriti, Christianus Praxmarer et Abrahamus Rott. Hinc ob sacerdotum penuriam Augustinus Hasius ex Maiis debuit evocari. (5) Ille, Christianus Praxmarer, variis antehac officiis defunctus, nam et granarium et oeconomum et subpriorem pluribus annis egit, demum parochiae nostrae Maisensi in cooperatorem datus, cum vix senas hebdomades ibidem substitisset, ex catarrho occubuit quinquagenarius.

(6) Hic, pater Abrahamus Rott, sanctarum reliquiarum custos et sacrista, qui cum nuperrime (pridie scilicet Kalendarum Octobris) cum aliis patribus sanguinem minueret, repente inter ipsum manantis cruoris fluxum convulsionibus epilepticis invasus est, brevi tamen sibi restitutus et nobis redditus. (7) At ecce, cum iam de aegritudine sibi triumphasse videretur, post aliquantos dies redeuntibus iisdem convulsionibus ac fere sine intervallo continuantibus, tandem 11. huius extinctus est, annum aetatis quadragesimum non excedens. (8) Porro tametsi uterque aeternitatis iter ingressuri viam sibi consuetis ecclesiae sacramentis rite praemunierint, quia tamen iter illud latrunculi obsident, quibus pronum est sub iudice litem movere, utrique adiutrices vestras manus calamo nostro implorant, quos proinde vigore constitutionum reverendissimae et amplissimae dominationi vestrae ceterisque admodum reverendis et religiosis patribus ac fratribus in sanctas preces et solita ordinis suffragia demissius commendamus futuri in simili eventu ad vices rependendas promptissimi.

339. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais [Stams], 19. November 1657 Stephani wendet sich auf Bitten des Wolfgang Frickinger an Abt Gemelich: Dieser möchte nach seiner Priesterweihe mit dem Kirchenpfrund in Haiming belehnt werden, um nicht weiterhin von seinen Eltern abhängig zu sein. Mit dem Geld, das ihm seine Primiz eingebracht hatte, kaufte er sich zwei Kühe, die er im Haus seines Vaters jedoch nicht mehr lange füttern kann, da sein Vater das Heu verkauft hat. Der Pfarrer von Silz ist über diese Entwicklung wenig glücklich und ist deswegen nicht einmal zu Frickingers Primiz gekommen. Stephani erwartet sich auch eine Entscheidung des Abtes in der Frage des Fastens im Advent. Ad dominum abbatem nostrum adhuc cum Maisensibus nostris fratribus degentem, 19. Novembris 1657. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine praesul

(1) Urgeor a Wolfgango Frikinger, Wolfgango Frickinger] Zu dem gesamten Streit vgl. Primisser cap. 42 § 45 Haimingenses quoque litem hoc anno movebant, dudum sopitem licet enim ius praesentandi sacellanum iam anno MDCXXXIII Stamsensi monasterio addixissent; nunc tamen Wolfgangum Frickingerum, iudicis nostri filium, a praesule praesentatum et inductum nolebant admittere, ius patronatus sibi arrogantes. Silzenses item disputabant Stamsensibus ius rationes ecclesiae excipiendi, syndicos ac aedituos constituendi. Cum his concordatum est XVI Kalendas Septembres, ut ius illud ad Stamsenses quidem solos pertineat attamen unus duove de communitate tamquam testes rationibus interesse permittantur. ut reverendissimam pietatem vestram, quam hac septimana ad nos reversuram sperabamus, brevi hac epistula mea interpellem. (2) Desiderat ille peractis primitiis suis in possessionem beneficii Haimingensis immitti, quo sua deinceps, et non amplius parentum quadra vivere possit. (3) Quem in finem ex pecunia, quam in primitiarum oblatione collegerat, a propriis parentibus duas vaccas iam coëmit, quas tamen in domo patris diu pascere non poterit, quippe cum iudex faenum suum omne propediem iam distraxerit, cuius plus quam viginti orgyas (Klafter intelligo) vendidisse dicitur. (4) Parochus Silzensis parum affectus esse videtur ad hunc novum suum primissarium, nam nec ad eius primitias (quantumvis ante iurata fide promiserat) comparuit nec fere aequis oculis sustinet, ut is per hebdomadem aut mensem semel iterumve in Haimingen celebret. (5) Ego quid de huius neomystae ad dictum locum promotione sentiam, suo tempore interrogatus oretenus pandam.

(6) Ratione domenici adventus proxime imminentis, quid circa regularem observantiam victus nobis tenendum, suspensi haeremus sperantes vel gratiam dispensationis in esu carnium, pro hoc saltem anno, vel certe benignam provisionem de aliquo genere piscium, si ichthyophagos ichthyophagos] ichtiophagos hs. non fieri omnino oporteat. (7) Atque ab hac dubitatione liberandos nos credimus per reverendissimae pietatis vestrae reditum et praesentiam aut sane per nuntium epistolarem. (8) Dedi raptim ex domo matris 19. Octobris anno 1657.

340. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Innsbruck Stams, 9. Dezember 1657 Stephani freut sich, dass es dem Abt in Mais gesundheitlich gut ging und dass er sicher in Innsbruck angekommen ist. Auch in Stams geht es allen gut bis auf Pater Eugenius [Eyberger], den seine Podagra quält. Der Richter ist vor wenigen Tagen in Kematen über eine Treppe gestürzt und ist nun bettlägrig. Dass Wolfgang Frickinger zwei oder drei Mal pro Woche in Haiming die Messe lesen will (vgl. ep. 339,4), war übertrieben, immerhin hat er sich noch nicht in Haiming sehen lassen. Die neue Fastenregel für den Advent kam für alle unerwartet, doch sofort verzichteten alle auf Fleisch, während man noch auf die erlaubten Fische warten muss. Stephani ist noch nicht klar, ob das Fasten an allen Tagen angesetzt ist, oder nur am Mittwoch und Freitag, wie es Pater Benedikt Staub einmal formulierte. Der Überbringer des Briefes, Valentin Raspichler, wollte sich eigentlich in München niederlassen, wurde dort aber nicht einmal zum Gymnasium zugelassen, weswegen er nun nach Tirol zurückkehrte, wo er in Innsbruch hofft, durch die Fürsprache des Abtes im Nikolai-Haus unterzukommen. Ad eundem Oeniponti subsistentem, 9. Decembris anno 1657. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Cum gaudio intellexi reverendissimam pietatem vestram in Mais toto commorationis tempore belle semper valuisse et nunc simili cum valetudine Oenipontum appulsam esse, quacum etiam ad nos reducem optamus ac praestolamur. (2) Nos in conventu hoc temporis pari sospitate gaudemus. (3) Solus pater Eugenius pater Eugenius] Gemeint ist Pater Eugenius Eyberger. anniversarium suum celebrat et sospitam podagram habet, quae quidem unius pedis domicilio non contenta ab hodie etiam alterum occupavit. (4) Sed neque iudici nostro valetudo integra est, qui praeterito die lunae (ut ex patre nostro Martino patre ... Martino] Gemeint ist Pater Martin Stöger. cognovi) in Kemmaten ex aliqua temulentia per quattuor scalae gradus retrorsum lapsus etiamnum grabato ut plurimum detinetur.

(5) Quod ante tres septimanas scripseram Wolfgangum Frikinger bis terve sub mensem hactenus celebrare solitum Haimingae, id paulo praecipitantiore calamo scriptum, cum scilicet illum hoc in intentione habere nossem necdum vero executioni demandatum esset. (6) Nam usque in hunc diem nondum attentavit (quod sciam) in dicto loco sacrum facere.

(7) Novus adventum celebrandi modus, quem post acceptas reverendissimae pietatis vestrae litteras conventui mox publicavi, cunctos quidem consternatos fecit, quia scilicet omnes pro isto anno inducias sperabamus. (8) Attamen intellecto reverendissimae pietatis vestrae decreto sine mora dedimus manus et misso carnibus nuntio abstinentiam sumus amplexati, necdum tamen veri ichthyophagi ichthyophagi] ichtiophagi hs. facti, quia nihil adhuc carpionum accepimus. (9) Unum vero nobis adhuc minus liquidum est, ieiunio scilicet tota ad solida hebdomas transigenda sit (quod reverendissima pietas vestra in epistula ad patrem cellarium insinuare videtur), an vero abstinentia tantum. (10) Ieiunium indici ego quidem ex statutis attente lectis et relectis exsculpere non potui, quin potius contrarium ex iisdem (salvo prudentiorum iudicio) clare et aperte deduci existimo. (11) Memini etiam ante plures annos nescio amplius, a reverendissimo domino visitatore reverendissimo ... visitatore] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. nostro an a venerabili piae memoriae patre Benedicto Staub, rerum ordinis ac congregationis apprime perito, cum desuper ex instituto interrogassem, oretenus accepisse non ieiunium nobis per adventum incumbere, sed solum abstinentiam exceptis nimirum consuetis duobus Mercurii et Veneris diebus. (12) Quare donec nodum hunc reverendissimae pietatis vestrae ad nos reversurae autoritas resolvat, ego interim praeter nominatas, quartam et sextam, ferias citra scrupulum bina cum fratribus utor refectione.

(13) Lator praesentium Valentinus Raspichler Monachium quidem petiit, ut pridem scripsi, sed ibidem neque conditionem, qua victum sibi pararet, ullam conquisivit, neque etiam ad frequentationem gymnasii admissus est, unde ante mensem circiter Monachio regressus Oenipontum a praefecto scholarum spem accepit, si a reverendissima pietate vestra aliquid commendationis adferret, futurum foret, ut in domum Nicolaitarum, in domum Nicolaitarum] Diese Hoffnung ist umso begründeter, als Abt Gemelich das Nikolai-Haus im Laufe des Jahres 1657 mit erheblichen Zuwendungen bedacht hat, vgl. >Primisser cap. 42 § 44 Ab hac testatoris voluntate non alienum fore censuit abbas, si hanc dimidiam partem studiosis pauperibus impenderet. Donavit ergo illam hunc in finem seminario S. Nicolai Oenipontano IV Kalendas Septembres, qua donatione nullam maiorem huic domui factam esse seminarii praeses Simon Mairius admirabundus fatbatur. At licet paulo ante Iesuitae pauperes ob huiusmodi confundatoribus commendandos prae aliis admissum iri spoponderint, non diu tamen gratum ac memorem tanti beneficii animum retinuerunt. quantumvis musices ignarus, reciperetur. (14) Quem in finem reverendissimae pietati vestrae eundem iuvenem, cui et bona indoles et fixum de ingredienda religione propositum est, hisce commendo. (15) Ex Stambs, 9. Decembris anno 1657.

341. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Stams, 26. Dezember 1657 Im Namen von Abt Bernhard Gemelich: Der Abt wünscht Abt Müller und dem gesamten Konvent in Kaisheim ein gutes neues Jahr. Als Freundschaftszeichen lässt er zwei Weinfässer in Füssen für die Kaisheimer bei Johannes Spaiser deponieren. Der Abt soll die Fässer dort abholen lassen. Ad reverendissimum dominum abbatem Caesariensem Georgium, 26. Decembris 1657, nomine reverendissimi nostri. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Committere nolui, quin reverendissimae amplitudini vestrae totique suorum venerando ac religiosissimo coetui fortunatissimum anni novi auspicium ac prosperum eiusdem et subsequentium multorum decursum toto devotionis conatu apprecarer. (2) Velit propitium Numen, ut cani reverendissimae pietatis vestrae velut aquilae iuventus renoventur, velut ... renoventur] Zu diesem biblischen Bild vgl. Ps 103,4. quo in seras adhuc aetates inclytae domui Caesariensi praeesse ac prodesse valeat bene meritum caput. (3) Obsigno votum hoc meum exigua strena, quam aurigae monasterii mei Abusiacum (notiori nomine Füessenam) hodie devehunt, geminum scilicet vini doliolum, apud officialem nostrum Ioannem Spaiser interim deponendum. (4) Amplissima dominatio vestra boni consulat exile istud apophoretum ac de genimine vitis nostrae Tyrolensis modicum gustum, quem offero, non detrectet, cui me meosque cum affectuosa salute impensius commendo. (5) Ex eremo ad sanctum Ioannem in Stambs ipso sancti prothomartyris festo die anno vergente 1657.

342. Stephani an den Abt Bernhard Rosa von Grüssau [Stams], 25. Mai 1658 Im Namen von Abt Gemelich: Der Abt berichtet seinem Kollegen von der Ankunft des Paters Jakob Zink in Stams: Ohne Habit, ohne erklärendes Schreiben kam er an und erklärte, wie er nach vierjährigem Dienst als Pfarrer von Häretikern vertrieben wurde. Auf der Flucht musste er sogar sein Ordensgewand zurücklassen. Dann bat er, entweder in Stams aufgenommen oder für ein anderes Zisterzienserkloster empfohlen zu werden. Der Stamser Abt will nun nichts ohne vorherige Befragung von Abt Rosa unternehmen. Zink wurde inzwischen in Stams einquartiert und soll erst eine gewisse Zeit vergehen lassen, bis er zurückkehrt. Ad reverendissimum dominum abbatem Grissoviensem Grissovia] Gemeint ist Abt Bernhard Rosa. Zu den Zisterziensern in Grüssau vgl. >Rose 1989. ordinis nostri in Silesia, 25. Maii anno 1658, nomine reverendissimi nostri. Reverendissime in Christo pater, amplissime domine domine

(1) Die 17. Maii sub vesperum appulsus est ad monasterium meum reverendus pater Iacobus Zinck, non sub ordinis habitu, sed saeculari amictu et a testimonialibus omnino vacuus, qui mihi causam sui adventus humiliter exponens aiebat se a quattuor propediem annis in parochia monasterio incorporata constitutum ante tres plus minus menses ab haereticis circumvicinis, quibus odio erat, de crimine quodam innocenter delatum metu poenarum, quas sibi forsitan inaudito rigorose infligendas verebatur, fugam iniisse, in qua ob insidias et periculum captivitatis ipsum quoque ordinis habitum tantisper deponere coactus fuerit. (2) Addidit insuper instantissimas preces, quatenus se, qui sub Cisterciensibus legibus vivere et mori omnimodis decrevisset, vel ad gremium conventus mei reciperem, vel certe interpositione mea in alia religionis nostrae domo sibi de mansione providerem. (3) Ceterum ego sciens non omni spiritui mox credendum et recte ordinatam caritatem vetare, ut alteri fiat, quod sibi quis factum nolit, petitioni eius inscia et inconsulta amplissima dominatione vestra annuere nequaquam volui necessarium ratus, prius super statu et rebus praedicti patris ab amplitudine vestra uberius informari. (4) Interim vero misericordia motus eidem ceu oviculae palabundae in monasterio meo nidulum ad tempus concessi, qui (siquidem ad revertendum in propriam caulam pro nunc aegre persuaderi poterit) ubi ab amplissima dominatione vestra clementer absolutus atque dimissoriis rite donatus fuerit, facile locum vel apud me vel in alio bene formato ordinis asceterio obtinebit, ubi Domino in pace et tranquillitate spiritus valeat servire, dum post unius alteriusve anni decursum sopitis de sua persona rumoribus suspicionibusque oblivione abolitis ad sinum matris postliminio reverti audeat confidenter. (5) Atque hisce amplissimae dominationi vestrae, a qua responsum desuper maturatum exspecto, me in favorem et religiosam amicitiam commendo.

343. An den Dekan von Oberstdorf Stams, 13. Juni 1658 Im Namen von Abt Bernhard Gemelich: Abt Gemelich schreibt an den Dekan in der Sache Vikariat in Wertach. Die Bewohner von Wertach haben sich in Anwesenheit des Generalvisitators und des Dekans über Pfarrer Jakob aufgeregt, woraufhin er aus Wertach fortgegangen ist. Stephani wundert sich, dass die Wertacher blind ihren Seelsorger wegen Kleinigkeiten vertreiben. Solange dieser mit Richter Zeiler und anderen im Gasthaus getrunken hatte, kamen die Wertacher gut mit ihm aus. Als er aber begann, sich zurückzuziehen, duldeten sie ihn nicht mehr. Stephani bittet den Dekan nun, gegen die Anfeindungen der Wertacher gegen Herrn Jakob vorzugehen oder, wenn er auch gegen ihn ist, die Dinge aus seiner Sicht zu schildern. Ad reverendum dominum decanum in Oberdorff, in causa vicarii nostri Wertacensis, nomine reverendissimi abbatis, 13. Iunii 1658. Salutem, ignotam quidem, attamen amicitia et omni officiorum promptitudine plenam Admodum reverende et spectabilis domine decane

(1) Ne cramben bis coctam cramben ... coctam] Sprichwörtlich der aufgewärmte Kohl. dominationi vestrae apponere videar, nolo hic repetitas querelas illas, quas contra praesentium baiulum, reverendum dominum Iacobum, communitas Wertacensis communitas Wertacensis] Vgl. >Primisser cap. 42 § 47 Sub anni finem Werthacenses querelas contra vicarium suum movere coeperunt. pridem movit hodieque adhuc ruminat, siquidem eas coram reverendissimo domino visitatore generali, in praesentia spectabilis dominationis vestrae, seriatim depositas iam fuisse audio ac utique etiam ventilatas, nec tamen eius relevantiae inventas, quae praedicti domini Iacobi amotionem, quam Wertacenses desiderabant, mererentur. (2) Sane ego mirari satis non possum istorum hominum malitiosam rusticitatem, qui cum nihil magis formidare deberent, quam ne pastore orbati perceptione sacramentorum, pastu divini verbi aliisque ecclesiae emolumentis carere cogerentur, ispi e contrario curionem suum nullis, vel leviculis de causis, penitus non servato ordine iuris et aequitatis sine antegressis ullis admonitionibus statim deiectum ac depositum cupiant, nempe genio suo rustico non satis gratum et arridentem. (3) Qui si hactenus cum iudice Zeilero et aliis quibusdam sua in caupona dilapidasset, nae ille optimus atque intimus eorum amicus foret, nunc vero cum is forum et popinas devitet atque intra aedis canonicae parietes, ut virum ecclesiacum apprime decet, sese contineat, exosus malevolis ac invisus redditur eumque velut lapidem offensionis excutere imprudentissime moliuntur. (4) Quare rebus ita constitutis admodum reverendam et spectabilem dominationem vestram hisce peramice requisitam cupio, quatenus praefatum dominum Iacobum contra malesanas suarum ovium machinationes officii sui auctoritate et manutentione tueri adhuc porro dignetur vel certe, si et ipsa spectabilis dominatio vestra in illo dignum aliquid reprehensione aut etiam amotione deprehenderit, rerum statu mihi ceu directo collatori mature perscripto et insinuato, inducias saltem ad usque purificationis festum prorogare velit, dum fructus et proventus annuos facere possit suos, ne, quod ipse seminavit, alii metant non meriti. (5) Atque hisce admodum reverendae et spectabili dominationi vestrae omnem utriusque hominis prosperitatem ex animo precor. (6) Dabam ex monasterio meo Stambsensi non ad pluteum, sed ex grabato die 13. Iunii anno 1658.

344. Stephani an Abt Georg IV. Müller von Kaisheim [Stams], 13. August 1658 Stephani wollte den jungen Stamser Mönchen eine philosophische und theologische Ausbildung im Mutterkloster ermöglichen. Nun aber wurde der Lektor nach Belgien zurückgerufen, wo er Professor in Leuven werden soll. Einer oder zwei seiner Schüler soll nun in Ingolstadt weiter ausgebildet werden. Dabei sollen sie wieder in Kaisheim bei den anderen Zisterziensern Quartier nehmen. Stephani möchte wissen, ob die Kurse für Kanonisches Recht und Theologie zugleich belegt werden können und wie der Lehrplan aussieht. Die genannten Brüder haben schon einige Vorkenntnisse, weswegen eine Wiederholung des Stoffes sinnlos erscheint. Weiters möchte Stephani wissen, wieviel der Aufenthalt in Kaisheim kosten wird. Da in Stams gerade Bauarbeiten stattfinden, möchte er im Voraus bezahlen, damit die Handwerker nicht das Gesparte aufbrauchen. Der Abt möchte es bald wissen, da er bald zum Landtag in Hall abreisen muss. Ad reverendissimum praesulem Caesariensem Georgium 13. Augusti anno 1658. Copiosissimam salutem et aurea tempora Reverendissime in Christo pater, amplissime domine praesul

(1) Intentionis meae quidem erat religiosis iuvenibus monasterii mei eam parare ac providere commoditatem, qua intra domesticos parietes et sub claustralis disciplinae circo tam philosophicis quam theologicis studiis sese possent excolere. (2) Verum quia conductum a me lectorem Hybernum, cum necdum solidum annum praelectionibus theologicis insudasset, superiorum suorum auctoritas anno praeterito ad partes Belgicas ad partes Belgicas] Vgl. >Primisser cap. 42 § 44 Dum Stamsio item hoc anno vale dixit theologiae professor noster Eugenius Callamanus, a superioribus suis in Belgium evocatus mense Augusto. mihi et meis nimis intempestive avocaverat, futurum Lovanii professorem praeter voluntatem nostram docendi pariter ac discendi filum, cum vix ordiretur, succisum est. (3) At quia ex praedictis iunioribus nostris unus aut alter capacioris ingenii est et forte ad erudiendum olim etiam alios habilior, propositum mihi est de illis unum saltem, si non binos, sub proxime venturam studiorum renovationem ad nobilissimum illum theosophiae cursum prosequendum et consummandum Ingolstadianae universitati committere, cum aliis Cisterciensibus alumnis in curia vestra Caesariensi sustentandos et regendos.

(4) Quem in finem duo edoceri percuperem, alterum, an Ingolstadii per dispositionem temporum liceat canonico iuri simul ac theologiae auscultare, an vero utrumque studium habeat horam simultaneam, item quaenam post divi Lucae divi Lucae] 18. Oktober. in theologica tam ante quam pomeridiana lectione tractandae forent materiae. (5) Cum nam praememorati fratres mei domi iam aliquot tractatus percurrerint, notitiam de sacramentis, de legibus, de vitiis et peccatis, superfluum ducerem eandem materiam bis calamo tam operoso excipere. (6) Alterum, quid singula capita in praefata reverendissimae pietatis vestrae domo Ingolstadiensi hebdomadatim pendere habeant pro annona cum pastus tum potus et quousque sumptus annuus de via ordinaria, communiter ac circiter soleat procurrere. (7) Cum nam destructo veteri dormitorio novae fabricae ac instaurandis aedificiis rursum implicitus sum, id quod pecuniarum in usus studiosorum necessarium fuerit, mature comportare et in sequestrum reponere intendo, ne fors opifices abripiant, quod studiosi sibi impensum vellent. (8) Atque haec, quam fieri poterit, ocius rescire exopto. (9) Praeterquam nam quod instantes vindemiae praesentiam meam necessario desiderent, indictus est insuper Halam Halam] Vgl. >Primisser cap. 42 § 47 Haud multo post Ferdinandus princeps noster primores ad interiora consilia deputatos Halam convenire iussit ad consulendum de copiis militum porro sustentandis. conventus statuum praecipuorum provinciae, ipsa almi patris nostri Bernardi festivitateipsa ... festivitate] 20. August. primo consessu initiandus, a quo me subducere tentavi, sed per serenissimum serenissimum] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karl. non licuit. (10) Interea Deus optimus reverendissimam pietatem vestram secundet et plena benedictione semper communiat!

345. Stephani an Pfarrer Augustinus Haas in Mais Stams, 28. September 1658 Stephani bedankt sich für die Früchte, die genau rechtzeitig zur Aderlasszeit nach Stams gekommen sind. Ein Brief Josephs von Wolfsthurn kam für Haas nach Stams, doch Stephani hielt es nicht für notwendig, ihn nach Mais weiterzuleiten. Pfarrer Haas wollte ihn doch sehen, deswegen liegt er nun diesem Schreiben bei. Weil Stephani morgen ohnehin an Wolfsthurn schreiben wird, kündigt er Haas’ Antwort an. Ulrich [Raschpichler] wurde zum Priester geweiht, Theodoricus [von Preisach] und Severinus [Frickinger] wurden Diakone und Tobias [Zigl] wurde zum Studium nach Ingolstadt geschickt. Stephani hofft auf eine reiche Ernte und grüßt auch Abt Gemelich in Mais. Ad reverendum patrem Augustinum Haas, parochum in Mais, 28. Septembris 1658. Venerande in Christo, religiose pater, confrater semper sincere

(1) Commodum valde supervenerunt fructus terrae vestrae ipso sectionis venarum tempore, quam ego quidem cum chori mei consortibus in crastinum, octiduo autem post pater subprior cum suis celebraturi sumus. (2) Ad eandem, ubi et vos illa usi fueritis, prosperum vobis eventum apprecor et desideratum valetudinis incrementum.

(3) Litterae a domino de Wolfsthurn reverentiae vestrae nuper directae festo sancti Augustini sancti Augustini] 28. August. die ad monasterium appulerunt, quae cum nihil relevans continerent et commemorationem reverentiae in claustro supponerent, de necessitate visum non fuit easdem ulterius ad partes Meranenses promovere. (4) Ceterum quia illas reverentiam vestram desiderare intelligo, hisce ipsis inclusas submitto. (5) Et quia cras eidem domino Iosepho de Lupina Turre scripturus sum, quae reverentiae vestrae nomine respondenda forent, eadem opera denuntiatum ibo.

(6) Fraterculus noster Ulricus fraterculus ... Ulricus] Gemeint ist Bruder Ulrich Raschpichler (vgl. Album Stamsense Nr. 464). nuperrime praeterlapsa angaria factus est presbyter, fratres vero Theodoricus et Severinus fratres ... Severinus] Gemeint sind die Brüder Theodor von Preisach und Severinus Frickinger (vgl. Album Stamsense Nr. 463). ad diaconatum evecti, at frater Thobias frater Thobias] Gemeint ist Bruder Tobias Zigl. ad studia prosequenda Ingolstadium ablegatus. (7) Super futuro vindemiarum successu ac vini proventu, sicut sollicitus non sum, ita negotium totum divinae providentiae committo, cui gratias agere tam de modico tenemur quam magno. (8) Salutem cumprimis reverendissimo nostro domino abbati, reverendissimo ... abbati] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. cui me humiliter commendari cupio, ac dein reverentiae vestrae aliisque confratribus et domino iudici brevi laetum nuntium de primogenita prole accepturo. (9) Raptim ex prioratu Stambsensi die 28. Septembris anno 1658.

346. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais [Stams], 7. Oktober 1658 Ein Kauf in Maretsch ist gescheitert, was Stephani nicht stört, da er weiß, wie teuer der Erhalt einer Burg kommen würde. Bruder Tobias [Zigl] wurde nach Ingolstadt entsandt, ausgestattet mit 14 Gulden, jedoch ohne den ursprünglich vorgesehenen Begleiter Johannes Stocker. Pater Martin Stöger hat seinen Verwandten Thomas Molitor zum Aderlass eingeladen. Dieser ist mit Kind und Kegel aus Innsbruck angekommen. Der Aderlass ist problemlos verlaufen, nur Stephani selbst hat vier Wundmale. Morgen findet die Hochzeit des Martin Sterzinger in Stams statt, zu der Abt Gemelich eingeladen ist. Ad dominum abbatem nostrum in vindemiis constitutum, 7. Octobris 1658. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Bona noviter empta in Marötsch bona ... in Marötsch] Zu den größten wirtschaftlichen Erfolgen der Amtszeit von Abt Gemelich gehörten die Käufe von Unterthierburg bei Meran und Maretsch bei Bozen (vgl. Dietrich 1980, 21). iure retractus iterum nobis adimi ex litteris reverendissimae pietatis vestrae intellexi et vehementer sum admiratus, nihil tamen, quantum ad me, inde doleo sciens pro reparatione et conservatione arcis sive castri multas pecunias haud usque adeo fructuose expendendas fore.

(2) Hodierno mane fratrem Thobiam fratrem Thobiam] Gemeint ist Bruder Tobias Zigl. Ingolstadium direxi 14 florenorum viatico instructum deque necessariis vestimentis sat bene provisum stipante quidem sarcinarum portitore, sed sine comite Ioanne Stoker, Ioanne Stocker] Vgl. Album Stamsense Nr. 471. qui hactenus, ex quo recessit, nondum comparuit.

(3) Senior noster pater Martinus pater Martinus] Gemeint ist Pater Martin Stöger. praesumptione usus clam, ut audio, ad suam phlebotomiam invitavit affinem suum Thomam Molitorem, qui et heri sub noctis crepusculum Oeniponto supervenit cum uxore et filia atque alia adhuc omnino impertinente appendice Gregorio Kulbing. (4) Alias balenator noster, uti antehac, ita et praesente autumno satis dextre secuit venas, nisi quod solus ego quattuor stigmatibus insignitus fuerim assistente domino Schleirmacher. domino Schleiermacher] Gemeint ist der Arzt Gerhard Schleiermacher aus Innsbruck.

(5) De nuptiis Martini Sterzinger crastina in Stambs celebrandis reverendissimam pietatem vestram non tantum certiorem factam, sed et solemniter ad easdem invitatam iam fuisse indubius credo et suppono. (6) Atque haec breviter et cursim aurigis abitum iam iam parantibus.

347. Stephani an Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Stams, 7. Oktober 1658 Abt Gemelich hat den Brief des Abtes Georg vom 11. September am 15. September erhalten. Er gratuliert ihm zur Beherbergung des neu gewählten Kaisers [Leopold I.] Außerdem bedankt er sich für die genauen Informationen zum Theologiestudium in Ingolstadt. Ursprünglich wollte Abt Gemelich zwei Studenten nach Ingolstadt schicken, doch nun ist der Mangel an Personen in Stams so groß, dass nur Bruder Tobias Zigl entsandt wird. Er bittet darum, dass man in Kaisheim ein Auge auf ihn wirft und ihn v.a. nur Bier trinken lässt. Ad reverendissimam abbatem Caesariensem Georgium, 7. Octobris anno 1658. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine Perhumilem salutem cum basio dexterae reverentiali

(1) Reverendissimae pietatis atque amplissimae dominationis vestrae epistulam 11. Septembris de Caesarea emissam reverendissimus meus reverendissimus meus] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. mox 15to eiusdem mensis accepit. (2) Et imprimis gratulatur reverendissimae pietati vestrae, quod eandem fortuna in tantum beaverit, ut noviter electum ac cunctis gentibus desideratum imperatorem noviter ... imperatorem] Am 18. Juli 1658 wurde Leopold I. zum Kaiser des Heiligen Römischen Reiches gewählt. et excipere in domum suam et in eiusdem augustalem clementiam se, suos suamque Caesaream tam suaviter insinuare valuerit.

(3) Deinde grates habet pro fideli ac dilucida communicatione super futuris praelectionibus theologicis et canonicis ipsaque etiam expensarum qua hebdomadalium qua annuarum qualificatione. (4) Et quidem propositum erat reverendissimo meo duos de corpore monasterii nostri ad Ingolstadiense Athenaeum et collegium Bernardinum hoc, quem voluimus, autumno dirigere coeptum theosophiae studium prosecuturos. (5) Sed nam ea hominum penuria temporis arctamur, ut choro ac psalmodiae cantores et oratores superaddere potius, quam demere expediret. (6) Destinatus ergo pro nunc fratrum tantum unicus, tantum unicus] Neben Bruder Tobias Zigl wäre ursprünglich auch noch Bruder Johannes Stocker für ein Studium in Ingolstadt vorgesehen gewesen. Thobias Zigl, iuvenis capacissimi quidem ingenii, sed simul disciplinae et capistri regularis apprime indigens. (7) Quem proinde reverendissimae pietati vestrae ac praefati collegii praefecto seu directore studiosissime commendo gubernandum per omnia communi censura aliorum fratrum et convictorum, ac sicubi forsan extra orbitam deviare vellet, pro nutu reverendissimae pietatis vestrae debita animadversione corrigendum nec alio nutriendum potu quam cerevisiae. (8) Atque haec iussu et nomine reverendissimi mei a monasterio absentis et in vindemiis ad Meranum occupati. (9) Ex Stambs, 7. Octobris 1658.

348. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais [Stams], 19. Oktober 1658 Freudig hat Stephani vernommen, dass der Abt nicht mehr von seiner Arthritis geplagt wird. Gestern aber musste er hören, dass es einen Rückfall gab. Er hofft, dass auch dieser Rückfall von kurzer Dauer sein wird. Ein wichtiger Brief der Kammer wird mitgeschickt. Bruder Tobias [Zigl] ist in Kaisheim angekommen, nachdem er von Füssen aus auf dem Fluss bis Augsburg und dann weiter mit dem Wagen bzw. Pferd reisen musste. Dort sind ihm v.a. zwei Unterschiede zu Stams aufgefallen: Bei der Vesper spielt zu Hymnus und Magnificat die Orgel, und kein Priester zieht sich beim Einzug oder Auszug aus der Messe das Schultertuch über den Kopf. Stephani schrieb dem Abt von Kaisheim bereits, dass Zigl Bier, nicht Wein trinken solle. Der Abt ist sich nur über die Menge der Ration noch nicht sicher. Johannes Stocker ist jetzt erst zusammen mit den Bauarbeitern nach Mittenwald abgereist, obwohl jetzt die Straßenverhältnisse durch den frühen Schneeeinbruch schlecht sind. Ad abbatem nostrum in canonica Maisensi versantem, 19. Octobris 1658. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Reverendissimam pietatem vestram ab arthritide, quae itinerantis cubitum invaserat, liberatam celeriter fuisse nuperrime intellexi et gavisus sum. (2) At heri mutato nuntio eandem pedes male affectam decumbere inaudivi. (3) Spero tamen et hanc captivitatem diuturnam non fore, sed bonam corpori habitudinem cito redituram et in seros adhuc annos propagandam, id quod ad aram indies precor.

(4) Nec reverendissimam pietatem vestram in suo grabato litteris meis turbarem, nisi hisce inclusas, quas a camera emenasse non dubito, forte de non parva relevantia esse atque adeo sine cunctatione transmittendas credidissem.

(5) Frater Thobias noster frater ... noster] Gemeint ist Bruder Tobias Zigl. sexto primum die ad monasterium Caesariense appulsus est, quantumvis ex Faucensi coenobio patrum Benedictinorum Augustam usque aqua vectus ac inde Caesaream partim curru partim equo perductus fuerit. (6) Is mihi rescribit inter alia, quae inibi a nostris moribus diversa ac difformia reperisset, illa duo praecipue notasse. (7) Primum quod in vesperis ad Hymnum et Magnificat versus alterni pulsabantur in organo, ut et nobis in more propositum est, ad alternos vero, quos chorus decantabat, idem organum non tacebat, sed simul et soni organici et voces conventus laetum concrepabant. (8) Deinde post Magnificat antiphonas de sancta Maria, de sanctis Benedicto et Bernardo non a choro percantatas, ut apud nos, sed suppletas ac pulsatas fuisse in organo ac tum ab hebdomadario suffragatore versum et collectam subiunctos.

(9) Alterum, quod neminem sacerdotum viderit ad missae sacrificium accedere vel ab ara recedere superducto in caput humerali, sed vertice prorsus detecto ac humeralium summitate intra togam et collum immissa, uti antehac factitari consuevit. (10) Scripseram reverendissimo Caesariensi, reverendissimo Caesariensi] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. prout iussus eram, praedictum fratrem nostrum non iam, cui domi assueverat, vino amplius, sed coctura Cereris coctura Cereris] Da Ceres die Bereichsgottheit des Getreides ist, ist mit coctura Cereris Bier gemeint. deinceps potandum. (11) At ille nunc haesitat, quaenam eidem porrigenda mensurae quantitas, quidve de haustu extraordinario concedendum. (12) Scribit nam suos accipere in mensas singulas tres mensurae quadrantes de cerevisia et omnibus septimanis pro extraordinario potu mensuram vini ac duas cerevisiae. (13) Haec an pari passu etiam Thobiae nostro sint tribuenda, certior fieri cupit.

(14) Ioannes Stoker Ioannes Stocker] Vgl. Album Stamsense Nr. 471. pridie divi Lucae divi Lucae] 18. Oktober. primum ex monasterio pedem movit cum fabris caementariis in Mittenwald profectus, qui longa sua cunctatione pessimum iter per viam nivosam et lutulentam obtinuit, siquidem die sancti Galli, hoc est 16to huius, inopinata nix cecidit, quae in hortis complures arbusculas suo pondere depressit ac diffregit. (15) Atque hisce, ne prolixior sim, cum reverendissima pietate vestra nos et omnia nostra divinae protectioni commendo.

349. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais Stams, 22. Oktober 1658 Vor acht Tagen trat der Bruder des verstorbenen Kuraten Gregor Gritsch von Sölden, Urban Gritsch, an Stephani heran und forderte die 24 Gulden ein, die ihm Pater Martin [Stöger] und der Richter nach der Inventur gegeben hatten. Als Stephani dann den Reversalbrief forderte, beschimpfte ihn Gritsch und zeigt sich unversöhnlich. Der Dekan von Telfs hat am vergangenen Mittwoch sein erstes Landkapitel in Barwies einberufen, an dem auch Pater Andreas Breyer teilnahm. Die vor kurzem in Stams entlassene Magd hat Pater Andreas aufgenommen und bei sich in Sölden eingesetzt. Ad eundem ibidem commorantem, 22. Octobris anno 1658. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) In nuperis meis prolixitatis fastidium vitans nonnulla subticui, quae nunc paucis adnecto. (2) Octiduum est, cum me convenerat Urbanus Gritsch, defuncti piae memoriae domini Gregorii curati Söldensis defuncti ... Söldensis] Vgl. >Primisser cap. 42 § 46 Obiit etiam paulo ante Soeldensis vicarius Gregorius Gritschius, cuius bona relicta Martinus Steger noster cum iudice Stamsensi recognovit. Opportune contigit eodem tempore, ut Andreas Brejer Poelplinensis e Borussia monachus ordinis nostri huc advenit, qui proinde annuente suffraganeo Brixinensi, stomachante autem Delphensi decano vicarium Soeldensis ecclesiae curatum constituit circa finem Augusti. germanus frater, repetens 24 florenos, quos pater Martinus pater Martinus] Gemeint ist Pater Martin Stöger. et iudex noster post inventuram extulerant. (3) Cui cum respondissem id pecuniae penes me non repositum simulque eum monerem de reversalibus nobis redhibendis, quod gratuito et absque archiducalis privilegii nostri praeiudicio adeundae haereditatis potestatem a monasterio accepisset, pervicacibus verbis respondit reversales se numquam editurum, quidquid demum tentaremus. (4) Is (ut ex patre Andrea Andrea] Gemeint ist Pater Andreas Breyer (vgl. ep. 513). cognovi) Söldam devenit cum patentibus a reverendissimo domino suffraganeo reverendissimo ... suffraganeo] Gemeint ist der Brixner Weihbischof Jesse Perkhofer (1648-1681). subscriptis, quibus ei in bona relicta demortui domini Gregorii a superioritate Brixinensi plenum ius committebatur addita (per terminos germanicos fere aequivalentes) hac diferta clausula, scilicet primam inventuram a patre Stegero et iudice Stambsensi absque reverendissimi domini praelati reverendissimi ... praelati] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. scito ac iussu attentatam et peractam fuisse atque ideo ab eodem domino abbate improbatam et nequaquam ratihabitam. (5) Quae verborum appendix tam a veritate alienissima quam iuribus nostris derogatoria, fidem ac sinceritatem animi Perkhoferiani satis abunde patefacit.

(6) Die Mercurii proxime praeterito decanus Telfensis primum suum rurale capitulum rurale capitulum] Ein Landkapitel ist die Versammlung aller Geistlichen eines Dekanates unter der Leitung eben dieses Dekans. celebravit, non domi suae canonicae, sed in diversorio ad Payrwiß, cui cum aliis etiam pater Andreas, modo Söldensis, interfuit, a quo reduce intellexi totum actum capituli fere in generalibus substitisse ac de sua persona, promotione, approbatione aut de iuribus monasterii nullo penitus verbulo mentionem factam, quin potius soluto capitulo sibi in partem sevocato dominum decanum valde amice fuisse locutum seque, cum alii omnes imperialem pro cathedratico solvere tenerentur, ab hac exactione immunem fuisse habitum.

(7) Quam nuper ancillam ab officio rei nostrae gallinariae submovimus, eam praefatus pater Andreas suscepit suaeque culinae ac novae oeconomiae in Sölden praefecit, nescio quam fidum promum condum habiturus. (8) Et haec pro praesenti occasione. (9) Deus ter optimus reverendissimam pietatem vestram firma donet valetudine, de cuius munere etiam nos domi omnes degimus sani. Stambs, postridie sanctae Ursulae seu 22. Octobris.

350. Stephani an Pfarrer Augustinus Haas in Mais Stams, 2. November 1658 Stephani bedauert, aus Haas’ letzten Brief erfahren zu müssen, dass es Abt Gemelich wieder schlechter geht, hofft aber, dass es ihm bald wieder gut geht. Er gratuliert Haas zum neuen Titel “Pfarrer”, ist sich jedoch bewusst, wieviele neue Aufgaben und Mühen auf Haas jetzt zukommen. Rosina, die Frau des Richters, hat einen Sohn zur Welt gebracht, den der Vater Leopold, die Mutter aber Simon nennen wollte. Es wurde ein Simon. Die ursprünglich schwierige und komplizierte Geburt ging dann doch gut aus. Ad patrem Augustinum, parochum in Mais, 2. Novembris 1658. Multam salutem et studium sic transeundi per bona temporalia, ut non amittantur aeterna

Reverende in Christo domine paroche, confrater plurimum dilecte

(1) Ex litteris reverentiae vestrae 23. Octobris ad me perlatis condolenter intellexi reverendissimum nostrum reverendissimum nostrum] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. admodum aegre habere, utpote non solum intensis doloribus podagrae, sed et ipsa etiam ischiade laborantem, quem proinde patrum ac fratrum sacrificiis et orationibus pro debito commendavi. (2) Spero tamen cum multa fiducia interea temporis sereniorem auram iam rediisse et suam afflictis reverendissimi membris propediem redditam libertatem.

(3) De nova dignitate, de titulo parochi, gratularer reverentiae vestrae, si cuipiam de cumulo laborum deque oneris aggravatione congaudendum censerem.

(4) Dedit tamen domino iudici Rosina sua, quem praestolabatur, filium ipso sanctorum Simonis et Iudae Simonis et Iudae] 28. Oktober. festo enixa, quem patrinus quidem, Christophorus Gässler, Leopoldum nuncupatum volebat. (5) At vero mater interrogata, quem vellet vocari eum, “Simon sit nomen eius” aiebat sicque sacerdos tam voluntati matris quam apostoli potius honori deferendo Simonem baptizavit. (6) Angustiabatur multis horis puerpera eoque metu (quod in primo parientibus fieri assolet) concutiebatur, ut summo mane (ante secundam) confessarium peteret domui suae dispositura. (7) Post vero, cum sacrum pro se fieri ad sanctum Ioannem petiisset, eo a patre Eugenio patre Eugenio] Gemeint ist Pater Eugenius Eyberger. sub horam septimam lecto et vix finito statim feliciter partum edidit, primo a paschate baptismo tingendum, id quod reverentiae vestrae et per eam domino iudici, si adhuc vobiscum, hisce paucis indicare volui. (8) Ex Stambs die commemorationis omnium animarum seu 2. Novembris.

351. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais [Stams], 9. November 1658 Stephani hat sich über den eigenhändig geschriebenen Brief des Abtes sehr gefreut, da er ihm zeigte, dass der Abt auf dem Weg der Besserung ist. Immerhin kursierten bereits Gerüchte vom Ableben des Abtes. Das Eintrittsgesuch des Antonius Senner wurde dem Konvent vorgelegt und einstimmig angenommen. Stephani freut sich, dass sich die angespannte Personalsituation entspannt. Stephani bestätigt den Erhalt von 30 Gulden, die am 11. November ausgeteilt werden sollen. Ad reverendissimum dominum abbatem nostrum in Mais ex gravi morbo respirantem, 9. Novembris 1658. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Dici non potest, quanto cum gaudio litteras reverendissimae pietatis vestrae nuperrimas acceperim, cum et manum propriam viderem et simul post arthriticos et sciathicos cruciatus sanitatem restitutam intelligerem. (2) Idque gaudium magis auxit, quod de morte reverendissimae pietatis vestrae maestissimus rumor rumor] Vgl. Primisser cap. 42 § 47 Eo ipso tempore praesul tam periculose lecto affixus iacebat Maiis, ut iam mortuum fama communis spargeret. Quae tamen illius restitutione mox emendata est. tam Halae quam Oeniponte et in omni vicinia nostra iam increbuerat, aliis quidem mortuum ex pleuritide asserentibus in Mais, aliis vero in Nauders. (3) Faxit optimus Deus, ut haec praecox garrulorum fama longiore vita reverendissimae pietatis vestrae diutissime confundatur!

(4) Libellum supplicem Antonii Senner Antonii Senner] Vgl. Album Stamsense Nr. 468. venerabili conventui mox proposui eiusque desuper sensa perquisivi et inventus est nemo, qui supplicanti contrairet. (5) Et sane hoc tempore nihil optandum magis, quam ut chorum nostrum ferme ex decessu hominum nonnihil labantem novis fulcris erigamus.

(6) Triginta florenos pro indigentia famulitii nostri ad festum sancti Martini sancti Martini] 11. November. distribuendos rite accepi, de quorum elocatione vicissim scheda rationum suo tempore legitime exhibebitur. (7) Atque hisce reverendissimam pietatem vestram praepotentis Dei firmissimo adiutorio devote ac studiose commendo.

352. Stephani an Pfarrer Augustinus Haas in Mais Stams, 16. November 1658 Stephani hat Haas’ Brief nach seiner Ankunft aus Hall erhalten. Sofort hat er die Trauerfeierlichkeiten für den verstorbenen Bruder Burkhard eingeleitet. Auch der Fischer Bernhard Wolf ist nach nur zweitägiger Krankheit verstorben. Sein Tod kam so schnell, dass er die letzte Ölung nicht mehr erhalten konnte. Zum jährlich stattfindenden sog. Königsalmosen strömte vorgestern eine große Menschenmenge zusammen. Bruder Tobias [Zigl] berichtet aus Kaisheim, dass man nach dem Besuch des Abtes von Salem neue Umhänge anfertigen ließ und nun mit diesen zum Altar schritt. Stephani hofft, dass sich dieser Brauch auch in Stams durchsetzen wird. Ad patrem Augustinum Haas parochum in Mais, 16. Novembris 1658. Multam salutem et felices successus Reverende in Christo pater, honorande domine paroche

(1) Quas reverentia vestra die commemorationis omnium animarum ad me dederat, quinto post die accepi illa eadem hora, qua ex nundinis Halensibus redux domum perveni. (2) Nec cunctatus statim in proximo capitulo defunctum confratrem nostrum Burkardum more ordinis absolvi et consueta precum ac sacrificiorum pro ipso suffragia institui. (3) Secutus est dictum patrem in regionem aeternitatis seniculus piscator noster Bernardus Wolf nono huius mensis extinctus, cum vix biduum decubuisset. (4) Is per exomologesin quidem expiatus et sacro munitus viatico fuerat, non tamen extrema unctione armatus; (5) nam dum illam mane post sumptam eucharistiam accipere longiorem sibi vitam pollicitus renuisset, vespere percipere amplius non potuit accelerante morte praeventus et abhinc evocatus, dum sacerdos uncturus esset in via. (6) Utrisque misericors Deus requiem tribuat sempiternam!

(7) Nudiustertius erogata est ad portam nostram annua illa eleemosyna, quam regalem (ab Henrico rege fundante) vocitare solemus, ad quam multitudo hominum, senum et iuvenum ac pusillorum tanta confluxit, quanta ab annis retroactis vix aliquando visa fuerit, numeratae siquidem sunt, quae sportulas sustulerunt, personae bis mille et octoginta novem insumptaeque vini urnae circiter viginti et una.

(8) Scribit mihi frater Thobias noster frater ... noster] Gemeint ist Bruder Tobias Zigl, der zu Studien in Ingolstadt weilt. in monasterio Caesariensi ex ordinatione reverendissimi domini vicarii generalis abbatis Salemitani, reverendissimi ... Salemitani] Gemeint ist Abt Thomas II. Schwab von Salem. qui mense Septembri praeterito Caesaream visitaverat, nova rursum bireta parari ac proxime, ubi confecta fuerint, sacerdotes iisdem tectos denuo ituros ad aram et redituros. (9) Quem ritum insequente anno etiam apud nos postliminio reducendum spero, cum in vere aut aestate visitationem habituri sumus, qui hactenus per annum capita humeralibus quasi fasciis involuti incessimus. Dabam ex Stambs etc.

353. Stephani an Bruder Tobias Zigl in Ingolstadt Stams, 19. November 1658 Zigls erster Brief aus Ingolstadt ist angekommen. Stephani ist zufrieden, dass er ihm alle Professoren und Leiter des Konvikts genannt hat. Dass die Geschichte des Johannes Stocker so unrühmlich ausgegangen ist, hat sich dieser auch selbst zuzuschreiben: Weder hat er Stephani um ein Zeugnis, noch den Abt um Geld oder Kredit gebeten, bevor dieser nach Mais abreiste. Der Abt wird ihm sicherlich keine jährliche Unterstützung, sondern insgesamt 60 Gulden zugestehen. Was Zigl über die Umhänge geschrieben hat, wurde in Stams mit offenen Ohren aufgenommen. Stephani hofft, es auch hier einführen zu können. Zigl wird sich an den für ihn bisher unüblichen Biergenuss schon gewöhnen. Er bekommt genau soviel Wein wie seine Kollegen aus Kaisheim. Seine Geldsorgen kann Stephani, der mit wesentlich weniger auskommen musste, nicht nachvollziehen, schickt aber einen Gulden zur Überbrückung. Abt Gemelich ist im letzten Monat in Mais ernstlich erkrankt, sodass man ihn mancherorts gar schon für tot hielt. Er wurde jedoch wieder gesund und wird bald wieder nach Stams zurückkehren. Ulrich Prunner hat Elisabeth Braser, eine Hallerin, geheiratet. Ad fratrem Thobiam Zigl Ingolstadii theologizantem, 19. Novembris 1658. Bonitatem et disciplinam et scientiam doceat te Dominus Religiose, in Christo perdilecte frater

(1) Rite obvenerunt, quas peraegre constitutus primas ad me dedisti, quarum contextui longiori haec pauca repono. (2) Quod certiorem me reddidisti, quis convictorii vestri director et quinam facultatum theologicae ac iuridicae modo sint professores, id fuit, quod apprime desideraveram. (3) Ita nam cognovi superesse adhuc quosdam ante annos ipsos viginti de facie mihi notos. mihi notos] Stephani spielt auf sein eigenes Studium in Ingolstadt 1637-1640 an.

(4) Res Ioannis Stokeri Ioannis Stockeri] Vgl. Album Stamsense Nr. 471. non usque adeo feliciter decurrere mihi non imputandum, eius nam ille moderationis non fuit, ut vel verbulo umquam me compellaret super testimonialibus elargiendis. (5) Neque etiam assecurationem, quam tu submittendam putas, dare possum, siquidem scio reverendissimum nostrum reverendissimum nostrum] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. eidem non solidam sustentationem annuam, sed tantum in illius subsidium aliquod sexaginta florenos promisisse, singulis videlicet quattuor temporibus florenos 15 eosque non pro toto studiorum decursu, sed in primum dumtaxat annum. (6) Et si de his attestatio aliqua necessaria vel proficua foret, eam mittere non renuerem. (7) Poterat bonus Ioannes, si catus et cautus esse voluisset, ab ipsomet reverendissimo nostro priusquam ad vindemias concederet, de numerandis praedictis 60 Rhenensibus fidem scriptam impetrare. (8) Proinde, quidquid in hoc negotio neglectum fuit, sua culpa factum cogitet, qui tam inermis in viam se dedit.

(9) De birretis quod nuntiasti, de biretis ... nuntiasti] Vgl. ep. 352,8. gratis auribus exceptum est a sacerdotibus nostris, et si certitudinem aliquam haberem, usum eorundem etiam apud nos reductum iri, iam nunc materiem pro novis conficiendis comparare satagerem.

(10) Potu cerevisiae refrigerari iecur tuum ruboremque vultus pristinum nonnihil defervescere, ne terreare, novum nam non est, stomachum pluribus annis ex urna Bacchi potatum recalcitrare tantisper, dum per assuetudinem ad cocturam Cereris Bacchi ... Cereris] Die Bereichsgottheiten Bacchus und Ceres stehen für Wein und Bier. condocefiat. (11) Sat contentum te fore credam, si reverendissimus noster tibi perinde ut collegis Caesariensibus mensuram vini quot septimanis propinari indulgeat, qua si mihi olim gaudere licuisset, fors ventriculi mei miserias tantopere modo non lugerem. (12) At nummos tibi deesse quereris, quibus vel librorum quidpiam coëmere vel ludentibus sociis in symbolam venire valeas. (13) Audio, sed nam nosti vere pauperem non esse, qui paupertatis non sentit incommoda. (14) Deinde certus esto arctioris fortunae te modo non esse, quam fuerim quondam ego, qui Ingolstadii positus integro et iusto triennio nec assem aut teruntium a monasterio accepi, aliunde nec somniavi. (15) Ut tamen primis tuis precibus aliquid tribuam, Philippeum, quem flagitas, ut ab admodum reverendo patre directore sollicites, hisce tibi concessum esto a me suo tempore refundendum.

(16) Praeterlapso mense Octobri reverendissimus noster in Mais valde graviter decubuit non tantum podagricis doloribus concussus, sed insuper etiam inexperta hactenus scyathica exagitatus. (17) Et certe tam Oeniponti quam Halae et in omnibus fere monasterio nostro vicinis pagis iam pro mortuo fuerat proclamatus. (18) Divina tamen operante clementia convaluit iterum et proximo festo sanctae Catharinae sanctae Catharinae] 25. November. solutis vindemialibus comitiis iterum ad nos reviset, pro cuius constanti ac diuturna vita et valetudine precari non desines.

(19) Denique ut novi aliquid de patria tibi nuntiem, vitricus tuus Ulricus Prunner novo rursum matrimonii vinculo semet innexuit ducta in uxorem Elisabetha Braserin, civis cuiusdam Halensis filia, cum qua 18vo huius mensis hymenaea celebravit. (20) Finio et te amanter salutatum ad pietatis non minus quam litterarum cultum paterne adhortor. Ex Stambs etc.

354. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais [Stams], 21. November 1658 Stephani wäre es lieber gewesen, den Abt selbst und nicht nur einen Brief von ihm zu erhalten, so hätte er eine Erleichterung des Fastens im Advent erreichen können. Die Fische, die nach Stams gekommen sind, sind nämlich teils verdorben, teils viel zu klein. Er wollte Anton Senner einen persönlichen Lehrer zur Seite stellen, doch Senner hat sich einen Termin für seine Entscheidung über den Eintritt gesetzt. Seine Einkleidung hat also noch Zeit. Als Pater Martin Stöger hörte, dass Michael Moser in Zukunft mit den Steuereinnahmen beschäftigt sein wird, er aber übergangen wurde, war er erbost. Aus Trotz verlässt er nun das Haus nicht mehr. Vor einer Woche kehrte der Abt von Marienberg in Stams ein, als er auf der Reise nach Innsbruck war, wo er beim Landesfürsten gegen die Vorladung durch Friedrich Borromäus aus Luzern Hilfe erbittet, der dem Kloster schwer zu schaffen macht. Auf dem Weg zum Markt in Hall kehrte Stephani bei Herrn Rost, dem Präfekt von Reith ein, der wegen eines alten Rechtsstreites betreffend den verstorbenen Herrn Zechendurr wie ein Gefangener in Innsbruck gehalten wird. Ad dominum abbatem nostrum in Mais remorantem, 21. Novembris 1658. Reverendissime in Christo praesul, observandissime domine domine

(1) Recepi reverendissimae pietatis vestrae litteras, qui personam magis cum osculo dexterae excipere desideraveram in spem adductus, si ea coram adfuisset, aliquid forte dispensationis circa observationem adventus obtinendum fuisse. (2) Nam piscium provisio, quae nobis allegatur, talis non est, qualis forsan a numero carpionum aestimatur, praeterquam nam quod non modica illorum pars iam corrupta aut morticina domum nostram pervenerit, qui superstant, tam sunt mole exiles et a bonitate ignobiles, ut vere dixerim a multis annis carpiones tam velis armaturae vix aliquando nobis obtigisse.

(3) Antonio Senner Antonio Senner] Vgl. Album Stamsense Nr. 468. socium tirocinii adiungendum esse omnino iudico, ut tam ille emolumento societatis quam magister sublevatione aliqua duplicandi laboris gaudere possit. (4) Sed iuvenis ille faber ferrarius, tametsi in proposito conversionis, quantum scio, per omnia adhuc constans et immobilis perseveret, terminum tamen ingressus (si quidem a parte sua stet) primum ad festum purificationis festum purificationis] 2. Februar. sibi praeficit. (5) Dum ergo illi scribam et ad maturandum accessum commonefaciam, putem negotium communicandi habitus interim etiam cum Antonio differri tantisper posse, ut deinde post reverendissimae pietatis vestrae reditum eadem opera ambo amiciantur.

(6) Pater Martinus noster pater ... noster] Gemeint ist Pater Martin Stöger. ubi inaudierit Michaelem Moser proxime partibus officialis functurum in collectura censuum se praeterito et amplius non applicato, utique difficulter digeret, persuasus forte, si reverendissima pietas vestra per se ipsam huic negotio interesse nequiret, alium praeter se non inveniendum, qui muneri obeundo par foret. (7) Sed illuditur a cogitationibus suis et custos nunc manet domesticorum parietum, qui pedes libentius parasset itineri.

(8) Ante octiduum apud nos pransus et cenatus est reverendissimus dominus abbas Marienbergensis reverendissimus ... Marienbergensis] Gemeint ist Abt Ferdinand Wenzel von Marienberg. postera luce profectus Oenipontum ad implorandam serenissimi serenissimi] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karl. manum assistricem adversus nuntium Lucernensem Fridericum Borromaeum, a quo nuper citatus fuerat ad comparandum intra terminum 15 dierum. (9) Qui nuntius, ut ex domino abbate intellexi, plures eidem modo tricas quam ipse episcopus Curiensis episcopus Churiensis] Gemeint ist Bischof Johann VI. Flugi v. Aspermont (1636—1661). facessit.

(10) Cum nundinas Halenses peterem, Oeniponte in hospitio offendi dominum Rost praefectum Reithensem (quocum et cenam sumpsi), qui, ut ipsemet oretenus mihi dicebat, pluribus iam septimanis ibidem velut in arresto detinetur in causa antiqua demortui domini Zechendurr, litem adhuc intentante fiscali Augustani etc. (11) Et haec pauca impraesentiarum usus occasione scribendi per tabellarium, qui regreditur. Dedi festo praesentatae Virginis deiparae seu 21. Novembris anno 1658.

355. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais Stams, 23. November 1658 Stephani stört den Abt nur ungern, muss ihm aber einen Vorfall berichten: Gestern sah der Messner um die achte Stunde, dass der Pfarrer von Silz, der Parrer von Mieming und der Pfarrer von Flaurling die Pfarrkirche zum Hl. Johannes betraten. Nach kurzer Zeit verließen sie die Kirche wieder, ritten zum Tor und beauftragten den Pförtner, dem Prior mitzuteilen, dass sie gerade eine Visitation durchgeführt hätten. Sie hätten dazu einen Auftrag vom Bischof. Zu der Zeit verließ Christoph Gässler gerade die Kirche, den sie als Zeugen verpflichten wollten, was dieser aber verweigerte. Dann ritten sie in Richtung Rietz davon. Stephani hat erst am Nachmittag von dem Vorfall erfahren. Pater Eugenius [Eyberger], der vor einer Woche in Silz war, wusste von dem bevorstehenden Besuch, hat aber nichts gesagt. Der kurze Besuch kann zudem nicht als ordentliche Visitation gewertet werden. Darüber wird Stephani beim Dekan von Telfs mäßigen Protest einlegen. Ad eundem ibidem constitutum, 23. Novembris 1658. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Reverendissimam pietatem vestram negotiis suis ac forte, quod nolim, etiam adhuc grabato detentam iterum turbo. (2) Causa haec est et unica: causa ... unica] Vgl. Primisser cap. 42 § 46 Tendebat hoc iterum anno contra inducias olim pactas Brixinense consistorium parochiam Stamsensem sua exemptione privare. Silzensium et Miemingensium vicarios nostros visitationem ecclesiae parochialis nostrae iniunxit. Advenere X Kalendas Novembres, et clam dum aedituus in campanili ad sacra signum fecit, ecclesiam ingressi moxque egressi portae exterioris custodem adeunt eique „Custos“ inquiunt „nunties patri priori visitatum modo a nobis esse sanctum Ioannem!“ statimque furum instar se proripiunt. His ita peractis prior abbate tunc absente Silzam misit, qui visitationem et iniuriosam et clandestinam fuisse protestaretur. Respondit vicarius (Paulus Sigelius adhuc erat) id se fecisse iussu Brixinensis curiae. Clandestine autem, eo quod sciret, visitationem publicam a Stamsensibus non solere admitti. (3) Hesterna luce sub medium octavae cum aeditus noster ad sanctum Ioannem in campanili alterum signum consueto more ad missam octava secturam pulsaret, de improviso superveniunt per portam superiorem eidem ecclesiae contiguam parochi, Silzensis, Miemingensis et Flaurlingensis, qui circa aedem ancillarum nostrarum ex equis descendentes prope ecclesiam sancti Ioannis ingrediuntur (n.b.: sacristia erat clausa) factaque ibidem vix spatio orationis dominicae mora rursum egressi recta ad monasterii portam adequitant, ubi accito ad fenestellam portario parochus Silzensis “Heus tu” inquit “sodes, nunties velim patri priori visitatum modo a nobis esse sanctum Ioannem. (4) Cum nam ex commissione episcopali iniunctum mihi fuerit munus visitandi omnes ecclesias in districtu huius decanatus, intermittere me non ausum, quin et capellam (ita vocitabat) sancti Ioannis visitarem, mihi id in malam partem ne vertat aut aegrius ferat, qui superioritatis imperio compulsus fecerim!”

(5) Haec ita effatus hospitem nostrum Christophorum Gässler e templo monasteriali post auditam missam fortuito egressum et iam ad portam perductum in testem huius actus visitationis vocat. (6) Sed is paucis terse respondisse fertur nihil haec ad se, nuntiarent ipsi, siquid vellent. (7) Tum ergo nobile istud tricinium tenebrionum et lucifugarum veluti re valde strenue confecta versis calcaribus, qua data porta, ruunt viamque versus Riezium capessunt.

(8) Ego harum rerum, dum gererentur, prorsus ignarus post meridiem primum comperi, quid actitatum. (9) Praeverti facile ac impediri poterat haec clancularia visitatio, si granarius noster pater Eugenius pater Eugenius] Gemeint ist Pater Eugenius Eyberger. fecisset, quod debebat. (10) Cum nam is praeterito Martis die in Silz frumentum decimarum Haimingensium colligeret, diserte ex ipsomet parocho audivit demandatam ipsi esse hanc commissionem et mox postero die, hoc est Mercurii initium visitationum in valle Özensi faciendum, mihi tamen nec verbulum desuper retulit aut indicavit, alioqui certe tales sancto Ioanni excubias positurus fueram, quae aditum huiusmodi vespertilionibus neutiquam concessissent. (11) Ceterum tametsi furtivus hic accessus et quasi momentaneus introitus ecclesiae absque omni sacrae suppellectilis scrutinio episcopalis visitatio dici minime mereatur, quia tamen adversa pars, ut talem allegat, ad amoliendum quoquo modo nostrum praeiudicium in crastinum protestationem scriptam ad decanum in Telfs dirigere propono, omni tamen modestia vallatam et a verborum aculeis immunem, tum deinde proximis diebus aliam coram parocho Silzensi viva voce deponi curabo. (12) Reliquum reverendissimae pietatis vestrae solerti et accurato iudicio committo. (13) Deus porro ultionum dominus hanc immanem ingratitudinem vicariorum nostrorum aliquando iudicabit. Stambs etc.

356. Stephani an Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Stams, 18. Januar 1659 Im Namen von Abt Gemelich: Abt Gemelich wünscht Abt Müller ein gutes neues Jahr. Wenn die Weinernte dieses Jahr nicht so schlecht ausgefallen wäre, hätte er ihn wie nun schon öfters ein Fass Wein nach Kaisheim geschickt. Ein großer Teil der Ernte musste zudem an den Hof abgegeben werden, und wegen der derteit schlechten Straßenverhältnisse liegt der Großteil der Fässer noch in Meran. 150 Gulden werden mitgeschickt, 100 für Tobias Zigl und 50 für Johannes Stocker, die in Ingolstadt studieren. Ad abbatem Caesariensem Georgium, nomine reverendissimi nostri, 18. Ianuarii 1659. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine, praesul honoratissime

(1) Annus, quem proxime novum sumus ingressi, ut reverendissimae pietati suae totique suorum collegio et fausto principio inchoetur et felici medio decurrat ac secundissimo demum etiam fine coronetur, impensius opto, atque ut illius similes quam plurimos alios in prospero suo regimine superstes transigat, ex animo precor. (2) Et proposueram quidem obsignare votum hoc meum offerendo, uti antehac, doliolum aliquod de lacrimis aut sanguine uvarum nostratium, sed medium implendi propositi in hanc vicem haud invenio. (3) Nam praeterquam quod proxime dilapsus autumnus sterilior fuerit ac trecentis et amplius urnis minorem vini proventum tulerit quam annis superioribus, de ipso illo exiguo, quod collegeram, centum urnas serenissimis nostris archiducibus serenissimis ... archiducibus] Gemeint sind Erzherzog Ferdinand Karl und seine Gattin Anna de’ Medici. pro oeconomia aulica pro oeconomia aulica] Vgl. Primisser cap. 42 § 48 Sub anni huius exordium praesul noster archiducibus pro oeconomia aulica C vini urnas subministravit. depromere ac subministrare debui. (4) Suntque insuper passim in partibus nostris strata viarum ita nivibus perflata et obsita, ut ab aliquanto iam tempore meari ac permeari vix potuerint, atque ideo vindemiae nostrae pars non minima adhuc circa Meranum desideat.

(5) Ceterum submitto impraesentiarum in aurea moneta 150 florenos, centum quidem in solutionem victus pro fratre meo Thobia fratre meo Thobia] Gemeint ist Bruder Tobias Zigl., collegii Ingolstadiensis nunc convictore, reliquos vero 50 in subsidium Ioannis Stokeri, Ioannis Stokeri] Vgl. Album Stamsense Nr. 471. iuvenis quondam in monasterio meo scholaris et alumni, modo Ingolstadii philosophantis, quos ne hic forsan praemature ac male dilapidet, optem eos deponi penes reverendum patrem directorem praefati collegii Bernardini, a quo ille singulis quattuor anni temporibus florenos 15 pro suis necessitatibus sustollere valeat. (6) Atque hisce reverendissimam pietatem vestram cum plurima salute omnipotentis Dei adiutorio studiosissime commendo. (7) Dedi ex monasterio Stambsensi die 18. Ianuarii anno 1659.

357. Stephani an Bruder Tobias Zigl, Student in Ingolstadt Stams, 22. Januar 1659 Stephani entschuldigt sich, wenn er nicht auf jeden Brief Zigls sofort antwortet. Er wisse ja, mit wie vielen Aufgaben Stephani eingedeckt sei. Abt Gemelich hat nichts dagegen, dass Zigl nun auch noch Kanonisches Recht studieren will. Stephani hingegen rät ihm, sich ganz auf die scholastische Philosophie zu konzentrieren: Es sei besser, eine Sache ganz, als viele nur halbwegs zu beherrschen. Begeistert hat Stephani von den Büchern gehört, die es in Ingolstadt zu kaufen gibt. Ein Problem ist freilich der Transport nach Stams. Wenn es Zigl irgendwie einrichten kann, hätte Stephani gerne Jean Suffrens “Geistlich andächtiges Jahr”. Eine Möglichkeit wäre es, das Buch in die Kaisheimer Kurie nach Augsburg zu schicken, wo es der Telfer Paul Lidmair abholen könnte. Die Unterstützung für Johannes Stocker ist mit 50 Gulden sehr großzügig ausgefallen. Für Zigl liegen 100 Gulden bereit. Zigl soll Pater Peter Breyer von Stephani, seinem alten Schüler, grüßen. Ad fratrem nostrum Thobiam Zigl Ingolstadii studentem, 22. Ianuarii 1659. Cum novo anno novum hominem et omnem inde scaturire solitam felicitatem Religiose, in Christo perdilecte frater

(1) Ne moveare, si epistulis tuis non illico semper responsum succedat! (2) Nosti plura domi negotia esse, quae nonnumquam duos vel etiam ternos parietes una fidelia dealbare parietes ... dealbare] Vgl. Noten zu ep. 124. cogunt, quod et impraesentiarum facio, dum verbosis duabus epistulis tuis unam Laconicam subsisto.

(3) Iuris institutiones, quarum cupido tantopere iam animo tuo insedit, quin adire et frequentare possis, reverendissimus noster reverendissimus noster] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. non refragatur. (4) Me vero si consultum eas, auctor tibi sim, ut pleno conatu scholasticae theologiae profunditatibus totum te ita immergas, ut olim te cathedra non erubescat, cum docere iubeberis, quae didicisti. (5) Pluris enim ego semper feci in uno aliquo genere scientiae solide fundatum esse, quam ex multis delibasse aliquid, exhausisse nihil.

(6) Quod de libris venalibus nuntiasti, pruritum (fateor) mihi excitavit non modicum volumina isthaec coram intuendi. (7) Placerent libri nec displiceret pretium, si modo aequa etiam potestas adforet eosdem ad nos pertrahendi. (8) Prae reliquis vero desiderarem tomum illum reverendi patris Ioannis Sufferen (ut illum in tuis litteris vocitas) intitulatum Christliches Andächtiges Jahr, Ioannis ... Jahr] Gemeint ist Suffren, Jean: Geistlich andächtiges Jahr, 2 Bd.e, l.n. 1658. quem si ullo modo ad me dirigere poteris, non intermittas velim. (9) Forte commoda occasio esset, si illum Augustam destinares, ad locum aliquem certum et tutum, verbi gratia ad curiam Caesariensem; (10) nam proxima quadragesima eo concessurus est Paulus Lidmair, tibi notus institor ex Telfs, qui inde refuso pretio sublatum libenter ad nos transportaret.

(11) Ioanni Stoker Ioanni Stoker] Vgl. Album Stamsense Nr. 471. (quem per te salutatum cupio) 18vo huius mensis assecuratio transmissa est, qua meliorem sperare non potuit, siquidem reverendissimus noster 150 florenos Caesaream direxit, centum quidem pro expensis tuae personae, quinquaginta vero in sublevamen praedicti Ioannis, quos petiit ad manus vestri reverendi patris directoris deponi.

(12) Reverendo patri Petro Breyero meo nomine officiosissimam salutem denuntia eiusdemque sacrificiis me commenda gratulantem, quos rudis discipuli sui memoriam nondum deposuerit! (13) Atque hisce et tu paterne salutatus vive et vale, qui dum studia in amoribus habes, virtutem odio ne prosequere! (14) Stambs, in die sancti Vincentii.

358. Stephani an Dekan Johannes Heisler von Telfs [Stams], 5. Februar 1659 Der ehemalige Richter Johannes Georg Frickinger wandte sich aus Reith in einem Brief an Abt Gemelich. Stephani legt diesem Schreiben das Original dieses Briefes bei. Frickinger beklagt darin die Lage seines Sohnes Wolfgang, derzeit Frühmesser in Haiming. Obwohl er schon über ein Jahr dort ist, haben ihm die Bauern noch nicht das Urbar oder Register gezeigt, in dem seine Besitzungen vermerkt wären. Stephani glaubt, in dieser Sache nicht bis zum Bischof gehen zu müssen. Dekan Heisler könne die Sache aus seiner Position heraus zum Wohle von Frickinger regeln. Ad reverendum dominum Ioannem Heisler, decanum in Telfs, 5. Februarii 1659. Copiosam salutem et omnem utriusque hominis prosperitatem Admodum reverende et plurimum honorande domine decane

(1) Quid reverendissimo meo reverendissimo meo] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. nuperis diebus scripserit ex oppido Reithensi iudex quondam noster, Ioannes Georgius Frikinger, libeat admodum reverendae dominationi vestrae ex ipsiusmet litteris, quas in authographo submittere placuit, uberius perspicere. (2) Totus nimirum est in lamentando conditionem filii sui Wolfgangi, pro tempore primissarii Haimingensis, qui cum iam integro plus anno beneficium providerit, tamen nec illius redditus (quantumvis alias admodum tenues) hactenus perceperit nec urbarium, ut vocant, seu registrum suorum proventuum a rusticis impetrare valuerit. (3) Ceterum quia reverendissimi domini suffraganei, reverendissimi ... suffraganei] Gemeint ist der Brixner Weihbischof Jesse Perkhofer. aliis utique occupatissimi, venerandas aures desuper vellicare necessarium non iudicamus, cum satis superque reverenda admodum dominatio vestra pro officii sui auctoritate negotio huic remedium ferre possit, confidimus eandem admodum reverendam dominationem vestram ex zelo et amore, quo in personas ecclesiasticas semper ferebatur et fertur, dicto domino primissario (rusticorum praesumptione ad terminos aequitatis reducta) pro effectu, quem desiderat, opitulaturam, ne alioqui forsan praefatum beneficium brevi temporis lapsu omnino pessumdetur ac pereat et pia fundatorum intentio fine debito frustretur. (4) Providentissimus Deus admodum reverendam dominationem vestram in benedictionibus diutissime custodiat!

359. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Stams, 11. Februar 1659 Im Namen von Abt Gemelich: Der Abt bedankt sich für den Brief vom 29. Januar, dem ein Schreiben des Abtes von Salem beigelegt war. Die Äbte der Kongregation werden zum Generalkapitel Mitte Mai nach Überlingen eingeladen, v.a. um Vereinheitlichungen im Ritus zu besprechen. Abt Gemelich kann sein Erscheinen nicht versprechen. Er weiß weder, wann die Landstände in Bozen zusammentreten werden (wo er auch erscheinen muss) oder ob es ihm seine Gesundheit gestatten wird, nach Überlingen zu reisen. Für alle Fälle überträgt er Abt Georg sein Stimmrecht. Ad reverendissimum dominum abbatem Caesariensem, nomine domini abbatis nostri, 11. Februarii 1659. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine, praesul amplissime

(1) Quinta Februarii ad me diverterunt, quas reverendissima pietas vestra 29. mensis praeteriti in sua Caesarea signaverat una cum adiunctis aliis reverendissimi vicarii nostri generalis abbatis Salemitani. abbatis Salemitani] Gemeint ist Abt Thomas II. Schwab von Salem. (2) Utrarumque argumento cognovi, reverendissimos reverendissimos] duplim hs. congregationis nostrae praesules ad comitia provincialia tertio Nonas Maias inchoanada Uberlingam evocari tractaturos praecipue, qua via et ratione uniformitas morum ac rituum in totum congregationis corpus exactius invehi posset.

(3) At ego quidem, licet intentio propositi operis mihi maxime probetur, de comparendo nihil adhuc polliceri possum. (4) Absumus nam ad indicta die tribus paene adhuc mensibus, sub quorum decursu varia evenire possunt, quae resolutioni mutandae necessitatem adferre valeant. (5) Nam (ut nihil dicam de conventu statuum provinciae nostrae Tyrolensis, quem ante vel post paschales ferias Bolzani cogendum ominor et a quo abesse sine serenissimi serenissimi] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karl. consensu mihi integrum non foret) valetudo corporis mei admodum inconstantibus et dubiis passibus graditur meque identidem vel grabato affigit vel saltem hypocausti parietibus concludit. (6) Et sane iam prope a semestri paucos numeraverim dies, qui a doloribus et morbis serena ac lucida mihi intervalla praebuerint, proindeque huius meae infirmitatis intuitu de itinere carpendo vel non carpendo determinare me pro praesenti non possum. (7) Non intermittam tamen reverendissimam pietatem vestram tempestive desuper certiorem reddere et in eventum meae impossibilitatis eidem, si liceat, partes meas committere. (8) Interea valeat reverendissima dominatio vestra divino protecta favore, suo autem uti hucusque ita porro me meosque prosequatur! (9) Ita precor ex Stambs die 11. Februarii 1659.

360. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Stams, 15. April 1659 Im Namen von Abt Gemelich: Der Abt beteuert, dass ihm die Kongregationsangelegenheiten immer wichtig waren. Doch aus gesundheitlichen Gründen kann der Abt nicht zum Nationalkapitel nach Überlingen reisen. Zu schwach sind seine Füße geworden. Er bittet Abt Müller deshalb darum, auch die Sache des Klosters Stams zu vertreten. Zu diesem Zweck schickt er eine Liste mit strittigen und unklaren Punkten der neuen Statuten mit, der der Abt entweder selbst beantworten oder dem Kapitel vorlegen soll. Im Postscriptum warnt Gemelich seinen Kollegen davor, dass der Abt von Maulbronn wieder den Ersatz seiner Reisekosten nach Frankreich beantragen werde. 1651 reiste er aus eigenem Antrieb zum Generalkapitel nach Citeaux. Er hätte den Antrag bereits auf der Versammlung in Donauwörth stellen müssen. Außerdem hat er Privates in Rechnung gestellt, das die Kongregation nicht übernehmen wird, etwa einen Hut und Stiefel. Ad eundem, ratione capituli nationalis, nomine abbatis nostri, 15. Aprilis 1659. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, colendissime domine domine Filialem salutem et felicissimum pascha

(1) Semper quidem studui inter filios oboedientiae computari et nihil laboris pro congregationis nostrae emolumento subterfugere, qua in propensione etiam nunc et deinceps fideliter perstare desidero. (2) Ceterum cum nunc ad provincialia ordinis comitia Uberlingam evocor, quasi inter sacrum et saxum inter ... saxum] Zum Sprichwort vgl. Noten zu ep. 296. constitutus, modum ac viam implendae oboedientiae non invenio. non invenio] Vgl. >Primisser cap. 42 § 48 Ceterum tamen arthriticis doloribus ita iam affectus fuit, ut maioribus negotiis impar ad capitulum nationale hoc anno IV Nonas Maii Uberlingae coeptum comparere non posset. Commisit ergo vices suas Georgio Caesareensi. Praesedit ei Thomas Salemitanus tamquam totius congregationis generalis. Adfuere praeterea abbates sedecim. Statuerunt inter alia, ut breviarium et missale novum introducerentur, ut carnium esus diebus Mercurii indispensabilis sit, ut usus organi iis dumtaxat diebus, quibus hymnus angelicus in missa dicitur, permittatur. Confirmata sunt haec statuta ab archipraesule Claudio VIII Kalendas Iunii eodem anno. (3) Nam spiritus quidem in me promptus est, caro autem nimis infirma. (4) Etsi nam cetera utcumque sanus sum, genua tamen et pedes omnino labascunt meque a dimidio circiter anno ad iterandum quocumque modo penitus inhabilem iam reddiderunt.

(5) Quam ob rem reverendissimam pietatem vestram hisce perquam officiose rogatum eo, quatenus in solatium et sublevamen infirmitatum mearum in proximo conventu inter honoratissimos dominos coabbates partes meas meique monasterii agere peramice digentur meoque nomine super negotiis ordinis et congregationis conferre consilia deliberare ac causas promovere velit. (6) Quem in finem quia in novis statutis quaedam difficilia, quaedam vero minus explicata deprehendi, utraque in puncta et paragraphos congesta hic simul transmitto, quae vel a reverendissima pietate vestra resolvi vel, si eidem necessarium visum fuerit, etiam in capitulo non solum proponi, sed et ventilari et categoricis resolutionibus enodari poterunt. (7) Ego interim dum intra domesticos cogor haerere parietes, reverendissimae pietati vestrae salvum angeli tutelaris conductum animitus apprecor et pro totius capituli tam fortunato auspicio quam felici terminatione divinum Numen precibus et sacrificiis implorare non desisto. (8) Dedi ex monasterio Stambsensi feria tertia paschatis seu 15. Aprilis.

(9) P.S.: Quia certo auguror reverendissimum dominum Mulbrunensem dominum Mulbrunensem] Gemeint ist Abt Bernardin Buchinger von Maulbronn (vgl. Ludwig 1984). in hoc conventu sollicitaturum refusionem expensarum, quas anno 1651 fecerat eundo ad capitulum generale, reverendissimae pietati vestrae pro informatione sequentia indicanda censui. (10) Primo eundem reverendissimum dominum abbatem, praeterquam quod nihil sciatur Cistercii pro congregatione nostra egisse vel profecisse, in Gallias profecturum fuisse suomet motu proprio, tum ob citationem (ut ipsemet mihi scripsit) illustrissimi domini generalis, illustrissimi ... generalis] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. tum ad cohortationem reverendissimorum dominorum Lucellensis et Sanct-Urbanensis abbatum, etiamsi a congregatione nihil commissionis accepisset, ut adeo, si refusio facienda veniat, congregatio non in totum, sed tantum in partem teneatur. (11) Secundo quod pro instantia sua satisfactionem tempestivius non acceperit, culpa ipsius propria evenisse, ut qui a capitulo Danuwerdano, in quo sportulas pro ipso colligere intenderamus, legitime vocatus sua sponte se subtraxerit. (12) Tertio in computo sive calculo, quem super hac Gallica itineratione mihi transmiserat, reperiri nonnulla, quae praecise propriam ipsius personam concernant, ut est coëmptio novi pilei, ocrearum etc. (13) Talia nam in usum et commodum illius privatum cessere. (14) Quarto cum compensatio praestanda videbitur, eam non solos trium provinciarum abbates, qui Danuwerdae ad capitulum oboedienter comparuerunt, luituros, sed etiam Helvetios et Alsatas in concursum trahendos, utpote profectione illa iam expedita, antequam de conventu Danuwerdano cogitatum.

361. An Abt Thomas II. Schwab von Salem Stams, 15. April 1659 Im Namen von Abt Gemelich: Der Abt bedauert, dass er am Nationalkapitel in Überlingen aufgrund seiner angeschlagenen Gesundheit nicht erscheinen kann. Er beteuert jedoch, wie gerne er dort erschienen wäre. Der Abt von Kaisheim wird jedoch dort die Stamser Sache vertreten. Ad abbatem Salemitanum in eadem causa excusatoriae, nomine eiusdem domini abbatis nostri, 15. Aprilis 1659. Reverendissime in Christo pater, amplissime domine, praeses venerandissime

(1) Tametsi post acceptam capituli nationalis indicationem totus in eo fuerim, ut tam illustrissimi domini generalis illustrissimi ... generalis] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. mandato quam cohortationi reverendissimae pietatis vestrae obsecuturus Uberlingam personaliter me conferrem, tantae tamen infirmitates, praesertim crurum, iam inde ab exacto tempore vindemiarum me circumdant, ut raro fores cubiculi mei, nedum coenobii portas egredi mihi liceat. (2) Quare cum neque privatae negotiorum tricae neque itineris taedium neque intuitus expensarum, sed sola divina manus, a cuius nutu vitae meae momenta currunt et pendent, imbecillitatum vinculo me detineat, spero reverendissimam dominationem vestram de mea absentia non succensuram, qui alias nihil optatius duxissem, quam in tot honorandissimorum praesulum conspectum venire eisque in foedere caritatis sociari. (3) Interim vero rogatu meo reverendissimus dominus Caesariensis in se vices meas suscepit acturus sine dubio in capitulo omnia, quae mihi facienda incubuissent. (4) De reliquo reverendissimae pietati vestrae ceu congregationis capiti et universo patrum aggregatorum coetui assistentiam sancti spiritus devotissime apprecor ad ea, quae in domino facienda iudicaverint, me una cum meis pro posse virium nostrarum submittens. (5) Dabam ex domo Stambsensi, 17. Kalendis Maii, quae erat tertia feria paschatis anno 1659.

362. Stephani an Pfarrer Augustinus Haas in Mais Stams, 26. April 1659 Zusammen mit der Weinlieferung aus Mais ist auch Haas’ Brief und der Stoff für sein Gewand angekommen, worüber sich Stephani sehr freute. Er bedauert hingegen, dass Haas in solchen Schwierigkeiten ist, weil zu wenige Arbeiter am Weinberg eingesetzt werden. Er kann nicht verstehen, warum ihm Abt Gemelich keine Leute zur Unterstützung schickt. Pater Robert [Brandmayr] wollte lange schon nach Mais zurück, was ihm der Abt auch schon versprochen hatte, wovon er jetzt aber nichts mehr wissen will. Stephani glaubt jedoch, dass Haas’ Problem bald gelöst werden wird. Haas soll Johannes [Schnürlin] grüßen lassen. In Stams geht es allen gut, nur Abt Gemelich machen seine Füße so zu schaffen, dass er nicht zum Kapitel in Überlingen reisen konnte. Ad reverendum patrem Augustinum Haas, parochum ecclesiae in Mais, 26. Aprilis 1659. Fraternam salutem et laetissimum Alleluia Venerabilis in Christo, honorande et amande domine paroche

(1) Accepi sub ultimam vini nostratis vecturam, litteras reverentiae vestrae et cum iis materiem candidam pro tunica, gratissimum sane ovum paschale, de cuius missione tardiore non est, quod reverentia vestra culpandam se metuat, siquidem, ut comicus ait, ut ... ait] Es handelt sich um kein Komikerzitat. Vielmehr gibt Hieronymus (ep. 66,9) Cato als Quelle dieses Sprichwortes an, vgl. Otto 1890, 79. sat cito, qui sat bene. (2) In angustiis versari reverentiam vestram propter penuriam operariorum in vinea pronius credo, quam ut multis mihi describi sit necesse. (3) Mirari autem intra me ipsum satis nequeo, quid reverendissimum nostrum reverendissimum nostrum] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. remoretur, ut post toties repetitas et tam instantes preces reverentiae vestrae suppetias non mittat. (4) Institi modeste et lapidem movi iam aliquoties de remittendo in Mais patre Roberto, patre Roberto] Gemeint ist Pater Robert Brandmayr, der ursprünglich aus Meran stammte und noch im selben Jahr, am 15. September 1659 sterben wird. utpote cui iam ante vindemias a reverendissimo nostro disertis et categoricis verbis reversio haec promissa fuerat, at nunc, nescio cur aut qualiter immutatus, nec verbum de illo audire sustinet. (5) Scio quidem reverendissimum ex parte aliqua haerere perplexum, quod unum vel alterum sacerdotem iuvenem in conventu habeamus, qui talentis et qualitatibus pro cooperatura sufficienter essent dotati, iis tamen de moribus et perseverantia in bono satis fidere et securos esse non liceat. (6) Quidquid tamen sit, cum necessitas urgeat, spero brevi a reverendissimo nostro resolutionem captandam et forsan intra paucos dies adiutorem submittendum.

(7) Reverendo patri Ioanni patri Ioanni] Gemeint ist Pater Johannes Schnürlin. (ne ipsius omnino oblitus videat, ut ille mei) salutem meo nomine et firmae valetudinis apprecationem denuntiari cupio. (8) Alias certe fateri cogor diu nihil litterarum inter nos reciprocatum. (9) Nimirum cum annis veterescimus et sensim scribendi pruriginem amittimus. (10) De reliquo valet hoc tempore (Deo sint laudes) totum corpus nostrum, caput vero reverendissimus dominus abbas, etsi cetera sanus, pedibus admodum deficit et labascit, quibus si firmior modo esset, hac septimana illi ad nationale capitulum Uberlingam proficiscendum fuisset. (11) Finio, et ut reverentia vestra sinceritatem affectus erga me et alios confratres porro non deponat, exopto. Ex prioratu Stambsensi, 26. Aprilis pridie phlebotomiae ex choro abbatis celebratae anno 1659.

363. Stephani an Bruder Tobias Zigl, Student in Ingolstadt [Stams], 29. April 1659 Stephani bedankt sich für Zigls Geburtstagsglückwünsche, v.a. für das Bildchen, das er mitgeschickt hat. Ein Manuskript, das ein Student von einem Druck abgeschrieben hat, hätte Zigl nicht kaufen müssen. Stephani hat es einst gesehen, als Abt [Georg IV. Müller] von Kaisheim in Stams zu Besuch war. Die asketische Schrift des Jean Suffren würde Stephani aber immer noch interessieren. Zigl könnte sie Abt Müller, der nach dem Kapitel in Überlingen nach Stams kommen wird, mitgeben. Zigl wollte die Erlaubnis, Kommentare zum Kanonischen Recht von Vallensis und Zaesius zu kaufen, doch Abt Gemelich ist dagegen. Zigl soll sich nicht in zu viele Wissensgebiete verstricken. Andreas Vallensis ist schon in zweifacher Ausführung in der Stamser Bibliothek. Zwei Dinge quälen Zigl: die nahende Sommerhitze und die noch ausständigen beiden geistlichen Ränge. Staphani verspricht, dass er als Diakon und Priester nach Stams zurückkehren wird. Den Sommer wird er mit Gottes Hilfe überstehen. Ad fratrem Thobiam Zigl, Ingolstadii theologizantem, 29. Aprilis 1659. Religiose, in Christo perdilecte frater

(1) Quas medio Martio ad me dedisti, super natali meo gratulatorias, paucis post diebus rite obtinui, ad quas ego curto stylo haec tibi pauca. (2) Pro icone, quam in tesseram tuae affectionis chronosticho insignitam obtulisti, praesertim vero pro trium coronarum suspenso anathemate grates habeo, quas par est, nisi tanta terrarum intercapedine a nobis modo dissitus fores, compensationis alicuius quoquo tandem genere forsan tibi obviaturus.

(3) De manuscripto, quod memoras, quem collega tuus decerptum ex impresso authographo venum tibi dedit, non erat, cur illum mea causa comparares. (4) Memini eum iam olim videre ante complures annos penes reverendissimum dominum abbatem Caesariensem, reverendissimum ... Caesariensem] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. cum apud nos hospitem ageret. (5) Qui quantumcumque exemptionem et privilegia nostra excomat et praedicet, parum nos iuverit, quando episcopi illa susque deque habent, bullae Gregorianae clypeo nixi. (6) Asceticum opus Ioannis Suffereni Asceticum ... Suffereni] Gemeint ist Suffren, Jean: Geistlich andächtiges Jahr, 2 Bd.e, l.n. 1658 etiamnum desidero et cum reverendissimo domino praesule Caesariensi brevi post capitulum Uberlinganum, ut reor, nos visitaturo tua industria ad meas manus perventurum spero. (7) Quos iuris canonici interpretes desideras, Vallensem Vallensem] Gemeint ist Delvaux, André: Paratitla iuris canonici, Köln 1651. et Zaesium, de coëmendi licentia requisivi reverendissimum, sed negativam tuli. (8) Nimirum eiusdem mecum opinionis est reverendissimus, quod nimis multis te implicare videaris, adeoque pluribus intentus in nullo futurus sis perfectus. (9) Alias Andream Vallensem domi nostrae in duplo iam habemus.

(10) Denique ut ex fine tuarum perspicio, duo te sollicitum habent, quamvis utraque ante tempus, exantlatio scilicet aestivi caloris, ob tui ariditatem iecinoris, et ad supremos duos, qui tibi restant, ecclesiasticos ordines ascensio. (11) Sed de his ne anxius esto, si nam a me steterit, curabo, ut et diaconus et presbyter domum tuam redeas. (12) De aestate vero transigenda iacta cogitatum tuum in Dominum eumque, qui dat iumentis escam ipsorum et pullis corvorum invocantibus eum, tibi quoque de potu provisurum confide! (13) Vale et in pietate non minus quam litterarum palaestra magnis passibus progredere!

364. Stephani an Pater Onophrius aus Hall, Guardian zum Hl. Kreuz Stams, 12. August 1659 Der Überbringer dieses Briefes, Pater Robert Brandmayr, leidet schon seit einem Monat an einer starken Krankheit, die noch nicht genau erkannt werden konnte. Der Arzt denkt an Leberbeschwerden, Stephani scheint die Lunge betroffen zu sein. Verschiedene Medikamente sind von verschiedenen Ärzten eingesetzt worden. Dr. Schleiermacher gab dann den Rat, den Kranken nach Innsbruck zu bringen, wo er ihn ständig beobachten könnte. Stephani bittet den Guardian daher, seinen Pater für eine oder zwei Wochen in seinem Kloster unterbringen zu dürfen. Der Abt von Stams wolle für alle Unannehmlichkeiten aufkommen. Ad reverendum patrem Onophrium ab Hala, guardianum Oeniponti ad sanctam crucem, 12. Augusti anno 1659. Affectuosam salutem et obsequia mea quantilla Admodum reverende in Christo et plurimum observande pater ac domine

(1) Laborat alterum iam mensem infirmitate non perfunctoria praesentium lator, conventualis noster reverendus pater Robertus Prantmayr. (2) Quo tamen certo ac definito morbi genere et ipsi et nobis incompertum. (3) Obstructiones lienis et iecoris accusat medicus, nos vero communiter corruptelam pulmonum suspicamur. (4) Adhibita sunt, quantum per caniculae aestivos calores licuit, medicamenta varia, evocatus etiam est Oeniponto ad monasterium medicus, sed effectu, quod sciam, hactenus fere nullo. (5) Tandem scripta hisce diebus epistula consuluit aegro dominus Schleirmacher, dominus Schleirmacher] Gemeint ist der Artr Gerhard Schleiermacher aus Innsbruck. quatenus Oenipontum se conferat, tum mutandi aeris gratia, tum etiam ut sub quotidiano medici accessu et visitatione facilius ac felicius per medicinas promoveat. (6) Ceterum quia aegrotus noster sine religioso socio in aedibus profanis inter homines saeculares et occursantes feminas curam corporis absque consolatione spiritus facere abhorret, admodum reverendam pietatem vestram (de cuius uti et reliquorum venerabilium patrum ad sanctam crucem ingenita benevolentia et caritate plurimum praesumo) hisce peramice atque officiose rogatam cupio, eidem conventuali nostro intra asceterii sui religiosos parietes angulum aliquem in infirmorum diversorio ad breve aliquod tempus, unius vel alterius septimanae, concedere non gravetur, dum experimentum capiatur, quid de ipsius restauratione sperandum. (7) Certo interim confidat reverenda admodum pietas vestra, quidquid beneficentiae huis patri praestitum fuerit, a reverendissimo nostro reverendissimo nostro] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. omnibus modis studiose fore compensandum. (8) Atque hisce admodum reverendae pietatis vestrae sanctis precibus et sacrificiis obnixius me commendo. Ex monasterio Stambs 12. Augusti anno 1659.

365. Stephani an Bruder Tobias Zigl, Student in Ingolstadt [Stams], 19. August 1659 Stephani ist erfreut, dass Zigl das Buch von Suffren gekauft und nach Kaisheim geschickt hat. Die Ferien soll Zigl am besten mit seinen Freunden in Kaisheim verbringen. Dass Zigl immer nach Geld für Getränke und Spiele bettelt, echauffiert nicht nur Stephani, sondern inzwischen auch schon Abt Gemelich. Kartenspiele werden in Stams nur im Fasching und an den Aderlass-Tagen geduldet, wobei auch da nicht um Geld gespielt wird. Wenn er nicht nach Stams zurückberufen werden will, soll er davon Abstand nehmen. Nach den Ferien schickt ihm Stephani die gewünschten Kleider über Füssen und Augsburg nach Ingolstadt. Joseph von Wolfsthurn ist nach seinen langen Reisen unbeschadet nach Tirol zurückgekehrt. Pater Robert [Brandmayr] jedoch liegt krank in Innsbruck. Ad fratrem nostrum Thobiam Ingolstadiensem studiosum, 19. Augusti 1659. Salutem et benevolentiam Religiose in Christo, diligende in Domino

(1) Quas festo poenitentis divae Magdalenae divae Magdalenae] 22. Juli. ad me dederas, sexta post die accepi, e quarum frontispicio laetanter intellexi opus Ioannis Suffereni Ioannis Suffereni] Zu Jean Suffren vgl. Noten zu ep. 357. a te iam conductum et in monasterium Caesariense ablegatum esse. (2) Pruriet in me nunc assidua cupido eiusdem libri in brevi potiundi.

(3) Vacationum ferias ingruentes ubi commodius transigas, non video, quam in Caesarea. (4) Cum nam extra dubitationem sit collegas tuos mandram suam Caesariensem tunc temporis revisuros, quidni te quoque commensalem suum sibi associent? (5) Quare si Caesariensibus onerosus non sis illique vel verbulo te ad caniculares invitent, hisce potestatem illuc commeandi habeto!

(6) Super nummis, quos tum in potum, tum in lusum desideras, non me tantum trinis iam vicibus compellasti, sed et ipsius etiam reverendissimi nostri reverendissimi nostri] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. aurem mense Maio vellicare non timuisti, qui tuam demiratus audaciam suo hactenus silentio satis denuntiat, qui sibi hoc genus preces arrideant. (7) Nosti in monasterio Stambsensi cartas lusorias vix in Bacchanalibus et diebus phlebotomiae attingi et tolerari nec alio lucrantibus praemio proposito, quam imaguncula aliqua vel rosario etc. (8) Si proin rebus tuis consultum velis, desine ab hac sollicitatione, alioqui forsitan recepturus non pecuniam pro lusu, sed viaticum ad repedandum in patriam.

(9) Quae de necessariis vestibus expetis, etsi commoda occasio tibi oppitulandi non suppetat, curabo tamen, ut post vacationes mittam ad oppidum Fiessense et inde Augustam.

(10) Denique ut de statu monasterii nostri aliquid tibi nuntiem, dominus a Wolfsthurn tam diu iam terris iactatus et undis, terris ... undis] Zitat aus dem Proömium von Vergils Aeneis (1,3). tandem sabbatho post ascensionem domini salvus et incolumis ad nos remeavit. (11) Pater Robertus noster pater ... noster] Gemeint ist Pater Robert Brandmayr. de sua valetudine graviter hallucinatur constitutus nunc Oeniponte sub cura medici, incertum reparandus an destruendus, pulmonicus videtur et ad hydropem inclinatur. Vale.

366. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Stams, 7. September 1659 Im Namen von Abt Bernhard Gemelich: Der Brief des Abtes ist an dem Tag in Stams angekommen, da man die Gesellschaft der Erzherzöge erwartete, die jedoch wegen des schlechten Wetters in Telfs festgehalten wurden und erst morgen eintreffen werden. In dem Brief kündigte Abt Müller seine gewohnte Visitation für den 21. September an.. Abt Gemelich bittet nun darum, die Visitation um zwei oder drei Wochen vorzuverschieben, da die Zeit der Ernte naht, die wegen des schlechten Wetters heuer sehr früh stattfinden muss. Pater Augustinus Haas, der in Mais dem verstorbenen Pfarrer Johannes Burkhard nachgefolgt ist, hat noch keine Erfahrung in der Ernte, zudem steht der erfahrene Richter Johann Georg Frickinger nicht mehr in Stamser Diensten. Abt Gemelich hofft auf Verständnis durch Abt Müller, der seine Visitation verschieben soll. Ad reverendissimum dominum abbatem Caesariensem ratione visitationis, 7. Septembris 1659, nomine abbatis nostri. Benedictionum divinarum affluentiam et obsequia mea promptissima Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Cum osculo reverentiali reverendissimae et amplissimae dominationis vestrae litteras excepi, quas nuntius, qui has refert, pridie magnae Virginis pridie Virginis natae] 7. September. natae sub horam circiter septimam matutinam praesentavit, ipso scilicet eodem die, quo serenissimos nostros archiduces serenissimos ... archiduces] Gemeint sind Erzherzog Ferdinand Karl und seine Gattin Anna de’ Medici. cum comitatu admodum numeroso apud nos pransuros operiebamur, quos tamen, ne ex pago Telfensi pedem hodie moverent, vehementia tempestatis pluviae praepedivit, crastina nihilominus, ubi aer serenaverit, ad nos certo diversuros.

(2) Ex argumento porro litterarum luculenter intellexi propositum esse reverendissimae pietati vestrae ad diem 21. huius mensis in monasterio meo consuetum visitationis munus peragere, si quidem diem et tempus iudicem non incommodum. (3) At certe, ut fiducialiter pandam, quod res est, sicut praeterita aestate aut vere reverendissimae pietatis vestrae adventus mihi ac meis gratissimus fuisset ac etiamnum in autumno arrideret, si modo duabus aut tribus septimanis fuisset anticipatus, ita nunc appetente iam iam tempore vindemiarum, quas hoc anno ob tempestatis inconstantiam prae solito accelerare oportet quaeque praesentiam meam necessario deposcunt, ad dictam sancti Matthaei sancti Matthaei] 21. September. diem reverendissimae pietati vestrae personam meam in domo Stambsensi exhibere nequaquam possem, statim post exaltationis sanctae crucis exaltationis sanctae crucis] Kreuzerhebung, 14. September. ad partes Meranenses concessurus. (4) Praeterquam nam quod pater Augustinus Haas conventualis meus (quem reverendo patri Ioanni Burkhardo parocho Maisensi ante annum fatis functo substitui) in officio adhuc neophytus sit tractandoque vindemiandi negotio adhuc impar, iudicem insuper meum, Ioannem Georgium Frikinger, rerum alioqui satis intelligentem, in servitiis meis amplius non habeo ante sesqui annos a coenobio meo digressum et nunc in oppido Reithensi commorantem. (5) Quare cum ab hominibus idoneis, qui meum locum in vinea suppleant, hoc temporis omnino destituar, simul vero negotii istius monasterio meo permaxime intersit, utpote a quo praecipuus fere proventuum nostrorum nervus dependeat, confido reverendissimam pietatem vestram et meam pro nunc a domo absentiam iniquius non laturam, et sui officii executionem in tempus paulo opportunius benigne dilaturam, cui interim omnigenam a Deo prosperitatem precor ac eidem me meosque devote commendo. (6) Ex Stambs in pervigilio nativitatis Marianae seu 7. Septembris.

367. Stephani an Abt Bernhard Gemelich in Mais [Stams], 18. Oktober 1659 Stephani schickt einen Brief mit, den Bruder Tobias Zigl aus Ingolstadt geschickt, jedoch nicht mit einer Adresse versehen hat. Wenn es Zigls Rechnungsaufstellungen sind, wird der Abt zwei Posten finden, die Stephani betreffen: eine persönliche Unterstützung für Zigl und Geld um das Werk des Jean Suffren zu erwerben. Die insgesamt sechseinhalb Gulden wird er dem Abt zurückerstatten. Der Abt von Wiblingen ist letzte Woche nach Stams gekommen: Er hatte schon unter Graf Raimund [Fugger] zu leiden und leidet jetzt unter dessen Nachfolger. Am 13. Oktober gab es in Mötz einen großen Brand, der fünf Häuser mit Ställen vernichtet hat. Ad dominum abbatem nostrum Bernardum in vindemia constitutum, 18. Octobris anno 1659. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Adiunctum hisce fasciculum frater Thobias noster frater ... noster] Gemeint ist Bruder Tobias Zigl. ex Caesarea ad me submisit nullam prorsus faciens mentionem, a quo dirigeretur vel cuius esset argumenti. (2) Quodsi forte, ut suspicor, rationes annuorum sumptuum modo dicti fratris nostri contineat, occurrent in iis reverendissimae pietatis vestrae duo quaedam expensarum capita, quae me respiciant. (3) Nam primo unum Imperialem memorato fratri ad importunas eius preces pro xenio destinavi, a manu reverendi patris directoris subministratum, deinde librum quendam spiritualem reverendi patris Ioannis Sufferen patris ... Sufferen] Zu Jean Suffren vgl. Noten zu ep. 357. satis grandi tomo comprehensum et quinque Rhenensibus constantem (quem quidem Augusta nondum recepi) mihi comparari iussi. (4) Atque hos sex florenos cum dimidio reverendissimae pietati vestrae domum nostram appulsurae mox refundam.

(5) Reverendissimus dominus abbas Biblingensis, reverendissimus ... Biblingensis] Gemeint ist Abt Benedikt Rauh von Wiblingen. qui easdem pressuras, quas antehac comes Raymundus ei intulerat, modo a successore experitur et queritur, superiore septimana ad nos divertit et pernoctavit seque reverendissimae pietati vestrae per me cum occasione amice commendari expetiit, quod hisce praestitum volui.

(6) Praeterito die lunae, qui erat 13us huius mensis, in vicinia nostra, pago scilicet Möz, circa horam sextam vesperitinam subitum exortum est incendium, quo domus quinque cum totidem horreis penitus deflagrarunt, id quod praesentium lator diffusius enarrabit. (7) Benignissimus Deus reverendissimam pietatem vestram prospera et constanti donet valetudine, qua nos ex Dei munere hoc temporis omnes gaudemus.

368. Stephani an Pfarrer Augustinus Haas in Mais [Stams], 25. Oktober 1659 Da Pfarrer Haas in seinem Brief aus Heiterwang nichts über die Gesundheit des Abtes geschrieben hat, nimmt Stephani an, dass es ihm gut geht. Das Zeugnis für Georg Ingram liegt bei, wobei man es eher von seinen Lehrern, die ihn besser kennen, fordern hätte sollen. Durch seine lange Krankheit hat er in der Grammatik einiges versäumt. Stephani bedankt sich für die Kastanien, die heuer umso dankbarer angenommen werden, da die Ernte in Stams sehr mäßig ausgefallen ist. Ad reverendum patrem Augustinum Haas parochum in Mais, 25. Octobris 1659. Venerabilis in Christo pater, confrater religiosa amicitia constanter amande

(1) Cum in litteris, quas reverentia vestra per virum Haiterwangensem ad me misit, de valetudine reverendissimi nostri reverendissimi nostri] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. nullam omnino mentionem fecerit, in spe memet ipsum firmo belle omnia fluere ac tam venerandissimum caput nostrum quam etiam reverentiam vestram cum religiosis collegis suis bona mentis et corporis sanitate gaudere, quam Deus ter optimus pro sanctissimo suo beneplacito utrobique ad multos annos perennare velit.

(2) Testimonium pro Georgio Ingram hisce adiungo, quod quidem ab ipsius olim praeceptoribus potius quam a me petendum fuerat, utpote studiorum illius omnino ignaro. (3) Intelligo quidem eum inter grammaticos velitasse, sed vehementer metuo, ne is per diuturnam febrim et quinque mensium otia in re litteraria grandem lacunam fecerit, ut grammaticis forte amplius suppar non sit.

(4) Castaneae, quas aurigas nostros de vestris manibus iam sustulisse credam, gratissime a fratribus excipientur, quippe cum pomerium nostrum hoc anno tanta sterilitas pervaserit, ut vix pro diebus ieiuniorum quidpiam obsonii suppetat ad cenulam apponendum, post sacrum adventum fortassis vix unico amplius pomo superstite futuro. (5) Atque his pauculis reverentiam vestram fraterne consaluto ac, ut mei aliorumque confratrum memoriam a suis sacrificiis non seponat, desidero.

369. Stephani an Bruder Tobias Zigl, Student in Ingolstadt [Stams], 25. November 1659 Der lange ersehnte Jean Suffren ist immer noch nicht in Stams angekommen. Wenn er wüsste, dass das Buch noch in Augsburg liegt, könnte er es durch den Händler Paul Lidmair aus Telfs abholen lassen. Zigl hat Stephani einiges über die Statutendiskussion aus Überlingen berichtet, doch Stephani hält es noch geheim, bis die Bestätigung aus Citeaux kommt. Stephani rät vom Kauf der Fundamentaltheologie des Caramuel ab. Er freut sich, dass sich Zigl in Kaisheim so familiär eingelebt hat. Dass er für seinen Urlaub eine schriftliche Erlaubnis von seinen Oberen braucht, wundert Stephani allerdings. Als er selbst vor 20 Jahren in Fürstenfeld Urlaub machte, brauchte er keine solche Erlaubnis. Da der aus Stams geschickte Stoff nicht für Zigls Gewand reicht, soll er sich an den Direktor wenden. Bei gesundheitlichen Problemen soll Zigl ruhig Medikamente nehmen: Nicht jedes einzelne muss vom Abt genehmigt werden. Zigl soll für Pater Robert [Brandmayr] beten, der am 15. September verstorben ist. Neue Mitglieder im Kloster sind dringend gefragt. Ad fratrem nostrum Ingolstadiensem studiosum Thobiam Zigl, 25. Novembris 1659. Salutem a Domino et gustum verae sapientiae Religiose, in Christo perdilecte frater

(1) Ioannem Sufferenum Ioannem Sufferenum] Zu Jean Suffren vgl. Noten zu ep. 357. tam pridem coëmptum, tam diu desideratum necdum viderunt oculi mei. (2) Quodsi scirem Augustae apud Vindelicos eum adhuc remorari, institor Telfensis Paulus Lidmair, qui ipsa hac septimana eo concessurus est, illum libens inde sustolleret atque ad me perferret.

(3) Ex statutis novissimis Uberlingae nuper procusis binis iam epistulis varia mihi nuntiasti, quae tamen aliis nondum vendo aut divulgo, utpote ultimae confirmationis sigillo nondum munita, quae a Cistercio exspectenda est.

(4) Fundamentalis theologiae reverendissimi domini Caramuelis, fundamentalis ... Caramuelis] Gemeint ist Caramuel Lobkowitz, Juan: Theologia moralis fundamentalis, Frankfurt 1652. cuius comparandae potestatem tantopere sollicitas, si alteri eiusdem autoris foetui (quem penes me esse nosti) similis sit, nae illa magno nummorum pretio digna vix erit. (5) Mercatus olim ego sum theologiam regularem quinque solidis florenis, cuius tanto gustu afficior, ut si modo conducenda foret, forsitan nec quinque teruntiis licitarer.

(6) Amanter et liberaliter te habitum in monasterio Caesariensi non invideo. (7) Quod vero de superiorum tuorum scripta licentia requisitus et interpellatus fueris, equidem vehementer miror. (8) Si nam mihi quondam ante annos vicenos, ante annos vicenos] Stephani spielt auf einen Urlaub während seiner Studienzeit 1637-1640 an. cum Firstenveldae vacationes meas transigerem, huiusmodi testimonio opus non fuit, ut quid a te illus requirant Caesarienses, quorum et directione Ingolstadii regeris et quasi domesticus annuo victu nutriris.

(9) Cum panni volumen a me transmissum nec pro pallio in solidum suffecerit, uti memoras, scapulare ope reverendi patris directoris tibi compares necesse est. (10) Neque nam ego in tanta terrarum distantia ex vestiario succurrere tibi possum, nisi cum extraordinaria quaedam opportunitas ad manum est, qualis rarissime apparet.

(11) Porro quia valetudinis cura in postremis esse non debet, si eam in te nonnihil adlaesam experiris, utere, quae tibi medici consilium suggerit, seu massulae sint cephalicae, seu potiones digestivae. (12) Neque tam indigne aut inhumane de tuis superioribus sentias, ut omni pharmaco tibi interdictum putes, nisi licentiam prius scripto obtentam ab eisdem acceperis! (13) Monitus es vitare sumptus superfluos et non necessarios, ea vero, quae vel necessitas exigit in vestitu vel infirmitas corporis in medicina, quin tibi provideres, inhibitum numquam est.

(14) Denique suffragia precum tuarum inclamat defunctus noster et tuus confrater, pater Robertus Prantmair, qui 15to Septembris in octava scilicet beatae Virginis natae, prout exoptaverat, ex affectu physeos physeos] phiseos hs. piissime obiit optime ad mortem dispositus cum omnium nostrorum aedificatione. (15) Ipsius et aliorum, qui intra biennium decesserunt, lacunam libenter novis subiectis expleremus. (16) Tu siquid in hanc rem potes, iacta sagenam vel rete Dominum forsan cooperantem habiturus. (17) Vale et pro talento tibi commisso cura pervigili sollicitus esto!

370. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Stams, 25. November 1659 Im Namen von Abt Bernhard Gemelich: Der Abt ist am 22. November 1659 nach abgeschlossener Ernte aus Mais zurückgekehrt, nachdem er in Meran noch unerwartete Aufträge des Bischofs von Chur zu erledigen hatte. Die Ernte ist im Vergleich zu den Vorjahren etwas schlechter ausgefallen. Dennoch schickt er Abt Georg, wie schon früher, zwei Fässer Wein nach Füssen. Abt Müller soll ihm mitteilen, ob er sie von dort abholen lassen kann, oder ob Gemelich den Weitertransport organisieren soll. In Meran hat Gemelich die Abrechnungen des Bruders Tobias [Zigl] erhalten und will weitere 50 Gulden für die Zukunft nach Ingolstadt schicken. Nach kurzer Krankheit und einem Pflegeaufenthalt in Innsbruck ist Pater Robert Brandmayr verstorben. Die Kaisheimer sollen für seine Seele beten. Ad reverendissimum dominum abbatem Caesariensem Georgium, nomine abbatis nostri Bernardi, 25. Novembris anno 1659. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Vigesima secunda Novembrium die, quam ecclesia divae Caeciliae sacram fecit, finitis vindemiarum negotiis ad monasterium meum appulsus sum valetudine per Dei gratiam utcumque bona et commoda, reversurus citius, nisi extranea quaedam negotia non opinanti supervenissent, inter quae illud etiam, quod 16to huius mensis in templo parochiali civitatis Meranensis ex commissione reverendissimi et illustrissimi Curiensis episcopi reverendissimi ... episcopi] ist Bischof Johann VI. Flugi v. Aspermont (1636-1661). duo altaria mihi consecranda fuere. nisi ... fuere] Vgl. >Primisser cap. 42 § 48 In autumno profectus ad Athesim committente Ioanne episcopo Curiensi in templo parochiali Merani bina altaria consecravit XVI Kalendas Decembris.

(2) Alias torcularia nostra hoc autumno certe non redundarunt et omnis vindemiatio nostra angusta admodum et curta fuit, vini proventu ad aliquot centenas urnas aliis annis secundioribus impare. (3) Gustum porro aliquem nostratis uvae reverendissimae pietati vestrae propinaturus, duo doliola aurigis meis tradere destino, cum illos in ipso sanctorum innocentium festo vel certe non multo post, prout tempestas tulerit, Fiessenam pro sustollendis censibus frumentariis amandabo. (4) Reverendissima pietas vestra interim notificare mihi velit, num ea per suos deputatos ex oppido Fiessensi auferre intendat an vero malit, ut per meos Caesaream usque devehi curem.

(5) In canonica Maisensi constitutus sub finem Octobris accepi ratiocinia annua fratris mei Thobiae fratris ... Thobiae] Gemeint ist Bruder Tobias Zigl. nec inveni, quod contra causarer, unde proxime iterum pro futuris illius expensis 50 ducatos vel ad reverendissimam pietatem suam vel ad ipsum collegii Ingolstadiensis reverendum patrem directorem in antecessum mittere proponam.

(6) Denique coronidem huic epistulae ponat religiosus frater, pater Robertus Prantmair, non iam amplius hospes et advena monasterii mei, sed civis sanctorum et domesticus Dei, qui diversis Marthae officiis annis quamplurimis perfunctus demum praeterita aestate gravi pulmonum intemperie correptus est. (7) Adhibita fuit longa medicatio, sed frustra. (8) Quin etiam Oeniponte per quattuor septimanas curae medici demandatus non tantum nihilo profecit, sed et ad deteriora proruit, donec tandem natura violentiae morbi succumbente 15to Septembris ultimis sacramentis probe munitus ac domui suae rebus omnibus optime dispositis ad regionem meliorem emigravit anno aetatis 46. (9) Cuius animam ex statutorum ordinis praescripto reverendissimae pietati vestrae et toti suorum venerando collegio in consueta precum et sacrificiorum Inter et et sacrifiorum in rasura suffragiorum. suffragia devote commendo. (10) Ex monasterio Stambsensi 25. Novembris 1659.

371. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Stams, 30. Dezember 1659 Im Namen von Abt Bernhard Gemelich: Der Abt erwartet die Ankunft seiner Boten aus dem Etschtal für morgen. Sobald sie wieder reisefertig sind, will er sie mit den beiden versprochenen Fässern (vgl. ep. 370,2-4) nach Füssen schicken. Wann das genau sein wird, kann er noch nicht sagen. Ein spezieller Begleiter wird mitgeschickt, der aufpassen soll, dass der Wein v.a. beim Übersetzen über den Lech keinen Schaden nimmt. In Kürze werden zwei Stamser ihre Primiz in Innsbruck feiern. Ad eundem praesulem Caesariensem, nomine eiusdem reverendissimi nostri, 30. Decembris anno 1659. Cum amorosa salute annum novum placabilem et omni benedictione refertum. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine praesul

(1) Aurigas meos ex Athesi ad monasterium crastino vespere appulsuros expecto. (2) Quos ubi primum rotas et alia in rem currulem necessaria, siquae fors in itinere fuerint confracta, reparaverint, confestim Fiessenam ob negotium iam notum negotium iam notum] Vgl. ep.370,2-4. dirigam promissa duo vini doliola secum vecturos. (3) Haec vero quo determinato tempore quave septimana vel die Caesaream usque perventura sint, definite significare necdum possum. (4) Interim non intermittam aurigis fidum associare ductorem, qui, ut vinum incorruptum et a compunctionis baculo praesertim in Lyco haud vitiatum servetur, advigilet. (5) Natus orbis Salvator reverendissimam pietatem vestram custodiat et haustum vini superventurum eidem salutiferum esse velit. (6) Ita precor atque exopto ex Stambs 30. Decembris seu propridie Circumcisionis Dominicae, qua duos de conventu nostro neomystas primitivum sacrum Omnipotenti immolaturos ad aram sistemus.

372. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Stams, 3. Januar 1660 Im Namen von Abt Bernhard Gemelich: Heute haben endlich Boten die versprochenen (ep. 370,2-4) Fässer nach Füssen gebracht. Den Weitertransport nach Kaisheim kann Gemelich nicht übernehmen, da ihm das entsprechende Schiff nicht mehr zur Verfügung steht. Die schon seit einiger Zeit herrschende Kälte ließ den Lech auf weite Strecken zufrieren und unschiffbar werden. Außerdem würde bei einem Transport auf dem Fluss der Wein wahrscheinlich zu einem Felsblock gefrieren. Deshalb lässt Gemelich den Wein solange in Füssen bei Johannes Spaiser verwahren, bis ihn Abt Müller abholen lässt. Ad eundem rursus abbatem Caesariensem, nomine abbatis nostri Bernardi, 3. Ianuarii, anno 1660. Salutem cum anni faustissimi iterata apprecatione

(1) Hodierno tandem die promissam strenam promissam strenam] Vgl. ep. 370,2-4. (duo vini vascula) aurigae mei de monasterio exportarunt ad oppidum Fiessense perducturi. (2) Id vero, quod pollicebar, futurum, ut illa usque ad penum Caesariensem per proprium ductorem devehenda curarem, libens modo exsequerer, si aquarum remigium (de quo confidebam) interim sufflaminatum non esset. (3) Sed nunc tam insolitum frigus ab aliquot iam retro septimanis in dies ingravescit, ut Lycus quasi fere in totum congelatus prae crustis glaciei nullis ratibus pervium iter concedat. (4) Et ut suus praedicto flumini cursus esset, nihilominus tamen frigus adhuc adeo intensum est, ut non ex vano timendum fore, ut super ratem vinum velut in lapidem obrigesceret. (5) Quare rebus sic constitutis praefata doliola in Fiessen penes officialem monasterii mei Ioannem Spaiser reponere cogor, ubi sub fideli custodia tantisper subsidebunt, dum et gelu remittat et revrendissimae pietati vestrae collibeat per suos ea inde sustollere. (6) Amplissima dominatio vestra exiguum munus et voluntatem hanc meam boni consulat et in futuris diebus Saturnalium de vino hoc nostrate gustum liberaliorem dispenset. (7) Dabam ex Stambs ab anni novi auspicio die tertia.

373. An Abt Thomas II. Schwab von Salem, Generalvikar der Kongregation Stams, 20. Januar 1660 Im Namen von Abt Bernhard Gemelich: Abt Thomas [II. Schwab] hat in zwei Briefern gefordert, dass ihm die Akten der Kongregation, die während des neunjährigen Vorsitzes durch Abt Gemelich angelegt wurden, geschickt werden. Gemelich ließ sie durch seinen Prior Stephani in Faszikeln nach Klöstern ordnen und in eine Holzkiste packen. Die Kiste steht nun fertig bei Abt Gemelich und wartet auf den Boten, der sie nach Salem bringen wird. Zum Streit, der in Frankreich zwischen den Befürwortern der strengen Fleischabstinenz und den Fleischessern ausgebrochen ist, kann Gemelich nichts sagen, außer dass die Abstinenz-Fraktion schon 1646 von Papst Innozenz X. mit einem Schweigegebot belegt wurde. Er hofft, dass der Konflikt auf Frankreich beschränkt bleibt. Falls eine Intervention der Oberdeutschen Kongregation in Citeaux notwendig sein sollte, bietet Abt Gemelich seine Hilfe an. Ad vicarium generalem congregationis, abbatem Salemitanum Thomam, nomine reverendissimi nostri domini Bernardi, 30. Ianuarii 1660. Salutem affectuosam et annum novum pacis et prosperitatis plenissimum Reverendissime in Christo pater, amplissime et observandissime domine praesul

(1) Postquam ex geminatis reverendissimae pietatis vestrae litteris intellexi desiderare eandem magnopere acta congregationis nostrae, desiderare ... nostrae] Vgl. Primisser cap. 42 § 49 Eandem ob causam (ut scilicet tanto efficacius novis hisce machinationibus obsisti posset) Thomas Salemitanus acta congregationis nostrae contra ichthyophagos a praesule nostro requisivit. quae scilicet per novennium, quo vices praesidentiae indignus sustinui, compilata fuerant, sine cunctatione patri priori patri priori] Pater Benedikt Stephani. meo provinciam demandavi universas epistulas, quae praedicto annorum curriculo in negotiis congregationis inter reverendissimos praesules ultro citroque datae sunt, convasandi et in suos quasque fasciculos iuxta classes monasteriorum ordinate digerendi. (2) Nec defuit exsecutio, nam diu iam est, cum omnia illa epistolia (sat magno numero et acervo) comportata sunt et in arculam ligneam non indiligenter compacta, quae hodieque apud me prostant exspectantia baiulum, a quo transportentur. (3) Eum si reverendissima pietas vestra praesentaverit, habebit confestim, quod desiderat, mihi etenim occasio certe hactenus nulla fuit istius modi sarcinam cartaceam ad partes Acronianas transmittendi.

(4) Porro circa novum bellum, quod ichthyophagi ichthyophagi] ichtyophagi hs. in Gallia sacro ordini nostro ac praesertim eius capiti reverendissimo domini generali reverendissimo ... generali] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. denuo intendant, parum habeo, quod scribam, nisi quod vehementer mirer istorum hominum pervicaciam, qui cum sciant se anno 1646 causa sua cecidisse sibique ab Innocente X. tunc summi pontificatus clavum tenente perpetuum silentium fuisse impositum, ab Innocente ... impositum] Vgl. Primisser cap. 42 § 28 Ibidem [sc. am Generalkapitel 1652] patres breve Innocentii X. acceperant, quo et illos, qui carnibus vescuntur, ad officia habiles declarat et carnis esum in iis monasteriis, in quibus ante annum MDCXLIV viguerat, licitum esse declarat. nihilominus tamen rursus protervum caput erigere audeant ac novis molitionibus insolescere. (5) Ceterum quidquid sit de hac temeraria seditione, quam non nisi ex impuro ambitionis fonte promanare certum est, spero eandem ultra fines Galliae non pervasuram nostramque in esu carnium observantiam tot summorum pontificium dispensatione et approbatione vallatam in antiquo semper et inconcusso robore perstituram confido. (6) Interea vero si rei gravitas poposcerit et periculo huius belli forsitan ingravescente, Cistercium congregationis nostrae adminiculantem manum expetierit, in collocanda opera mea postremus non ero. (7) Dabam ex Stambs festo die gloriosi martyris Sebastiani seu 20. Ianuarii.

374. An Abt Thomas II. Schwab von Salem Stams, 27. Januar 1660 Im Namen von Abt Bernhard Gemelich: Der Brief des Herrn Tedenat erreichte Gemelich am 25. Januar 1660 zusammen mit anderen Dokumenten, von denen Abt Thomas annahm, sie seien Gemelich bereits aus Kaisheim bekannt. Herr Tedenat fordert ein Mandat, das ihm im Namen der gesamten Oberdeutschen Kongregation ausgestellt werden sollte. Ein ähnliches Schreiben der österreichischen Kongregation legt Gemelich als Vorbild bei. Gemelich teilt zudem die Meinung, dass man sich im Streit mit den Fleischabstinenten um Schreiben von hohen weltlichen und geistlichen Würdenträgern bemühen sollte. Gemelich hofft weiterhin, dass der Streit nicht auf die Oberdeutsche Kongregation übergreifen wird. Abt Thomas bat um eine Kopie des Schreibens, mit dem man einst um die Bestätigung des Generals in Rom ansuchte, doch Gemelich konnte es nicht mehr finden. Aufgesetzt hatten es damals Herr Hilarion und Herr Hyazinth Massa, Sekretäre der Erzherzogin Claudia [de’ Medici]. Ad eundem congregationis praesidem abbatem in Salem, nomine eiusdem reverendissimi nostri, 27. Ianuarii 1660. Iterata mea obsequia cum amicissime salute Reverendissime in Christo pater, amplissime et observandissime domine praesul

(1) Tandem ad me divertit 25. Ianuarii epistula illa admodum reverendi domini Tedenat, tam encyclica et communis quam privata mihi peculiariter inscripta cum aliis quibusdam appendicibus, quas reverendissima pietas vestra iam pridem ex Caesarea me accepisse augurabatur. (2) Pervolvi pleraque ac praesertim memoriale eorum, quae praedictus dominus Tedenat ex parte congregationis nostrae agenda et praestanda indicat, et inveni primo abs re non fore, si mandatum procurae, quod ille desiderat, communi nomine totius nostrae congregationis Germanicae eidem dirigeretur, cuius prototypon aliquod aut proiectum hic una transmitto, olim a reverendissimis abbatibus Austriae concinnatum et in eodem genere causae Romam ac Parisios destinatum.

(3) Deinde etiam illud improbare non possum, quod in praesente cum abstinentiariis abstinentiariis] Zur Definition des Namens vgl. >Primisser cap. 42 § 10 qui quod a carnibus abstinerent, abstinentes vocabantur dicti. conflictu non parum conducturum censeat, si ab augustissimo imperatore augustissimo imperatore] Gemeint ist Kaiser Leopold I. aliisque principibus litteras obtineremus vel ad ipsum Christianissimum regem et eminentissimum cardinalem Mazarinum eminentissimum ... Mazarinum] Gemeint ist Kardinal mazarin (1602-1661). vel saltem ad ipsorummet principum legatos ac residentes negotium istud eisdem fervide commendando. (4) Et certe si malum huius seditionis latius serpere atque ab inconditis ichthyophagis ichthyophagis] ichtyophagis hs. etiam Germaniae nostrae periculum aliquod evidens imminere contigerit, necessarium omnino erit ad talem anchoram confugere et praefatos monarchas in defensionis nostrae auxilium implorare. (5) Ego interim in spe semper adhuc me ipsum firmo aleam Cisterciensium Germanorum aliarumque extra Galliam nationum adeo periculosam nondum esse, cum reverendissimus ipse generalis noster Claudius reverendissimus ... Claudius] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. tam adultum desuper sileat et ex Cistercio hactenus ad congregationem nostram nec apex aut unum iota, quod sciam pervenerit.

(6) Ceterum quod reverendissima pietas vestra communicari sibi desiderat instrumentum vel copiam litterarum, quibus olim reverendissimi generalis nostri confirmationem Romae sollicitavimus, mitterem quam libentissime, si illas uspiam invenire potuissem diu acta congregationis scrutatus et perscrutatus. (7) Si etiam bene memini eiusmodi litterae a nobis exaratae non fuerunt, sed totum negotium reverendissimo domino Hilarioni domino Hilarioni] Abt Hilarion war der Prokurator der Allgemeinen Observanz in Rom (vgl. Lekai 1958, 119). et illustrissimo domino Hyacintho Massae, Hyacintho Massae] Claudia de’ Medici hat Hyacinth Massa mit der Betrauung des Zisterzienserordens beauftragt (vgl. Primisser cap. 42, § 15). serenissimae nostrae Claudiae serenissimae ... Claudiae] Gemeint ist Erzherzogin Claudia de’ Medici. residenti, commendatum fuit. (8) Alia vero quaedam, quae reverendissimae pietati vestrae percurrere omnino inutile non fuerit, ex fasciculis actorum deprompsi et his adiuncta submittere volui.

(9) Deus reverendissimam pietatem vestram diu sospitet ac pro bono congregationis laborantem consiliis suis dirigat et gratia sancta sustollet. Dedi ex Stambs etc.

375. Stephani an Abt Georg IV. Müller von Kaisheim [Stams], 3. Februar 1660 Das Aktenkonvolut über den Observanzenstreit in Frankreich vom 18. Januar ist am 25. Januar in Stams angekommen. Der dieses Thema betreffende Brief an Abt Thomas II. Schwab von Salem ist jedoch schon früher losgeschickt worden. Stephani schickt eine Kopie dieses Schreibens mit. Stephani hofft, dass der Aufstand der Ichthyophagen (“Fischfresser”) bald niedergeschlagen sein wird. Ad reverendissimum dominum abbatem Caesariensem, 3. Februarii anno 1660. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Quem reverendissima pietas vestra 18vo Ianuarii ex sua Caesarea fasciculum litterarum factionem Gallicam concernantium ad me direxit, festo conversi Pauli festo conversi Pauli] 25. Januar. seu Dominica septuagesimae rite accepi, prius tamen, quam is ad manus meas pervolaret, iam ea, quae ad praesens negotium cum abstinentariis aliquo modo facere videbantur et nominatim formam aliquam mandati procuratorii ad reverendissimum dominum vicarium nostrum generalem, abbatem Salemitanum, ad reverendissimum ... Salemitanum] Gemeint ist Abt Thomas II. Schwab von Salem. ablegaveram. (2) Quid vero in missiva mea ad eundem perscripserim, libeat reverendissimae pietati vestrae ex adiuncta copia cognoscere. (3) Interim sperabo nos brevi laetiore aliquo evangelio recreandos et causam iustam, qua nitimur, contra ichtyophagos ichthyophagos] ichtyophagos hs. facile triumphaturam. (4) Ita faxit propitium Numen, cui reverendissimam pietatem vestram cum omnibus suis perquam devote commendo. 3. Februarii 1660.

376. Stephani an Pfarrer Augustinus Haas in Mais [Stams], 2. März 1660 Haas’ Brief ist am 15. Februar angekommen. Stephani bedankt sich für die mitgeschickten Feigen und Brote. Nach einigen Tagen der Bettruhe hat sich Abt Gemelich wieder von einer Krankheit erholt. Er hatte lange keinen Appetit, trank jedoch Wein und hin und wieder eiskaltes Wasser. Nun ist er in den Sauren Bädern und wird am 23. April zum Steuerlandtag nach Hall reisen. Dem restlichen Konvent geht es gut. Man muss nur vorsichtig sein, da Fieber kursieren. Probleme wird es aber bald geben, da der Pater Kellner gezwungen ist, auf die Weinvorräte des Jahres 1659 zurückzugreifen, die noch wie Essig schmecken. Abt Gemelich hätte noch genug reifen Wein in seinen Lagern, gibt ihn aber nicht heraus. Stephani grüßt auch Pater Johannes [Schnürlin]. Ad patrem Augustinum Haas parochum in Mais, 2. Martii 1660. Religiosam salutem et inter labores quadragesimae gaudium et consolationem spiritus

(1) Litteras reverentiae vestrae tanto gratiores, quanto longius expectatas, 15to huius mensis accepi easque non vacuas, sed bono comitatu stipatas, ficuum scilicet et panum dulciariorum, pro quibus debitas gratias universa fratrum cohors ut agat, par est. (2) Servient ea apprime ad collationem vespertinam, quando vix quidquam amplius adest pomorum.

(3) Dominica Laetare reverendissimus noster reverendissimus noster] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. (Deo sit laus) e grabato rursum liberatus est, cui per dies complures eundem arthritici dolores affixerant. (4) Alias iam inde fere a novo anno eiusdem reverendissimi nostri interior etiam dispositio ac valetudo sane non mediocriter vallicat, ut prorsus habeamus, quod pro ipsius longiori regimine precibus ad divinum Numen ferventer instemus. (5) Multo iam tempore destitutus fuit omni appetentia ciborum, ita ut multoties integro prandii vel cenae decursu aliud gustaverit nihil praeter unam vel duas buccellas panis cum sale suo aromatico, cum interim a largiore potu vini, etiam crudi et austeri, non abstinuerit, et quod peius est, saepius quoque graves haustus frigidae fontanae ieiuno et prorsus debilitato stomacho superfuderit, cum omnium commensalium admiratione et displicentia. (6) Utitur nunc acidulis, quarum virtute appetitum edendi aliquatenus rediturum spero. (7) Proxime sub festum sancti Georgii sancti Georgii] 23. April. profecturus est Halam ad compromissum, ut vocant, seu ratiocinia steurarum.

(8) Venerabilis conventus noster hoc temporis sanus degit, habent tamen interim singuli, quod sibi caveant, quia febres passim iam grassantur. (9) Unum vero est, quod me sanitati nostrae deinceps continuandae metuere facit, nimirum quod architriclinus noster (pater cellarius) hesterna die iam coactus fuerit haurire ex vino novo de anno 1659, quantumvis id omnino instar lixivii sit turbidum, reverendissimo nostro ex penu suo vinario, tot centenis urnis referto, nihil nobis suppeditante, nisi forte adhuc mentem mutet ac indigentiae nostrae condoleat. (10) Adderem plura, ni aurigae discessum iam iam parantes prohiberent. (11) Saluto cum reverentia vestra patrem Ioannem, patrem Ioannem] Gemeint ist Pater Johannes Schnürlin. cuius precibus et sacrificiis semper inclusus manere cupio.

377. Stephani an Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Stams, 8. März 1660 Der Brief des Abtes mit den Dokumenten aus Frankreich ist am 25. Februar bei Abt Gemelich angekommen, der sofort das geforderte Mandat unterzeichnet hat. Mit der heutigen Post ging es nach Salem ab. Stephani informiert Abt Müller darüber, da Abt Gemelich von schweren Gelenksschmerzen geplagt wird und kaum schreiben kann. Er hofft, dass er bald wieder gesund sein wird. Ad reverendissimum praesulem Caesariensem, 8. Martii 1660. Demissam salutem cum basio dexterae Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Quas reverendissima pietas vestra nuperis diebus una cum instrumento Gallicae commissionis in Stambs direxerat, reverendissimus meus reverendissimus meus] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. festo apostoli Matthiae seu 25. Februarii rite accepit nec cunctatus fecit, quod requirebatur, mandatum procurae subscripsit, signavit idque hac eadem hodierna posta, quia celerius fieri non poterat, cum aliis pertinentibus missivis in Salem ablegavit, id quod reverendissimae amplitudini vestrae praesente epistula per calamum meum intimari voluit, hoc tempore impotens ad scribendum, utpote quem arthritici dolores arthritici dolores] Vgl. Primisser cap. 42 § 49 Bernardus siquidem podagra simul ac stomachi conditate iterum fatigatus, etsi nonnihil revalesceret mense Martio, vires tamen integras non recepit. tam pedes quam bracchia infestantes lecto compeditum tenent eidemque digitos ita hebetant, ut praefato commissionis instrumento non nisi aegerrime, charactere inaequali et ineleganti suum nomen subiicere valuerit. (2) Benignissimus Deus eundem brevi rursus sospitem velit ac simul reverendissimam amplitudinem vestram cum tota sua Caesarea omnigenarum gratiarum Favonio clementer afflare non desinat! (3) Ita vovi in monasterio Stambs postridie Kalendarum Martii anno 1660.

378. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim [Stams], 9. März 1660 Im Namen von Abt Bernhard Gemelich: Obwohl Stephanis Brief (= ep. 377) inzwischen wohl bei Abt Georg angekommen ist, wollte Abt Gemelich ihn nochmals persönlich davon informieren, dass der das Mandat nach Salem geschickt hat. Er hat dabei den Postpräfekt von Obermieming zu besonderer Sorgfalt gemahnt. Damit die beiden Weinfässer aus Füssen endlich nach Kaisheim kommen, wird er nochmals an Johannes Spaiser schreiben. Gemelich hofft, sein Krankenbett bald wieder verlassen zu können. Ad eundem dominum visitatorem, nomine abbatis nostri Bernardi, 9. Martii 1660. Reverendissime et amplissime domine praesul, domine domine observandissime

(1) Etsi non ambigo epistulam patris prioris patris prioris] Pater Benedikt Stephani. mei ad manus reverendissimae pietatis vestrae interea iam advolasse, ex qua intelligere licuerit mandatum procuratorium cum reliqua epistularum appendice secundo die Martii a me ad reverendissimum dominum congregationis generalem vicarium reverendissimum ... vicarium] Gemeint ist Abt Thomas II. Schwab von Salem. rite fuisse destinatum, volui nihilominus hisce alteram quoque superaddere certificationem, ut reverendissimae amplitudini suae omnis dubitandi ac formidandi causa eripiatur. (2) Persuadeor etiam praedictum litterarum fascem ad mandram Salemitanum propediem iam certo esse appulsum, quandoquidem illum postae praefecto in Obermiemingen singulari industria recommendari curavi.

(3) Gemina vini doliola (quae ego quidem pro xenio deputaveram, nunc autem, ut video, symbolum ovi paschalis subibunt) ut tandem aliquando ex diuturniore latibulo suo Fiessensi prorepant ac Caesariensem penum subintrent, scribo rursum hac eadem posta officiali meo Ioanni Spaiser eundemque, ut vinum ad ripas Lyci primo atque inde alterius confestim promoveri curet, instantius commonefacio. (4) Deus vectoribus salvum angelorum tutelarium conductum praebeat ac reverendissimam pietatem vestram diutissime incolumem servet, a quo et ego brevi me auditurum spero: “Surge, tolle grabatum tuum et ambula!” Surge ... ambula] Mk 2,9. (5) Dedi ex lecto, nono die Martii anno 1660.

379. Stephani an Bruder Tobias Zigl, Student in Ingolstadt Stams, 30. März 1660 Zigls Brief ist am 21. März 1660 in Stams angekommen. Wenn es nach Stephani ginge, hätte er die Erlaubnis für den Erhalt der Weihen erhalten, doch Abt Gemelich ist der Meinung, er sei noch nicht so weit. Anstelle der Fundamentaltheologie des Caramuel soll Zigl doch lieber das Werk des Zaesius kaufen, das in der Stamser Bibliothek noch nicht vorhanden ist. Für alle anderen notwendigen Dinge soll Zigl sich an den Direktor wenden. Johannes Stocker soll er mitteilen, dass er das für ihn hinterlegte Geld (25 Gulden) vor seiner Rückreise abholen soll. Wenn Zigl an Abt Gemelich schreiben will, soll er einfach und kurz schreiben, diesen Stil schätzt der Abt. Ad fratrem Thobiam Zigl Ingolstadii theologiae et canonum candidatem, 30. Martii anno 1660. Salutem et laetum Alleluia Religiose, in Christo perdilecte frater

(1) Quas 17. Kalendarum Martii Ingolstadio emisisti, dominica palmarum seu festo sancti Benedicti sancti Benedicti] 21. März. die recepi, quarum prolixitati ego haec pauca: (2) Quod in interioribus tuis litteris sollicitasti, sub decursum quadragesimae dimissionales tibi mitterem pro ordinibus suscipiendis, per me sane adimpletum fuisset votum tuum, sed reverendissimum nostrum reverendissimum nostrum] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. desuper adhuc renuentem inveniens continui calamum altiori imperio obniti non ausus.

(3) De theologia fundamentali Caramuelis, de ... Caramuelis] Gemeint ist Caramuel Lobkowitz, Juan: Theologia moralis fundamentalis, Frankfurt 1652, vgl. ep. 369,4. quam adeo desideras, iam antehac mentem meam aperui, cuius loco Zaesium consultius emeris, siquidem hunc in bibliotheca nostra, quod sciam, nondum vidi. (4) De aliis necessariis, siqua tibi desunt, per opitulantem manum reverendi patris directoris tibi providebis, Ioanni Stoker Ioanni Stoker] Vgl. Album Stamsense Nr. 471. reverendissimus noster per te intimari mandat, si is 25 florenos, quos mense Ianuario reverendissimus ipsus nomine Ingolstadium destinavit, relaxari sibi cupiat et ad manus tradit, mittat prius, idque quo maturius poterit, apocham, seu ut vulgus vocat, quitantiam de universis pecuniis, quas hactenus causa studiorum suorum a liberalitate reverendissimi nostri acceperat, sive iam Ingolstadii positus, sive cum illuc ex Stambs iter suum adornaret. (5) Supervenientem ad nos talem apocham confestim subsequetur relaxatio praedictorum 25 florenum.

(6) De cetero cum reverendissimo nostro scribere volueris, cave, tam fusus sis, alioqui certius nullo per ipsum responso recreandus. (7) Amat dominus abbas in epistulis stylum facilem, tersum atque succinctum. (8) Pro illius incolumitate (siquidem ea identidem vacillat) ac vita diuturniore constanter precabere. (9) Vale! Dedi ex prioratu Stambsensi 30. Martii.

380. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Stams, 23. März 1660 Im Namen von Abt Gemelich: Die für Kaisheim bestimmten Weinfässer liegen zu Abt Gemelichs Bedauern immer noch in Füssen. Ein Exzerpt des Briefes von Johannes Spaiser, der mit der Weiterbeförderung beauftragt ist, liegt bei. Die Überschreibung der Zolleinnahmen aus Füssen an das Kloster Kaisheim ist nicht möglich. Ad reverendissimum dominum praesulem Caesariensem, nomine abbatis nostri Bernardi, 23. Martii anno 1660. Reverendissime, amplissime et observandissime domine praesul

(1) Admodum male me habet doliola vini, quae pridem penori Caesariensi illata exoptassem, etiamnum in Faucensi oppido demorari. (2) Quid vero circa eorum promotionem officialis meus Ioannes Spaiser in proposito habet, libeat reverendissimae pietati vestrae ex incluso schediasmate, quod e litteris ipsius ad me nuperrimis extractum volui, paucis perspicere.

(3) Ceterum quod a me nuper petebatur, ut teloneum in Fiessen per officialem meum praedictum tacito coenobio Caesariensi nomine Stambsensium penderetur, id sane absque iurium meorum damnoso dispendio praestare neutiquam potuissem, quippe cum monasterium meum eadem prorsus teloneorum vectigalium et cuiusvis alterius generis exactionum per totum imperium ac speciatim per districtum dioecesis Augustanae immunitate gaudeat, qua etiam in hunc usque diem imperturbate fruitur, siquidem ab aurigis meis, quos annuatim Abusiacum Abusiacum] Füssen. destino, nihil umquam exigitur. (4) Id quod reverendissimam pietatem vestram celatam nolui, cui me et meos affectuose semper commendo. (5) Dabam adhuc grabato detentus ex Stambs feria tertia hebdomadis poenosae seu 23. Martii.

381. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim [Stams], 13. April 1660 Im Namen von Abt Bernhard Gemelich: Abt Gemelich hat am 11. April den Brief von Abt Müller erhalten, in dem er seine Visitation ankündigt. Das Wetter wäre zwar herrlich, doch haben sich für diese Zeit auch die Erzherzöge angekündigt, die sich für drei oder vier Wochen in Stams einquartieren wollen, während sie der Jagd frönen. Abt Gemelich hat aber auch gehört, dass es den Hof möglicherweise ins Unterinnatl verschlagen wird, weswegen der Visitation nichts im Weg steht. Ad eundem, nomine eiusdem abbatis nostri, 13. Aprilis 1660. Reverendissime in Christo atque amplissime antistes, colendissime et observandissime domine domine

(1) Undecima Aprilis accepi futurae in proximo apud me visitationis insinuatorias nec committere volui, quin de acceptis redderem amplissimam dominationem vestram certiorem, cuius intentioni ac proposito verendum amplius non est, coeli vel aëris intemperiem obstituram, quando amoenissimum ver omnia serena pollicetur. (2) Alio vero ex capite prope aberat, ut reverendissimae pietatis vestrae adventus perquam incommodus accidisset, ut eadem pro dignitate vix excipi potuisset, videlicet quia iam dicebantur hac septimana superventuri ad nos archiduces archiduces] Gemeint sind Erzherzog Ferdinand Karl und seine Gattin Anna de’ Medici. cum aulico comitatu suo traiciendis urogallis in vicinia montium nostrorum nidulantibus intenturi facturique in monasterio meo moram non ad unum tantum alterumve diem, ut alias, sed per tres solidas quattuorve hebdomades. (3) Verum immutatam iam audio mentem principum eorumque iter verso temone ad partes vallis Oenanae inferiores destinatum intelligo. (4) Sicque amplius non est, cur de impedimentis metuamus, nisi quod valetudo mea adhuc satis imbecilli fulcro nitatur. Dabam etc.

382. Stephani an Pfarrer Augustinus Haas in Mais Stams, 21. April 1660 Weil sich Abt Gemelich immer noch Sorgen macht, dass seine jüngeren Priester nicht in der Lage sind, an der Ernte mitzuwirken, wurde das Problem der zu wenigen Arbeiter, das Pfarrer Haas zu schaffen macht, noch nicht gelöst. Aus Ebrach ist Pater Kuno [Vogt] eingetroffen, der als Kooperator eingesetzt zu werden wünscht. Dieser wird Pfarrer Haas nun zur Unterstützung geschickt. Er soll jedoch darauf achten, dass er seine klösterlichen Pflichten in dieser neugewonnenen Freiheit nicht vergisst. Ad patrem Augustinum Haas parochum Maisensem, 21. Aprilis 1660. Amicam salutem et affectum fraternae benevolentiae Reverende domine paroche, confrater semper colende

(1) Quem reverentiam vestram saepius causatam memini defectum operariorum in vinea, ego quidem dudum sublevatum optassem, sed reverendissimo nostro reverendissimo nostro] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. semper hactenus cunctante et vero etiam inter tot iuvenes sacerdotes nostros vix aliquem reperiente, qui ad talem provinciam obeundam sine omni exceptione usquequaquam habilis esset, desiderium reverentiae vestrae differri debuit, impleri non potuit. (2) At ecce dum in nullo minus quam in hos cogitationibus versaremur, sistit se in Stambs praesentium exhibitor, reverendus pater Cuno monasterii Ebracensis professus ac sacerdos, pater ... sacerdos] Gemeint ist Pater Kuno Vogt aus Ebrach. qui ad tempus et revocationem usque a superioribus suis legitime dimissus vel hospitem in monasterio nostro vel in parochia aliqua cooperatorem agere desiderat. (3) Eum itaque de mandato reverendissimi domini abbatis reverentia vestra provisorie in sublevamen onerum et functionum suarum suscipiet, quem talentis quidem et qualitatibus, quae in hunc finem requiri solent, instructum esse vix dubitandum est, quia vero in religionis fornace nondum admodum diu probatus atque ex eo forsitan libertatis plus aequo amantior inveniri posset, reverentia vestra eundem iugi occupatione ita distinere curabit, ut et spiritus monasticus in ipso non suffocetur et qui suboriri posset vagandi pruritus tempestive coerceatur. (4) Quibus raptissime deproperatis reverentiam vestram peramanter saluto ac mutuas preces fraterne efflagito. (5) Stambs, 21. Aprilis 1660.

383. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim, derzeit in Nassereith [Stams], 2. Mai 1660 Im Namen von Abt Bernhard Gemelich: Der Abt freut sich über Abt Müllers sichere Ankunft in Tirol, von der er aus einem Brief erfahren hat. Wenn er nur könnte, würde er ihm auf seiner Reise entgegeneilen. Weil sich aber der Erzherzog und die Erzherzogin mit etwa 300 Personen im Kloster aufhalten, sieht Gemelich keine Möglichkeit, wie nun eine Visitation abgehalten werden könnte. Durch die vielen Gäste gibt es kaum mehr ein geregeltes Leben. Gemlich bittet Abt Müller, fürs erste in Nassereith zu bleiben, bis er ihm genau sagen kann, wann der Hofstaat abreist. Ad abbatem Caesariensem in Nazareith subsitentem, nomine abbatis nostri, 2. Maii 1660. Reverendissime et amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Paulo ab hora secunda pomeridiana accepi, quas relator harum a manibus reverendissimae pietatis vestrae ex Nazareith ex Nazareith] Vgl. >Primisser cap. 42 § 49 Post Kalendas Maii Stamsium visitaturus Georgius Caesareensis, ubi Nassereutam attigit, archiduces Stamsii tunc commorari certior factus; quid igitur, praesulem nostrum per litteras consuluit. Hic autem visitationem nunc commode fieri non posse renuntiante inde Caesaream reversus est. Itineris expensas tamen noster rependit. ad me transportavit, quibus in tanto strepitu aulicorum et arctitudine temporis istud unum repono, gratulari me imprimis reverendissimae pietati vestrae de incolumi ad partes nostras appulsu, deinde exoptare, si a me staret, eandem non solum sub hodiernae adhuc diei crepusculum cum osculo reverentiae excipere, verum etiam obviam prodeundo sub tectum monasterii mei deducere et comitari. (2) Attamen serenissimis archiduce et archiducissa serenissimis ... archiducissa] Gemneint sind Erzherzog Ferdinand Karl und seine Gattin Anna de’ Medici. cum trecentis plus minus personis in Stambs defacto subsistentibus nulla penitus ratione video, quomodo propositum visitationis negotium a reverendissima pietate vestra nunc peragi posset. (3) Ita nam universa coenobii mei domicilia et concamerationes ab hospitibus sunt occupata, ut ipse ego hypocausto meo abbatiali excedere non detrectarim ad liberum inde et hinc transitum aulicis faciendum. (4) Quapropter reverendissimam pietatem obsequiose rogarim, in Nazareith tantisper cum patientia subsistere non dedignetur, quoad de serenissimorum principum discessu certius aliquid proxime notificare valeam satisfacturus de integro pro expensis, quae interim in loco remorae venient faciendae. (5) Quibus festinante calamo decursis reverendissimae pietati vestrae me ac meos interea studiose commendo.

384. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim, derzeit in Nassereith Stams, 4. Mai 1660 Im Namen von Abt Bernhard Gemelich: Abt Müller hat bei Prior Benedikt Stephani nachgefragt, wie es nun um die Visitation stehe. Die Hofgesellschaft wird erst in einer Woche abreisen. Daher wird es wohl das Beste sein, die Visitation auf August oder September zu verschieben. Am 7. Juni wird in Hall der Steuerlandtag stattfinden, wo Abt Gemelich anwesend sein muss. Er bedauert die Unannehmlichkeiten, die Abt Müller auf sich nehmen musste. Gemelich würde gerne über die Ergebnisse des Nationalkonventes un Überlingen unterrichtet werden. Ad eundem ibidem adhuc morantem 4. eiusdem mensis 1660, [nomine reverendissimi] Reverendissime et amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Ex patre priore patre priore] Pater Benedikt Stephani. meo intelligens reverendissimam pietatem vestram desiderare iudicium tenuitatis meae in puncto visitationis, num manus operi admovenda necne, paucissimis ita me declaro: (2) Cum ex una parte constanter asseratur serenissimum archiducem serenissimum archiducem] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karl. ante revolutionem octidui a monasterio Stambsensi non recessurum, ex altera vero reverendissimae pietati vestrae nimis quam onerosum foret Nazarethi tam diu sine fructu et emolumento subsistere, in praesentia autem principum et aulicorum ad quaeque curiose indaganda tam proclivium, visitatio prudenter ac sine metu gravium praeiudiciorum institui non possit, existimem reverendissimam pietatem vestram consultius facturam, si negotium visitationis pro nunc tantisper sufflaminaret ac vel ad exitum Augusti vel ad primordia Septembris reiceret. (3) Nam ad diem septimum Iunii Halam evocor ad ratiocinia steurarum complananda, quod opus vix ante Augustum mensem terminandum vereor. (4) Interim quam maxime doleo reverendissimam pietatem vestram tanto tamque incommodo itinere frustra fatigatum versis nunc rotibus ad repatriandum cogi, quam ego in osculo pacis reverenter excipere et cum ea de multis conferre praeoptassem. (5) Si interea placet de actis Uberlingae mihi aliquid communicare, gratanti manu accipiam. (6) Raptim ex Stambs die quarto Maii.

385. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Stams, 18. Mai 1660 Im Namen von Abt Bernhard Gemelich: Sowohl der Brief von Abt Müller als auch der von Pater Candidus [List] sind gut in Stams angekommen. Für Lists etwas verspätete Rückkehr nach Kaisheim macht Gemelich das Chaos verantwortlich, das die Hofgesellschaft in Stams anrichtet. Außerdem wollte er ihn an den Osterfeiertagen nicht reisen lassen. Abt Müller hat sich in seinem Brief beschwert, Gemelich hätte wohl die Visitation verhindern wollen, was dieser zurückweist. Er war nur der Meinung, dass während des Besuches der Erzherzöge keine ordentliche Visitation stattfinden kann. Gemelich schickt die Reisekostenerstattung sowie 20 Gulden Ordenskontribution mit. Ad abbatem Caesariensem, 18. Maii 1660, nomine reverendissimi. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Ultimas reverendissimae pietatis suae Nazareto oppido nuper ad me exaratas rite per iudicem meum obtinui ac cum osculo excepi et cum iis longe gratissimum comitem reverendum patrem Candidum, patrem Candidum] Gemeint ist Pater Candidus List. cuius et cognatam faciem semel adhuc intueri atque eius frui alloquio desideraveram, antequam domino vocante huic saeculo excederem, pro cuius voti mei impletione merito est, cur reverendissimae pietati vestrae profusiores gratias agam.

(2) At forsitan serius exspectatione reverendissimae pietatis vestrae is ad suam Caesaream revertitur. (3) Verum inter turbas et strepitus aulicos, quos serenissimi archiduces serenissimi archiduces] Gemeint sind Erzherzog Ferdinand Karl und seine Gattin Anna de’ Medici. primum die decimo Maii ex monasterio meo regressi causarunt, dimittere eundem non potui. (4) Post autem cum ego unum et alterum diem gravius infirmarer, tandem solemnia pentecostes supervenerunt, quibus itinerandi molestiam minus congruere cogitabam. (5) Spero igitur tardiorem reditum praedicti cognati mei patris Candidi culpa ipsius non protractum ex causis memoratis aequius sufferendum.

(6) Ceterum quod in praefata reverendissimae pietatis suae epistula arguebar, veluti eandem ab instituto suae visitationis opere arcere viderer, fateor, humanum aliquid passus non sine consternatione legi, quasi vero in senecta mea ita ab omni religione et observantia factus sim alienus, ut legitimum visitatorem officio suo debite functurum plus quam rustica inurbanitate a finibus monasterii mei amoliri intenderem. (7) Intellexerit utique reverendissima pietas vestra sufficienter ex binis meis epistulis, ex binis meis epistulis] Gemeint sind ep. 383 und 384. intellexerit satius ex oretenus depositis a patre meo priore patre priore] Pater Benedikt Stephani. et iudice nihil omnino me in praehabito visitationis negotio superioritati meae praescripsisse, sed solummodo ad iudicii mei tenuis requisitionem, modeste indicasse visitationem ordinariam existentibus apud me principibus ac tot aulicis in omnes, etiam ordinis, apices curiosissimis cum fructu et emolumento ac sine reverendissimae pietatis vestrae propriae auctoritatis dispendio et monasterii mei gravibus praeiudiciis peragi nulla ratione posse.

(8) Interea transmitto reverendissimae pietati vestrae itinerationis suae expensas iuxta submissum computum et una etiam taxam 20 florenorum pro ordinis contributione de reliquo me ac meos reverendissimae pietati vestrae unice commendans et omnem a Deo prosperitatem sincerius apprecans. (9) Dedi valetudinarius ex Stambs postrema feria pentecostes seu 18. Maii.

386. Stephani an Pfarrer Augustinus Haas in Mais [Stams], 29. Mai 1660 Abt Gemelich geht es gesundheitlich sehr schlecht. Er zeigt überhaupt keinen Appetit mehr und vernachlässigt sich selbst. Nun ist auch die Wassersucht offensichtlich geworden. Aus Innsbruck wurde der Arzt [Gerhard] Schleiermacher gerufen, doch auch er sieht wenig Hoffnung. Stephani bittet Pfarrer Haas und Pater Schnürlin nun, für den Abt zu beten und Messen zu lesen. Ad patrem Augustinum parochum in Mais, 29. Maii 1660. Reverende in Christo domine paroche, confrater semper amande

(1) Cum magno animi mei maerore reverentiae vestrae significo admodum fragili fulcro niti hoc tempore valetudinem reverendissimi nostri abbatis, reverendissimi ... abbatis] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. de cuius periculo omnes metuimus ac trepidamus. (2) Coepit is iam inde ab exordio huius anni viribus plurimum labefactari, ex eo potissimum capite, quod appetentia cibi penitus prostrata de esculentia per tres quattuorve septimanas vix tantum ceperit, quantum alius quispiam in uno prandio absumit, cum ille vini interim nihilo esse abstinentior. (3) Quae quidem stomachi abversus cibum obstinatio per incrementa hactenus quasi indies augebatur, cum reverendissimus interea nihil adhibere consilii, neminem advocare medicorum, sed se ipsum totum negligere pergeret.

(4) At ecce sub festa solemnia pentecostes aliud latentis morbi schema prorupit, dum venter graviter intumescens manifestam hydropsin manifestam hydropsin] Vgl. Primisser cap. 42 § 49 Haud multo post Bernardus praeter infirmitates priores etiam hydrope coepit affigi. Qua increscente Oenipontem devectus est. Medicis de diuturniore eius vita desperantibus eorumque sententia Stamsium nuntiata Benedictus prior statim Kalendis Iulii Oenipontem et ipse abiit. adesse nuntiavit. (5) Tandem dominus Schlairmacher dominus Schlairmacher] Gemeint ist der Arzt Gerhard Schleiermacher aus Innsbruck. de male nostri praesulis statu per litteras informatus, festo sanctissimae trinitatis in Stambs supervenit, qui aliqua quidem applicuit, quae alvum et indestina exonerarent, sed nihil, quo aqua et humor subcutaneus educeretur, mihi et aliis in aurem fassus exiguam restitutionis spem superesse. (6) Et sane si reverentia vestra vultum pastoris nostri hodie coram intueretur, exterrefactus nihil nisi mortuale in eo deprehenderet.

(7) Quare rebus ita constitutis ex debito obligationis meae reverentiam vestram ac reverendum patrem Ioannem patrem Ioannem] Gemeint ist Pater Johannes Schnürlin. desuper certiores reddere coactus sum, ut qua precum ac sacrificiorum potestis instantia ad Deum recurrere satagatis, divinam eius clementiam implorando, quatenus caput monasterio nostro et toti patriae tam necessarium reddita sanitate adhuc diutius sospitare dignetur. (8) Valete et affectum filiorum in praesenti calamitate gnaviter exercite!

387. Stephani an Bruder Tobias Zigl, Student in Ingolstadt [Stams], 8. Juni 1660 Zigls Brief ist in Stams angekommen, wurde aber nicht, wie angekündigt, von Matthias Freitag persönlich überreicht, sondern nur in Silz abgegeben. Stephani fordert Zigl auf, für den Abt zu beten, um den es sehr schlecht steht: Abt Gemelich ging es seit Januar schon schlecht, zu Ostern kam noch die Wassersucht hinzu. Aus seinem Gesicht spricht bereits der Tod. Ad fratrem Thobiam Ingolstadii studentem, 8. Iunii 1660. Religiose, in Domino plurimum dilecte frater

(1) Postridie Kalendarum Iunii Ingolstadio ad me destinatas quarto post die salvas accepi, sicut et priores illas tuas mense Aprili, non tamen a manibus Matthiae Freitag, qui nemini in monasterio nostro visus est, litteris tuis in Silz depositis coenobium Stambsense praetergressus. (2) Reciprocas nunc dare cogor, non ut tuae epistulae respondeam vel desiderio satisfaciam, sed quia necessitas non vulgaris me compellit.

(3) Scripseram tibi iam tertium, ut pro vita et incolumitate reverendissimi domini abbatis nostri reverendissimi ... nostri] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. fervidis ad Deum precibus instares. (4) Nunc vero est, cur idem tibi iterum iterumque contentis vocibus occinam, quando de eiusdem temporali salute iam paene est conclamatum. (5) Postquam enim ille iam inde a mense Ianuario infirmitatibus cum aliarum partium vitalium, tum praecipue stomachi varie exagitatus fuit, demum sub sacras ferias pentecostes inopinata metamorphosi hydrops se prodere coepit, quae eundem et a pristino suo vigore deiecit et sibi prorsus absimilem reddidit. (6) Videres nunc in eo graviter tumefactum ventrem, tempora collapsa, faciem Hippocraticam Hippocraticam] Hypocraticam hs. (qualem scilicet ex Galieno habere solent hydropici) genas exhaustas, colorem vultus fusco-pallidum, ex angusto pectore vocem semifractam, verbo, omnia letho quam saluti viciniora. (7) Iam igitur, siqua amoris in te filialis est affectio, vires suas exerat et pro tam necessario capite in profundendis precibus omnes nervos intendat. (8) Finio, quia metus et maeror calamum stringit ac me prolixiorem esse non sinit.

388. Stephani an Bruder Tobias Zigl, Student in Ingolstadt Stams, 22. Juni 1660 Abt Gemelich geht es immer noch schlecht. Inzwischen ist er in die Obhut der Ärzte in Innsbruck überstellt worden. Johannes Stocker soll nun endlich die 25 Gulden von seinem Direktor erhalten, der dazu keinen Brief von Abt Gemelich mehr bekommen wird. Zigl soll Stocker ermutigen, nun in Stams einzutreten und auch andere dazu anzuregen. Zigl soll auch die beiden Rhetorikstudenten, die unter seiner Obhut stehen, dazu anregen. Stephani verspricht Zigl, dass er in Ingolstadt bleiben und sein Studium absolvieren darf. Ihm fehlen dazu nur mehr zwei Fächer: Gnadenlehre und die Lehre der Fleischwerdung Jesu. Ad fratrem Thobiam Ingolstadii studiosum, 22. Iunii 1660. Religiose, in Domino multum dilecte frater

(1) Abrupi sine dubio opinione tua citius nuperas meas nec ad omnia satisfeci, quae petebas, luctu nimirum et angustia animi pennam stringente. (2) Sed neque etiam nunc laetius quidquam tibi nuntiare possum de reverendissimi nostri reverendissimi nostri] Gemeint ist der im Sterben liegende Abt Bernhard Gemelich. statu, qui fere adhuc in eodem permanet.

(3) Interim vero ne bonus Ioannes Stoker Ioannes Stoker] Vgl. Album Stamsense Nr. 471. (quem per te salutatum cupio) incommodo suspensionis 25 florenorum diutius plectatur, litteris hisce meis fidem habeat reverendus pater director de mente reverendissimi nostri esse, ut praedicti quinque et viceni Rhenenses eidem Ioanni amodo relaxentur, neque hoc tempore exspectanda est ab ipsomet domino abbate epistula, utpote qui difficulter verbum proloqui nedum characterem formare queat, non in monasterio, sed Oeniponte sub cura medici admodum dubia constitutum.

(4) Ceterum animabis eundem Ioannem ad propositi constantiam, qui sicut de sua susceptione dubitare non debet, ita socios quoque non ingratos fore credat, si quos idoneos et in litteris ut minus, si non etiam cantu, fundatos secum adduxerit, maxime si fuerint patriotae. (5) Duobus adolescentibus rhetorices studiosis, quorum nuper patronum egisti, poteris belle modo sententiam repudii indicare, tum quod praeceptoris et tuum de eis testimonium mihi non usquequaque probetur, tum praecipue, quod reverendissimo capite nostro tam gravi languore prostrato ac propediem sibi et domui suae iam disponente, meum non sit de conscribendis tironibus modo me intromittere.

(6) Porro ut et tibi aliquid consolationis in aurem demittam, si et graviter studueris et probitatis etiam ac virtutis specimen non omiseris, spondeo me adlaboraturum, ut etiamsi (quod Deus clementer avertat) archimandrita noster ex praesente hydropsis morbo non eluctaretur, sed fato urgente nobis a saeculo vale ultimum diceret, tu nihilosecius tam diu Ingolstadii relinquare, dum totum theologiae curriculum absolveris. (7) Nisi enim ipse me fallo, duae tantum principales materiae tibi restant audiendae, de gratia scilicet et incarnatione, quae utraque unius anni periodo sub binis professoribus facile terminare poteris. (8) Vale ergo et dum de successibus reverendissimi nostri suspensus haeres, tu preces precibus iunge, ne pater a filiis tam celeriter auferatur! (9) Scripsi in Stambs propridie sancti Ioannis Baptistae seu 22. Iunii.

389. Stephani an Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Stams, 13. Juli 1660 Am 10. Juli ist Abt Gemelich in Innsbruck verstorben. Er starb hoch geachtet im Alter von 55 Jahren an der Wassersucht. In ganz Innsbruck leuteten die Glocken, und die gesamte Gemeinde trauerte. So brachten sie ihn nach Stams. Stephani bittet den Abt, schnell nach Stams zu kommen, um durch eine rasche Entscheidung den Einfluss der Erzherzoge auf die Wahl möglichst gering zu halten. Ad abbatem Caesariensem, 13. Iulii 1660. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine Praeter demissam salutem et basium sacrae dexterae devotam omnigenae felicitatis apprecationem

(1) Heu, quam infelix nobis et infausta cecidit dies decima Iulii, in qua sub horam antemeridianam octavam iam iam insonantem, praesul noster, monasterii Stambsensis Phoebus, orbi et ordini notus, Oeniponte occidit. Heu ... occidit] Vgl. Primisser cap. 42 § 49 Cumque iam ipse praesul se vitae termino propinquum conspiceret, disposuit nonnulla ad monasterii oeconomiam spectantia. Dies reliquos dispositioni animae suae consecravit. Diem clausit extremum VII Idus Iulias a conscientiae naevis expiatus et divino viatico est praemunitus. Tandemque postero mane pie in Domino defunctus, vir gestorum magnitudine vix ulli praesulum secundus. (2) Nimirum Bernardus noster, caput solertissimum, fidelissimus pastor, pater familias optimus, omnibus omnia factus, Deo, naturae, sibi hominibusque debitum solvens, anno aetatis 55. completo ac mense paene superaddito diem suum extremum clausit memoriam sui posteris aeviternam relinquens. (3) Morbus eius letalis hydrops fuit, cui curandae Oenipontum (quantumvis viribus iam adeo fractis esset, ut in itinere obiturus timeretur) sese contulerat, ubi sub cura medicorum septimanas quinque detentus et applicationibus variis non tam alleviatus quam cruciatus cum spe continua valetudinis recuperandae semet ipsum aleret atque Halam ad comitia statuum provinciae 12. Iulii congregandorum proficisci gestiret, fato praeveniente decessit, quem undecimo eiusdem mensis nocte concubia absque strepitu campanarum condolentibus archiducibus et tota civitate Oenipontana lugente ad Stambsense coenobium transportavimus. quem ... transportavimus] Vgl. Primisser cap. 42 § 50 Corpus nocte insequente absque stepitu campanarum condolentibus archiducibus et tota civitate Oenipontana lugente ad Stamsense coenobium transportatum est. Exceptum a suppriore et conventu ante portam exteriorem templi, per hoc ad aedem capitularem circa horam quintam matutinam, inde post prandium in sacellum Mulsarianum delatum ibique ante gradum altaris sepultum. (4) Dolendus est sane hic occasus, nobis, ah, nimium maturus et praecox, quem reverendissimae pietati vestrae praesentibus hisce ex debito annuntiamus annuntiamus] Vgl. >Primisser cap. 42 § 50 Obitus praesulis Caesaream nuntiatus atque a Caesareensi futurae electioni designatus dies V Augusti. instantes enixe, supplicantes humiliter, ut domui nostrae viduatae tempestive succurrat ac nova interventiente electione (cuius terminum ad praevertenda quaeque cum ninistrorum episcopalium tum archiducalium commissariorum praeiudicia a reverendissima pietate vestra accelerari optamus) suus orphanis pater, derelictis ovibus pastor ac membris maerentibus caput praeficiatur. (5) Quod dum exspectamus, animae desideratissimi patris nostri ferventissimis reverendissimae dominationis suae suorumque venerandi conventus precibus et sacrificiis intense ac prolixe commendamus. (6) Dedimus in calente luctu ex Stambs 13. Iulii.

390. Stephani an Pfarrer Augustinus Haas in Mais [Stams], 24. Juli 1660 Pfarrer Haas hat bestimmt schon durch den Richter vom traurigen Ableben des Abtes gehört. Stephani hofft darauf, dass es bald einen neuen Abt geben wird. Abt Georg IV. Müller von Kaisheim hat die Wahl auf den 5. August festgesetzt. Pfarrer Haas soll sich deshalb spätestens am 3. August in Stams einfinden. Pater Johannes [Schnürlin] soll, wenn er aus gesundheitlichen Gründen nicht selbst kommen kann, seine Stimme zumindest schriftlich abgeben. Ad patrem Augustinum parochum in Mais, 24. Iulii 1660. Venerabilis in Christo, religiose et honorande domine paroche, salutem ab eo, qui post fletum exultationem infundit!

(1) Tristes naenias naenias] moenias hs. super funere solertissimi pastoris nostri, solertissimi ... nostri] Gemeint ist der eben verstorbene Abt Bernhard Gemelich. utique iam percepistis, non meo quidem, sed iudicis calamo expressas nec dubito mortem hanc aeque gravi corda vestra quam nostrum omnium animos telo sauciasse, ut mirum videri non debeat, si eodem funere una omnem paene animorum serenitatem tumulaverimus. (2) Verum quia ponendus est luctui modus ac extincto nostri monasterii sole alius post nubila Phoebus sperandus, desino maerores prolicere et suspiria nil profutura, cum utique securus iam dormiat vigilantissimus antistes noster et quietus iacet, semper inquies pater familias.

(3) Ceterum reverendissimus dominus abbas Caesariensis reverendissimus ... Caesariensis] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim, der der Abtwahl in Stams vorsitzen wird. cupiens luctum nostrum abbreviare terminum electionis electionis] Vgl. >Primisser cap. 42 § 50 Stamsii super eligendo novo abbate consultabatur omnesque in Benedictum Stephanum conspirabant. Ast is varia, valetudinis incommoda maxime, causatus se abbatiam non acceptaturum clare satis insinuavit. Pridie igitur Nonas Augusti et Georgius Caesareensis praesul cum secretario suo et commissarii principis Carolus Fiegerus et Iacobus Bayer advenere. Nonis ipsis electio canonice ac pacifice peracta est et Augustinus Hasius e parochia Maisensi ad abbatiam assumtus. valde acceleravit, quinto iam die Augusti calculos et suffragia nostra collecturus, ut novo iterum sidere animorum clypsis recreetur. (4) Quamobrem ad futuram hanc successoris electionem reverentiam vestram pro more et consuetudine citare ac praesentium virtute evocare volui, ut rebus in canonica Maisensi rite ordinatis ac dispositis sancta oboedientia duce viae se committat ac, si maturius non possit, minimum secundo vel tertio Augusti die in domo Stambsensi certo compareat. (5) Quodsi reverendus pater Ioannes pater Ioannes] Pater Johannes Schnürlin. firma sit valetudine et tota cura tam amplae parochiae soli patri Cunoni patri Cunoni] Pater Kuno Vogt aus Ebrach wird für gewisse Zeit als Kooperator in Mais eingesetzt (vgl. ep. 382,2). tuto concredi possit, sit et ipse itineris huius comes ac personam suam electoribus adiungat. (6) Sin autem eundem invaletudo aliqua detineat aut (quod quidem omnino necessarium videtur) pro sollicitudine et administratione curae tam pastoralis quam domesticae ad sanctum Vigilium residere debeat, votum suum scriptum et obsignatum transmittet. (7) Quae dum executioni dare expecto, vos interim amicissime saluto et totum negotii statum ac monasterii nostri successus divinae bonitati commendo. Datum 24. Iulii.

391. Stephani an Bruder Tobias Zigl, Student in Ingolstadt [Stams], 17. August 1660 Die Trauer über den Tod von Bernhard Gemelich ist gewichen, denn am 5. August wurde Augustinus Haas zum neuen Abt gewählt. Die bei der Wahl Anwesenden legten ihm direkt den Eid ab, Zigl soll dies brieflich tun. Stephani gibt ihm keine Hinweise, wo er seine Ferien verbringen soll. Er soll sich an seinen Direktor wenden. Stephani selbst war einmal den ganzen Sommer über in Ingolstadt. Was die beiden Logik-Studenten betrifft, die in Stams eintreten wollen, sollen sie sich vorstellen, bevor Abt Haas nach Mais zur Ernte abreist. Ad fratrem Thobiam, Ingolstadii pro tempore studiosum, 17. Augusti 1660. Post nubila Phoebus Religiose, in Domino perdilecte frater

(1) Abstersit tandem Deus lacrimam ab oculis nostris et viduitatis nostrae luctum viduitatis ... luctum] Anspielung auf den Tod von Abt Bernhard Gemelich. substituti capitis novi consolatione delevit. (2) Nimirum festo sancti Dominici die, qui mensis Augusti quintus erat, feliciter et pacifice cum plausu et gaudio peracta est abbatialis electio et comportatis calculis prodiit ex urna reverendus pater Augustinus Haas, qui sicut robore corporis et annorum maturitate pollet, ita et sapientiam eidem non defuturam confidimus, cui proxime oboedientiam, quam nos praesentes in manus iuravimus, tu absens per internuntium epistularem praestabis.

(2) Vacationum ferias, quae iam ianuis sunt, qui qui] quî hs. hoc anno transigere valeas, ego tam longe dissitus docere non possum. (3) Utere tu consilio reverendi patris directoris et spera ratum a superioribus tuis habitum iri, quod ille tibi dictaverit. (4) Alias memini olim me per duos annos toto canicularium tempore Ingolstadii persedisse, nisi quod altero anno semel Augustam et alerto semel Eystadium quasi momentaneum excursum fecerim.

(5) Nuntiasti non ita pridem, si rite recordor, esse duos logicos, qui habitum ordinis in monasterio nostro ambiant. (6) Quod si eadem illis adhuc mens sit et fixum propositum et tu bene qualificatos existimes, sistere se poterunt, maturato tamen, ut adsint, antequam reverendissimus noster ad vindemias concedat hoc anno valde tempestive inchoandas. (7) Denique reddes me in proximo certiorem, quaenam adhuc materiae tibi in theologia audiendae supersint. (8) Vale et pro talento gnaviter operare!

392. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Stams, 6. September 1660 Im Namen des neugewählten Abtes [Augustinus Haas]: Der Abt bedankt sich bei Abt Müller für die schnelle Zusendung der Wahlurkunde, die Herr von Wolfsthurn nach Citeaux zur endgültigen Bestätigung bringen wird. Für die Einladung zum Generalkapitel bedankt er sich, ruft jedoch Kapitel sieben der Rottweiler Beschlüsse in Erinnerung, dem gemäß immer nur ein Abt stellvertretend für die ganze Kongregation zum Generalkapitel reist. In den Streit, den die nach Abstinenz strebenden Franzosen losgebrochen haben, hat sich Abt Haas noch nicht eingearbeitet. Im schlimmsten Fall müsste sich, wie Abt Müller meint, die deutsche von der französischen Kongregation abspalten. Gott möge die streitenden Parteien zusammenführen. Ad abbatem Caesariensem, 6. Septembris 1660, [nomine reverendissimi]. Cum salute perhumili, felicitatem aeviternam Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Instrumentum electionis de mea persona factum quarto Septembris die post meridiem salvum et illibatum obtinui, pro cuius tam festina elaboratione grates, ut par est, maximas habeo et spero interventu domini de Wolfsturn securam nancisci occasionem, ut illud paucas intra septimanas Cistercium intret, ubi confirmationis ultimum robur sollicitandum est.

(2) De legitimi insinuata et accepta capituli generalis indictione scripta, quae petitur, recognitio hisce adiuncta venit. (3) Ceterum tametsi epistula convocatoria non tantum vicarios generales, sed et singulos provinciarum abbates ad praedicta ordinis comitia citare videatur, credam tamen non fore recedendum ab eo, quod in statutis Rottwilanis distinctione secunda capitulo septimo decretum fuerat, videlicet ut qualibet provincia congregationis unus tantum abbas communibus monasteriorum sumptibus in capitulo generali comparere tentaturus.

(4) Super negotio, quod Galli abstinentes ordini facessunt, ego quidem multam notitiam hactenus non habui, rebus tamen ita stantibus, ut litterae transmissae informant, omnino in sententiam reverendissimae amplitudinis vestrae abeo, ut censeam libertati atque exemptioni nostrae conservandae remedium aliud non superfuturum, quam ut, funesta licet dis-membratione, Germania nostra Cisterciensis a Gallia separetur, ad quem effectum imperatoris nostri imperatoris nostri] Gemeint ist Kaiser Leopold I. opem implorandam esse pernecessarium duco. (5) Deus tamen ter optimus ac post eum Virgo deipara, quae ordinem nostrum usque in finem saeculi servaturam spopondit, grassanti malo remedium ferre dignabuntur, si precum nostrarum iugi instantia fatigentur. (6) Interea reverendissimae pietatis vestrae favori constanti me ac meos demisse commendo. (7) Ex Stambs 6. Septembris anno 1660.

393. Stephani an Generalabt Claude Vaussin in Citeaux Stams, 17. September 1660 Der Tod von Bernhard Gemelich hat in Stams große Trauer ausgelöst. Gemelich war dem General durch seine Arbeit in der Kongregation in Rottweil persönlich bekannt. Er stand 22 Jahre lang an der Spitze des Klosters und verstarb nach fünfwöchiger Krankheit in Innsbruck. Sein Leichnam wurde am 11. Juli nach Stams überführt. Freude kam erst durch die Wahl des neuen Abtes am 5. August auf, die auf Augustinus Haas fiel. Die Akten und Urkunden dieser Wahl liegen dem Brief bei, um ihre Bestätigung wird gebeten. Ad reverendissimum dominum generalem Cistercii pro confirmatione electionis Augustini etc. 17. Septembris 1660. Perillustris, reverendissime et amplissime domine domine observandissime

(1) Ingenti tristitia implevit cor nostrum annus hic sexagesimus, vere criticus, vere infaustus, quando nostrum nobis antistitem Bernardum, Bernardus] Gemeint ist der eben verstorbene Abt Bernhard Gemelich. Rottwilae olim perillustri ac reverendissimae dominationi vestrae de facie notum, praematura morte eripuit. (2) Amisimus, heu, patrem, pastorem, praesulem meritissimum, vigilantissimum, amplissimum, virum vere magnum et albis dignissimum lapillis. (3) Fuit is praestantibus sane talentis praeditus, autoritate nulli suorum antecessorum secundus, aedificiorum nostrorum sapientissimus non tam restaurator quam architectus. (4) Qui cum ad clavum monastici regiminis annos 22 sedisset, demum adproperante morte surgere iussus Oeniponte, ubi quinque septimanas sub cura medicorum frustra angariatus fuerat, ex hydropsi, ut opinamur, diem supremum clausit condolentibus archiducibus et tota propemodum civitate Oenipontana lugente. (5) Cuius corpus postera die, quae erat undecima Iulii et festum translationis sancti Benedicti, ad monasterium nostrum Stambsense transportavimus. (6) Sic itaque orphani facti in umbra hactenus sedimus orbitatem nostram plangentes.

(7) Verumtamen (quae felicitas nostra est) reliquit adhuc dominus Sabaoth nobis semen, quo ruina haec reparari posset, neque diu cunctata est divina bonitas, quin post turbinem desolationis brevi rursus serenum infunderet atque ovibus derelictis fidum denuo praestitueret pastorem. (8) Processimus siquidem faventibus superie die quinto Augusti (sub praesidio admodum reverendi domini abbatis Caesariensis Georgii, per Sueviam vicarii generalis) ad novi capitis electionem, qua secundum omnem viam et formam iuris ac consuetudines ordinis pacifice, concorditer felicique successu peracta prodiit ex urna cunctis applaudentibus admodum reverendus dominus Augustinus Haas, monasterii nostri Stambsensis professus, vir ut aetate maturus aetate maturus] Der am 28. August 1610 in Meran geborene Augustinus Haas war zum Zeitpunkt seiner Wahl zum Abt bereits 50 Jahre alt. ita rerum gerendarum peritia conspicuus, in officiis Marthae qua saeculum qua Deum spectantibus dudum exercitatus. (9) Cuius electionis per omnia legitimae ac canonicae instrumentum atque abbatialis promotionis eius decretum in copia authentica hisce adiunctum ad perillustris ac reverendissimae pietatis vestrae sacratas manus venerabundi deponimus suppliciter deprecantes, quatenus illud illustri autoritate sua ac supremo, quo in totum ordinem pollet, imperio gratiose approbare, confirmare ac solemnizare dignetur. (10) In cuius rei desiderio et exspectatione suspensi interim perillustri ac reverendissimae dominationi vestrae cum paterna dexterae osculo ac basio fimbriae vestimenti filialissime nos commendamus ad orandum pro eiusdem longaeva incolumitate ac prospero regimine obligatissimi. (11) Dedimus ad sanctum Ioannem Baptistam in Stambs, unico Cisterciensis ordinis monasterio in comitatu Tyroleos, die exaltatae crucis seu 14. Septembris anno post Deum hominem 1660.

394. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais Stams, 26. September 1660 Auf der Reise nach Innsbruck hat der Abt von Wiblingen in Stams Rast gemacht. In Innsbruck möchte dieser den Streit mit Graf Albrecht Fugger endlich beilegen. Er bat darum, ihn in Innsbruck unterzubringen, was Stephani nach einigem Überlegen zusagte. Dazu verfasste er einen Empfehlungsbrief an die Innsbrucker Stellen. Durch den Abt erfuhr Stephani auch vom Tod des Dekans Maucher, der auf der Rückkehr von einer Krankenvisite unglücklich stürzte und auf der Stelle tot war. Der Konverse Antonius [Manz] hat in Brixen nach einigen Kompetenzstreitereien die niederen Weihen empfangen. Dabei ging es um die Frage, ob der verstorbene Abt Gemelich die Erlaubnis des Bischofs hatte, die niederen Weihen zu spenden. Ad abbatem nostrum Augustinum in vindemiis, 26. Septembris 1660. Demissam salutem et prosperos successus in vindemia Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Octiduum est, cum in Stambs divertit, pransus et cenatus est admodum reverendus dominus abbas Biblingensis, abbas Biblingensis] Gemeint ist Abt Benedikt Rauh von Wiblingen. Vgl. Primisser cap. 43 § 1 Interea dum Maiis commoratur praesul noster, Biblingensis abbas Oenipontem proficiscens, ut contra Albertum Fuggerum causam suam defenderet, Stamsii divertit atque in aedibus Stamsianis Oeniponte habitaculum sibi concedi petiit et impetravit. qui cum Oenipontum denuo evocatus sit, ad diuturnam litem et guerram cum suo antagonista Alberto, comite Fuggero, tandem decisiva sententia, ut promittitur, terminandam, magna instantia sollicitavit, quatenus sibi in domo vel curia nostra Oenipontana angulus quispiam ad aliquot septimanas concederetur, allegans pauperiem suam, quae minime pateretur in publico quodam hospitio moras trahere, cum tantos sumptus solvendo omnino non sit. (2) Haesi aliquamdiu, quid responsi darem. (3) Mox tamen recordatus, quod anno superiore et eodem hoc mense Septembri simile beneficium a reverendissimo piae memoriae abbate defuncto reverendissimo ... defuncto] Gemeint ist der verstorbene Abt Bernhard Gemelich. sine difficultate impetrarit, epychia utendum duxi ac de reverendissimae pietatis vestrae annutu praesumens domino Leutascher per schedulam intimavi, ut hospitem hunc temporaneum intromitteret nemini molestiae futurum, ut qui unicum tantum servitorem secum habeat, equos omnes in Sueviam remiserit ac insuper contentus sit modico illo hypocaustulo mediae contignationis, quo communiter hactenus famuli nostri uti solebant.

(4) Ex eodem Biblingensi praesule maerens intellexi reverendum dominum Michaelem Maucher Michaelem Maucher] Vgl. Primisser cap. 43 § 3 Obierat priore anno Leutkirchensis vicarius Michael Maucher. Ergo Vicensis praesul parochiam hanc Stamsio restituere, Lanense urbanum redimere tentabat. parochum et decanum ruralem in Laukirch, virum monasterio nostro optime semper affectum ac mihi si non de facie, ex litteris tamen et fama notum ante quattuor circiter hebdomades miseranda ac subita morte fuisse praeventum, cum nam nobilem quendam sibi familiarissimum dimidiae leucae a civitate distantem ac iam fatali prope morbo luctantem ultimum invisisset, inde cum suo cooperatore domum reversus ad ripam cuiusdam rivuli nescio quo infortunio lapsus frontem recta lapidi illisit idque tanta concussione, ut cranium mox sit perfractum ipseque verecundus senex momento iacuerit extinctus. (5) Condolendum sane est viro tam eximio, qui totos 48 annos in cura pastorali etiam inter diutinos bellorum turbines semper constans, numquam refugens cum oviculis suis permansit, ab ipsis quoque acatholicis in magno honore et aestimatione habitus.

(6) Frater noster Antonius Antonius] Gemeint ist der Konverse Antonius Manz, lange Zeit Koch (vgl. Album Stemsense Nr. 469). nuper Brixina tempestive ipso scilicet die lunae rediit, ordinatus quidem, sed novas a Brixinensibus tricas novas ... tricas] Vgl. Primisser cap. 43 § 1 Eodem tempore Brixinense consistorium Stamsensi abbati prohibuit, ne ulli suorum religiosorum minores ordines conferre praesumeret absque facultate ab episcopo petita atque obtenta. expertus, quod nam reverendissimus dominus abbas noster bonae memoriae defunctus ab episcopo licentiam non accepisset (heu, inauditam postulationem!) minores ordines suis conferendi, iam in eo erat, ut illum sine ordinibus inermem dimitterent expresse comminati, nisi Stambsenses posthac cum repulsa domum repedare velint, caveant a praelato quattuor minoribus initiari, non praehabita ab episcopo licentia.

(7) Finio ac reverendissimam pietatem vestram cum omnibus suis commensalibus et domesticis divinae protectionis devote commendo. (8) Dedi ex Stambs phlebotomus et quattuor plagis sauciatus die 22. Septembris 1660.

395. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais [Stams], 9. Oktober 1660 Stephani schickt dem Abt den gewünschten Antwortbrief an den Generalvikar der Kongregation, zwar nicht im Original, aber den Inhalt nach seiner Erinnerung. Warum der verstorbene Abt Gemelich im letzten Advent einen Dispens im Fleischessen ausgesprochen hat, versteht Stephani nicht. Heuer gäbe es ohnehin zu wenig Fische im Kloster, außerdem haben Äbte nach den Rottweiler Statuten kein Recht auf Dispens, den nicht einmal der Provinzialvikar, der Abt von Kaisheim, erteilen kann, von dem solches ohnehin nicht zu erwarten ist. Am heutigen Morgen wurde Frau Zeiler in Silz begraben. Ihre letzten Worte waren: “Jesus, hilf mir!” Dann lag sie fünf Tage lang stumm im Sterben. Zwei Tage nach ihr verstarb ihr Gatte Bernhard Zeiler im 48. Lebensjahr. Die schwangere Tochter der Verstorbenen hat so heftig getrauert, dass man um das Leben des Ungeborenen fürchten muss. Der Pfarrer von Silz hat berichtet, dass Der Kuart von Gries kurz nach einer Messe verstorben ist. Ad abbatem nostrum in vindemiis, 9. Octobris 1660. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine Salutem humilem et laetum phlebotomiae successum

(1) Submitto, quas reverendissima pietas vestra desiderat, responsales ad congregationis vicarium generalem vicarium generalem] Gemeint ist Abt Thomas II. Schwab von Salem. dirigendas, quas nescio utrum ad reverendissimae pietatis suae gustum formaverim, qui litteras Salemitanas ad manum non habui, contentorum in iisdem tantum obiter adhuc memor.

(2) Quibus causis motus ante annum fuerit bonae memoriae abbas defunctus abbas defunctus] Gemeint ist der verstorbene Abt Bernhard Gemelich. ad dispensandum in esu carnium per adventum, mihi certe hactenus non constitit. (3) Hoc unum quidem scio, quod per totum illum adventum nec squamam carpionis (minus alterius piscis) umquam viderimus usque ad ipsam vigiliam nativitatis dominicae. (4) Quodsi domi nostrae (quod ego quidem ignoro) sufficiens adsit proventus butyri ac tempestiva etiam fiat provisio piscium, non video, quomodo iugum huius abstinentiae excutere secure possimus, praesertim cum statuta Rottwilana dispensandi desuper facultatem abbatibus ademerint. (5) Ex quo etiam capite vehementer dubito, num vel ipse reverendissimus abbas Caesariensis, reverendissimus ... Caesariensis] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. quantumvis vicarius sit provincialis, dispensatoria potestate sit praeditus. (6) Alioquin certe vir est constitutionibus capitulorum nationalium nimis rigorose inhaerens et meo quidem iudicio pumicem rigat, qui ab illo praesule aliquid dispensationis expectat.

(7) Hodiernae diei primo crepusculo, hoc est quadrante post duodecimam nocturnam naturae ac morti debitum suum solvit domina Zeilerin domina Zeilerin] Ein Beweis für den Bezug der Frau zu Stams ist die Episode, die >Primisser cap. 42 § 33 berichtet (vgl. Note zu ep. 242). in Silz, quae praeterita die lunae sancto Francisco festiva cum in comitatu plurimum dominorum Silzensium ac ipsius etiam parochi peregrinata fuisset in Payrwiß ibidemque sacro interfuisset, domum redux pomeridianis horis carminando lino intenta erat, adulto autem iam vespere derepente a convulsionibus epilepticis obruta, cum plantis ultra insistere non posset, haec ultima verba inclamavit: “Iesu, adiuva me!” (8) Atque ex tunc nec unicum amplius verbum effata per quattuor dies et quinque noctes sine sensu, sine ullo rationis usu decubuit, donec spiritum exhalavit.

(9) Anno aetatis 48. maritus Bernardus Zeiler, quem gravius nihil afflixerat, quam quod uxor testamentum non condidisset, biduo post lecto prostratam coniugem eodem fere morbi genere correptus summe et ipse periclitatus est, sacro oleo extremum iam inunctus ac nudiustertius vomitu sanguinis propediem fere suffocatus. (10) Opitulante tamen nunc doctore Camerlander spes adhuc aliqua revalescendi affulget. (11) Filia defunctae (conchoralis Abrahami Reinhard in Sonnenstein) uterum ferens ac unico tantum mense a partu distans prae luctu et lamentis tantum non crines sibi evellit, incertum quo commodo vel damno fetus sui in utero.

(12) Intellexi insuper heri ex Silzensi parocho elapsa superiore septimana curatum in Grieß, dum ad aram sacris operaretur, subitanea morte fuisse praeoccupatum, nam cum post sanctae hostiae et calicis elevationem consuetam genuflexionem facere pararet, in ipsa curvatione genuum apoplexia, uti opinandum est, tactus in latus toto corpore vergere coepit moxque ab ipso aedituo atque alio quodam viro accurrente, ne terrae illideretur, inter bracchia exceptus confestim exspiravit. (13) Sed ne reverendissimae pietatis vestrae animum in sanguinis fortassis minutione hilariorem huiusmodi naeniis obnubilem, claudo epistulam ac reverendissimam pietatem vestram nosque una omnes supremi Numinis clementissimae protectioni commendo.

396. An den Abt Thomas II. Schwab von Salem Mais, 13. Oktober 1660 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Mit leichter Verzögerung kam der Brief aus Salem zu Abt Haas, der nicht in Stams, sondern in Mais bei der Ernte weilt. Haas bedankt sich für die Gratulationen zur Abtwahl. Er braucht Abt Schwab aber nicht erst zu erklären, welche Mühen und Arbeiten mit dieser Ehre verbunden sind. Andererseits freut sich Abt Haas darüber, dass es Abt Schwab gelungen ist, die langen Streitigkeiten mit dem Grafen Fürstenberg beizulegen, wie er ihm der Abt von Wiblingen erzählte. Was die Schulden in Höhe von 1000 Gulden betrifft, soll sich Abt Schwab noch etwas gedulden. Vom Regelhaus in Innsbruck sind keine Zahlungen zu erwarten. Ab abbatem Salemitanum, nomine abbatis nostri, 13. Octobris 1660. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine Salutem ignotam adhuc quidem, sed ad affectum amicitiae propensissimam

(1) Suavissimas litteras reverendissimae pietatis vestrae serius paulo accepi, quod illae in monasterio Stambsensi, ad quod perlatae fuerant, me amplius non offenderint, iam ad vindemias profectum, unde et aliquanto tardius a me subsequi responsum reverendissima pietas vestra facile, spero, ignoscet. (2) Gratulationem et applausum, quo reverendissima et amplissima dominatio sua mihi de adepta novi muneris dignitate tam festive aggratulatur, eatenus libenter et cum summa gratiarum actione suscipio, quod videam tantum praesulem meam tenuitatem non dedignari, quin ultro ad futurae amicitiae et caritatis foedera mihi aditum patefaciat. (3) Alias vero de tali non tum honore quam onere humeris etiam robustissimus formidando ac tot curarum aculeis referto, nemini prolixe gratulandum esse reverendissima pietas vestra perspicacius ipsa novit eodem remigio dudum exercita.

(4) Interim plurimum laetor ansam mihi oblatam reciproce (quamvis alio ac meliori genere gratulationis) reverendissimae pietati vestrae applaudendi, quod scilicet, ut in monasterio meo retulit dominus abbas Biblingensis, dominus ... Biblingensis] Gemeint ist Abt Benedikt Rauh von Wiblingen. reverendissima amplitudo sua cum comite Firstenbergio post tot annorum gravissimas lites et guerras, tandem felici treuga transegerit pactis utrimque tam a sede apostolica quam ab imperatore solemnissime confirmatis. (5) Certe animitus gratulor et gaudeo reverendissimae pietati vestrae, quod hanc gloriosam pacem in diebus suis videre meruerit.

(6) Denique ad debitum mille florenum et census inde coacervatos quod attinet, etsi praeclarus mihi favor exhiberetur, pecunias illas, quibus in limine gubernationis meae apprime indigerem, adnumerando, si tamen id per iniquiora tempora adhuc reverendissimae pietati vestrae praestitu nimis quam difficile sit, patientiam quam reverendissimus antecessor meus antecessor meus] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. desuper habuit, prorogare non detrecto sperans amplissimam dominationem vestram, quae tamquam optimus pater familias monasterium suum, ut pridem audivi, iam ducentorum millium nominibus liberavit, in millibus non succubituram.

(7) A domo regulari Oenipontana reverendissima pietas vestra (audeo dicere) nec assem speret, tanta nam egestate et inopia bonae domicellae premuntur, ut nonnumquam vix scutella vini aut buccea panis adsit, qua vescantur. (8) Finio ac reverendissimae pietatis vestrae favori et amicitiae me totum quantum commendo. (9) Dabam ex canonica mea in Mais prope Meranum die etc. reverendissimae et amplissimae dominationis vestrae devotissimus servus.

397. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais Stams, 16. Oktober 1660 Durch den Apotheker Winkler ließ Stephani in München anfragen, ob die neuen Breviere, Missalia und Psalteria zu erwerben sind und wieviel sie kosten. Die Antwort, die Winkler bekam, liegt dem Brief bei. Stephani glaubt, dass man die Werke in Lyon billiger einkaufen könnte. Der Frühmesser von Haiming ist nicht mehr in der Lage, sein Amt auszuführen, und bittet, in Stams mit all seinem Hab und Gut als Pfründner aufgenommen zu werden. Der Pfarrar von Silz empfiehlt ihn. Der Konverse Valentinus ist immer noch krank, obwohl er nach der Einnahme von Medikamenten schon wieder hergestellt schien. Dann brach die Krankheit aber schlimmer als zuvor aus. Stephani hat Doktor Schleiermacher für heute Abend nach Stams gerufen. Ad abbatem in Mais, 16. Octobris 1660. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Quatriduo abhinc scripseram domino Winklero pharmacopaeo, ut Monachii exploraret, an et quo pretio venalia prostarent breviaria nova ordinis, missalia, psalteria etc., ad quam instantiam meam nihil ille cunctatus postera mox die scripsit desuper ad bibliopolam Monacensem, a quo quid responsi obtentum sit, inclusa hic schedula patefacit. (2) Ego (salvo aliorum iudicio) putem rectius comparari posse hos libros Lugduni in Gallia quam Monachii.

(3) Primissarius Haimingensis, dominus Reinperger cum beneficio illi providendo amplius non sit, utpote caecutiens ac sacris operari amplius non valens, in monasterio nostro praebendarius fieri desiderat diciturque offerre in pretium suae sustentationis omnem suppellectilem suam, qua sacram, qua domesticam, quam non exigui valoris, sed 2000 minimum florenorum esse ferunt, id quod reverendissimae pietati vestrae nuntio, tantum ut importuno eiusdem procuratori, parocho Silzensi, satisfaciam.

(4) Frater Valentinus noster conversus, quem reverendissima pietas vestra iam ante suam ad vindemias profectionem novit valetudinarium extitisse, aliquot post diebus decto omnino prostratus fuit, ex cholica praecipue ac incensione quadam interna laborans. (5) Consului pro ipso medicum, qui statim aliqua remedia praescripsit et transmisit nec infructifera, siquidem brevi ab eorum applicatione grabatum suum deseruit ac velut de omni superata aegritudine triumphavit opificio suo rursum intendens. (6) At ecce nudiustertius idem bonus frater recidivus factus est ac periculosius quam ante. (7) Unde ego, quia iam prius ex medico intellexeram subesse periculum, ne fors convulsiones epilepticae aut contractio membrorum superveniant, hesterna die doctorem Schleirmacher doctorem Schleirmacher] Gemeint ist der Arzt Gerhard Schleiermacher aus Innsbruck. per litteras accersivi, ut praesens opitulantem manum patienti porrigere studeat, cuius adventum in hodiernum vesperem praestolor, ac tum de ulteriore rerum successu reverendissimam pietatem vestram proxime certiorem reddo. (8) Ex Stambs die sancti Galli seu 16. Octobris.

398. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais Stams, 26. Oktober 1660 Doktor Schleiermacher aus Innsbruck ist nicht gekommen, sondern hat den Apotheker Winkler an seiner Stelle geschickt. Stephani erinnert dies an eine Geschichte aus Belgien, wo ein Arzt nur wegen einer kleinen Klosterschwester keinen Krankenbesuch machen wollte. Winklers Medizin aber hat ihre Wirkung nicht verfehlt, Valentinus geht es wieder gut. Auch Pater Edmundus [Quaranta] war so krank, dass er zwei Tage lang nicht predigen konnte. Es geht ihm aber wieder gut. Der Grund waren wohl Exzesse beim letzten Aderlass. Bruder Tobias [Zigl] schreibt aus Kaisheim, dass man dort die Ankunft von Abt Haas zur Bestätigung der Wahl erwarte. Stephani hofft, dass die Reise nach Citeaux nicht nötig sein wird. Ad eundem ibidem agentem, 26. Octobris 1660. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Medicum, medicum] Gemeint ist der Arzt Gerhard Schleiermacher aus Innsbruck (vgl. ep. 397,7). ut nuper scripseram, ad infirmum fratrem nostrum Valentinum Oeniponti accersivi, sed is, tametsi valetudine, ut audivi, adversa non esset, minime comparuit, loco suo pharmacopaeum Winklerum submittens. (2) Memoriam hoc mihi refricat illius, quod in menologio nostro legimus: (3) Cum in monasterio quodam monialium nostri ordinis in Belgio morbo laboraret earum quaedam sororum, quas conversas vulgo nuncupamus, eius malo relevando, accitus est medicus ex annuis stipendiis eidem monasterio alius obligatus. (4) At serius hic venit quam res postulabat, cui cum cunctationem suam domina abbatissa cum stomacho exprobraret, respondit parvi ducendum esse, quod tardius pedem in monasterium intulisset; eam nam tantummodo sororculam esse, quam morbus affligebat. (5) Ita omnino mihi sensisse et locutus esse videtur dominus Schleirmacher, nempe tantum conversum esse, qui decumberet, proinde sibi non vacare propter talem fraterculum quinque leucarum iter emetiri.

(6) Interea tamen adventus domini Winkleri inutilis ac frustraneus non fuit. (7) Quamprimum nam ille clisteren infirmo applicuit et alia quaedam praecipue ad potum spectantia praeparavit, mox altera die melius habere coepit aeger atque exinde sensim et pedetentim ad id virium pervenit, ut nunc relicto grabato iterum officinam suam frequentet.

(8) Infirmatus etiam fuit aliquantis diebus pater Edmundus, pater Edmundus] Gemeint ist Pater Edmundus Quaranta. ita ut duabus dominicis ad populum dicere non potuerit. (9) Revalescit iam tandem et choro rursum se sociat. (10) Forsitan non admodum tenere quis iudicet, fuisse tamen reliquias intemperantiae a celebrata phlebotomia, quam plerumque splendido aliquo excessu terminare solet.

(11) Scribit mihi frater Thobias frater Thobias] Gemeint ist Bruder Tobias Zigl, der gerade in Ingolstadt studiert. in monasterio Caesariensi passim inter fratres existimari reverendissimam pietatem vestram pro benedictione abbatiale eo venturam circa festum sancti Martini sancti Martini] 11. November. (utinam vera divinarent hi prognostici), reverendissimum vero dominum abbatem reverendissimum abbatem] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. ait metuere, ne reverendissimae pietati vestrae pro illa consequenda omnino Cistercium proficiscendum sit, quod forsitan reverendissimus dominus generalis reverendissimus ... generalis] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. non contentus instrumento electionis transmisso reverendissimae pietatis vestrae praesentiam sit expetiturus ac in proximo generali capitulo per semet ipsum et confirmationem et benedictionem impertiti intendat. (12) Eventum brevi dabunt litterae, quas Cistercio exspectamus. (13) Atque hisce reverendissimam pietatem vestram divinis benedictionibus unice commendo. Ex Stambs 26. Octobris 1660.

399. Stephani an Pater Nivardus Bardalas in Mais [Stams], 13. November 1660 Stephani freut sich, dass es Pater Bardalas in Mais gut geht. Dass es im Rahmen der Ernte viel zu tun gibt, will er gerne glauben. Von den Problemen mit dem ortsansässigen Adel in Mais hat Stephani gehört. Pater Johannes [Schnürlin] gratuliert er zur Beförderung. Stephani freut sich, dass die zehn versprochenen Messen für die verstorbene Regina aus Telfs bereits gelesen wurden. Ihre fromme Seele ist sicherlich bereits im Himmel. Stephani hofft, dass aus Mais noch mehr Wintergewänder geschickt werden. Dieser Tage erledigt Abt Augustinus Haas seinen Antrittsbesuch beim Landesfürsten. Ad patrem Nivardum in Mais, 13. Novembris 1660. Salutem et paternam benevolentiam Reverende in Christo, diligende in Domino

(1) Belle valere reverentiam vestram sub coelo Maisensi ex nuperis ipsius legi et gavisus sum. (2) Occupatam vero hactenus fuisse in laboribus multis libens credo nec multum miror, neque nam in huiusmodi vineam mittuntur homines, ut stent tota die otiosi.

(3) Quid nobiles vestri et pauculi quidam ex communitate seditiosi coriphaei noviter attentarint, parochialia iura impugnando abunde iam intellexi ac obstupui tam ignobiles animos nobilium vere arundines baculo transactionis tam pervetustae nitentium.

(4) Reverendo patri Ioanni patri Ioanni] Gemeint ist Pater Johannes Schnürlin. de nova dignitate de nova dignitate] Vgl. Primisser cap. 43 § 1 Augustinus noster ad omnia exsequenda sollicitus Ioannem Schnürlium patrem vicarium dedit Maisensibus. gratulor et spero aliquando memorem fore secretarii, qui praesentationis instrumentum efformavit et subscripsit.

(5) Decem missae sacrificia pro devota olim mea filia confessionis, Regina Telfensi, ab reverentia vestra iam persoluta esse pergratum habeo, non quidem, quod putem piissimam animam suffragia haecce adhuc exspectare ad citius egrediendum de camino ignis purgantis, utpote quam firmiter quasi credo iam in superna gloria videre faciem sponsi et inter choros virginum cantare canticum illud, quod soli canunt, qui sequuntur agnum, prout ipsamet ante plures menses palam fecisse videtur, dum uni ex suis quondam dilectis intimae idem virginitatis votum habenti ac mihi a confessionibus notae non in somnio tamen (ut ista credit), sed in vera visione nocturna (ut ego reputo et interpretor) haec formalia edixit: “Ich hab den Himel nit verdient, aber Gott hat mir ihn geschenkht!”

(6) De vestimentis hiemalibus ferunt aurigae, quae in cella reverentiae vestrae reperi, quae cum multa non sint, auguror, potiora iam mense Augusto cum itinerante transmigrasse. (7) Atque haec cursim et properanter 13. Novembris die, quo reverendissimus noster Oenipontum abiit ad sistendum se prima vice serenissimo nostro archiduci, quo ... archiduci] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karl, vgl. Primisser cap. 43 § 1 Ab Athesi reversus praesul archiduces primum invisit Oeniponte affectumque eorum erga se et monasterium expertus est clementissimum. 1660.

400. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Stams, 18. November 1660 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas berichtet, dass er nach dem Abschluss der Ernte in Mais den Landesfürsten seine offizielle Aufwartung gemacht hat. Die Post aus Paris hat dann die offizielle Bestätigung der Wahl durch den Generalabt gebracht, außerdem ein Schreiben für Abt Müller, das diesem Brief beiliegt. Abt Haas bittet nun um einen Termin für die endgültige Weihe in Kaisheim. Ad abbatem Caesariensem, 18. Novembris 1660, nomine abbatis. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Quod dudum praestare debueram, ut post electionem meam serenissimis principibus serenissimis principibus] Gemeint sind Erzherzog Ferdinand Karl und seine Gattin Anna de’ Medici. me sisterem, id ex vindemialibus comitiis primum redux dominico die proxime praeterito sum executus, diversis horis apud singulos archiduces et archiducissam, audientias admodum gratiosas nactus, ubi merito mihi gratulari poteram de insigni propensione, quam serenissimi cum ad meam personam, tum ad monasterium mihi commissum prae se ferebant.

(2) Et ecce dum iste me in aula Favonius afflat, inopinato maior alia laetitiae seges supervenit, dum diu iam desiderata. (3) Electionis de me factae confirmatio confirmatio] Vgl. Primisser cap. 43 § 1 electionis suae confirmationem ab archipraesule Claudio VII Kalendas Novembres accepit. ab illustrissimo ac reverendissimo domino generali nostro illustrissimo ... nostro] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. Parisiis in optima forma procusa et autorizata ad me perfertur cum duabus perhumanis ac suavissimis epistulis mihi ac venerabili conventui meo directis, quibus tam defunctum praesulem Bernardum deplangit, quam mihi indigno successori peramanter applaudit electionemque factam dilaudat. (4) Tertium quoque epistolium adiacebat reverendissimo nomini vestro inscriptum, quod praesentium baiulus ad amplissimae dominationis suae manus deponit. (5) Ultimam nunc ergo a reverendissima pietate vestra coronidem exspecto, diem videlicet assignandum, quo me ad benedictionem abbatialem in inclyta Caesarea captandam accingere et viam capessere debeam, quod dum mihi per proprium hunc tabellarium significandum spero. (6) Interim reverendissimae amplitudini vestrae omnem prosperitatem exopto eidemque me ac meos unice semper commendo. (7) Ex monasterio Stamsensi die 18. Novembris.

401. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Stams, 18. November 1660 Im Namen des Konvents: In Stams herrscht große Freude über die letztendliche Bestätigung der Wahl von Abt Augustinus Haas durch den Generalabt in Citeaux. Der Konvent bittet nun Abt Georg um die endgültige Weihe von Abt Haas. Ad eundem venerabilem, conventus Stambsensis 18. Novembris 1660. Perhumilem salutem ac osculum sacratae dexterae Reverendissime in Christo pater etc.

(1) Quando optatus tandem nobis illuxit dies, quo confirmationem supremam, quam pro electo reverendissimo domino abbate nostro reverendissimo ... nostro] Gemeint ist Abt Augustinus Haas. Cistercii sollicitavimus, ab illustrissimo domino generali illustrissimo ... generali] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. perbenigne ac gratiose concessam atque ex Parisiensi civitate tam vastis itineribus feliciter delatam, oculis nostris ac manibus contigit exhiberi, merito ab ore nostro sonus gratiarum et vox laudis prorupit idque tanto iustius, quanto illam ad futurum proximi anni capitulum generale ad futurum ... generale] Vgl. Primisser cap. 43 § 1 Hic [sc. Generalabt Claude Vaussin] ab abstinentibus acriter veneratus capitulum generale in annum sequentem indixerat. Sed quoniam abstinentes coram Parisiensi senatu sententiam contra illum obtinuerunt, ut vel praesulatum poneret vel a carnibus abstineret, dum ille, quid agendum, nesciat, procuratores ordinis pontificem appellant. in ipsomet archicoenobio Cisterciensi ab electo praesule nostro personaliter petendum fore, non omnino abs re aut sine ratione timebamus. (2) Deum igitur benedictum, qui hunc nobis metum exemit, atque desiderato rerum successu nos beavit. Dieser Satz ist tatsächlich anakoluthisch.

(3) Superest tamen, ut reverendissimam pietatem vestram voce unanimi et concordibus votis rogemus, quatenus electum caput nostrum sacrae tiarae insignibus coronare ac pastorale ipsius officium consueta ecclesiae benedictione ultimum firmare et communire dignetur. (4) Nos vicissim precabimur, ut providentia superni Numinis reverendissimam pietatem vestram ad clavum regiminis Caesariensis diu conservet et seram ad astra ducat. (5) Ex Stambs etc. reverendissimae atque amplissimae dominationis vestrae devotissimi in Christo servi.

402. Stephani an Bruder Tobias Zigl, Student in Ingolstadt [Stams], 7. Dezember 1660 Bruder Zigls Studeinabschluss steht unmittelbar bevor. Abt Haas wird bald nach Kaisheim kommen, um seine endgültige Weihe zu erlangen. Bei dieser Gelegenheit schickt Stephani Zigl die gewünschten Kleider mit. Sollte er sich selbst in Ingolstadt schon Kleider besorgt haben, möge er dies in einer kurzen Notiz mitteilen. Wenn er bei Abt Haas’ Weihe anwesend sein könnte, wäre diesem das sicherlich sehr angenehm. Johannes Stocker soll er in seinem Vorhaben, nach Stams zu kommen, bestärken und nicht etwa nach Rom oder anderswohin reisen lassen. Die Rechnungen, in denen die Posten für Bücher sehr hoch waren, wird Abt Haas in Kaisheim begleichen. Die Erlaubnis für das Diakonat wird ihm bald zugestellt, ob es mit der Priesterweihe auch so schnell gehen wird, bezweifelt Stephani. Ad fratrem Thobiam Ingolstadii, 7. Decembris 1660. Salutem et utriusque hominis prosperitatem Religiose et in Deo, qui caritas est, perdilecte frater

(1) Ex pelago litterario te iam propediem litus spectare merito est, cur gaudeas, dum tamen navem ingenii tui non vacuam, sed mercibus doctrinae bene onustam ad portum appellas. (2) Reverendissimus dominus abbas noster reverendissimus ... noster] Gemeint ist Abt Augustinus Haas. Caesaream profecturus est paulo a feriis natalitiis, ipso Epiphaniae festo benedictionem suam et pontificialia insignia accepturus. (3) Qua occasione mittentur tibi, quae de vestimentis necessaria dudum petebas, nisi tamen interea Ingolstadii illa tibi forte iam comparaveras, quo casu ocius me certiorem desuper reddes, ne frustranea sarcina equos nostros gratis fatigem!

(4) Si de eorum, qui res tuas moderantur, licentia Caesaream ad indictam diem supervenire possis, rem facies reverendissimo nostro non ingratam. (5) Ioannem Stoker Ioannem Stoker] Vgl. Album Stamsense Nr. 471. (quem per te salutatum cupio) opportune meo nomine monebis, sui ut propositi tenax permaneat nec desiderio visendae Romae aut aliarum regionum spiritum vocationis suffocari patiatur, non defuturam illi suo tempore occasionem audiendae theologiae et, si comitem se tibi domum olim reversuro non iunxerit, sed exteras potius cum barone suo terras petierit, apud omnes nos ingratitudinis notum ac suspicionem inconstantiae certo incursurum.

(6) Rationes tuorum sumptuum reverendissimus noster vidit et revolvit in aliquibus non nihil offensus, praesertim de coëmptione librorum. (7) Pecunias refundet et adnumerabit in monasterio Caesariensi. (8) Pro diaconatu hoc anno dimissorias tibi mittendas certo exspectare ausis, an vero etiam super sacerdotio reverendissimus exorari se sustineat, incertus sum. (9) Tu interim bene vive et, dum plures iam commilitones et collegas nactus es, cum iis de virtutum palma strenue decerta!

403. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Stams, 7. Dezember 1660 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas freut sich schon auf seine bevorstehende Weihe, die am 6. Januar 1661 stattfinden soll. Der Termin kommt sehr gelegen, weil sich im Moment die Erzherzöge in Telfs aufhalten und man nie wissen kann, wann sie dem Kloster einen Besuch abstatten. Außerdem ist die Weihe ein willkommener Anlass, um mit den anderen Äbten das bevorstehende Generalkapitel zu besprechen. Um sicher zu gehen, wird Abt Haas nicht mit dem Wagen, sondern nur mit dem Pferd kommen. Falls etwas dazwischen kommt, möge ihn Abt Müller rechtzeitig informieren. Ad abbatem Caesariensem, nomine reverendissimi, 7. Decembris 1660. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Futura benedictionis meae solemnia, quae ego quidem ad dominicam gaudete suscipere gestiebam, reverendissimae pietatis vestrae prudenti consilio in diem Epiphanorum reici ac differri tantum abest mihi, ut displiceat, ut id pergratum omnino habeam ratumque duplici ex capite: (2) primo, quod serenissimi archiduces nostri serenissimi ... nostri] Gemeint sind Erzherzog Ferdinand Karl und seine Gattin Anna de’ Medici. hoc temporis in vicinia monasterii mei venationibus intendant permansuri, ut rumor est, in Telfs et aliis locis circumiacentibus ad ipsas usque nativitatis dominicae sacratas ferias, de quorum inopinato occursu atque extemporanea ad monasterium diversione numquam securus in eventum semper paratus stare cogor. (3) Deinde, quod videam per revrendissimae pietatis vestrae vigilantem sollertiam duos, ut aiunt, parietes una fidelia dealbari, duos ... dealbari] Zum Sprichwort vgl. Noten zu ep. 124. dum et mihi (immerito capiti) insignia pontificalia publico ritu conferre et simul de negotiis ordinis ad futurum generale capitulum promovendis in consessu reverendissimorum coabbatum provide deliberare intendit.

(4) Proinde si Deus, a quo omnia nostra pendent, votis annuerit, fixum mihi est ad diem praestitutum in coenobio Caesariensi certo comparere, et quia currum nivosa itinera forsitan sufflaminare ac remoram pergenti inicere possent, eques venire constitui. (5) Id quod reverendissimae pietati vestrae hisce, ut petebatur, significare volebam vicissim precatus, ut, si forte ex parte eiusdem amplissimae dominationis vestrae insperatum aliquod impedimentum praedictis rebus obeundis interveniret, mature desuper praemonear, ne sumptuoso itineri frustra me dedam. (6) Supremum Numen interea reverendissimae pietatis vestrae optima consilia et proposita secundis successibus fortunet! (7) Dabam ex Stambs pridie magnae matris ac Virginis sine labe concepta, hoc est 7. Decembris anno 1660.

404. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim [Stams], 18. Januar 1661 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas berichtet Abt Müller von seiner glücklichen Rückkehr nach Stams. Sein Reisegefährte bis Augsburg war der Abt von Fürstenfeld, den Abt Haas vergeblich zur Reise nach Frankreich überreden wollte. Abt Haas selbst kann leider nicht reisen, da ihm die finanziellen Möglichkeiten fehlen und weil er die von seinem Vorgänger begonnenen Baumaßnahmen in Stams vorantreiben will. Außerdem würde er es sich nie ohne die Erlaubnis des Landesfürsten gestatten, ins Ausland zu reisen. Ein Vorschlag wäre es, dass der Abt von Salem Abt Joachim von Bebenhausen als Vertreter bestimmt. Joachim ist gerade aus Württemberg vertrieben und hätte sicherlich Interesse an der Gesandtschaft nach Frankreich. Ad eundem, 18. Ianuarii 1661, nomine reverendissimi. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Ex mandra Caesariensi nuper digressus digressus] Vgl. >Primisser cap. 43 § 2 Initio anni MDCLXI Caesaream profectus est ac abbatialem benedictionem accepit in festo Epiphani, Stamsium reversus. feliciter per caenon viarum ad iuga nostrorum montium eluctatus sum, Deo homines et iumenta salvos custodiente, atque ad monasterium meum appulsus 14to Ianuarii, qui dies erat Veneris. (2) Porro Augustam usque comitem habens reverendissimum dominum Firstenfeldensem, reverendissimum ... Firstenfeldensem] Gemeint ist Abt Martin Dallmayr von Fürstenfeld (vgl. Noten zu ep. 53). nihil intentatum reliqui, quo eundem ad profectionem Gallicam persuaderem, sed frustra laborans nihil cepi, ipso nimirum impressioni suae tenaciter nimis adhaerente, quasi iam iam hydrope correptus sit atque omnino equitandi impos etc. (3) Meam personam (etsi talibus negotiis imparem) pro amore congregationis libens impenderem, nisi et me similiter gravia momenta retraherent. (4) Nam primo, quid pecuniarum recens absorbuerit gemini actus electionis meae benedictionisque abbatialis, ominari quilibet facile potest, ut proinde nunc statim iterum tam longinquis itineribus Franciam petere mihi ac coenobio meo nimium grave ac dispendiosum accideret. (5) Dein cum structuram aedificiorum a meo felicis memoriae antecessore antecessore] Gemeint ist der verstorbene Abt Bernhard Gemelich. inchoatam appetente vere necessario prosequi debeam, etiam istud negotium tam nervum pecuniarum quam iugem meam praesentiam deposcit. (6) Ac tandem, ut omnes aliae absint remorae, cum absque consensu absque consensu] Vgl. >Primisser cap. 43 § 2 imperio principis impeditum Cistercium adire neutiquam posse. serenissimi archiducis nostri serenissimi nostri] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karl. ex patria pedem efferre non audeam, frustra sim in petenda licentia, certus impertiendam non fore. (7) Unum argo adhuc consilium in mentem est. (8) Quidsi reverendissimus abbas Salemitanus reverendissimus ... Salemitanus] Gemeint ist Abt Thomas II. Schwab von Salem. (quem prae aliis futuro generali capitulo interesse utique convenientissimum foret ceu congregationis caput ac praesidem) loco suae personae destinaret reverendissimum dominum Ioachimum, abbatem Bebenhusanum, abbatem Bebenhusanum] Gemeint ist Abt Joachim Müller (vgl. Sydow 1984, 252-256). virum praeclarae dexteritatis, eloquentem, cordatum ac pro huiusce modi gerendis negotiis plus quam satis idoneum Herculem? (9) Hic nam, cum a Wirtenbergia extorris sit, curis sui monasterii gravatur proindeque legationem hanc Gallicam plurimis aliis commodius obire posse videretur; (10) quod an bene iudicet, reverendissimae pietatis vestrae accuratiori discussioni committo, quam, precor, ut Deus optimus in sua veneranda canitie multis adhuc annis et omnigena prosperitate consolari dignetur. Dabam etc.

405. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Stams, 22. Februar 1661 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Die Weiheurkunde ist unbeschadet in Stams angekommen, wofür sich Abt Haas bedankt. Abt Müller dürfte inzwischen wohl auch aus Salem zurückgekehrt sein. Was dort unter den Provinzvikaren und Kongregationsvorsitzenden in Bezug auf das bevorstehende Generalkapitel in Citeaux besprochen wurde, möchte Abt Haas gerne wissen. Es müsste schnell gehen, da er bald zum Landtag nach Hall abreisen muss. In Hall wird es darum gehen, welchen Beitrag Tirol zu den Türkenkriegen Kaiser Leopolds I. leisten kann. Was Abt Haas persönlich nach Citeaux melden will, wird er in kürze berichten. Ad eundem 22. Februarii 1661, nomine reverendissimi. Reverendissime in Christo praesul, colendissime et observandissime domine domine

(1) Instrumentum meae benedictionis in membrana, prout desideraveram, salvum et illibatum accepi, pro cuius transmissione, uti et pro beneficiis omnibus aliis in Caesarea nuper acceptis, iteratas gratias ago. (2) Interea credam reverendissimam pietatem vestram ex Salem propediem iam feliciter domum remeasse. (3) Quid vero ibidem inter reverendissimos dominos vicarios provinciarum et congregationis nostrae praesidem congregationis ... praesidem] Gemeint ist Abt Thomas II. Schwab von Salem. in rebus futura proxime Cistercii generalia spectantibus actitatum et conclusum sit, communicari mihi instanter rogo idque tanto tempestivius, quanto minus temporis in brevi habiturus sum, ad intendendum negotiis ordinis siquidem in mensem Martium indictus est conventus statuum primariorum provinciae nostrae Tyrolensis, ad quem ego quoque a serenissimo archiduce a serenissimo archiduce] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karl. per litteras Halam evocatus sum, incertum quando ab eodem absolvendus.

(4) Cardo autem consultationis nostrae erit, ut de mediis prospiciamus, ad ferendum quale quale] duplim hs. subsidium, quod augustissimus imperator imperator] Kaiser Leopold I. sibi adversus Turcicas machinationes in Ungaria etiam a nostro archiduce praestari sollicitat. (5) Qua in re necessarius nobis esset Midas Midas] Anspielung auf den mythischen König von Phrygien, der der Sage nach alles, was er berührte, in Gold verwandelte (vgl. Ovid, Met. 11,102-135). aliquis, qui obvia quaeque in aurum vertere posset etc. (6) Curabo interim, ut quae de statu monasterii mei privatisque nonnullis eiusdem difficultatibus Cistercium perscribenda sunt, in tempore expediantur. (7) Providentia supremi Numinis ad prosperos ubique successus auram benedictionum suarum late diffundat. Dedi ex Stambs etc.

406. Stephani an Abt Augustinus Haas in Hall [Stams], 9. März 1661 Stephani schickt wichtige Briefe weiter, die aus Kaisheim eingetroffen sind. Generalabt [Vaussin] hat im Konflikt mit den Anhängern der Strengen Observanz diesen nachgegeben. Die Oberdeutsche Kongregation muss daher aufpassen, dass hier nicht dieselbe Diskussion entsteht. Zu diesem Zweck gab es in Salem eine Versammlung, auf der beschlossen wurde, zwei Bevollmächtigte für die gesamte Kongregation zu bestimmen und auf das nächste Generalkapitel zu entsenden. Da die Vollmacht nicht mehr rechtzeitig zu Abt Haas geschickt werden konnte, hat Stephani eine Bestätigungsurkunde aufgesetzt, die Haas nur mehr zu unterschreiben und zu siegeln braucht, um sie dann nach Kaisheim weiterzuleiten. Ad abbatem nostrum Halae constitutum in conventu statuum, 9. Martii 1661. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Eius omnino relevantiae ac momenti sunt litterae, quae dominico die proxime praeterito ex Caesarea supervenerunt, ut illas sine dilatione per proprium baiulum ad reverendissimam pietatem vestram dirigere non operae tamen pretium, sed et pernecessarium duxerim. (2) Cum nam illustrissimo domino generali nostro illustrissimo ... nostro] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. post diutinum cum ichthyophagis ichthyophagis] ichtyophagis hs. conflictum, nunc demum causa abiudicata sit, et is manus iam dedisse atque ad partes abstinentium concessisse feratur, est sane, cur praesules Germaniae nostro modo vigilent omnesque nervos ac vires eo contendant, ne simili perpetuae abstinentiae iugo cum Gallis involvantur. (3) Quem in finem reverendissimi domini vicarii nostri provinciales in Salem nuperrime congregati provide ac prudenter duos plenipotentiarios nomine totius congregationis nostrae ad proximum capitulum generale ablegandos constituerunt, quorum mandatum procuratorium originale, cum ob angustiam temporis et distantiam locorum reverendissimae pietati vestrae ad subscribendum et subsignandum communicari non potuerit, concinnavi hic adiunctam attestationem omnia et singula in praedicto mandato procurae contenta ratificantem, quam reverendissima pietas vestra nomine et sigillo suo roboratam ocius ad reverendissimum dominum Caesariensem dominum ... Caesariensem] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. transmittere poterit una cum acclusa epistula, si tamen ea, quod nescio, ad mentem reverendissimae pietatis vestrae formata sit. (4) Interea ab Oeniponte precor reverendissimae pietati vestrae omnem incolumitatem et in negotiis patriae boni consilii angelum. Dedi etc.

407. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim [Stams], 10. März 1661 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Der Brief des Abtes, in dem er vom Fortgang der Geschehnisse in Frankreich berichtete, verwunderte Abt Haas. Die Probleme könnten nach Deutschland überschwappen. Der Generalabt und die vier Primäräbte sind schon auf der Seite der Strangen Observanz. Auf diesem oder dem nächsten Generalkapitel werden sie sicherlich versuchen, auch die Oberdeutsche Kongregation zu gewinnen. Die Einsetzung von Generalbevollmächtigten durch die Oberdeutsche Kongregation begrüßt Abt Haas. Seine schriftliche Zustimmung liegt bei. Wegen seiner Verpflichtungen am Landtag in Hall kam er noch nicht dazu, seine eigenen Anliegen für Citeaux zu formulieren. Ad abbatem Caesariensem, 10. Martii 1661, nomine reverendissimi. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, colendissime observandissime domine domine

(1) Consternarunt me, fateor, ac paene attonitum reddiderunt reverendissimae vestrae dominationis litterae tam inexspectatum actionis Gallicanae exitum nuntiantes. (2) Quid nunc vicinius, quam ut in nostra etiam Germania proximus ardeat Ucalegon? Ucalegon] Ucalegon, eine Figur der vergilischen Aeneis (2,312) ergriff die Flucht aus dem brennenden Troja, als die Stadt von den Griechen geplündert wurde, und kümmerte sich nicht um das Haus seines Nachbarn. (3) Certe dubitandum non est, cum ipsemet archimandrita Cisterciensis et primarii quattuor ordinis abbates insulsis et arrogantibus ichthyophagis manus iam dederint et ad eorum castra transierint, futurum, ut in proximo capitulo generali vel secuturis saltem post temporibus nostram quoque congregationem sub eandem incudem trahere moliantur.

(4) Ceterum prudentissime actum, quod in Salem nuper duo de praesulibus nostris legati cum plenipotentia deputati fuerint, universorum personas vices in Galliis acturi, qui utique pro retinendo et conservando congregationi nostrae antiquo carnium iure et usu velut murum ahenum sese opponent. (5) Eorum mandatum procuratorium sicut perquam modeste, graviter ac nervose conceptum et efformatum est, ita libentissime eidem subscribo atque huius ratihabitionis meae testimonium hisce involutum transmitto. (6) Alia, quae Cistercium perscribenda mihi venirent, comportare vel expedite nondum potui, ab incolatu Halensi et comitiis patriae necdum liberatus. (7) Benignissimus Deus reverendissimam pietatem vestram diu velit incolumem ac Germaniae Cisterciensi solem servet propitium.

408. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Stams, 29. März 1661 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Müller hat berichtet, dass der Streit in Frankreich nun vor die Behörde in Paris gebracht wurde. Das Generalkapitel wurde deshalb verschoben. So kann die Sache zunächst auch noch in Rom behandelt werden. Abt Haas hätte sich auf jeden Fall für das Generalkapitel entschuldigt. Ad abbatem Caesariensem 29. Martii 1661, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, colendissime et observandissime domine domine

(1) Laeto oculo legi et gratis auribus excepi evangelium reverendissimae pietatis vestrae de controversia Gallicana ad altius tribunal transferenda, quae quidem meo iudicio rectius in prima statim instantia eo devolvenda fuerat, antequam causa in parlamento Parisiensi in parlamento Parisiensi] Vgl. Einleitung. vulneraretur. (2) Nec male etiam actum censeo, quod capitulum generale suspensum sit vel dilatum totque reverendissimi praesules ab obligatione comparendi in Cistercio absoluti. (3) Nam planior utique celebrandis ordinis comitiis via sternetur, si arduum cum ambitiosis abstinentibus negotium Romae prius feliciter fuerit terminatum. (4) Alias vero, si ad praefixum mensem Maii suum generalis convocatio progressum habitura fuisset, haud multo amplius labore vel sollicitudine me fatigassem, excusatoriis ab ipsomet archiduce nostro archiduce nostro] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karl. ad generale capitulum datis iam probe instructus. (5) Interim benignissimus Deus supremum suum in terris vicarium reverendissimo domino generali nostro generali nostro] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. totique ordini propitium ac faventem velit. (6) Dedi ex monasterio Stambsensi, 29. Martii.

409. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Stams, 4. April 1661 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Auf dem Haller Landtag ging es um die Bereitstellung von 120.000 Gulden für die Türkenkriege Kaiser Leopolds I., für die die Erträge aus dem Bergbau nicht mehr reichen. Den Beitrag für den Generalprokurator schickt Abt Haas mit. Für den Generalabt in Rom etwas zu zahlen, wie es der Abt von Salem vorgeschlagen hat, will Abt Haas aber solange nicht, bis dieser selbst darum bittet. Es steht nicht einmal fest, was und wieviel der Generalabt in Rom für die Oberdeutsche Kongregation erreichen wird. Die von Edmundus Reinold niedergeschriebenen Visionen des Abtes Richalmus von Schönthal wird Abt Haas durch seinen Beamten Johann Spaiser in Füssen nach Kaisheim bringen lassen. Für das abgebrannte Zisterzienserinnen-Kloster Magerau in der Schweiz schickt Haas 12 Gulden als Spende mit. Ad eundem, quarto Aprilis 1661, nomine reverendissimi. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Sedi quidem Halae in tertiam usque septimanam, proximus argenti et auri fodinis, sed iis hoc tempore tam sterilibus et exhaustis, ut centum viginti milia florenorum, quos in eventum Turcicae irruptionis pro modulo exiguae provinciae nostrae ad suppetias quantillas augustissimi imperatoris augustissimi imperatoris] Gemeint ist Kaiser Leopold I. voluntarie coacte spopondimus, non ex venis illis terrae eruere, sed ex pauperum subditorum fatiscente crumena, utinam non usque ad sanguinem emungere oporteat, ut adeo congregationis nostrae aut ordinis necessitatibus neque argentea subsidia neque Midae Midae] Vgl. Noten zu ep. 405. rutilas et pingues manus porrigere liceat.

(2) Interim tamen pro generali procuratore nostro annuae contributionis taxam impraesentiarum libens submitto. (3) De subsidio autem pecuniarie conflando (ad quod reverendissimo et illustrissimo domino generali nostro reverendissimo ... nostro] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. in communi ordinis causa Romae laboraturo transmittendum reverendissimus dominus abbas Salemitanus reverendissimus ... Salemitanus] Gemeint ist Abt Thomas II. Schwab von Salem. inclinare videtur), si tenuitatis meae sensum aperire iubear, existimem manus tantisper continendas, dum desuper a supremo capite nostro re ipsa sollicitemur. (4) Nam praeterquam quod incertum, an vel quantum isdem reverendissimus dominus generalis pro congregationis nostrae emolumento ad sancti Petri tribunal operaturus sit, dubitare minime debemus, si eventus negotiis bonus et auspicatus succedat, non defuturas olim exactiones, sed pro factorum sumptuum repositione sportulas universis monasteriis nostris perquam accurate imponendas.

(5) Visiones Richalmi visiones Richamli] Von Richalmus von Schönthal (1212-1219) stammt die Schrift Liber revelationum de insidiis et versutiis daemornum adversus homines. abbatis de Speciosa Valle manu cuiusdam professi eiusdem domus, fratris Edmundi Reinhold, iam olim ante annos plus quam vicenos descriptas praesenti occasione transmittere non possum, curabo tamen imposterum, ut vel per officialem meum in Fiessen Ioannem Spaiser vel aliam oblatam opportunitatem ad reverendissimae pietatis vestrae coenobium certo transportentur.

(6) Sanctimonialibus incinerati monasterii Mageraviensis Mageraviensis] Notre-Dame de la Maigrauge (Magerau) in Fribourg. in Helvetia ignotis ignotus duodecim florenos una hic inclusos in eleemosynam destino ac simul amplissimae dominationi vestrae me meosque utrimque vere nos omnes divinae protectioni commendo. (7) Ex Stambs, festo sancti Ambrosii episcopi seu 4. Aprilis anno 1661.

410. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim [Stams], 14. April 1661 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas schickt die Visionen des Abtes Richalmus von Schönthal, die um 1636 durch [Edmundus Reinhold] aufgezeichnet wurden, jedoch etwas schwer zu lesen sind, in einer leichter zu transportierenden Kopie. Zudem berichtet Abt Haas vom Tod seines Konversen Ludwig Winter. Ad abbatem Caesariensem, 14. Aprilis 1661, nomine reverendissimi. Salutem copiosam et appropinquantis paschae laetissimum Alleluia Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Prodit tandem diu desideratus Richalmus et latebris monasterii mei perrecturus ad suam Vallem Speciosam; visiones, inquam, quibus ille iam fere ab infantia illustratus fuerat, circa annum 1636 a quodam professo Schönthalensi a professo Schönthalensi] Gemeint ist Pater Edmundus Reinhold (vgl. ep. 409). in monasterio nostro tunc exulante descriptas mitto, lectu quidem non usquequaque faciles, siquidem amanuensis cum vetusto codice nostro plurima vocabula legere nequiret, coactus est ea simili prope forma effigiare et pingere, prout in membrana authographi prostabant. (2) Alias permagni nec non interfuisset ipsummet originale volumen nostrum transmittere, facile pro aliquo libro permutandum, si id postulatus fuissem.

(3) Richalmum comitatur conventualis meus, pater Ludovicus Winter, pater ... Winter] Vgl. Album Stamsense Nr. 445. at non nisi cartacea hac rheda vectus; nempe diem ille suum extremum dominica a palmis nominata (quae decima erat Aprilis) clausit apopleticus, a sacramentis tamen ultimis non inermis aut destitutus, cuius animam, ut precibus ac sacrificiis a peccatorum †Scotia† perfectius expurgetur reverendissimae pietati vestrae ac toti suorum religiosissimo collegio ex vinculo religionis et statutorum decreto obnixe commendatum cupio manens etc.

411. Stephani an Bruder Tobias Zigl, Student in Ingolstadt [Stams], 21. Juni 1661 Bruder Zigl hatte drei junge Studenten zum Eintritt in Stams überreden können. Inzwischen hat sich die Situation in Stams jedoch verändert, und man kann sich kaum der Einheimischen erwehren, die ins Kloster drängen. Es gibt also keinen Platz für Bayern. Ad fratrem Thobiam Ingolstadii studiosum 1661, 21. Iunii. Salutem et omnia prospera Religiose, in Christi caritate dilecte frater

(1) Responsum, quod tres iuvenes logici per calamum tuum religionis nostrae habitum sollicitantes desiderant, paucis sic accipe: (2) Etsi iteratis vicibus te monueram, ut ad sublevandam hominum penuriam, qua uno alterove iam anno asceterium nostrum laboraverat, rete tuum iactares et idoneos aliquot iuvenes nobis adduceres, ita tamen interea rerum ordo mutatus est, ut opus amplius minime habeamus exteras nationes conventui nostro adsciscere, siquidem per anni circiter spatium tot patriotae fores nostras pulsarunt ac religionis amictum expetierunt, ut si omnibus aperire et singulos sacro habitu donare vellemus, domicilia pro iisdem quantumvis duplici in dormitorio nostro non sufficerent. (3) Ex multis igitur delectu tamen habito circa sancti Michaelis sancti Michaelis] 29. September. tres quattuorve tirones suscipiemus nec Bavarica capita de cetero desideramus. (4) Id quod responsi loco tibi intimatum volui. Vale!

412. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim [Stams], 28. Juni 1661 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas bedankt sich für Abt Müllers Brief. Er wurdert sich, dass der Generalabt in Rom noch nichts erreicht hat, obwohl er doch genau aus diesem Grund das Generalkapitel verschieben ließ. Doch sein Zögern wird ihm nichts nützen. Abt Haas ließ die neuen Breviere und Missalia in München einkaufen, bekam sie aber noch nicht geliefert. Der Abt von Grüssau hat Abt Haas mitgeteilt, dass die neuen Werke ausschließlich von Franzosen ohne die Hinzuziehung von Spaniern oder Italienern entstanden und somit sehr einseitig sind, weswegen sie wohl bald abgeändert werden müssen. Ad abbatem Caesariensem, 28. Iunii 1661, nomine reverendissimi. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, colendissime et observandissime domine domine

(1) Apocham de soluta ordinis contributione una cum reverendissimae pietatis vestrae epistula rite obtinui die, quem in patria nostra divis martyribus Ioanni et Paulo sacrum et festivum celebramus; die ... celebramus] 26. Juni. (2) dumque intelligo illustrissimum dominum generalem nostrum illustrissimum ... nostrum] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. Romana limina necdum attigisse et in sua (immo merito totius ordinis) tam praegnante causa adhuc oscitare, miratus sum, ut ingenue fatear, in tanto capite remissionem et inconstantiam, cum capituli generalis celebratio praeter omnium nostrum opinionem reiecta et sufflaminata sit solius huius Romanae profectionis praetextu. (3) Sed esto, moras ille nectat, quantas velit, et autumnum vel etiam ipsam brumam pro sua itineratione exspectet, parum id nostra intererit, modo cunctando nobis restituat rem cunctanto ... rem] Zitat aus Ennius, in dem er über die Taktik des Quintus Fabius Cunctator im Zweiten Punischen Krieg spricht: Enn. ann. 12,370 unus homo nobis cunctando restituit rem..

(4) Nova ordinis breviaria nova breviaria] Vgl. >Primisser cap. 43 § 2 Eodem die congregatio sacrorum ritibus praeposita, nova breviaria Cisterciensia prohibuit, solum breviarium monasticum a Paulo V. approbatum in toto ordine adhiberi praeceptum. et missalia, pro eo ac iussus eram, iam pridem apud bibliopolam Monacensem conduxi, sed nihil eorum (praeter duo psalteria) adhuc recepi, fortasse magno commodo, siquidem nuperrime ex abbate Silesio monasterii Grissoviensis Grissoviensis] Kloster Gratia Sanctae Mariae in Grüssau (Schlesien). intellexi hanc tam insolitam breviarii innovationem sola Gallorum auctoritate attentatam, Hispanis et Italis haud probari passimque iam Romae viros praves ominari ea rursum fore abolenda et abroganda. (5) Dum ergo certior rei eventus innotescat, veniam dabit reverendissima pietas vestra, si interim breviariorum apportationem non urgeam. (6) Atque hisce a Deo constantem sospitatem ac annos longaevos reverendissimae pietati vestrae animitus precor, cui me meosque commendans maneo reverendissimae amplitudini vestrae.

413. An den Abt Alberich Degen von Ebrach Stams, 28. Juni 1661 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Der Abt hat um zwei Urkunden aus den Kongregationsakten gebeten: die Bestätigung der Abtwahl von Abt Valentinus von Brunbach und die Erlaubnis des Verkaufes der Pfarre Erlenbach. Letztere konnte Haas finden, erstere leider nicht. Deshalb schickt er an ihrer Stelle eine Abschrift aus dem Kongregationsprotokoll und verspricht, das Original, sobald es auftaucht, nachzuschicken. Ad abbatem Ebracensem, abbatem Ebracensem] Als Nachfolger von Peter II. Scherenberger stand Abt Alberich Degen dem Kloster Eben von 1658 bis 1686 vor (vgl. Glück 1927/28, 32f.). 28. Iunii 1661, nomine reverendissimi. Reverendissime in Christo pater ac amplissime domine domine colendissime

(1) Confirmationem abbatialem reverendissimi domini Brunbacensis, Valentini, et commissionem de vendenda aut permutanda parochia Erlenbacensi, quas reverendissima amplitudo vestra ambas originaliter desiderat, inter acta congregationis nostrae diu disquisivi ac perscrutatus sum plurimos litterarum fasciculos perlustrans atque excutiens et hanc quidem in authographo seu originali, prout ex Cistercio emanavit, inveni, quam et impraesentiarum transmitto, illam vero quantalibet diligentia adhibita reperire minime potui. (2) Placeat ergo reverendissimae dominationi vestrae loco originalis accipere transsumptum sive copiam ex prothocollo congregationis descriptam, cui libentissime gratificarer ipsum authographum submittendo spondens interim, siquando adhuc futuris diebus illud in manus meas vel oculos forsan inciderit, certo certius ad reverendissimam dominationem vestram a me dirigendum. (3) Cui ad gratificandum in quovis officii genere paratum me offero. Ex monasterio Stambs.

414. Stephani an Bruder Tobias Zigl, Student in Ingolstadt [Stams], 2. August 1661 Stephani gratuliert Bruder Zigl zum Diakonat, wundert sich aber, dass seine Prüfung so hart war. Mit seinen guten Zeugnissen und Empfehlungen hätte dies nicht der Fall sein sollen. Er soll sich unbedingt um eine schriftliche Bestätigung bemühen, da er sonst später in Brixen, wenn es um die Priesterweihe geht, Probleme haben wird. Das theologische Werk des Josephus aus dem Kloster Feuillant gibt es in der Stamser Bibliothek bereits. Über den Zeitpunkt seiner Abberufung aus Ingolstadt und die Reisebedingungen kann Stephani noch nichts Genaues sagen. Es wird jedoch sehr bald sein, weil der Abt heuer recht früh zur Ernte in Mais reisen will. Wahrscheinlich wird sich Zigl selbst um die Reise kümmern müssen. Der beste der drei neu aufgenommenen Schüler ist Vitus Zechler, einer der anderen wird wohl bald entlassen werden. Bruder Zigl soll sich um eine schriftliche Bestätigung des Geburtstages durch die Eltern Zechlers bemühen. Ad fratrem Thobiam Ingolstadii, 2. Augusti 1661. Religiose, in Domino perdilecte frater

(1) De obtento diaconatus ordine tibi gratulor, de exantlato tam rigoroso examine plurimum miror. (2) Si nam insigni, ut scribis, testimonio communitus fuisti, supersedere poterat suffraganeus quaestionibus multiplicandis, id quod mecum olim Augustae actitatum, id ... actitatum] Anspielung auf Stephanis Weihe im Rahmen seines Studiums 1637-1640. ubi cum commendatitias non infimae notae a reverendo patre regente conventus mihi datas exhibuissem, statim acquievit vicarius generalis nulla penitus quaestione mihi proposita. (3) Quod formatas non acceperis, admodum improvide egisti, vates nam tibi fuerim, cum aliquando Brixinam pro sacerdotio perrexeris, nisi formas de accepto apud Eustadium diaconatu exhibere valeas, revulsam te certo certius subiturum, quam si evitare cupis, cura quam primum, ut praedictas litteras adipiscaris!

(4) Theologiam reverendi patris Iosephi Fuliensis domi nostrae iam invenies; (5) emi nam eam ante aliquot annos ac penes me asservo.

(6) De tempore avocationis tuae ac modo itinerandi parum tibi nuntiare possum, neque nam meum est nosse tempora vel momenta, quae reverendissimus abbas reverendissimus abbas] Gemeint ist Abt Augustinus Haas. posuit in sua potestate. (7) Interim illud certum puto ultra festum magnae Virginis natae Virginis natae] 8. September. te Ingolstadii haud dimittendum; (8) oportebit nam iter tuum accelerares, quandoquidem hoc anno reverendissimus noster tempestivius solito ad vindemias concedet. (9) Ferme etiam tibi vaticiner avocandum te fore per solam epistulam, reliquum tibi incubiturum, ut de viatico, viae ductore et aliis ipse tibi provideas.

(10) Vitus Zechler in tirocinio adhuc perstat cum duobus sociis, e quibus tamen unus parvae frugis hac forte adhuc septimana exauctorabitur et ad saeculum remittetur, de finali autem eius perseverantia nihil adhuc polliceri licet. (11) Proficuum fuerit, si in eventum futurae eius professionis petas a parente ipsius scriptam attestationem legitimorum natalium, quam sanctiones ordinis a professuris requirunt. (12) Nec plura. Vale et rerum tuarum cum sollertia satage!

415. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Stams, 13. September 1661 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Müller hat Abt Haas von der Entscheidung des Papstes in der strittigen Frage der Observanz informiert. Der Oberdeutschen Kongregation wird ihre alte Freiheit zugestanden. Bruder Tobias [Zigl] konnte sich bei seiner Abreise aus Ingolstadt nicht mehr in Kaisheim verabschieden, weil er krank war und möglichst noch vor Abt Haas’ Abreise zur Ernte in Stams sein sollte. Außerdem wollte Bruder Zigl den Kaisheimern nicht zusätzlich zur Last fallen. Sobald die Rechnung für seine Ausgaben in Stams eintrifft, will sie Abt Haas bezahlen. Für die Seele des verstorbenen Paters Richardus will man in Stams beten. Ad abbatem Caesariensem, 13. Septembris 1661, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Bono me nuntio recreavit reverendissima amplitudo vestra rescriptum pontificium communicans, quo abstinentium Gallorum superbia egregie deplumari, nobis vero libertas nostra antiqua stabiliri videtur. (2) Et quidquid sit de pretio ac respectu, quo breve istud excepturi sint abstinentes et arrogantes in Francia, nobis saltem Germanis apprime deseruit ac metum illum eripit, quo olim communi cum Gallis incendio nos involvendos verebamur.

(3) Fratrem meum Thobiam fratrem ... Thobiam] Gemeint ist Bruder Tobias Zigl. nuper valedixisse Ingolstadio non facto prius vale in Caesarea causa fuit, tum quod illum male habere ac periculo phitheos subiectum esse inaudierim proindeque tempestivius avocandum censuerim, tum etiam quod domi nostrae illum coram intueri ac de persona ipsius dispositionem facere prius cuperem, quam ad vindemias prope instantes concederem. (4) Accedit, quod ille molestiis, quas tum diebus canicularium antehac, tum etiam proxime praeterito Epiphaniae festo, cum pontificiis solemniis insignirer, Caesariensi mandrae intulit, novas superaddere veritus fuerit. (5) Computum porro expensarum illius ubi primum recepero, in praestanda refusione nihil cunctabor.

(6) Animae reverendi patris Richardi Richardi] Wer ist gemeint -Index (viri longiore aevo dignissimi) suffragiis nostris pro debito ordinis non deerimus precantes eidem tum celerem a amculis, siquibus adhuc irretitur, expiationem, tum transitum festinantem ad patriam claritatis aeternae. (7) Dabam ex monasterio meo Stambsensi pridie exaltatae crucis anno 1661.

416. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais [Stams], 7. Oktober 1661 Wie besprochen hat Stephani an den Zöllner von Zirl geschrieben, doch der hat sich wieder und wieder darauf berufen, kein Geld zu haben. Was er hatte, musste er für die Reparatur einer Brücke aufwenden. Weil ihn im Moment gerade die Podagra ans Bett fessle, könne er zudem nichts bezahlen. Am 9. September [1661] schrieb [Joseph] von Wolfsthurn aus Amsterdam, dass er auf der Rückreise in Stams Halt machen wolle. Er lässt Abt Haas grüßen. Der allgemeine Aderlass ist glücklich vonstatten gegangen. Aus dem Blut von Pater Edmundus [Quaranta] erkannte man, dass er an der Gelbsucht leidet. Weil er sich jedoch nicht beherrschen kann, verbessert sich sein Zustand kaum. Einen Beschwerdebrief des Sekretärs der Hohen Regierung Ignaz Weinhart schickt Stephani mit. Ad abbatem in vindemiis, 7. Octobris anno 1661. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Scripsi, ut iussus eram, teloneario Zirlensi, sed aerem verberans plus non effeci, quam ut antiquam rursus cantilem occineret nihil pecuniarum esse in officio. scripsi ... officio] Im Hintergrund steht, dass das Kloster Stams die Zollbezugsrechte in Zirl erkauft hatte: Um 12.000 Gulden wurde ein jährliches Bezugsrecht über 666 Gulden erkauft (vgl. Dietrich 1980, 21). (2) Toto proxime praeterito trimestri non plus ventum 90 florenis de vectigalibus collectum idque impendi debuisse in operas, quae pontem Zirlensem reparant. (3) Addidit verum quidem esse, quod spoponderit, curaturum se, ut reverendissimae pietati vestrae prius, quam ad vindemias concederet, summam aliquam numeraret, verum interea se lecto prostratum ac podagricis doloribus praepeditum fuisse, quominus rem effectui dare potuerit.

(4) Nono Septembris scripsit ad me Ambsterodamo dominus de Wolfsthurn inter alia significans exspectare se tamen ultimum cambium ac tum mox itineri se daturum ad repetendam patriam visurumque ante casam suam Stambsensem quam aulam Oenipontanam, vereri autem, ut ante hiemem non appellat. (5) Is cum reverendissimae pietati vestrae per me commendari petierit, volui ipsam eius epistulam in fidem submittere.

(6) In conventu nostro utraque phlebotomia felici manu incisoris bene terminata est; utrique adfuit medicus. (7) Ex sanguine patris Edmundi patris Edmundi] Gemeint ist Pater Edmundus Quaranta. icteros sive aurigo (die Gelbsuch) luculentissime apparuit. (8) Eius valetudo adhuc imbecilli fulcro nititur, quia sibimet temperare non potest, ultimo die phlebotomiae gravi quodam excessu posteriora propemodum faciens deteriora prioribus.

(9) Quid nuper apud me per litteras sollicitarit Ignatius Weinhart, secretarius excelsi regiminis, libeat reverendissimae pietati vestrae ex propria illius epistula percipere. (10) Quibus finio ac reverendissimae pietati vestrae omnia fausta precor.

417. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais [Stams], 29. Oktober 1661 Obwohl Stephani auf den Brief des Abtes vom 14. Oktober [1661] schon in der letzten Woche antworten hätte sollen, hielt ihn eine starke Verkühlung davon ab. Was die Weihe des Altares in St. Martin in Mais betrifft, so ist der Abt nach Stephanis Meinung dazu befugt, weil ein Privileg des Papstes Innozenz VIII. an die Zisterzienseräbte es ihm erlaubt und weil sich der Bischof von Trient, der das Visitationsrecht für Mais hat, daran nicht stört. Von Graf von Thun in Trient könnte man leicht die entsprechende Erlaubnis erhalten. In einem Streit wollte Pater Samuel nicht auf die Rückkehr des Abtes warten. Tag und Nacht liegt er Stephani in den Ohren. Es geht um ein Kartenspiel mit dem Koch, der Pater Samuel wüst beschimpfte, weil er ihm keine Revanche geben wollte. Pater Edmundus [Quaranta] erholt sich nur sehr langsam. Ad eundem in vindemiis, 29. Octobris 1661. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Litteris reverendissimae pietatis vestrae 14. Octobris ad me exaratis superiore iam septimana respondendum fuerat, verum gravi catarrho ac cerebri infirmitate praepeditus exspectatione satisfacere tum non potui. (2) Super consecrationem altaris ad sanctum Martinum in Mais, si reverendissima pietas vestra tenuitatis meae iudicium requirat, existimem reverendissimam pietatem vestram nullatenus se ingerere posse, tum quia privilegium Innocentii VIII., a quo abbates ordinis nostri altaria consecrandi potestatem primitus acceperunt, hanc licentiam expresse restringit ad loca et domos ordinis, ita ut nec ipsimet generali domino Cisterciensi ipsimet ... Cisterciensi] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. et quattuor primis coabbatibus aliter haec facultas concessa sit, quam intra monasterio eiusdem nostrae religionis; tum quia cum in ecclesia Maisensi episcopo Tridentino ius visitandi competat idque statis annis episcopales nemine refragante re ipsa exerceant, videtur etiam munus consecrationis altarium ibidem erigendorum eisdem privative convenire. (3) Ceterum cum reverendissima pietas vestra Tridenti insignem patronum habeat, perillustrem dominum comitem de Thun, qui saepius iam officia sua et ore et calamo paratissima obtulerat, ab ipso rem via delegationis facillimo negotio impetrari posse confiderem.

(4) Reverendus pater Samuel quaerela quadam aures reverendissimae pietatis vestrae obturbabat, non admodum necessaria, satius enim reditum reverendissimae pietatis vestrae exspectasset, quae absens absenti et contra absentem vix ius dicere poterit. (5) Bonus pater nescio qua ludendi prurigine inescatus, si modo socios suae voluntatis inveniret, omni propemodum die ac nocte lusitaret. (6) Suo proinde infortunio imputet, quod nuper collusorem offenderit parum modestum ac mordacem, cocum videlicet nostrum, qui sera nocte crucigeros suos deperditos recuperandi ardore accensus patrem Samuelem in lusu pergere renuentem procaci praecipitantia nebulonis ac furciferi epitheto insignivit.

(7) Patris Edmundi patris Edmundi] Gemeint ist Pater Edmundus Quaranta. restauratio valde lento adhuc passu incedit, valetudinarius enim semper adhuc est, altari et choro parum inserviens.

418. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais [Stams], 7. November 1661 Stephani hat gestern nachts die traurige Nachricht vom Tod des Paters Johannes [Schnürlin] erhalten. Einen Nachfolger zu finden, wird schwierig sein. Ein Gespräch mit allen Priestern ergab keine Lösung. Ihre jeweiligen Meinungen ließ er auf Zettel schreiben, die er nun mitschickt. Stephani selbst kann keinen ohne Bedenken vorschlagen. Mit Rücksicht auf die geforderten Tugenden (Sparsamkeit, menschlicher Umgang) scheint ihm aber der Kellner geeigneter als der Subprior, der auch in Stams nur mit wenigen auskommt. Pater Leopold [Gassler] hingegen soll seine Studien nicht ganz vernachlässigen. Pater Edmundus [Quaranta] war der einzige, der sich selbst vorgeschlagen hat, weil ihm Abt Haas dies versprochen habe und weil er zu Hause in Mais vielleicht Genesung finden kann. Stephani kann ihn sich nicht in Mais vorstellen, will dem Abt aber gehorchen, wenn er solches befiehlt. Die Zukunft des Novizen Paulus [Spiesegger] lässt sich schwer voraussagen: Vor 14 Tagen forderte er sogar die Entlassung, wurde aber auf den rechten Weg zurückgebracht. Stephani ließ ihn seine Absichten schriftlich festhalten und schickt dieses Schreiben mit. Ad abbatem nostrum in Mais existentem, 7. Novembris 1661. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Lugubre nuntium super obitu venerabilis confratris nostri patris Ioannis patris Ioannis] Gemeint ist Pater Johannes Schnürlin. piae memoriae hesterna nocte in lectulo meo iam reclinatus accepi, cum in procinctu omnia essent hodierno meridie nundinas Halenses adeundi. (2) De successore nunc subrogando maxima sane difficultas, et ut idoneus ac dignus nominetur, hic Rhodus hic salta! hic ... salta] Zum Sprichwort vgl. Erasmus, Adagia 3,3,28. (3) Convocavi coetum sacerdotum singulorum ac omnium animos perplexos inveni, unde et in tam varios sensus abiere, ut ex eorum suffragiis calculum ad maiora formare non potuerim, proindeque ipsa quorumlibet vota, prout in scrutinio deposita fuere, in adiecta schedula reverendissimae pietati vestrae transmittenda iudicaverim. (4) Ego porro si meam quoque pandere mentem iubear, fateor nullum ex toto collegio nostro me sine formidine suggerere posse. (5) Habito tamen respectu peritiae oeconomicae modique cordationis cum hominibus conversandi, censuerim patrem cellarium assumendum prae patrem subpriorem, hic nam ut in conventu nostro paucis acceptus est, ita subvereri merito licet, ne et brevissimo tempore ipsis quoque parochianis Maisensibus fieret exosus. (6) Unum id tamen in patre Leopoldo Leopoldo] Gemeint ist Pater Leopold Gässler, der Kellner von Stams. desideratur, ut maiorem spiritum religionis induat ac studia tam exili adhuc doctrina praeditus, non penitus floccifaciat.

(7) In serie eligentium patrem Edmundum patrem Edmundum] Gemeint ist Pater Edmundus Quaranta. praeterivi, quoniam is nulli alteri nisi sibimet ipsi votum tulit, allegans primo promissionem a reverendissima pietate vestra sibi factam de succedendo post fatum patris Ioannis, deinde spem de recuperanda omnimodis valetudinem sua in terra Maisensi. (8) Ceterum ego sicut eundem ad parochi vices salva conscientia promovere non possem, ita si reverendissimae pietati vestrae placeret, cum mutandi aeris et recolligendi exterioris hominis gratia, ad tempus aliquod dumtaxat, ad canonicam Maisensem evocare nihilo contrairem, cum dubitandum non sit hoc temporis in ipso multum melancholiae dominari.

(9) Circa Paulum Paulum] Gemeint ist Bruder Paulus Spiesegger. novitium nostrum hactenus res anceps et intricata est ad de futuris eius progressibus tenue augurium. (10) Fuit is ante 14 plus minus dies ob iniunctam a moderatore paenitentiam instigante maligno et propria inconstantia plus quam muliebri sufflante ita tentatus, ut non modo oboedientiam in subeunda poena excusserit, verum etiam postera luce mox a matutinis discessum atque dimissionem a magistro flagitarit, a quo tamen brevi ac facile in viam reductus et praestita satisfactione humiliatus, nunc aliud se nihil desiderare dictitat, quam gratiam inter nos stabiliendi. (11) Quid vero mentis sit circa dispositionem temporalium suorum, propria manu ut exprimeret, iussi atque per inclusam cartulam communico. (12) Quibus reverendissimam pietatem vestram submisse salutans, ut in Maisensi ecclesia, vere coenobii nostri margarita, cuncta prospere fluant, Deum impense exoro.

419. An Graf von Thun, Kanonikus in Trient [Stams], 19. November 1661 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Graf von Thun hat sich schon öfter für einen Gefallen für die Stamser angeboten, was Abt Haas nun nützen will. Vor wenigen Tagen ist der Vikar von Mais, Pater Johannes Schnürlin, verstorben. Graf von Thun möge dem designierten Nachfolger Schnürlins, Pater Leopold Gassler, dem Überbringer dieser Nachricht, die nötige Bestätigung verschaffen. Am Friedhof der Pfarre Mais wurde eine Kapelle mit einem Altar für den Hl. Martin errichtet, der nun geweiht werden soll. Dazu möchte Abt Haas die Erlaubnis aus Trient. Ad perillustrem dominum comitem de Thunn Tridenti canonicum, 19. Novembris 1661, nomine reverendissimi. Reverendissime ac perillustris domine comes, patrone observandissime

(1) Memor insignis benevolentiae, quam perillustris dominatio vestra tum ore tum calamo tenus iam saepius prae se tulerat ad gratificandum mihi ac monasterio meo promptissime se offerendo, audacia utor ac perillustris dominationis vestrae tam benevolas aures sollicitare non vereor. (2) Mensis nondum abiit, cum vicarium meum in Mais, venerabilem patrem Ioannem Schnürlin (quem anno superiore ex parochia ad abbatiam translatus successorem mihi ibidem substinui) mors inopina post paucorum dierum aegritudinem de saeculo nequam eripuit. (3) Cuius raptu ne praedicta ecclesia viduitatis diu patiatur incommoda, praesentium latorem reverendum patrem Leopoldum Gässler, Leopoldum Gässler] Vgl. Primisser cap. 43 § 4 In locum pie defuncti Maisensis vicarii curiae Tridentinae praesentatus fuit Leopoldus Gaessler. Sed cum in examine tam turpiter fuisset halucinatus, ut parochialis cura ei committi non posset, hinc anno MDCLXII Georgius Nussbaumer, antehac supprior, eodem missus et facile admissus est. monasterii mei Stambsensis professum, ad idem munus destinandum censui, cuius benignam admissionem et approbationem reverendissima ac perillustris dominatio vestra sibi rogo habeat commendatam.

(4) Sed et alterum adhuc beneficium et gratiam a perillustri manu exambio. (5) In coemeterio praelibatae Maisensis parochiae exstructa est non pridem supra cryptam ossuarii capella quaedam in eaque altare ad honorem sancti Martini erectum, cuius nunc consecrationem parochiani instanter penes me urgent atque desiderant. (6) Verum quia hoc loci manum ad talem tabulam apponere mihi non licet, si interventu reverendissimae ac perillustris dominationis vestrae delegatam desuper potestatem obtinere possem, esset, cur me et totam communitatem Maisensem perillustri dominationi vestrae aeternum obstrictos agnoscerem. (7) Cuius favori me commendans maneo etc.

420. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais [Stams], 20. November 1661 Später als erwartet ist Pater Leopold Gassler, abgereist. Das Zögern des Schreibers und die vielen Erledigungen, die er als Kellner noch zu machen hatte, sind schuld daran. Überhaupt ging er nicht gerne weg. Viel mehr hätte sich Pater Martin [Stöger] über das Amt gefreut, Pater Edmund [Quaranta] ist krank und scheidet deshalb ohnehin aus. Sein Zustand ist so schlecht, dass Stephani für morgen den Arzt rufen musste. Die neuen Ausgaben des Breviers und des Missale seien in Rom angeblich abgelehnt worden. Den jüngeren Versionen fehlt nämlich die päpstliche Absegnung. Ein polnischer Priester, der vor drei Wochen aus Rom ankam, berichtete dies. Ad abbatem in vindemiis, 20. Novembris 1661. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Tardius utique exspectatione reverendissimae pietatis vestrae sistit se pater Leopoldus pater Leopoldus] Gemeint ist Pater Leopold Gassler (vgl. ep. 419,3). noster, excusandus tamen tum ob mandatum ex desidis tabellarii cunctatione sero minus acceptum (siquidem citatoriae integro octiduo post, quam scriptae sunt, in Stambs pervenerunt) tum etiam, quod tam prorsus inopinata personae suae avocatione praeventus, in officio cellariatus permulta adhuc haberet in libros rationum digerenda et registranda. (2) Alias dura admodum ei accidit haec oboedientia et amara a Stambsensibus avulsio, ut pedem extulerit non gaudio gestiens, sed taedio et maerore repletus. (3) Longe alia fronte hanc fortunam excepisset senior noster pater Martinus, pater Martinus] Gemeint ist Pater Martinus Stöger, der freilich mit 69 Jahren das Kloster nicht mehr verlassen sollte. qui illam spe iam penitus devoraverat; hic nam nescio qua caeca ambitione fascinatus, parochum se futurum tam audacter crediderat, ut ante octiduum licentiam a me flagitarit adeundi Oenipontum, ad valedicendum cognatis et amicis, pater Edmundus pater Edmundus] Gemeint ist Pater Edmundus Quaranta. vero nulla amplius promotionis huius cupiditate tentatur, qui nudiustertius e cella ad infirmitorium profectus, de itineratione Maisensi nunc altum silet. (4) Eius status fere in dies ad deteriora ruit, ut coactus fuerim hodierno mane per litteras medicum rursus accersere, quem vel hodie sub crepusculum noctis vel crastino saltem meridie venturum exspecto.

(5) Denique ut aliquid etiam memorem de ordine nostro, certa relatione didici nova et exotica breviaria nostra (quorum, laus Deo, pauca comparavimus) Romae iam cassata et abolita esse una cum missalibus etc. (6) Die nam secundo Iulii sacra rituum congregatio decretum publico typo impressum edidit, quo declaravit monachos Cistercienses ex constitutis Pauli V. de anno 1616 teneri ad breviarium monasticum (id est, antiquum ordinis) ideoque illos, qui hactenus novo usi sunt, debere intra annum reassumere breviarium monasticum a Paulo V. approbatum, alias non satisfacere praecepto de recitando officio. (7) Huius decreti exemplar unum impressum Polonus quidam sacerdos ordinis nostri Roma recens digressus, cum ante tres circiter septimanas ad nos diverteret, legendum nobis ac describendum communicantis. Atque hisce.

421. Stephani an Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Stams, 29. November 1661 Stephani berichtet dem Abt vom kürzlichen Tod des Paters Johannes Schnürlin, der nach einem starken Catarrh und Rheuma am 3. November verstorben ist. Nach einem würdigenden Nachruf und der Schilderung der Todesumstände bittet Stephani um die im Kloster üblichen Gebete für den Verstorbenen. Ad abbatem Caesariensem, 29. Novembris 1661. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Nihil sub sole novum. nihil ... novum] Zum Sprichwort vgl. Eccl. 1,10. (2) Ergo nec mori novitatis quidquam habet. (3) Omnes nam morimur et quasi aquae in terram dilabimur. (4) Itaque nuperrime dilapsus est venerabilis ac religiosus pater Ioannes Schnürlin, asceterii nostri professus et parochus in Mais, qui praeterito mense aliquamdiu vehementi exagitatus catarrho, cum iam prae virium debilitate rheumati expectorando amplius non esset, demum (succrescente insuper intrinseco apostemate) succubuit et spiritum postridie omnium fidelium animarum seu tertio Novembris creatori transmisit. (5) Implevit universae aetatis annos 58 sub cuculla vixit annos 36, sacerdos 30, ex eo potissimum ter felix et beatus, quod a patria et parentibus fidei heterodoxae, iam in sua adhuc innocenti pueritia avulsus, non tamen in gremium sanctae Romanae ecclesiae receptus sit, sed et inter Dei servos ac religiosae militiae athletas divina vocante gratia adnumerari meruerit. (6) Et quamvis ille consuetis sacramentis ad anceps mortis iter ad periculosum aeternitatis portum se rite munierit, ex ipsiusmet domini abbatis nostri domini ... nostri] Gemeint ist Abt Augustinus Haas. manibus sancto viatico et suprema unctione susceptis, attamen quia Deus etiam iustitias vindicat ac facilis scopulus hinc emigrantes vel in litore tardat, opem defuncto nostro mendicantes reverendissimae pietati vestrae totique suorum venerando ac devoto collegio in preces, arae sacrificium aliaque ordinis suffragia animam Ioannis demisse commendamus, pro reverendissima amplitudine vestra ac suis omnibus Deum precaturi, ut reciprocis huiusmodi auxiliis adhuc diutissime non indigeant. Stambs 29. Novembris 1661.

422. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Stams, 3. Januar [1662] Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas wünscht Abt Müller ein gutes Neues Jahr. Wie schon so oft schickt er ihm als Zeichen seiner Verbundenheit zwei Fässer Wein, die er in Füssen bei Johannes Spaiser deponieren lässt. Durch einen polnischen Priester kam bereits im letzten Herbst das römische Dekret nach Stams, das die neuen Breviere einforderte. Abt Haas hatte die Bücher in München bereits bestellt, doch der dortige Händler wartete noch mit der Anschaffung aus Frankreich. Zusätzliche Geldmittel für die Redner aus der Schweiz darf sich die Kongregation von Stams nicht erwarten. Nach Pater Johannes Schnürlin ist nun auch noch Pater Edmund Quaranta am 21. Dezember 1660 verstorben. Ad abbatem Caesariensem tertio Ianuarii 1662, 1662] 1661 in rasura. nomine reverendissimi. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Annum novum placabilem et omni benedictionum copia affluentem reverendissimae atque amplissimae dominationi vestrae animitus apprecor, et ut huiusmodi Ianuarias annorum revolutiones adhuc quamplurimas hospes vivat ac felix decurrat, opto ac voveo. (2) In tesseram huiusce affectus mei mitto de proxima mea vindemia, quam Deus liberalissimus solito uberius benedixit, doliolis duobus lacrimas et sanguinem nostratis uvae, apud officialem meum in Füssen Ioannem Spaiser tantisper in sequestrum ponenda dum reverendissimae et amplissimae dominationi vestrae placeat ea inde sustollere, quae si in Lyco vitiata non fuerint, spero fore gustus non ingrati. (3) Atque hanc exilem strenam ut amplissima dominatio vestra boni consulat, rogo.

(4) Decreti Romani novum breviarium nostrum abrogantis exemplar impressum iam praeterito autumno ad monasterium meum pervenit deferente id sacerdote quodam odinis nostri Polono, deferente ... Polono] Vgl. ep. 419. qui mense Septembri Roma recens egressus ad partes nostras divertit. (5) Iam quidem constitueram Monachii breviaria sat magno numero una cum divinalibus, psalteriis et missalibus, sed bono et fortuna mea bibliopola in iisdem ex Gallia conducendis tam diu cunctatus est, dum ego a reverendissimo domino Grissoviensi Grissoviensi] Gemeint ist das Kloster Grüssau (vgl. Noten zu ep. 412). de impendente eorum cassatione accepto praesagio rescripsi Ioanni Wagnero Monachium, ut si res adhuc integra esset, a tabula manum refigeret atque a comparandis praedictis neotericis neotericis] Als „Neoteriker“ (von gr. neos – neu, Komparativ neoteros – neuer) bezeichnete sich im ersten Jahrhundert vor Christus in Rom eine Gruppe von Dichtern, als deren prominantestes Beispiel Catull gilt (wohl auch deshalb, weil seine Gedichte allein in ihrer Gesamtheit erhalten sind). Die Neoteriker brachen mit den Gewohnheiten der bisherigen römischen Dichtung und orientierten sich an den feinen, eleganten Alexandrinischen Dichtern des Hellenismus. Dass nun das Leichte, Feine, Gefeilte im Vordergrund stand, während die Dichter die schwere staatstragende Epik ablehnten, brachte ihnen auch die Kritik konservativer Kreise ein (vgl. Cic. Tusc. 3,45). So soll auch die Übertragung des Begriffes auf die neuen Breviere hier als feine Kritik verstanden werden. libris abstineret, quod et factum.

(6) In corrogando aliquo pro oratoribus Helvetiae honorario partes meas desiderari non patiar, si intellexero, quid sportularum alii reverendissimi domini coabbates contulerint, missurus cum ordinaria et annua ordinis contributione simulque cum restantibus impensis fratris mei Thobiae, fratris ... Thobiae] Gemeint ist Bruder Tobias Zigl. quas per praefatum officialem Spaiserum proxime refundi curabo.

(7) Denique quod nuper pater prior pater prior] Pater Benedikt Stephani spricht über sich selbst im Namen des Abtes. meus scripsit timeri, ne patrem Ioannem Schnürlin in terram longinquam profectum brevi subsequeretur pater Edmundus noster Quaranta, id sane ut verebatur, accidit, et quod timebat, evenit. (8) Festo namque Thomae apostoli die festo ... die] 21. Dezember. sub horam noctis prope undecimam gramen momordit, gramen momordit] Die Redensart entstand im 13. Jahrhundert, hatte dort aber die Bedeutung „schlafen“, während sie „sterben“ erst im 17. Jahrhundert bei Opitz bedeutet (vgl. Röhrich sub verbo). qui omnibus quasi querno robore fortior atque adeo annos quam plurimos duraturus videbatur. (9) Obiit quinquagenarius ex intemperie corrupti hepatis, per annos 20 et ultra et ultra] Das Album Stamsense (Nr. 444) verzeichnet exakt 20 Jahre als Cantor in der Pfarrkirche zum Hl. Johannes Baptista in Stams. summus cantor ac verbi divini praeco non indisertus, cuius pios manes amplissimae dominationi vestrae suorumque religiosissimo coetui in consueta ordinis suffragia pro debito more commendo, ex Stambs 3. Ianuarii.

423. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Stams, 17. Januar 1662 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Müller hat Abt Haas von den Erfolgen des Generalabtes in Rom berichtet. Im Hintergrund stehen die Auseinandersetzungen innerhalb des Ordens gegen die Anhänger der Strengen Observanz die nun eine entscheidende Niederlage erlitten haben. Abt Haas meint, dass in den Orden nun endlich wieder Ruhe einkehren sollte. Eine wesentliche Rolle könnte Abt Hilarion spielen, der bei allen höchstes Ansehen genießt. Hilarion ist jedoch kein Befürworter der neuen Breviere: Abt Haas hat durch den Abt von Grüssau erfahren, dass Hilarion in Rom beim Anblick der neuen Bücher die Augen verdreht hat. Ad eundem nomine reverendissimi, 17. Ianuarii 1662. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Laetiore evangelio amplissima dominatio vestra magnum mihi gaudium annuntiavit de reverendissimo ac illustrissimo domino generali nostro generali nostro] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin (1608-1670). Romae tam secunda aura velificante. (2) Quid aliud ominari liceat, quam causam ordinis communem contra singulares et arrogantes abstinentiarios feliciter triumphaturam, quando ipsa urbis summa capita erga praedictum illustrissimum dominum generalem et vero totum nostrum ordinem tanta benignitate propendent? (3) Erit utique brevi, cum navicula religionis nostrae diu hactenus ventis et fluctibus agitata, sedatis tandem schismatium procellis, perfecta tranquillitate gaudebit. (4) In quam rem plurimum sane poterit reverendissimus dominus abbas Hilarion abbas Hilarion] Gemeint ist hier Abt Hilarion Rancati (1594-1663) von St. Croce, der als Generalprokurator großen Einfluß beim Heiligen Stuhl hatte. ob maximam, qua apud omnes pollet, authoritatem, in cuius adiutorio si illustrissimus dominus generalis fiduciam collocat, certe non arundini nititur. (5) At non aeque cooperatorem illum habebit pro novo breviario propugnando, siquidem, ut reverendissimus Grissoviensis mihi retulit, vix aliquis Romae torvioribus illud oculis aspexit atque idem ipse abbas Hilarion, forsitan prima aut palmaria causa nuperi decreti abrogatorii a congregatione episcoporum emanati. (6) Interim decet omnino pugnantes pro nobis alios scuto orationum ac sacrificiorum nostrorum obarmari, quo solo fere officii genere partes nostras gnaviter explere possumus. (7) Dedi ex Stambsensi monasterio meo festo sancti Antonii confessoris die seu 17. Ianuarii 1662.

424. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Stams, 28. Februar 1662 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas bedankt sich für die Abschrift des päpstlichen Ediktes, das hoffentlich Frieden in den Orden bringen wird. Gottes Hilfe in dieser Sache wird erbeten. Um Verbesserungsvorschläge für die Oberdeutsche Kongregation gebeten, meint Abt Haas, man müsse zunächst die Beschlüsse von Rottweil und Überlingen zur Gänze umsetzen. Die Rechte der Klöster müssten in Rom stärkere Bestätigung erfahren, um sie gegenüber den Bischöfen besser geltend machen zu können. Der Bischof von Brixen etwa verlangt von Abt Haas Mitsprache bei der Verleihung der niederen Weihen, weil er sonst die höheren Weihen verweigern würde. Außerdem will der Erzherzog während der im Orden üblichen Visitationen jeweils auch einen eigenen Kommissär schicken, der die weltlichen Belange des Klosters (temporalia) prüfen soll, während sich der Visitator um die geistliche Befindlichkeit (spiritualia) kümmert. Im Kloster Marienberg hat eine solche Visitation bereits stattgefunden. Ad eundem, nomine reverendissimi, 28. Februarii 1662. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine Cum salute plurima quadraginta ieiunii suavem ac fructuosam tolerantiam

(1) Admodum gratanter accepi communicatam apostolici rescripti copiam futurae, ut spero, deinceps tranquillitatis in ordine basin ac fulcrum. (2) Faxit optimus Deus, ut pax haec inconcussa perennet, ne religio nostra, quae mane (primis saeculis) floruit, vespere decidat, induret et arescat!

(3) Ceterum quod iubeor suggerere, si qua sciam pro instituenda ordinis nostri reformatione utilia vel necessaria, equidem existimo res nostras in Germania sat bene habituras, si novissimis constitutionibus Rottwilensibus et Uberlinganis firmiter et unanimiter adhaereamus nec alia innovatione opus fore putem. (4) Illud autem Romae maxime laborandum arbitrarer, ut privilegia nostra efficacius roborarentur contra episcopos, qui ea identidem convellere nituntur.

(5) Experior id ego a Brixinensibus, qui novo attentato molimine volunt, ut si cuipiam de fratribus vel clericis mei conventus quattuor minores conferre velim, licentiam prius ab episcopo ab episcopo] Gemeint ist Fürstbischof Anton von Crosini. petam, secus eosdem fratres meos Brixinae ordines maiores et sacros non obtenturos, sed cum repulsa domum remittendos minantur. (6) Episcopus vero et illud quoque privilegiis ac iuribus nostris adversum, quod serenissimus archidux serenissimus archidux] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karl. noster noviter decrevit, deinde in visitationibus monasteriorum suos simul commissarios ad easdem destinare, ut, dum legitimus ordinis visitator in spiritualia inquirit, ipsi privative in temporalibus visitent illo penitus excluso. (7) Decretum illud in excelso regimine iam cusum dicitur, immo vero alicubi iam effectui datum, diu enim non est, cum archiducis commissarii monasterium Mariaebergense ratione temporalitatis visitarunt. (8) Quid mihi tali eventu actitandum foret, plane ignorarem. (9) Committo interim omnia praepotenti Deo, cuius tutela reverendissimam quoque amplitudinem vestram cum omnibus suis affectuose commendo. (10) Ex Stambs die ultima Februarii, qua tumulo illatus est monasterii mei iudex, vir optimus ac fidelissimus, anno 1662.

425. An Abt Nikolaus von St. Georgenberg Stams, 25. März 1662 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Auch Abt Haas hat sich immer wieder gefragt, wie man den alten Brauch, in den Klöstern für die jeweils anderswo Verstorbenen zu beten, wieder aufleben lassen könnte. Nun scheint diese Verbundenheit zumindest mit St. Georgenberg wieder hergestellt zu sein. Deswegen schickt Abt Haas eine Liste der in den letzten 30 Jahren in Stams verstorbenen Ordensangehörigen mit. Wegen der zahlreichen Stiftungen und Gedenktage ist es in Stams jedoch nicht möglich, mehr für die Verstorbenen zu tun, als ihre Messe zu lesen. Die Laienbrüder widmen ihnen fünf Sonntagsgebete. Abt Haas würde sich freuen, wenn dies auch in St. Georgenberg für die Stamser geschehen könnte. Ad abbatem Montis sancti Georgii, reverendissimum dominum Nicolaum, 25. Martii, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, colendissime domine domine

(1) Eadem, quae reverendissimae dominationis vestrae animo insedit cura, meum quoque pectus mox a primordiis regiminis mei a primordiis ... mei] Pater Augustinus Haas wurde am 5. August 1660 zum Abt von Stams gewählt. saepius vellicavit, qua videlicet ratione laudatissimum illud commercium, quo inter monasteria confoederata confoederata] Zur Erneuerung dieses Vertrages vgl. Primisser cap. 43 § 5 Ad hunc denique annum spectat foedus cum coenobio Montis Georgii in Oenivalle inferiore renovatum, de mutua bonorum operum communione et suffragiis pro defunctis in vicem persolvendis. pro defunctorum animabus mutua suffragia exposcebantur, denuo resuscitari posset. (2) Et sane gratulor ansam mihi oblatam, saltem cum reverendissimae dominationis vestrae celebri asceterio spirituale illud foedus renovandi. (3) Quem in finem inclusa syllabo descriptos submitto, quos ab annis circiter 30 fatis abreptos coelo transmisimus adnotato singulorum letali die, ut in necrologio suae quisque competenti classi adscribi possit.

(4) Ceterum quia reverendissima dominatio vestra scire avebit, quas nos defunctis confoederatis sportulas feramus, fateor, vestris functionibus nostras suppares non esse; (5) neque nam ob numerosissimas fundationes, quibus monasterium meum praegravatum est, nobis licet pro quolibet mortuo denuntiato vesperas defunctorum et sacrum missae officium decantare, alias onere nimis gravi opprimendis. (6) Quod ergo nos defunctis aliunde intimatis hactenus praestare consuevimus, istud est, ut videlicet praeter communionem omnium bonorum operum et annuam rememorationem in capitulo quilibet sacerdotum pro demortuo in missa collectam sumat, iuniores vero seu clerici vesperas defunctorum simul dicant, fratres denique laici quinquies orationem dominicam cum totidem salutationibus angelicis persolvant. (7) Tantundem si a reverendissimae dominationis vestrae devoto collegio deinceps nostris fratribus denuntiandis praestitum fuerit, oppido contenti plus ultra exigere non possumus. (8) Atque his dum finio, reverendissimae dominationis vestrae favori ac amicitiae me meosque commendo. (9) Ex Stambs die annuntiatae Virginis festo seu 25. Martii.

426. An den Generalvikar von Trient [Stams], 21. April 1662 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Nachdem im vergangenen Dezember Pater Leopold Gassler in Trient seine schwere Prüfung nicht bestanden hat, schickt er nun Pater Georg Nussbaumer zur Bestätigung nach Trient, um die er rasch bittet. Ad vicarium generalem Tridenti, 21. Aprilis 1662, nomine reverendissimi. Felicissimum pascha et humanissimam salutem cum omni officiorum meorum promptitudine Perillustris ac reverendissime domine patrone colendissime

(1) Posteaquam praeterito mense Decembri conventualis meus pater Leopoldus Gässler Tridenti in examine tam turpiter hallucinatus (quod non sine stomacho recolo) et cribro pertusus fuit, Posteaquam ... fuit] Der Brief greift auf ep. 419 zurück. Wie dort vgl. Primisser cap. 43 § 4 In locum pie defuncti Maisensis vicarii curiae Tridentinae praesentatus fuit Leopoldus Gaessler. Sed cum in examine tam turpiter fuisset halucinatus, ut parochialis cura ei committi non posset, hinc anno MDCLXII Georgius Nussbaumer, antehac supprior, eodem missus et facile admissus est. partium quidem mearum fuisset, alium mox substituere ac venerandissimo examinatorum collegio sistere. (2) At quia is, in quem animus meus propendebat, duplici hactenus officio tam subprioris quam magistri novitiorum graviter distentus fuerat ac insuper per quadragesimam in excipiendis pro paschate confessionibus operam suam cum aliis necessario locare cogebatur, differri tantisper debuit, quod executioni tempestivius demandari vix potuit. (3) Praesenti igitur tandem perillustri ac reverendissimae dominationi vestrae harum exhibitorem reverendum patrem Georgium Nusspaumer, ordinis ac monasterii nostri expresse professum, virum uti moribus gravem, zelosum et congrua doctrina congrua doctrina] Von der guten Bildung, die Pater Georg Nussbaumer in Salzburg genossen hat, zeugen zahlreiche hier vertretene Briefe. praeditum, ita pastoralis curae administratione oppido dignum, quem proinde ad effectum praesentis negotii ac celerem expeditionem, reverendissimae ac perillustris dominationis vestrae favori uti et me meosque studiose commendo.

427. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais [Stams], 29. April 1662 Stephani ist überzeugt, dass Abt Haas gut in Mais angekommen ist, und hofft, dass es auch dem bald in Trient zu prüfenden Georg [Nussbaumer] gut geht. Die Geste des Abtes, der Erzherzogin eine kleine schwarze Katze zu schenken, ist gut angekommen, was man aus dem Honorar des Überbringers schließen kann. Briefe aus Kaisheim schickt Stephani mit. Von den neuen Brevieren, gegen die sich Stephani wegen der größeren Einheit im Orden und wegen der hohen Kosten stellt, hört man nichts Gutes. Der neue Richter hat sein Amt in Stams noch nicht angetreten. Ad abbatem nostrum constitutum in Mais, 29. Aprilis 1662. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) De reverendissimae paternitatis vestrae cum suis comitibus prospero appulsu in Mais nihil admodum dubito. (2) Quam autem serena fronte, quo gestu laetitiae eodem pervenerit pater Georgius, pater Georgius] Gemeint ist Pater Georg Nussbaumer, der nach einer schweren Prüfung in Trient 1662 Pfarrer in Mais wurde. haud difficili coniectura imaginor. (3) Spero tamen eundem divinae de se ordinationi non reluctaturum ac Tridenti felicibus avibus negotium suum celeriter confecturum.

(4) Quam bona fortuna, quam ad palatum serenissimae archiducissae serenissimae archiducissae] Gemeint ist die Gattin von Erzherzog Ferdinand Karl Anna de’ Medici. reverendissima pietas vestra Oenipontum submiserit nigrum catellum, vel ex portitoris honorario conicere est, siquidem hortulanus noster in aula duos ducatos dono accepit.

(5) Quid litterarum ex Caesarea supervenerit, originaliter transmitto et una brevem conceptum, quem responsionis loco reponendum existimavi. (6) Alias de novis breviariis parum nobis fausta ominantur, quae tum pro maiori conformitate totius ordinis, tum pro sublevandis a gravi onere expensarum tot monasteriis, optem, ut contrario nuntio brevi rursum elidantur.

(7) Novus iudex novus iudex] Der alte Richter ist verstorben, wie aus ep. 424,10 hervorgeht. noster in Stambs nemini adhuc visus, ut adeo ferme subeat aliquorum animos suspicio eundem cantaturum palinodiam ac urgente sua Delila Delila] Anspielung auf die im Buch der Richter geschilderte Frau, die Samson den Philistern auslieferte. officio suscepto renuntiaturum. (8) Atque haec paucula pro praesenti occasione. (9) Deus ter optimus reverendissimam pietatem vestram sospitem servet et ad suos incolumem brevi reducat!

428. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Mais, 29. April 1662 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Müllers Brief vom Mai musste zunächst nach Mais gebracht werden, wo Abt Haas sehr beschäftigt war, weswegen die Antwort etwas auf sich warten ließ. Den jährlichen Beitrag für den Generalprokurator wird Haas in Zukunft gerne zeitiger schicken. Abt Haas findet es zudem gut, dass endlich eine Lösung für die Schweizer Abgesandten gefunden wurde. Wenn er es früher gewusst hätte, wäre er bereit gewesen, vier Goldmünzen zu bezahlen. Was die neuen Breviere betrifft, fürchtet Abt Haas die hohen Kosten und sieht nicht ein, weswegen an den 500 Jahre alten Texten gerüttelt werden muss. Den Beschlüssen aus Rom und der Oberdeutschen Kongregation aber will er sich fügen. Ad abbatem Caesariensem, 29. Aprilis 1662, nomine reverendissimi. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Novissimas reverendissimae amplitudinis vestrae accepi quinto Nonas Maii quinto Nonas Maii] Abt Georg stellte seinen Brief in Kaisheim also am 3. Mai 1662 aus. non in monasterio, sed in Mais prope Meranum constitutus, quo me negotia non mediocris relevantiae traxere, unde non mirabitur reverendissima amplitudo vestra responsum meum aliquot dierum exspectatione tradius subsequi. (2) Quoad annuas pensiones procuratori nostro generali constitutas portionem, quae me contigit, impraesentiarum destino libenter posthac tempestivius transmissurus, si id gratum fore intellexero.

(3) Quoad sportulas vero honorarias pro Helvetiae oratoribus corrogandos, bene est, quod reverendissima amplitudo vestra tandem aliquid determinarit. (4) Ego sane quattuor hos aureos dudum libens contribuissem, si fuisset, qui hanc taxam maturius indicasset.

(5) Nova de neotericis neotericis] Vgl. Noten zu ep. 422. breviariis quid recreare nos debeant, vix despicio. (6) Praeterquam nam quod graves importent (immo verius exportent) sumptus, nescio, quantum laudis nobis seminemus, quod a breviario iam ante quinque annorum centurias ordini Cisterciensi appropriato nunc primum circa fines saeculorum desciscamus. (7) Sed utut sit, si ea Romae rata habeantur eorumque usus congregationi nostrae Germanicae denuo imperetur, ad conformandum me deses non ero. (8) Interea Deus reverendissimam amplitudinem vestram cum omnibus suis coelesti semper protegat favore! Ex canonica Maisensi die etc.

429. Stephani an Pfarrer Georg Nussbaumer von Mais [Stams], 13. Mai 1662 Stephani gratuliert Pfarrer Nussbaumer zu seiner neuen Aufgabe im Garten des Herrn. Pfarrer Nussbaumers Bitte um Kleider kostete Stephani nur ein Lächeln, sei er doch nun Pfarrer einer sehr reichen Pfarre. Obwohl er den Leuten in Mais noch nicht bekannt sei, würden sie ihn mit den Dingen des täglichen Lebens gerne versorgen. Stephani will dennoch schicken, was er auftreiben kann. Ad patrem Georgium Nusspaumer, recens factum parochum in Mais, 13. Maii 1662. Amicam salutem in vinculo caritatis Reverende in Christo ac religiose pater confrater semper dilecte

(1) Quamvis aegre sentiam divulsionem reverentiae vestrae, utpote in qua paene una, omnis hactenus, mea fiducia conquievit, quia tamen altioribus superum consiliis repugnare nec mihi nec reverentiae vestrae fas est, restat tamen, ut reverentia vestra non tam de fumoso titulo novae dignitatis, quam de oblata copiosa segete in horreum Domini congreganda fraterne congratuler. (2) Petitio vestimentorum ex nostro vestiario (fateor) ferme risum mihi excussit. (3) Quasi vero non sit aquas Oeno inferre aut poma dare Alcinoo poma ... Alcinoo] In der Odyssee erscheint Alkinoos als König der Phäaken, der einen märchenhaften Palast und v.a. einen üppigen Garten besitzt, worauf Stephani hier auch anspielt. parocho tam celebris ecclesiae huiusmodi vestium minutias suppeditare? (4) Esto enim crumena nondum turgeat, tantam tamen fidem utique inveniet reverentia vestra apud Israelitas Meranenses, ut ad solam nominis vestri obligationem confertim offerant ac ministrent, quidquid mercium allubuerit. (5) Mitto nihilominus, quae petita sunt, prout tamen ad manum erant, neque enim nova toga cum scapulari et caputio per unicum diem confici potuissent. (6) De reliquo precor reverentiae vestrae secundissimos progressus in vinea Domini ac uberem desuper divini Pneumatis assistentiam maneoque eidem antiqua fraternitate coniunctus.

430. An Abt Thomas II. Schwab von Salem [Stams], 27. Juni 1662 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Weil Abt Haas’ Vorgänger, Abt Bernhard Gemelich, sehr viele Kredite aufgenommen hat, um seine umfangreichen Baumaßnahmen zu finanzieren, ist Abt Haas nun am Beginn seiner Amtszeit in großen finanziellen Nöten. Deswegen muss er Abt Schwab heute an die Rückzahlung der 1000 Gulden erinnern, die Abt Paul [Gay] von Stams Abt Thomas [I. Wunn] von Salem vor 24 Jahren geliehen hat. Ad abbatem Salemitanum, 27. Iunii 1662, nomine reverendissimi. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Cum honoratissimus dominus meus antecessor antecessor] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. (cuius animam omnipotens aeternum beare velit) omni mea exspectatione maiora, dum regeret, nomina contraxerit mihique expungenda dereliquerit ac insuper dirutis in conventu antiquis habitationibus novum aedificium vixdum media sui parte absolverit, ut adeo coeptis vestigiis necessario insistere structuramque consummare compellar, sane inter primordia regiminis mei primordia regiminis mei] Abt Augustinus Haas trat sein Amt am 5. August 1660 an. non parum coarctor inde debtis exsolvendis gravatus, hinc fabrica aliquot adhuc annorum impendiis et sumptibus vix complenda implicitus. (2) Quam ob rem, etsi nihil optatius mihi foret, quam ut nemini umquam gravis ac molestus esse cogerer, necessitate tamen perurgente hisce reverendissimam et amplissimam dominationem vestram interpellare amice iubeor ac de millibus florenorum submonere, quos reverendissimae amplitudinis vestrae praedecessori, laudatissimae memoriae abbati Thomae abbati Thomae] Gemeint ist Abt Thomas I. Wunn, dem Abt Thomas II. Schwab 1647 nachgefolgt war. a nostro itidem bonae recordationis abbate Paulo abbate Paulo] Gemeint ist Abt Paul Gay, der von 1631 bis 1638 Abt Bernhard Gemelichs Vorgänger war (vgl. Album Stamsense Nr. 429). ante annos circiter 24 mutuo datos cognosco, quorum refusione reverendissima et amplissima dominatio vestra sicuti praesentem indigentiam meam insigniter sublevaret, ita spero prolixam ac diuturnam patientiam nostram longioribus induciis haud fore prorogandam. (3) Qua in exspectatione dum litteras finio, simul importunitatis meae veniam precor ac maneo etc.

431. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim [Stams], 11. Juli 1662 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas bedankt sich für die Quittung, die er für den jährlichen Kongregationsbeitrag sowie für die Ausgaben für die Schweizer Gesandtschaft erhalten hat. Für die vier in Salem Verstorbenen will Abt Haas, wie es üblich ist, beten lassen. Er hofft, dass Salem nun verschont wird. Ad abbatem Caesariensem, 11. Iulii 1662, nomine reverendissimi. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Rite obtinui cum litteris reverendissimae pietatis vestrae apocham sive quitanziam de persoluta tam ordinis contributione annua quam sportula horaria pro oratoribus Helvetiae, et hanc quidem quod reverendissimus dominus vicarius congregationis boni consuluerit ac exspectatione sua liberariorem depraedicarit, libens accepi. (2) Ad sportulas vero suffragiorum quod attinet, quas reverendissimus dominus Salemitanus reverendissimus ... Salemitanus] Gemeint ist Abt Thomas II. Schwab von Salem. pro suis quattuor defunctis efflagitat, sicuti eas citra religionis offensam denegare non possumus, ita piis illorum manibus proni lubentesque impendemus. (3) Faxint porro superi, ut in mandram tam Caesariensem quam Salemitanam immites Parcae crudelem sicam suam quam diutissime amplius non immittant! (4) Quo in voto finio ac reverendissimae pietati vestrae me meosque studiose commendo.

432. Stephani an Bischof Ulrich VI. de Monte Villa von Chur Stams, 20. Juli 1662 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas ist hocherfreut, dass der Bischofsstuhl in Chur endlich wieder besetzt ist, und will sich in die lange Reihe der Gratulanten einreihen. Er gratuliert zu erfolgreicher Wahl und bereits erfolgter Bestätigung durch den Heiligen Stuhl. Gottes Segen wird erbeten. Ad episcopum Curiensem, 20. Iulii 1662, nomine reverendissimi. Reverendissime et illustrissime princeps, clementissime et gratiosissime domine domine

(1) Dudum satis optatissima vox audita est in terra nostra nuntians viduatae cathedrali ecclesiae Curiensi novum denuo sponsum communi cum laetitia ac festivo gaudio compulatum, quando dives in misericordia Deus illustrissimam celsitudinem vestram velut lucernam extractam a modio lucernam ... modio] Die Redensart („Sein Licht nicht unter den Scheffel stellen“) beruht auf Mt 5,15f. ac supra candelabrum positam ad solium episcopale sublimavit. (2) Quo quidem laetissimo evangelio ad meas quoque aures appulso inter innumeros, qui illustrissimae celsitudini vestrae sacram tiaram animitus gratularentur, non omnino postremus esse destinaveram. (3) At ecce dum calamum iniecta remora sufflamino, novo rursum atque auspicatissimo nuntio recreor, dum confirmationem pro parte illustrissimae celsitudinis vestrae a suprema in terris sede feliciter ac solemniter expeditam intelligo. (4) Duplicato itaque gaudio excitus, solvo vel nunc tandem vota labiorum meorum satque in vocem exultationis et laudis prorumpens illustrissimae celsitudini vestrae de intenta tam excelsi muneris dignitate cordialissime gratulor apprecando eidem, quidquid benedictionis exoptari potest ab Altissimo, cuius assistentia illustrissimam celsitudinem vestram in negotiis dirigat, in desideriis prosperet et ad commodum innumerabilium animarum in annos Nestoreos in annos Nestoreos] Nestor, der Herrscher von Pylos, erscheint bei Homer (Ilias 1; 2; 9; 11) als Greis, der am Trojanischen Krieg teilnimmt. Deshalb wird sein Name metonymisch für hohes Alter gebraucht. incolam faciat super terram. (5) Quibus in votis illustrissimae celsitudini vestrae principi gratiae ac favori me et monasterium meum ac nominatim etiam vicarios vicarios] Die Stamser Vikare von St. Peter bei Gratsch werden deshalb erwähnt, weil ihr Arbeitsbereich auf dem Gebiet der Diözese Chur liegt. meos ad sanctum Petrum prope castrum Tyroleos demississime commendo cum osculo sacratae dexterae et basio fimbriae vestimenti. (6) Ex monasterio Stambs die 20. Iulii 1662.

433. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais Stams, 30. September 1662 Stephani informiert den Abt über den glücklichen Ausgang des allgemeinen Aderlasses in seinem Chor. Morgen steht der andere Chor an. Der Arzt Angermann macht sich keine Hoffnungen mehr, was den Konversen Valentinus betrifft. Der Grund für den plötzlichen Rückfall ist der Wein, den sich Valentinus heimlich beschafft hatte. Briefe aus Kaisheim mit Antwortvorschlägen schickt Stephani mit. Ad abbatem nostrum in vindemiis, 30. Septembris 1662. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Feliciter omnino successit phlebotomia nupera penes me et consortes meos, siquidem incisor uno quemlibet ictu absolvit. (2) An in crastino parem habitura sit successum cum tribu alterius chori, assistente medico eventus dabit. (3) Circa restitutionem fratris Valentini dominus Angermann Angermann] Gemeint ist der Arzt Johannes Baptista Angermann aus Innsbruck. prorsus desperat nec quidquam amplius tentare vel applicare intendit, qui causam scrutatus, cur is tam subito prostratis universis viribus recidivus factus esset, intellexit ipsomet aegro consistente ob furtivos aliquot haustus vini pomeridiano tempore a patre cellerario extortos id accidisse.

(4) Quid novorum ex Caesarea supervenerint, reverendissimae pietati vestrae originaliter transmitto ac simul, quid pro meo tenui iudicio respondendum respondendum] Diesen Antwortvorschlag stellt die folgende ep. 434 dar. censeam, adiungo. (5) Deus ter optimus reverendissimam pietatem vestram cum universis Maisensis canonicae inquilinis bene sospitem velit ac servet, ex Stambs 30. Septembris.

434. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Mais, 30. September 1662 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas hat Abt Müllers Brief erst in Mais erhalten. Wegen der dringenden Verpflichtungen bei der Versammlung in Regensburg muss Abt Müller die Visitation im heurigen Herbst verschieben. Abt Haas ist jedoch nun bei der Ernte in Mais unabkömmlich. Diese Ernte ist für das Kloster Stams lebenswichtig. Deshalb bittet Abt Haas um eine Verschiebung der Visitation auf das Frühjahr oder auf den nächsten Herbst. Ad abbatem Caesariensem, 30. Septembris 1662, nomine reverendissimi. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Novissimas reverendissimae amplitudinis vestrae accepi die sancto Francisco sacra seu quarto Octobris quarto Octobris] Der Brief ist deshalb vordatiert, da er nur einen Vorschlag für Abt Haas darstellt. non iam amplius in monasterio, sed in Maisensi canonica constitutus, ex quarum argumento intellexi amplissimam dominationem vestram tantis tamque gravibus negotiorum momentis hoc tempore implicari, ut ea ad comitia Ratisbonensia necessario devolvi debeant atque adeo reverendissimam pietatem vestram paulo diutius abesse haud patiantur, sicque consueta monasterii mei visitatio hoc autumno peragi commode non possit. (2) Sane ut ego de meis impedimentis aliquid memorare praesumam, in medio nunc vindemiandi calore versor, quod quidem negotium praesentiam meam ita inevitabiliter deposcit, ut reverendissimae pietati vestrae in Stambs visitaturae huius praesertim mensis decursu personam meam sistere sine gravissimo monasterii dispendio nequirem. (3) Cum nam rei vindemiariae coenobio meo permaxime intersit, utpote a qua praecipuus fere proventuum nostrorum nervus dependeat, subducere huic me labori non audeo ab hominibus idoneis, qui meum locum in vinea supplerent, omnino destitutus. (4) Spero itaque reverendissimam pietatem vestram officii sui executionem vel in amoenum ver dilaturam, vel si magis arrideat sequens autumnus, prosecuturam maturius, quam uvas legendi tempus appropiet. (5) Benignissimum Numen interim reverendissimam amplitudinem vestram cum omnibus suis in omnigena prosperitate conservet. (6) Dabam ex Mais.

435. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais [Stams], 21. Oktober 1662 Stephani hofft, dass Abt Haas’ Aderlass vor wenigen Tagen glücklich beendet werden konnte. Brieflich kam die Botschaft nach Stams, dass die Weingartner noch immer gedenken, die Weingüter in Legau zu kaufen und die Pfarre Leutkirch zu restituieren. Stephani befürchtet, dass sich, sobald die 12.000 Gulden bezahlt werden, Harpyien auf das Geld stürzen werden. Es wäre daher klug, wenn das Geld zur Begleichung anderer Schulden benutzt werden könnte. Mit dem Rest könnte Abt Haas still und unbemerkt Weingüter im Etschtal kaufen. Auf dem Heimweg aus Landeck kam Elias Staudacher in Stams zu Besuch. Ad abbatem in vindemiis, 21. Octobris 1662. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Credam reverendissimae pietati vestrae phlebotomiam secundam nuper feliciorem prima fuisse eaque media opto reverendissimae pietatis vestrae sanguinem et vitam ut iuventutem aquilae renovandam in multos annos. (2) Ex communicatis mihi litteris intellexi a parte Weingartensium fixam adhuc stare sententiam redimendi bona vinaria in Länau Länau] Wahrscheinlich Legau östlich von Leutkirch im Allgäu. ac parochiam Leukirchensem Leukirchensem] Gemeint ist die Pfarre Leutkirch im Allgäu. Zu diesem Streit vgl. >Primisser cap. 43 § 3 Leutkirchensis parochia proventus non integros, quin vix partem dimidiam illi restituere poterant. Haec lis annos prope quadraginta perduravit. postliminio nobis restituendi. (3) Quo in negotio cum ad rem ventum fuerit, unum illud maximopere timeo, ne post refusionem duodecim millium florenorum Harpyiae advolent, quales ante quadriennium cum dolore spectavimus, cum nobis pro Maretsch et bonis eius viscosum aurum numeraretur. quales ... numeraretur] Vgl. >Primisser cap. 42 § 45 Debebant Barones Hendel Stamsio quater mille nongentos et quinquaginta florenos. Vendiderunt ergo Bernardo abbati sedem suam nobilem prope Bauzanum sitam Marecium pro novies mille ducentis mense Octobri. Cap. 42 § 47 Eodem mense [sc. Oktober 1658] abbas sedem nobilem Maretianam haud ita pridem comparatam vendidit principi archiepiscopo Salisburgensi pro MMMLXVI aureis. (4) Praecaveri autem easdem ac dextere cludi posse censerem, si de praedicto nervo pecuniarum Weingartensium in monasterium nostrum nihil inferretur, sed inde primo debitum nostrum illud onerosum quattuor millium in Mergaheimb expungeretur, post vero ex reliquis reverendissima pietas vestra, dum adhuc ad Athesim moratur, optimum aliquod praedium unum vel alterum vini boni feracius silenter et clanculum compararet etc., id quod reverendissimam pietatem vestram omnino facturam spero simulque finio impeditus nonnihil strenuo a domino Elia Staudacher, qui ex Landegg domum reversurus hodie ante meridiem me invisit.

436. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais [Stams], 2. November 1662 Stephani schickt einen Brief des Herrn von Wolkenstein nach Mais, der vielleicht die Schulden aus Bad Mergentheim enthält. Der Zöllner von Zirl, der neulich 75 Gulden von Abt Haas erhalten hatte, schickt nun die 15 überzähligen nach Stams, wo sie Stephani verwahrt. Stephani will den Streit mit Weingarten nun auf dem Haller Markt Elias Staudacher vortragen, um seinen Rat einzuholen. Obwohl die Arbeiter durch die angenehme Witterung bis heute hätten arbeiten können, zogen sie sich bereits am 20. Oktober [1662] zurück. Am 11. November 1662 wird Erzherzog Ferdinand Karl mit seinem Gefolge in Telfs übernachten, wofür man sich in Stams Betten ausleihen musste. Ad abbatem in Mais, secundo Novembris 1662. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Hesterno primum meridie supervenerunt, quas hisce involutas transmitto. Quantum ex sigillo coniectare licet, ab aliquo dominorum de Wolkenstain emanatas et forsitan debitum Mergentheimense Mergentheimense] Vgl. ep. 435. respicientes. (2) Telonearius Zirlensis telonearius Zirlensis] Zum Stamser Zollbezugsrecht in Zirl vgl. Dietrich 1980, 21. quia pro numeratis novissime 60 florenis a reverendissima pietate vestra apocham seu quintantiam 75 florenorum acceperat, heri restantes 15 florenos ad me remisit, quos ad reverendissimae pietatis vestrae reditum sequester asservo.

(3) Intricatum negotium, quod nobis cum Weingartensibus intercedit, proximis diebus ad nundinas Halenses profecturus strenuo ac iuris experientissimo domino Eliae Staudacher per discursum intimare ac referre propono, haud dubie a tam erudito ac illustrato capite lucis aliquid aut boni consilii accepturus.

(4) Fabri nostri caementarii cum ob exoptatam aëris temperiem usque in hodiernum et ultra operari potuissent, non minore suo quam monasterii nostri proventu, nescio quo humore agitati, quatriduo post divi Galli seu 20. Octobris recesserunt. (5) Nudiustertius tandem pictor Bonaventura pictor Bonaventura] Gemeint ist der Innsbrucker Maler Bonmaventura Schor (1624-1692), der von Abt Haas den Auftrag bekommen hatte, große Darstellungen aus dem Leben des Hl. Bernhard zu gestalten (vgl. Ammann 1975, 55-57). vale nobis fecit cum Georgio Ingram Oenipontum regressus. (6) Cuius posterior pictura, Christi sanctum Bernardum amplectentis, Christi ... amplectentis] Eine Abbildung dieses 1662 von Bonaventura Schor fertiggestellten Bildes findet sich bei Ammann 1975, 54. utrum exspectationi reverendissimae pietatis vestrae par sit, dubitans ignoro.

(7) Serenissimum archiducem serenissimum archiducem] Gemeint ist Erzherzog Ferdinand Karl, der noch im Dezember 1662 sterben wird. nostrum reverendissima pietas vestra fortassis in itinere obvium habebit, qui 11. Novembris in Telfs deveniet cum ingenti comitatu quingentorum hominum, pro quibus ibidem pernoctaturis ex territorio nostro 20 lectisternia rogata et requisita fuere, id quod iudex noster reverendissimae pietati vestrae utique iam significaverit. (8) Atque haec propere in die animarum.

437. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais [Stams], 16. November 1662 Stephani ist über das Schreiben des Abtes enttäuscht, da dieser für den Advent keinen Dispens erteilt, obwohl in diesem Jahr kaum Fische oder Butter zur Verfügung stehen, was die Eintragungen im Wolkensteiner Urbar anzeigen. Da den Brüdern in Mais dieser Dispens des Fleischessens gewährt wurde, ermittet Stephani dies auch für Stams, und zwar für Sonntag, Dienstag und Donnerstag. Obwohl die Beschlüsse von Fürstenfeld und die neueren Beschlüsse von Rottweil strenges Fasten vorschreiben, ist der Dispens doch üblich geworden. Man kann also der Gesundheit der Mönche entgegenkommen. Ad eundem in Mais, 16. Novembris 1662. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Litteras reverendissimae paternitatis vestrae rite consignarunt aurigae, in quibus consternavit me, fateor, inexspectatum nuntium de adventu rursus cum abstinentia transigendo, quando hoc anno provisio de piscibus quidem prorsus nulla, de butyro vero perexigua adest, siquidem ex urbario Wolkensteiniano hactenus nec unica illius libra supervenit, quidquid apud debitores iteratis scriptionibus moneretur et urgeretur. (2) Cum insuper dilecti confratres nostri in Mais gratiosa dispensatione fruantur, quos alioqui (quantum ex statutis) ad ingruentem hanc abstinentiam aeque ac in monasterio degentes astringi constat, placeat, quaeso, pares non illis facere, qui portamus pondus diei et aestus, ad tres saltem dies, Solis, Martis et Iovis, carnium esum nobis indulgendo. (3) Quid, quod isthaec per adventum abstinentia iam ante annos plus quam 60 in constitutionibus Fürstenfeldensibus in constitutionibus Fürstenfeldensibus] Gemeint ist wohl die Versammlung, die 1595 von Generalabt Edmond de la Croix in Fürstenfeld einberufen wurde und die als Geburtsstunde der Oberdeutschen Kongregation gilt (vgl. Lekai 1977, 133). aeque rigorose aut etiam strictius imposita fuerit atque in nupero capitulo Rottwilano, et tamen in eadem passim per monasteria tam virorum quam monialium usque ad moderna tempora fuerit dispensatum? (4) Utique tot insignes praelatos dispensantes nemo damnaverit, qui haud dubie valetudinem suorum fratrum et maiorem alacritatem in divino obsequio prae oculis habuere. (5) Sed resigno me et iudicem meum altiori prudentiae.

438. Stephani an den Salzburger Rektor Alphons Stadlmayr Stams, 11. Dezember 1662 Stephani entschuldigt sich, den ohnehin schon mit viel Arbeit eingedeckten Rektor Stadlmayr zunätzlich stören zu müssen. Der Überbringer dieses Briefes, der bisher bei den Dominikanern in Bozen die Grundzüge der Dialektik erlernt hat, bat um Aufnahme in Stams, was im Moment nicht erfüllt werden kann, erst im September des folgenden Jahres. Bis dahin bittet Stephani, dass der Zögling im Salzburger Gymnasium aufgenommen werde, um die Physik zu hören. Ad rectorem Salisburgensem Alphonsum Stadlmayr, 11. Decembris 1662. Admodum reverende magnifice et clarissime domine

(1) Est, cur admodum reverendae et magnificae dominationis vestrae graves curas levidensi hoc epistolio meo importunus forsan interpellator nonnihil obturbem, instantissimis precibus exhibitoris praesentium expugnatus. (2) Is absoluta sub autumnum Bolsani apud patres Praedicatores apud patres Praedicatores] Die Dominikaner sind seit 1272 in Bozen ansässig, wohin sie aus dem Kloster St. Blasius in Regensburg einwanderten. dialectica, cum mundum fastidire inciperet, iteratis ac multiplicatis supplicationibus habitum sancti Bernardi a monasterio nostro Stambsensi efflagitavit. (3) Verum etiam nobis persona huius iuvenis moresque eius ac pietas per omnia probarentur, votum tamen illius praegnantes ob causas ad praesens implere nequivimus, in spe nihilominus eundem singulariter constituentes fore ut, si in proposito constans circa Septembrem insequentis anni rediret, cum aliis nonnullis adolescentibus, qui in philosophico studio adhuc currunt, sacro religionis nostrae amictu certius donaretur. (4) Ergo ille ne interim tempus perderet, in celeberrimo lycaeo Salisburgensi physicam audire constituit. (5) At quia ex tribu paupertina esset et de propria quadra vivere non habet, admodum reverendae ac magnificae dominationi vestrae proadipiscenda quantulacumque conditione per me commendari humillime petiit, id quod praesentibus libens praesto, ac simul praesumptionis meae veniam precor. Ex Stambs.

439. Stephani an Pfarrer Georg Nussbaumer von Mais Stams, 16. Dezember 1662 Nussbaumers Brief vom 26. November ist erst am 10. Dezember in Stams angekommen. Die Kastanien sind heil nach Stams gebracht worden. Wäre der Bote zunächst zum Abt gekommen, hätten die Brüder nichts bekommen, denn auch so forderte Abt Haas einen halben Scheffel. Die Brote, die Pater Nivardus [Bardalas] schickte, waren vom Regen in Mitleidenschaft gezogen. Die Kekse, die Stephani bei den Erstkommunionen zu verteilen pflegt, wären besser gewesen. Gesundheitlich geht es Stephani gut, was nicht zuletzt auf den Dispens zurückzuführen ist, den Abt Haas dann doch erteilte. Ad parochum in Mais, Georgium Nusspaumer, 16. Decembris 1662. Multum reverende domine paroche, confrater in paucis dilecte

(1) Lente festinarunt, quas reverentia vestra 26. Novembris ad me exaraverat, siquidem eas decima primum luce Decembris accepi, quibus reciprocas ac brevibus breves ut reponam, caritas urget me. (2) Castaneas dono missas rite obtinui easque non uno tamen alterove pugillo, sed sesqui omnino modiis dimensas. (3) Quas auriga ad me deportans, si in manus reverendissimi nostri reverendissimi nostri] Gemeint ist Abt Augustinus Haas. obvius incidisset, mutilatas forsitan et imminutas accepissem, siquidem paulo post dominus abbas dimidium illarum modium ad se pertinere aiebat, quem tamen nec repetiit nec reddidi. (4) Non minus etiam recepi libum seu panem dulciarium cum aliquot Cherubinulis et Cydonitide a patre Nivardo a patre Nivardo] Gemeint ist Pater Nivardus Bardalas. destinata, sed a pluviis non intacta. (5) Quorum loco si aliquammultos agnos Deus misisset, vulgaris notae et valoris, quales catechizandae iuventuti rusticae distribuere soleo, nae ille donarius mihi longe gratius praesentasset, cuiusmodi apud moniales Meranenses apud moniales Meranenses] Gemeint sind die seit 1290 in Meran ansässigen Klarissen, die in den 60er Jahren des 17. Jahrhunderts in einem erbitterten Streit mit dem Bischof von Chur lagen. facile quidem compararet.

(6) Valetudo mea, super qua reverentia vestra tantopere mihi gratulatur, hoc temporis (fateor et Deo in acceptis refero) satis commoda est; (7) remittunt nam nunc vertigines cerebri, ut functionibus meis utcumque iam habilis et aptus existam, id quod in praesenti nonnihil etiam promovet dispensatio de esu carnium, quam a reverendissimo nostro aegre extorsimus. (8) Valeat in domino reverentia vestra cum suis et nostris confratribus, quos omnes amicissime salutatos cupio! Ex Stambs.

440. An den Abt Gerald Hörger von Aldersbach Stams, 19. Dezember 1662 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Pater Karl Schönbücher, den Abt Hörger von Raitenhaslach nach Stams versetzen möchte, ist angekommen. Die Aufnahme bereitet Abt Haas jedoch einige Schwierigkeiten, da in der Zeit des 30jährigen Krieges verschiedenste Flüchtlinge nach Stams kamen und aufgenommen wurden. Dennoch will Abt Haas Schönbücher aufnehmen. Ad Ad] Die beiden Briefe 440 und 441 stellen Entwürfe zu demselben Thema dar. Abt Haas wird den passenderen Vorschlag ausgewählt haben. abbatem Alderspacensem, abbatem Alderspacensem] Gemeint ist der Aldersbacher Abt Gerard Hörger (1651-1669, vgl. >Krausen 1953, 27). 19. Decembris 1662, nomine reverendissimi. Reverendissime in Christo ac amplissime domine domine praesul Praeter officiosam salutem et Iani iam iam redeuntis faustos aspectus obsequia mea quantilla

(1) Quem reverendissima et amplissima dominatio vestra surculum e solo Raittenhaslacensi in agrum Stambsensis monasterii mei ad tempus transplantari cupit, reverendum patrem Carolum Schönbuecher, is hesterno circiter meridie tertia scilicet dominica adventus cum reverendissimae pietatis vestrae intercessoriis mihi se sistit. (2) Qui tametsi a variis talentis eximie commendetur, cuius tamen quantumvis temporanea tandem inter meos receptio, cur difficilis mihi accidat, ut de aliis causis taceam, palmaria fere ratio est, quod olim durantibus furiis belli Suecici, belli Suecici] Gemeint ist der 30jährige Krieg, in dem Tirol verschont wurde und deswegen vielen Flüchtlingen als Ziel diente. inter quamplurimos exules e diversis provinciis et regionibus occursantes non pauca experti fuerimus inquieta et heteroclita capita, quae non tandem harmoniam consuetae regularis disciplinae nostrae saepius convellere, sed et ipsius etiam praesidibus negotia quandoque facessere visa sunt. (3) In spem tamen meliorem ipse me erigens reverendissimae pietatis vestrae petitioni condescendo ac praefato patri Carolo hospitalitatis ianuam labens aperio, forsitan ad cor redituro ac sinum matris suae postliminio sponte repetituro. (4) Interea reverendissimae ac amplissimae dominationis vestrae favori me meosque studiose commendo, ex Stambs.

441. An Abt Gerald Hörger von Aldersbach [Stams], 19. Dezember 1662 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas möchte Abt Hörger bei seinen Problemen mit Pater [Karl] Schönbücher zwar helfen, doch platzt das Kloster Stams aus allen Nähten. In Erinnerung an einen ähnlichen Dienst, den ihm Abt Hörger vor etwa 20 Jahren mit Pater Matthias Fröhlich erwiesen hat, will er Schönbücher jedoch aufnehmen, wenn er sich an die Gepflogenheiten des Ortes anpasst. Ad eundem ad eundem] Gemeint ist der Aldersbacher Abt Gerard Hörger (1651-1669). 19. Decembris 1662, nomine reverendissimi Reverendissime in Christo pater, amplissime domine domine, coabba honoratissime Cum proxime ingruentis anni novi faustissima apprecatione amicam meam salutem et prona servitia

(1) Reverendissimae dominationis vestrae providum consilium ac vigilem sollicitudinem circa ovem sibi commissam ac nonnihil fluctuantem, reverendum patrem Schönpuecher, Schönpücher] Zu Pater Karl Schönbücher vgl. ep. 440. ex litteris transmissis abunde perspexi, in quibus, ut aegro huic vestro Aesculapius esse velim, et in meam eundem curam recipere obnixius requiror. (2) Ceterum licet in monasterio meo hoc temporis religiosorum is sit numerus, ut exterae nationis hominibus illum adaugere omnino opus non foret ac insuper diuturna aedificiorum structura, quam prosequi compellor, rem familiarem potius arctare iuberet, quam eiusdem fimbrias dilatare, nihilominus tamen quia nulla alia nota minus inuri vellem, quam ingratitudinis, memor simile beneficium olim, ante annos plus quam vicenos uni de gremio conventus nostri (patri Matthiae Frölich patri Matthiae Frölich] Der aus Innsbruck stammende Pater Matthias Frelich trat 1617 ins Kloster ein und wurde dann zu Studien nach Salzburg geschickt. 1627 erfolgte die Priesterweihe, Frelich verstarb am 4. Dezember 1639 (vgl. Album Stamsense Nr. 435). dudum fatis functo) a vestro coenobio obtigisse, reverendissimae dominationis vestrae postulatis libens subscribo praefatum patrem Carolum inter meos tamquam unum ex illis habiturus, modo is consuetudine loci (ut ait regula) quam invenerit, et quadra, qua vivimus, fuerit contentus. (3) De reliquo reverendissimae dominationi vestrae me hactenus quidem ignotum commendo et maneo in vinculo caritatis ad officia reverendissimae dominationis vestrae promptissimus in Christo servus.

442. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim [Stams], 30. Dezember 1662 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas wünscht seinem Kollegen im Hirtenamt ein gutes neues Jahr. Wie gewohnt, schickt er als Zeichen der Zuneigung zwei Fässer Wein nach Füssen zu Johannes Spaiser, wo Abt Müller sie abholen lassen kann. Die verschobene Visitation kann im Frühjahr oder im Sommer nachgeholt werden. Aus einem beigelegten Vertrag soll Abt Müller die Beziehungen zwischen Weingarten und Stams erkennen. Die Weingartner gaben den Stamsern einige Weingüter hierzulande, während die Weingartner Zehente und andere Rechte rund um die Pfarre Leutkirch im Allgäu erhielten, zusätzlich 12000 Gulden. Das Rückzugsrecht wurde aber nur den Weingartnern eingeräumt. Stams ist nun schon seit 115 Jahren in Besitz des Weingutes, während den Weingartnern durch die Schweden drei Güter eingezogen wurden. Deswegen fordern die Weingartner nun das Weingut zurück. Abt Haas erbittet Abt Müllers Rat. Ad abbatem Caesariensem, 30. Decembris 1662, nomine reverendissimi. Reverendissime in Christo praesul, observandissime domine domine

(1) Annum, quem iam iam ordimur, novum reverendissimae ac amplissimae dominationi vestrae ter quaterque beatum ter quaterque beatum] Anspielung auf Vergils Aeneis (1,94). precor, atque ut huiusmodi Ianuarias revolutiones ex Dei munere adhuc et multas et prosperas superet, animitus voveo. (2) In cuius testem et tesseram submitto nostratis vini duo doliola nupero autumno collecta, quae apud officialem meum in Füessen Ioannem Spaiser tantisper in custodia manebunt, dum illa reverendissimae et amplissimae dominationi vestrae inde educere libuerit. (3) Quod quidem xenium uti exiguum esse libens fateor, ita nihilominus tamen reverendissimae amplitudini vestrae boni consulendum spero, utpote e vindemia non usque adeo fertili decerptum.

(4) Visitatio monasterii mei, quam reverendissima amplitudo vestra tum ob negotiorum suorum, maxime Ratisbonensium, molem, tum etiam meam in vineis detentionem inevitabilem differre visitatio ... differre] Zur Verschiebung der Visitation des Jahres 1662 vgl. ep. 434. hactenus et sufflaminare cogebatur, deinceps pro reverendissimae et amplissimae dominationis vestrae arbitrio rite institui poterit, seu ver seu aestas operi perficiundo arrideat.

(5) Quid olim negotiorum antecessoribus meis cum monasterio Weingartensi intercesserit, placeat, rogo, reverendissimae et amplissimae dominationi vestrae ex adiunctis copiis sine fastidio perspicere. (6) Initus nempe utrimque est contractus ex emptione et permutatione commixtus, qua illi quidem nobis bona quaedam vinaria in nostra tellure sita cum pertinentiis adnexis consignarunt, nos vero illis decimas et alia iura, quae super parochia Leukirchensi parochia Leukirchensi] Gemeint ist die Pfarre Leutkirch im Allgäu. et circumiacentibus tribus quattuorve beneficiis monasterio Stambs competebant, in plenum tradidimus superaddito insuper duodecim millium florenorum auctario, cum interim ius retractus (quod mirum est) non utrique, sed tantum Weingartensium parti reservatum esset. (7) Dum ergo nos praefatum praedium vinarium per centum et 15 annos possidemus, ex iis, quae Weingartenses vicissim acceperunt, tria beneficia per deputatos Sueviae commissarios abalienata sunt, ex confessionis Augustanae adhaerentibus tradita Weingartensibus bene consciis et conniventibus, idque non ab heri primum aut nudiustertius, sed ante ipsos centum annos. (8) Quibus ita constitutis Weingartenses nunc praedium nobis venditum repetunt ac terminum retrahendi seu redimendi indicunt. (9) Quocirca consilium a reverendissima et amplissima dominatione vestra exspecto, quod praesente rerum statu facto opus, utrum Weingartensibus, quando ea omnia, quae per contractum acceperunt, in natura restituere nequeunt, nihilominus ius retrahendi competat, mihi vero bonis hactenus possessis cedendi necessitas incumbat. (10) In cuius responsi exspectatione reverendissimam et amplissimam dominationem vestram post affectuosam salutem divinis benedictionibus obnixe commendo.

443. Stephani an Pfarrer Georg Nussbaumer in Mais Stams, 27. Januar 1663 Pfarrer Nussbaumer hatte bei seinem Abschied aus Stams einen Stapel Papiere zurückgelassen. Darin kann Stephani das gewünschte Rezept für Salböl nicht finden. Vielleicht hat Nussbaumer sie nach Mais mitgenommen. Stephani bittet um die Rücksendung. Nach dem Tod des Erzherzogs Ferdinand Karl haben viele Bauern mit dem Wildern begonnen. Einige wurden gestellt und in Fesseln nach Innsbruck abgeführt. Der Prior des Klosters Raitenhaslach ist zu Besuch. Ad parochum in Mais, 27. Ianuarii 1663. Reverende in Christo, religiose ac perdilecte domine paroche

(1) Inter scruta chartacea, quae reverentia vestra ex Stambs discedens sat multa reliquit, diu perquisivi vulgatum recipe olei ex carduo benedicto conficiendi, sed frustra volvi ac revolvi nusquam illud reperiens. (2) Unde mentem subiit reverentiam vestram forsitan illud secum asportasse.

(3) Quia ergo ab amica persona frequentissime interpellor et multiplicatis precibus pro illius communicatione urgeor, libeat reverentiae vestrae schedam mihi illam, si ad manum est, remittere, ut amicum praestare valeam obsequium.

(4) Perendie exequias celebrabimus archiduci Ferdinando Carolo Ferdinando Carolo] Erzherzog Ferdinand Karl ist am 30. Dezember 1662 verstorben. Vgl. Primisser cap. 43 § 5 Ferdinandus deinde ad Athesim profertur, Caldariae variolis est correptus. Quare pro restitutione principis Antonius Brixinensis antistes per universam dioecesin supplicationes iussit institui, sicut et Stamsii Augustinus noster per festa natalia. Sed placuit Deo principem ad se vocare, placuit et principi heroico animo mortem oppetere. felicis memoriae, cuius mors iam plures rusticos in casses temeritatis praecipitavit, ut ferinae cupidi cervos iacularentur. (5) Quorum duo vel tres in vicinia nostra ex Telfs in compedibus et manicis ferreis Oenipontum perducti sunt.

(6) Habemus hoc temporis hospitem domi nostrae, sacerdotem ex Raittenhaslach, prioris officio ibidem quinquennium iam functum, quem tam proprii abbatis sui, quam praesulis Alderspacensis ceu visitatoris instantia expugnati aegre tandem admisimus. (7) Quid conventui nostro eiusmodi hospites prosint et proficiant, reverentiam vestram haud latet, cui cum fraterna salute omnia fausta precor. (8) Ex Stambs raptim a sumpto prandio 27. Ianuarii 1663.

444. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Stams, 13. Februar 1663 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas freut sich über die für das Kloster Stams sehr günstige Rechtsauskunft, die er in der Sache gegen Weingarten von Abt Müller erhalten hat. Am 8. Februar soll die Sache schon entschieden werden, während Abt Haas in Innsbruck eine Messe für den verstorbenen Erzherzog Leopold Wilhelm von Österreich lesen muss. Abt Haas teilte Weingarten brieflich das Kaisheimer Urteil mit. Nachdem Erzherzog Ferdinand Karl in Kaltern verstorben ist, wird Erzherzog Sigmund Franz auf dem Landtag nach Ostern gehuldigt werden. Deswegen wird Abt Haas das Kloster für einige Tage verlassen müssen. Von Erzherzog Sigmund Franz verspricht er sich die größten Dinge. Ad abbatem Caesariensem, 13. Februarii 1663, nomine reverendissimi. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Responsum iuridicum ab amplissimae dominationis vestrae cancellario concinnatum super causa, supra causa] Abt Haas hat Abt Georg Müller in ep. 442 den Rechtsstreit, den er mit Weingarten zu führen hat, geschildert und ihn um einen Rat gebeten. quae mihi cum Weingartensibus vertitur, admodum gratanter accepi, quod sane claram facem praeferet actioni meae, cuius litem brevi contestandam ominor, siquidem illi octavo currentis Februarii (postridie scilicet, quam terminus redimendi expirasset) cum pecunia luitionis duodecim mille florenorum iam advolarunt, post paulo quam ego Oenipontum a serenissimo nostro a serenissimo nostro] Gemeint ist Erzherzog Sigmund Franz (1662-1665). evocatus abscesseram, ad exequias archiduci Leopoldo Wilhelmo Leopoldo Wilhelmo] Erzherzog Leopold Wilhelm von Österreich war am 20. November 1662 in Wien verstorben. celebrandas. (2) At quia mox certior desuper factus per litteras renuntiari eisdem iussi me neque acceptare pecunias neque ius retrahendi penes ipsos pro nunc recognoscere posse, illi versa rota cum aere suo ex Stambs ad proprios lares remearunt. (3) Quidquid vero posthac tentaverint, ego causae meae vix diffido, qui coram alio quam Oenipontano tribunali me conveniri non patior.

(4) Archiducem nostrum Ferdinandum Carolum ante primordia anni praesentis Kaldarii prope Bolzanum ex morbo variolarum obiisse archiducem ... obiisse] Erzherzog Ferdinand Karl starb am 30.12.1662 in Kaltern bei Bozen. amplissimae dominationi vestrae utiquam iam pridem innotuerit. (5) Cuius successori principi Sigismundo in comitiis provincialibus post pascha cogendis consuetum homagium praestabitur. (6) Qua ego occasione abs dubio unam alteramve septimanam a monasterio abesse atque Oeniponti haerere compellar. (7) De reliquo novum hoc caput nostrum ea iam bonae ac providae gubernationis edit specimina, ut patria nostra non immerito habeat, quod sibi gratuletur. (8) Deus ter optimus eius regimen et consilia secundet ac simul reverendissimam et amplissimam dominationem vestram coelesti protectione sua longaevam custodiat! (9) Ita vovi in Stambs die 13. Februarii.

445. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Stams, 15. Mai 1663 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Schneller als erwartet ist der Huldigungslandtag bereits am 29. April [1663] zu Ende gegangen. Abt Haas hätte also jetzt Zeit für die schon lange aufgeschobene Visitation. Zu bedenken gibt er, dass sich für Ende August Erzherzog Sigmund Franz mit seiner Jagdgesellschaft angekündigt hat. Eine Visitation zu diesem Zeitpunkt wäre äußerst ungünstig, da die Kommissäre des Erzherzogs dann allgegenwärtig wären. Vor Ende August wäre ein gut passender Termin. Ad eundem, 15. Maii 1663, nomine reverendissimi. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Citius opinione expedita sunt Oeniponte comitia nostra provincialia, siquidem 29. Aprilis die iam receptui cani coeptum est, ut universis statibus adhuc ante dominicae ascensionis solemnia domos suas repetere licuerit. (2) Ita ergo et ego ad monasterii mei saepta rursum perductus, cum tribus proximis mensibus publica negotia me aliorsum non avocent, sed domi esse sinant, exspecto, quid reverendissimae amplitudini vestrae in proposita coenobii mei visitatione visitatione] Vgl. Primisser cap. 43 § 7 Pridie Idus Iunias Georgius Caesareensis visitatum advenit. Visitavit monasterium aeque ac parochialem ecclesiam. decernere libeat, illud tantummodo in antecessum suggerens sub finem Augusti serenissimum archiducem nostrum Sigismundumserenissimum ... Sigismundum] Vgl. Primisser cap. 43 § 7 archidux redux cum plus quam CC hominum comitatu Stamsii pernoctavit. per territorium Stambsense et in circumiacente vicinia venationi cervorum per duas tresve septimanas incubiturum, quo quidem venationum strepitu perdurante et inter aulicorum occursantium turbines norit reverendissima amplitudo vestra visitationis munus cum fructu et ordinis indemnitate peragi haud quaquam posse; (3) certius nam nil exspectandum foret, quam ut archidux commissarios suos ad eandem ratione temporalitatis confestim ablegaret. (4) Praevenire igitur illum mensem oportebit, si quidem omnino fixum sit isto adhuc anno Stambsense asceterium visitare. (5) Interim dum rem omnem ad reverendissimae amplitudinis vestrae lubitum remitto, eandem cum affectuosa salute praepotentis Dei tutelae ac providentiae obnixius commendo, ex Stambs etc.

446. An Abt Thomas II. Schwab von Salem [Stams], 22. Mai 1663 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas hat sich schon oft gefragt, warum er sich mit Abt Thomas Schwab so selten über die Angelegenheiten der Oberdeutschen Kongreagtion austauscht. Lange hat er nichts mehr von ihm gehört. Abt Haas beschwert sich, dass jährlich eine hohe Summe für den Generalprokurator ausgegeben wird, obwohl weder in Rom noch in Citeaux die Sache der Kongregation stark vertreten wird. Zudem möchte er wissen, wie es um die neuen Breviere steht. Er hat gehört, dass sie von der Glaubenskongregation abgelehnt wurden, dass dies aber nur für Italien Geltung besitze. Zuletzt bittet Abt Haas seinen Kollegen, die jährliche Summe für die Kongreagtion von seinen Schulden abzuziehen. Ad abbatem Salemitanum, 22. Maii 1663, nomine reverendissimi. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime et honorandissime domine domine

(1) Ingens iam saepe saepius animum meum admiratio incessit, eccur tam raro calamis loquamur de ordine nostro, tam tenuis rerum congregationis nostrae fiat commemoratio. (2) Iam nam prope a triennio abest, cum de ordinis quidem statu perpauca, de negotiis vero congregationis Germanicae nihil prorsus inaudivimus. (3) Altum quippe silentium tenet omnia et epistulare commercium, quod ante capitulum Rottwilanum per multos annos tam fervens fuerat, omnino intercidit.

(4) Contribuunt reverendissimi domini coabbates taxam pro generali procuratore statutam annis singulis, cum interim neque Roma neque Cistercio de successibus nostris quidquam innotescat.

(5) Cumprimis autem hoc tempore rescire optarem, quid de neotericis breviariis ante lustrum vel sexennium noviter procusis amodo sperandum. (6) Fere nam inter sacrum et saxum inter ... saxum] Zum Sprichwort vgl. Noten zu ep. 296. haereo, conducere ea debeam an non. (7) Nam hinc quidem scio sacram congregationem rituum Romae per publicum decretum eadem abrogasse, inde vero etiam cognovi procuratorem nostrum generalem posthac in Germaniam rescripsisse decretum illud revocatorium ad monasteria solius Italiae restringa.

(8) Porro quia annuae contributionis pro ordine faciendae rursum imminet tempus, ego vero eandem hactenus non sine difficultatibus et incommodis ob ignotas viarum opportunitatibus in Salem dirigere potui, patiatur, oro, reverendissima amplitudo vestra viginti florenos, qui me contingunt, defalcari ex debito millium florenorum, quo reverendissima amplitudo vestra venerandissimum suum antecessorem venerandissimum ... antecessorem] Gemeint ist Abt Thomas I. Wunn von Salem. monasterio meo annis abhinc 25 obstrictum recognoscit, nulla interim ex adauctis censibus umquam facta refusione, quod dum peto, simul importunitatis veniam precor ac reverendissimae amplitudini vestrae me meosque obnixius commendo.

447. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Stams, 29. Mai 1663 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Schon wenige Tage nach Abt Haas’ letztem Brief kam die Antwort aus Kaisheim zum Kongregationsbeitrag und zur bevorstehenden Visitation. Den Kongregationsbeitrag wird der Abt von Salem, der hohe Schulden in Stams hat, für Stams leisten. Sollte dies jedoch nicht funktionieren, will Abt Haas das entsprechende Geld unverzüglich nach Füssen schicken. Erneut weist Abt Haas darauf hin, dass Ende August oder Anfang September kein guter Visitationstermin sei. Ad abbatem Caesariensem, 29. Maii 1663, nomine reverendissimi. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Vixdum nuper epistulam ultima pentecostes ad reverendissimam amplitudinem vestram allegaveram, cum ecce pauculis post diebus aliam ex Caesarea recipio, qua et de transmittenda ordinis subsidiaria collecta et de peragenda apud me visitationis termino praemoneor. (2) Ceterum ad annuam contributionem quod attinet, cum reverendissimus vicarius generalis congregationis nostrae, dominus abbas Salemitanus, dominus abbas Salemitanus] Gemeint ist Abt Thomas II. Schwab von Salem. monasterio Stambsensi nomine mille florenorum iam per 26 annos debitor existat et nec vel assem hactenus ex censibus conglomeratis dependerit, scripsi eidem nuperrime, quatenus sportularum quotam, quae me contingit, ex praenominato debito defalcari pateretur ac ipse loco meo consuetos viginti aureos Romam dignaretur dirigere. (3) Responsum desuper in proximo operior. (4) Sin difficilem in hac re aut renuentem advertere, confestim ego praelibatam taxam Caesaream perferri curabo mediante officiali meo officiale meo] Gemeint ist Johannes Spaiser. Fiessensi.

(5) At vero visitationi in Stambs assumendae neque finem Augusti neque Septembris initium bene congruere ex anterioribus meis reverendissima amplitudo vestra iam probe intellexerit. at ... intellexerit] Der Grund für den schlechten Termin Ende August bzw. Anfang September ist der geplante Besuch des Erzherzogs Sigmund Franz in Stams, dessen Kommissäre dann allgegenwärtig sein werden (vgl. ep. 445). (6) Quid ergo ulterius eidem placeat, pronus exspecto ac simul me meosque studiose commendo, ex Stambs die Maii 29. 1663.

448. Stephani an Abt Georg IV. Müller von Kaisheim [Stams], 10. Juli 1663 Abt Haas, der am Landtag in Sterzing weilt, wurde über den Brief aus Kaisheim informiert, in dem die Zahlung der 20 Gulden für den Generalprokurator aus den Schulden Salems bestätigt wird. Unklar ist, ob die zusätzlichen 20 Gulden, die über Kaisheim nach Salem geschickt werden sollten, schon dort eingetroffen sind. Wenn sie eingetroffen sind, sollen sie als Zahlung für das nächste Jahr gelten, wenn nicht, mögen sie nach Stams zurückgeschickt werden. Als die Konversen nach der letzten Visitation hörten, dass sie ihr Skapular wie eine Zunge vorne tragen müssen, befürchteten sie, zum Gespött der Menschen zu werden. Sie erbeten deshalb von Abt Müller einen diesbezüglichen Dispens. Ad abbatem Caesariensem, 10. Iulii 1663. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine Humilem salutem et exiguas peccatoris preces

(1) Dum reverendissimus meus reverendissimus meus] Gemeint ist Abt Augustinus Haas. Sterzingae in comitiis versatur, litteris Salemitanis certior redditur de pensione 20 florenorum pro generali procuratore Stambsensium nomine ex crumena Salemii persoluta. (2) At quia epistula illa lente ad montes nostros festinavit, utpote 13. Iunii in Salem scripta et primum secunda Iulii die Sterzingam perlata, haesitat idem reverendissimus meus (nondum domi constitutus), quid de illis 20 Rhenensibus actum, quos reverendissima amplitudo vestra ante mensem circiter eodem nomine in Stambs acceperat, ad manus reverendissimi praesulis Salemitani reverendissimi ... Salemitani] Gemeint ist Abt Thomas II. Schwab von Salem. interea directi iam sint, an vero Caesareae adhuc in sequestro serventur. (3) Si prius, cuperet eos computari pro contributione anni insequentis ac desuper unam alteramve litterulam loco quitanziae recipere; (4) si posterius, sperat eosdem a reverendissima amplitudine vestra oblata bona occasione in Stambs revolvendos.

(5) Fratres nostri conversi cum nuper post paulo a peracta visitatione intellexissent, deinceps sibi scapulare tandem dimidiatum, in formam linguae a fronte gestandum, vehementer admodum turbati sunt et omnis paene sapientia eorum devorata est; (6) ita nam vehemens illorum animos impressio occupavit, ut dicta scapularis mutatione omnium saecularium ludibrio et sannis se exponendos pertinaciter credant. (7) Quam ob rem reverendissimae amplitudini vestrae per Deum ac divos supplicant, quatenus dilatione aliqua admissa super antiquo scapulari cum iisdem gratiose tantisper dispensare dignetur, dum proximum capitulum seu generale seu nationale celebrandum occurrerit. (8) Quod illorum votum reverendissimae amplitudinis vestrae benignitati ac favori humiliter commendo iussus a reverendissimo meo. Dedi etc.

449. Stephani an Bernhard Gasteiger [Stams], 7. September 1663 Abt Haas hat Gasteigers Brief vom 24. August empfangen, auf den zu antworten er Stephani angewiesen hat. Gasteiger behauptete, schon oft um Aufnahme in Stams gebeten, jedoch nie eine Antwort erhalten zu haben. Dabei war Gasteiger kürzich persönlich in Stams, wo man ihm mitteilte, dass er nicht aufgenommen werden könne. Er soll mit Briefen nicht weiter seine Zeit verschwenden. Ad Bernardum Gasteiger, 1663, 7. Septembris. Salutem et omnem prosperitatem dilecte Bernarde

(1) Ultimas tuas 24. Augusti datas rite accepit reverendissimus noster, reverendissimus noster] Gemeint ist Abt Augustinus Haas. cuius iussu paucis tibi respondeo. (2) Quod scribas te iam saepius tum scripto tum coram supplicem nobis factum pro ordinis et habitus nostri susceptione nec tam umquam responsum aliquod tulisse, cum interim multas alias occasiones negligeres etc., miramur vehementer, qua id fronte scribere ausus sis, siquidem ante tot iam menses, nempe in hebdomade pentecostes, quando in Stambs et personam tuam et supplicem nobis libellum praesentaveras, per patrem oeconomum sive cellerarium nostrum diserte tibi denuntiavi petitionis tuae repulsam te passum esse patresque conventus nostri unanimiter sententiam contra te negativam conclusisse idque diversas ob causas, ab eodem patre cellario meo nomine tibi rotunde patefactas, quarum postrema non fuit, defectus oculorum in te deprehensus. (3) Ne igitur diutius, ut in litteris tuis causaris, tempus et aetatem perdas, hisce tam ex parte reverendissimi domini abbatis, quam totius venerabilis conventus nostri aperte et categorice tibi indicatum esto te in coetum monasterii nostri neque pro nunc neque in tempus posterius suscipiendum fore. (4) Quare rebus tuis alia ratione prospicies! Vive et vale!

450. An Abt Johannes VIII. von Raitenhaslach Stams, 17. September 1663 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Vor neun Monaten ist Pater Karl Schönbücher aus Raitenhaslach nach Stams gekommen, wo er sich bisher hervorragend bewährt hat. Wegen der harten Arbeit hatte er Probleme beim Singen und konsultierte deshalb den Arzt, der ihm vom Tiroler Klima abriet und die Umgebung von Burghausen empfahl. Deshalb bat Schönbücher Abt Haas, einen Brief an seinen Abt zu verfassen und ihm so die Rückkehr zu ermöglichen. Deshalb schickt er ihn nun auch zurück. Ad abbatem in Raittenhaslach, 17. Septembris 1663. Reverendissime et amplissime praesul, coabba honoratissime

(1) Nonus, nisi fallor, nunc volvitur mensis, cum de reverendissimae dominationis vestrae coenobio ad meum divertit reverendus pater Carolus Schönbuecher. (2) Inter meos hactenus non tantum sine querela conversatus, sed et gravitatis ac modestiae laude non mediocri conspicuus. (3) Is quia toto fere hospitii sui tempore continua ravi seu raucedine aliqua laboraverat, ut oneri psalmodiae absque difficultate perferendo vix esset, consuluit desuper medicum, a quo intellexit pro hoc suo seu pectoris seu faucium affectu conducibiliorem fore potum cerevisiae quam vini nostratis, futurumque consultius, si aërem nostrum Tyrolensem cum Burghusiano Burghusiano] Burghausen liegt in unmittelbarer Nähe zum Kloster Raitenhaslach. rursum permutaret. (4) Quia igitur bonus pater metu instantis hiemis ac frigoris, quod apud nos non vulgare est, affectum hunc suum forsitan magis exasperandum timuit tractus desiderio repatriandi, missionem a me modestissime petiit, quam praesentium testificatione obtinuit. (5) Redit ergo ad patrem filius, ad mandram suam ovicula, ad vitem palmes, quem reverendissimae dominationi vestrae paternae benevoloentiae, me vero favori suo ac amicitiae impense commendo. (6) Ex Stambs die sancti Lamberti seu 17. Septembris.

451. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais Stams, 12. Oktober 1663 Der Pater Senior wurde damit beauftragt, alle Dokumente über die Exemption des Klosters Stams herauszusuchen. Da es so viele Schriftstücke gibt, wird diese Arbeit noch Wochen dauern. Der Zöllner von Zirl meldete sich wenige Tage nach Abt Haas’ Abreise, weil bei ihm 100 Gulden in Verwahrung liegen und von einem Boten des Klosters abgeholt werden könnten. Pater Tobias [Zigl] wünscht die Anschaffung zahlreicher Lehrbücher zur scholastischen Theologie. Die drei wichtigsten Bücher, die es in Venedig zu kaufen gibt, stehen auf einer beigelegten Liste. Herr von Wolfsthurn übermittelt Abt Haas seine Grüße und ein kleines Schmähgedicht. Nachdem der Arzt die gebrochene Hand des Konversen Antonius geheilt hatte, hat sich heute Bruder Nikolaus [Graf von Wolkenstein] die rechte Hand gebrochen. Wegen starker Kopfschmerzen hat Stephani seinen Aderlass auf morgen verschoben. Ad abbatem in vindemiis, 12. Octobris 1663. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Mandatum reverendissimae pietatis vestrae de vestigandis ac transsumendis privilegiis et iuribus exemptionis nostrae circa vectigalia portoria et quaslibet exactiones patri seniori nostro seniori nostro] Gemeint ist Pater Nivardus Bardalas. mox intimavi, qui etiam postero statim die universa, quae ad intentum conducent, in archivo quisivit. (2) At diuturna opus erit descriptione aliquot septimanis vix finienda, siquidem originalia magno numero adsunt.

(3) Telonearius Zirlensis admonitione non eguit, quin ipse nos praeveniens paucis diebus a discessu reverendissimae pietatis vestrae litteras misit indicantes centum florenos sequestro positos esse, a nobis per tabellarium aliquem pro libito tollendos, id quod reverendissimae pietati vestrae iudex noster ante octiduum utique iam praescripserit.

(4) Pater Thobias pater Thobias] Gemeint ist Pater Tobias Zigl. noster rursum sollicitat pro coëmendis theologis in futuram theologiae scholasticae professuram idoneis, quorum quidem apparatus apud nos in praesens (fateor) perexiguus est aut fere nullus. (5) Desiderat vero prae aliis tres inclusa schedula expressos Venetiis vaenum praestantes.

(6) Dominus de Wolfsthurn cum salute et sui recommendatione transmittit reverendissimae pietati vestrae epistulam calvae excusationis comitis Horgätch ad imperatorem et una etiam pasquinum quoddam uti parum ingeniosum, ita non multum modestum.

(7) Chirurgus noster cum vix praesanasset luxatam manum Antonii conversi, Antonii conversi] Es ist nicht klar, ob hier Antonius Senner oder Antonius Manz gemeint ist. alterum iam patientem adeptus est, nam frater noster Nicolaus, frater noster Nicolaus] Gemeint ist Bruder Nikolaus, Graf von Wolkenstein (vgl. Album Stamsense Nr. 457). cum hodierno mane vigilias adiret, ad scalam ecclesiae praeveniens extremam oram cucullae pede calcavit ac mox per scalae gradus prolapsus crus sinistri bracchii paulo supra cubitum diffregit, absque dubio diu futurus custos grabati ac patientiae largam segetem habiturus. (8) Venae sectionem dominica praeterita ego ob capitis debilitatem, qua tunc laboraveram, instituere ausus non fui, in crastinum Deo volente celebrandam. (9) Interea credam phlebotomiam reverendissimae pietatis vestrae prospero successu iam peractam, quae ut eidem ad multos annos atque exoptatam valetudinem proficiat, Oenipontem precor. In Stambs 13. Octobris.

452. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Stams, 31. Dezember 1663 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas war nun lange Zeit durch die Belange des Landes und des Klosters beschäftigt, weswegen der Briefverkehr etwas ruhte. Abt Müller ist sicherlich durch die bevorstehenden Versammlungen in Regensburg beschäftigt, wo es um die Türkenbedrohungen gehen soll. Abt Haas wünscht sich Frieden im neuen Jahr, das für Abt Müller ein glückliches sein soll. Ad abbatem Caesariensem, 31. Decembris 1663, nomine reverendissimi. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Diu est, cum reverendissimam amplitudinem vestram nullo epistolio salutavi, causam dante diuturna mea a monasterio absentia, siquidem sacro primum adventus tempore domum appulsus sum tam privatis coenobii mei quam publicis etiam patriae negotiis eo usque distentus. (2) Neque dubitem reverendissimam quoque amplitudinem vestram multo gravioribus curis onerari, praesertim ferventibus comitiis Ratisbonensibus. (3) Dum nam ferox tumultuatur Turca, sat negotii facessitur imperio eiusque proceribus. (4) Faxit divinus infans, qui pacatissimo mundi tempore nasci voluit, ut cum Ianuariis revolutionibus, quas iam iam ingrediamur, simul etiam optatissimae pacis caduceator Christiano orbi adveniat, alias sane actum de nobis esse videtur, nisi dominus Sabaoth pugnet pro nobis. (5) De reliquo reverendissimae amplitudini vestrae annum novum fortunatissimum, valetudinem semper secundam ac omnem charismatum divinorum affluentiam ex animo precor una me meosque commendans. (6) Ex Stambs die Salvatoris circumcisi anno 1664.

453. An Abt Matthäus Kolweiss von Lilienfeld Stams, 31. Januar 1664 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas bestätigt den Erhalt des Schreibens des Abtes Kolweiss und entschuldigt sich, nur kurz antworten zu können. Alle Gebiete, die von Kaiser [Leopold I.] beherrscht werden, sind wegen der drohenden Türkengefahr in arger Bedrängnis. Der Bitte, einige Ordensbrüder im vermeintlich sicheren Stams aufzunehmen, kann Abt Haas wegen fehlender Mittel jedoch nicht nachkommen. Stams zählt soviele Mitglieder wie noch nie, zudem ist aber die letzte Ernte sehr knapp ausgefallen. Auch anderen Äbten, die sich mit derselben Bitte nach Stams wandten, sogar dem Abt von Kaisheim, musste Abt Haas schon absagen. Das Haus, das das Kloster in Innsbruck besitzt, ist derzeit ganz von Graf von Königseck in Beschlag genommen. Ad abbatem Campiliensem, abbatem Campililiensem] Gemeint ist Abt Matthäus Kolweiss (1620-1695), der 1647 zum Priester geweiht wurde und später an der Universität Wien Theologie lehrte. 1677 war er Rektor dieser Universität. Der Abtei Lilienfeld stand er von 1650-1695 vor. In seiner Zeit als Generalvikar der österreichischen Ordenskongregation erließ er in Lilienfeld Hausstatuten, die von vielen Klöstern übernommen wurden (vgl. ZIÖ 1983, 10). 31. Ianuarii 1664, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, colendissime domine domine

(1) Litteras reverendissimae amplitudinis vestrae humanitatis atque amicitiae sanctioris fiducia plenas per proprium ad me destinatas rite accepi, quibus in praesens non pro voluntate et affectus mei propensione prolixius, sed negotiorum, quibus distrahor, multitudinem iam iam ad comitia provincialia avocandus breviter respondeo. (2) Quanto in discrimine quanto ... discrimine] Vgl. Primisser cap. 43 § 9 Inter haec Turci Austriae fines infestabant. Campililiensis abbas Matthaeus religiosos suos alios Caesaream alios Stamsium alios aliorsum ablegabat. Quos Caesaream miserat, eorum unum Caesareensis praesul Georgius Stamsium direxit. non Austria modo, sed et omnes fere imperatoris nostri imperatoris nostri] Gemeint ist Kaiser Leopold I. ditiones versentur, imminente hostis Ottomani furore, Ottomanis furore] Anspielung auf den Türkisch-Österreichischen Krieg 1663/64, in dessen Rahmen die Türken nach Ungarn einmarschierten und Neuhausen einnahmen. notius (heu!) plus nimio etiam in montibus nostris est ac proinde reverendissimae amplitudinis vestrae sagacem paternamque providentiam, qua filiis gremii sui ante naufragium de portu prospicere satagit, merito laudo ac veneror.

(3) Ceterum quod ad monasterii mei solitudinem quasi litus securum et anchoram reverendissima amplitudo vestra unum alterumve suorum ingravescente periculo destinare intendat, equidem ex vinculo religiosae caritatis antiquo ordinis foedere ad aperiendam hospitalitatis ianuam tam me obligatum quam promptum paratumque libens ostenderem, nisi vires accisae essent. (4) Nam praeterquam quod religiosorum meorum numerus hoc temporis auctior sit, quam a triginta retro vel quadraginta annis umquam fuerit, messis proxima praeterita apud nos admodum curta et arcta fuit, ut conventui familiaeque alendis usque ad futuras aristas vix suffectura timeatur. (5) Addo iam alios etiam praesules in eventum pro hospitii gratia sese insinuasse, quos inter reverendissimus dominus abbas Caesariensis, reverendissimus ... Caesariensis] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. qui ut monasterii mei visitator ex antiquo paternitatis iure propius me contingit, ita prae omnibus aliis divertendi libertatem sibi deposceret.

(6) Aedes porro meas Oenipontanas inquilinus earum modernus, perillustris dominus comes a Königsegg, perillustris ... Königsegg] Gemeint ist Johann Georg Königsegg, Graf zu Aulendorf und Staufen. Er war Präsident des Geheimen Rates 1663-1665, vgl. Seeber 1977, 23f. supremus aulae praefectus et arcani consilii director, quaquaversum ita occupavit et replevit, ut ipsus ego, cum negotia Oenipontum me trahunt, vix aliquo illarum conclavi gaudere possim atque adeo in propria domo patronus non sim neque proinde ullum in ea pro reverendissimae amplitudinis vestrae sacra supellectile tutum conditorium scirem. (7) Veniam ergo dabit reverendissima amplitudo vestra, quod pro votis gratificari non possim. (8) Deus interim omnipotens mediante militari manu imperii periculum tam grande a reverendissimae amplitudinis vestrae coenobio clementer velit avertere. (9) Dabam ex Stambs ultimo Ianuarii die anno 1664.

454. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim [Stams], 25. März 1664 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas bedankt sich für die aufmunternden Worte zur Fastenzeit und wünscht seinerseits seinem Kollegen entsprechende Erfolge. Die Versammlung in Regensburg war sicherlich anstrengend für Abt Müller, die dort beschlossenen Abgaben sehr belastend. Auch in Tirol werden zusätzliche Steuern eingehoben. Abt Haas bedauert, dass das übliche Weingeschenk noch nicht nach Kaisheim gebracht werden konnte. Bisher war es für einen unbeschadeten Transport schlichtweg zu kalt. Abt Haas glaubt, dass die Zeit um Ostern besser geeignet sein werde. Abt Müllers Behauptung, dass die Lieferung nach Kaisheim noch nie ausgesetzt worden sei, weist Abt Haas mit dem Verweis auf das Jahr 1659 zurück. Dass aus Frankreich und Italien keine Neuigkeiten in Ordenssachen gemeldet werden, aufgrund der dort herrschenden Kriegssituation nicht verwunderlich. Ad abbatem Caesariensem, 25. Martii 1664, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Quem mihi reverendissima amplitudo vestra quadragintadiales ieiunii (cuius plus quam medium iam superavimus aequor) successum salutarem, adprecata est, eundem omnino, ut huiusce ieiunii reliqua appendix in reverendissima quoque amplitudine vestra sartiatur, animitus exopto. (2) Facile autem persuadeor benigniorem ac toleratu mitiorem eidem reverendissimae dominationi vestrae futuram fuisse hanc quadragesimam, nisi comitia Ratisbonensia tam crudos immanium contributionum bolos ingererent. (3) Enimvero nec Tyrolis nostra ab hisce oneribus libera est, praeter alias exspectationes etiam steura personali gravata.

(4) At deest hoc tempore reverendissimae amplitudini vestrae digestionis adminiculum, vinum Stambsense, vinum Stamsense] Vgl. >Primisser cap. 43 § 9 Idem Caesareensis hoc anno prima vice honorarium duorum vini doliorum tamquam debitum exegit. Negavit Augustinus noster debitum, honorarium spontaneum non detrectavit. aliis iam multis annis per quadragesimalem esuriem ventriculo fovendo servire solitum. (5) Fateor sane, defuit hactenus, sed non tam mea culpa, quam coeli intemperie moram causante. (6) Siquidem sub ferias domini natalitias, quando aurigas meos pro sustollendis censibus frumentariis Fiessenam ablegavi, tam insolitum in partibus nostris gelu inhorruerat, ut absque manifesto congelationis periculo nec amphoram vini tuto committere viae et aeri ausus fuissem. (7) Differre igitur intentum coactus commodius fore augurabar tempus paschale, sub cuius decursu et duratione gustum nostratis vini seu rubentis seu albicantis reverendissima amplitudo vestra certo adventurum praestoletur. (8) Quod nam a pluribus retro annorum curriculis honorandi antecessores mei non subiectionis, sed benevolentiae titulo et affectu submisere, id equidem pro posterior offerre non detrecto. (9) Alias vero, quod cani reverendissimae amplitudinis vestrae iuniores esse scribantur, quam ut meminisse possent, eiusmodi missionem aliquando fuisse intermissam, hallucinari potuit memoria, plus etenim quinquennio non est, cum Caesarea nec sanguinem Stambsensis uvae nec lacrimas vidit, siquidem anno 1659 antecessor meus bonae memoriae abbas Bernardus antecessor ... Bernardus] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. nihil horum submiserat.

(10) Nec Italiam nec Gallias hoc temporis quidquam de rebus ordinis nostri suggerere mirum non est, quippe inter arma, quae ubique iam strepunt, silere solent leges. (11) Atque hisce reverendissimae amplitudini vestrae me meosque obnixe commendo.

455. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim [Stams], 1. April 1664 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Vor vier Tagen wurden die zwei versprochenen Fässer Wein für Kaisheim nach Füssen zu Johannes Spaiser geschickt, wo sie Abt Müller abholen lassen soll. Rot- und Weißwein sollen den Kaisheimern schmecken, wenn der letzte Sommer auch sehr verregnet war und nicht zur Reife der Trauben diente. Den nun wieder fälligen Beitrag für die Kongregation wird der Abt von Salem, der in Stams noch hohe Schulden hat, übernehmen. Ad abbatem Caesariensem 1. Aprilis 1664, nomine reverendissimi. Reverendissime in Christo pater et amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Pollicitis pollicitis] Vgl. ep. 454. steti et promissa ovi paschalis vice duo nostratis voni doliola ante quatriduum ad oppidum Fiessense ablegavi apud officialem meum Ioannem Spaiser tantisper in sequestro permansura, dum reverendissimae amplitudini vestrae libeat ea inde sustollere. (2) Sanguinem misi et lacrimas Tyrolensis uvae, quae si ad gustum et palatum reverendissimae amplitudinis vestrae forent, lubens perciperem. (3) Certe aestas praeterita coquendis racemis benigna non fuit ob nimiam pluviarum exundantiam, et nisi autumnus serenior aliquid de genimine vitis adhuc ematurasset, nae exigua nobis et curta futura fuisset vindemia.

(4) Quia in ianuis rursum est tempus contributionis pro ordine Romam mittendae, spero me hoc anno e pendenda sportula liberum fore, siquidem (quod reverendissima amplitudo vestra forsan adhuc meminerit) reverendissimus dominus abbas Salemitanus, reverendissimus ... Salemitanus] Gemeint ist Abt Thomas II. Schwab von Salem. qui monasterio Stambsensi mille florenorum nomine obstrictus est, ante annum diserte promiserat se loco meo portionem, quae me respicit, ex crumena Salemii persoluturum, quod cum tunc effectui non dederit, utpote 20 florenis, quos reverendissimae amplitudini vestrae coenobium meum visitanti commiseram, ex Caesarea mox subsecutis, credam eundem reverendissimum dominum vicarium generalem congregationis nostrae hoc anno fidem suam liberaturum, cuius rei ut illum reverendissima amplitudo vestra verbo admonere velit, quando suam et reliquorum coabbatum pensiones in Salem directura est, enixius oro ac simul maneo.

456. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim [Stams], 8. April 1664 Im Namen von Abt Augustinus Haas: In seinem letzten Brief hat Abt Müller von zwei Geistlichen aus der Abtei Lilienfeld hingewiesen, die er in Kaisheim aufgenommen hat, da sie fliehen mussten. Um sie zu versorgen, sucht Abt Müller nun ein Benefiziat, eventuell in Tirol. Jedoch dürfen alle Stams inkorporierten Benefizien nur mit Weltgeistlichen besetzt werden mit Ausnahme von Mais, das aber schon ausreichend besetzt ist. Durch Brixen ein anderes Benefizium in Tirol zu bekommen, scheint ausgeschlossen. Sobald etwas frei wird, will Abt Haas die beiden Priester bedenken, was er auch ihrem Abt [Matthäus Kolweiss], geschrieben hat. In Stams selbst ist kein Platz, da es so viele Mitglieder wie noch nie gibt und die letzte Ernte sehr knapp ausgefallen ist. Ad eundem, 8. Aprilis 1664, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Ex ultimis reverendissimae amplitudinis vestrae intellexi, de duobus Campi-Liliorum sacerdotibus, quos reverendissima amplitudo vestra non ita pridem in convallem suam Caesariensem exceperat, alterum non tantum propria exilii sui miseria premi, verum etiam parentis suae viduae inopia et lamentis angariari, ad cuius sublevationem beneficiatum agere gestiat, quod cum in partibus Sueviae obtinere non possit, in montibus nostris nancisci intendat. (2) Sed nunc ut paucis edicam, quos res est, parochiae, quae monasterio meo incorporatae sunt eique propius circumiacent, eius sunt conditionis, ut non nisi per sacerdotes saeculares provideri possint vi ipsiusmet fundationis, adeo ut nec ex gremio mei coenobii religiosum aliquem in ulla illarum instituere valeam. (3) Sola paroecia Maisensis a penatibus nostris remotior id peculiare habet, ut per regulares personas ordinis eam inofficiare liceat, sed haec sufficienter per trinos domus nostrae professos provisa est, et redditus illius quartum non capiunt. (4) Ut vero alibi locorum in Tyroli nostra beneficium quoddam a dioecesano adipiscatur, tantum abest, ut sperare ausit, ut Brixinenses nostri potius regularibus beneficia undecumque obtenta eripere, quam ultro conferre soleant. (5) Ceterum ut praedicto patri quousque parochia aliqua vacare incipiat, interim stationem inter meos coenobitas assignem, id pro tempore virium mearum non est ex causis, quas ipsimet reverendissimo domino Campililiensi domino Campililiensi] Gemeint ist Abt Matthias Kolweiss von Lilienfeld. perscripseram. (6) Nam praeterquem quod religiosorum meorum numerus hac tempestate auctior sit, quam a 40 retro vel 50 annis umquam fuerit, messis proxime praeterita apud nos admodum curta et arcta fuit, ut conventui familiaeque alendis erogandisque ex fundatione eleemosynis usque ad futuras aristas vix suffectura metuatur. (7) Veniam ergo mihi dandam spero, quod postulatis obsecundare non possim. (8) Reverendissimam amplitudinem vestram, cui me commendo, cum omnibus suis altissimus clementer tueri velit ac semper protegere.

457. Stephani an Pfarrer Georg Nussbaumer von Mais Stams, 28. Juni 1664 Stephani bedankt sich für die Übersendung des schon lange ersehnten Werkes von Pellizarius. Im Erwerb des Exemplares eines Salzburger Buchhändlers kamen ihm die Serviten zuvor. Stephani erklärt sich zu einer Gegenleistung bereit. Die bischöflichen Beamten in Brixen machen wieder Probleme: Vor kurzem stellte Abt Haas einen Kandidaten für das Benefizium in Haiming vor, der jedoch abgelehnt wurde. Der von Brixen entsandte Mann ist nur mehr Kurator, der der Pfarre von Silz unterstellt ist. Der Kurator von Längenfeld ist verstorben, vorgestern auch der Korator von Umhausen, Nikolaus Sulzenbacher, deren Nachlass von Brixen gegen bestehendes Recht eingezogen wurde. Ad parochum in Mais, 28. Iunii 1664. Venerabilis domine paroche, confrater in paucis semper dilecte

(1) Mirum est, quanto me gaudio affecerit reverentia vestra mittendo ad me opus iam diu desideratum reverendi patris Pellizarii, reverendi ... Pellizarii] Gemeint ist Pellizzari, Francesco: Manuale regularum de religiosorum prohibitionibus, poenis privilegiis, 2 Bd.e, Venedik 1647. quod equidem in nundinis Halensibus libens coëmissem, si illius copia apud librarios prostitisset. (2) Solus bibliopola Salisburgensis unicum illius exemplar habuerat, quod cum licitari vellem, a patribus Servitis praeventus sum, qui paululum ante idem asportarunt. (3) Siquid reciprocae gratificationis reverentiae vestrae quandoque praestare potuero, promptum me paratumque experietur.

(4) Credere non potest reverentia vestra, quantas tricas hoc temporis nobis facessant Brixinenses, certe tales, quales a 30 et amplius annis numquam expertus sum. (5) Cum nuper reverendissimus noster reverendissimus noster] Gemeint ist Abt Augustinus Haas. presbyterum quendam pro beneficio in Haimingen legitime praesentasset, illi repudiato, quem praesentavimus, alium sua auctoritate ibidem instituerunt facientes insuper ex beneficio simplici curatum cum maximo praeiudicio parochialis ecclesiae Silzensis.

(6) Mortuus est mense Aprili curatus in Lengenfeld curatus ... Lengenfeld] Vgl. Primisser cap. 43 § 8 Lengenfeldae curatus Georgius Schwabelius obiit. Bona eius relicta hac primum vice decanus ruralis Franciscus Oberberger consistorii iussu obsignabat et multa alia faciebat monasterii nostri iuribus adversa. et nudiustertius curatus Umbhusanus Nicolaus Sulzenpacher, Nicolaus Sulzenpacher] Vgl. Primisser cap. 43 § 8 Eadem fere ausus est decanus Nicolaus Sulzenbacher. quorum haereditates seu bona relicta cum ex privilegiis monasterio nostro competerent, Brixenses per decanum Telfensem violentis actibus omnia nostra iura invertunt, faciunt inventuras, disponunt de bonis, auferunt claves sacrarii et baptisterii impudentissime asserentes nobis circa ecclesias monasterio nostro incorporatas simpliciter nihil aliud competere, quam purum et nudum ius praesentandi. (7) Sane ni Deus et beatissima Virgo, ordinis patroni, nos iuvent, prope actum erit de iuribus nostris. (8) Atque hisce etc.

458. An Generalprokurator Ferdinando Ughelli in Rom Stams, 8. Juli 1664 Im Namen von Abt Augustinus Haas: In der Vergangenheit wurde das Kloster Stams in der Diözese Brixen durch zahlreiche päpstliche Privilegien begünstigt. Stolz war man bisher auf einen Altar, an dem ein besonderer Ablass für die verstorbenen Mitglieder des Klosters erwirkt werden konnte. Abt Haas’ Vorgänger, Abt Bernhard [Gemelich], erwirkte diesen Ablass von Papst Alexander VII. nur für sieben Jahre, während Abt Haas nun die ewige Bestätigung haben möchte. Dafür möge sich Ughelli einsetzen. In der neuen Bulle soll dezidiert auf die Kapelle des Leichnams Christi Bezug genommen werden, in der die Blutreliquien aufbewahrt werden. Auch im Streit zwischen Stams und Brixen, was die Besetzung der inkorporierten Pfarren und Benefizien betrifft, wünscht sich Abt Haas Ughellis Einsatz. Die Vorschläge des Stamser Abtes sollen umgesetzt werden. Der Nachlass verstorbener Geistlicher, die in inkorporierten Pfarren wirkten, soll dem Kloster zufallen, nicht dem Bischof. Den Einfluss des Landesherren erkennt Brixen in dieser Frage nicht an. Dieser Rechtsstreit war schon vor 28 Jahren in der römischen Kurie anhängig, wurde aber nie gelöst. Da nun das Gerücht kursiert, Brixen hätte einen Unterhändler nach Rom geschickt, um für den Bischof zu wirken, soll der Generalprokurator wachsam sein. Ad procuratorem generalem ordinis, ad procuratorem generalem] Gemeint ist der als Historiker weltberühmte Zisterzienser Ferdinando Ughelli (1596-1670), der seit 1637 in Rom das Amt des Generalprokurators innehatte, nicht um für den Orden zu wirken, sondern vielmehr, um die römischen Bibliotheken benutzen zu können. Romae agentem, 8. Iulii 1664, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime domine domine

(1) Fuit monasterium nostrum Stambsense nullius, in Brixinense dioecesi situm, a pluribus retro annis per diversos summos pontifices spiritualibus muniis indulgentiarum magnifice dotatum. (2) Speciatim vero gavisi hactenus sumus illustri privilegio uni dumtaxat altari affixo, quo piae fidelium animae per missas defunctorum a nostri collegii sacerdotibus celebratas suffragantibus Christi, beatissimae Virginis et sanctorum meritis ex purgatorio misericorditer liberarentur. (3) Praestita haec nobis gratia novissime fuit a moderno felicis regiminis papa Alexandro VII., quam licet antecesor meus, honorandae memoriae abbas Bernardus, antecessor ... Bernardus] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. summis precibus suam sanctitatem exorare conaretur, ut in perpetuum eandem confirmaret, tamen solum ad septennium restrictam accepimus, ad septennium accepimus] Vgl. Primisser cap. 42 § 33 Petierat praesul noster Bernardus a summo pontifice altare sancti sanguinis privilegio ornari perpetuo, ast non obtinuit nisi ad septennium. Praeterea ad totidem annos indulgentias plenarias pro festo sancti Bernardi et alias quasdam minores obtinuit. quod annorum curriculum cum prope iam ad umbilicum perducatur, ut ex data praesentis inclusae copiae liquet, reverendissimam et amplissimam dominationem vestram perquam studiose rogatum venio, quatenus idem privilegium pro sua, qua in curia pollet, existimatione et gratia de novo nobis procurare ac impetrare dignetur. (4) Illud vero unice desiderarem, ut in bulla secutura clausula illa prioris (ad unum altare eiusdem ecclesiae per ordinem loci semel ad id destinandum) omissa exprimeretur altare nostrum in sacello corpori Christi dicato existens. (5) Habemus siquidem isto in sacello pretiosas reliquias sanctissimi sanguinis Christi, sanctissimi ... Christi] Zu dieser Reliquie vgl. Noten zu ep. 133. per quas dextera excelsi pro devotione fidelium multas virtutes et signa usque in hodiernum operatur. (6) Proindeque ad favorem piorum acrius excitandum optaremus praefatum pro animabus privilegium nominatim altari huius capellae affigi.

(7) Est et aliud, super quo reverendissimam dominationem vestram interpellare cogor. (8) Facessit mihi et monasterio meo a bimestri circiter consistorium Brixinense gravissimas tricas et guerras ratione parochiarum annexarumque filialium ecclesiarum, quae coenobio Stambsensi auctoritate apostolica pleno iure tam in spiritualibus quam in temporalibus ad mensam abbatis incorporatae sunt, circa quas duo praecipue privilegia nostra impugnant. (9) Alterum est amovibilitatis vicariorum. (10) Cum nam ad unam dictarum ecclesiarum presbyterum aliquem saecularem recepto more et stylo praesento, iuxta indultum apostolicum ad nutum meum terminum amovibilitatis penitus audire non sustinentes, tam praesentationem reiciunt, quam praesentatum quantumvis alias idoneum et a requisitis talentibus apprime instructum repudiant, id quod nuperrime primum ante paucas septimanas contigit.

(11) Alterum est successionis in haereditate, speciali etenim privilegio monasterium meum gaudet, ut bona relicta decedentium vicariorum haereditare possit, id quod Brixinenses maxime urit, velut spina in oculo, unde et clandestinis et turbativis actibus hocce ius meum omnibus modis infringere ac succidere moliuntur, clam, ubi mortem alicuius vicarii intellexerint, facientes secreturas mobilium et inventuras auferentes, claves sacrarii et baptisterii etc. (12) Dumque ego pro assistentia excelsum regimen archiducis archiducis] Gemeint ist Erzherzog Sigmund Franz. imploro, illi contra fori competentiam excipiunt atque ad suum me tribunal vocant, cum utique inauditum semper fuerit quempiam in eadem causa partem esse ac simul iudicem.

(13) Fuerat haec lis iam olim ante 28 annos ab antecessoribus meis in curia Romana cum Brixinensibus agitata, non exiguis utrimque impensis et sumptibus, sed nescio quo interveniente sufflamine indecisa mansit ac pendens. (14) Ceterum quia nunc tacitus quidam rumor est, Brixinenses recens his diebus proprium quendam delegatum Romam misisse, qui utrique me inaudito multa sub- et obreptite per falsa narrata contra monasterii mei iura expracticare posset, quaeso, reverendissima et amplissima dominatio vestra secreta indagine desuper inquirat, et siquid tale compererit, ocius certiorem me reddat, ut et ego rebus meis prospicere valeam. (15) Interim Deus reverendissimam dominationem vestram, cui me studiose commendo, diu ordini nostro sospitem velit ac in negotiis prosperos tribuat successus. Dabam ex Stambs monasterio ordinis Cisterciensis.

459. Stephani an Generalprokurator Ferdinando Ughelli in Rom Stams, 6. September 1664 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas wundert sich, dass die Glaubwürdigkeit der Urkunde, in der der Ablass des Altars mit dem Blut Christi bestätigt wird, angezweifelt wird. Deshalb schickt er nun das Original nach Rom. Erneut bittet Abt Haas den Generalprokurator, sich für die ewige Bestätigung einzusetzen. In einem beigelegten Kompendium wird der Streit zwischen Stams und Brixen ausführlich belegt und geschildert. Der Fall wurde früher bereits vor der Rota verhandelt, blieb aber nach dem Tod von Abt Paulus [Gay] 1638 ungelöst liegen. Abt Bernhard Gemelich erwirkte dann den Erlass, dass, solange der Streit in Rom nicht entschieden sei, die Bischöfe von Brixen nichts gegen das Kloster Stams unternehmen dürften. Daher sind Abt Haas’ Befürchtungen, dass im Moment in Rom gegen ihn Intrigen gesponnen werden, umso berechtigter. Abt Haas hat die Unterstützung durch Erzherzog [Sigmund Franz]. Ad procuratorem generalem ordinis, 6. Septembris 1664, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime domine domine

(1) Miror copiae a me transmissae de altari privilegiato ecclesiae monasterii mei novissime a moderno sanctissimo domino nostro a moderno ... nostro] Gemeint ist Papst Alexander VII., der in bürgerlichem Namen Fabio Chigi hieß. anno 1657 gratiosissime concesso ab officialibus secretariae brevium fidem non haberi, cum a multis retro temporibus, quando pro indulgentiarum renovatione de septennio in septennium antecessores mei sollicitaverant, semper non nisi copia praehabiti brevis Romam remissa fuerit, prout defacto originales eiusmodi concessionum litterae quamplures domi nostrae in archivo servantur. (2) Ne tamen post lapsum postremi huius indulti vel animae fidelium suffragiis priventur, vel piorum hominum devotio interrumpantur, mitto hic ipsum authographum sive originale Alexandri VII., quod immediatus antecessor meus, felicis memoriae reverendissimus dominus abbas Bernardus, antecessor ... Bernardus] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. mediante procura eximii et clarissimi domini Theodori Hochstein, tunc temporis eminantissimi domini cardinalis Colonnae secretarii et officialis praefato anno obtinuit, simul reverendissimam dominationem vestram iterato rogans, quatenus illius renovationem secundum pristinam formam pro singulis diebus et quidem ad aram sacelli corporis Christi studeat impetrare, nam alterum illud novum breve pro duobus in hebdomade diebus, quod reverendissima dominatio vestra ad interim submisit, nobis sane deservire haud potest, quandoquidem in ecclesia nostra claustrali 14 omnino missas celebrare non possumus, aliquos nostris sacerdotibus in cura animarum extra monasterium degentibus.

(3) Ceterum ad controversias quod attinet, quas cum Brixinensibus agitamus, perspiciet reverendissima dominatio vestra ex incluso compendiosissimo summario, quid iurium habeat monasterium meum Stambsense et quibus fundamentis nitatur, atque vicissim circa quid Brixinenses illud potissimum infestent.

(4) Alias quod nuper scripsi litigatum utrimque iam fuisse Romae ante annos octo et viginti, praecipue quidem super amovibilitate vicariorum nostrorum et visitatione ecclesiae nostrae parochialis ad sanctum Ioannem intra monasterii muros sitae etc. lis ea, quantum processus compulsorialis atque aliae litterae me docent, non in alio tribunali ventilata fuit, quam in rota, ubi causae agitatio sesqui annum duravit, donec interveniente morte reverendissimi domini abbatis nostri Pauli abbatis ... Pauli] Gemeint ist Abt Paulus II. Gay, der am 25. Mai 1638 verstarb (vgl. Album Stamsense Nr. 429). anno 1638 fatis abrepti atque avocatione Brixinensis agentis illa mansit indecisa. (5) Nihilominus tamen successor praedicti praesulis Pauli dominus Bernardus mox eodem adhuc anno Romae inhibitorium impetravit et obtinuit, quo episcopo Brixinensi sub poena excommunicationis latae sententiae et mulcta trium millium aureorum interdicebatur, ne durante litis pendentia quidquam innovaret aut monasterium Stambs super antiqua sua possessione vel in minimo turbaret, cuius inhibitionis originale cum sigillo etiamnum ad manus habemus.

(6) Tantum ergo vereor, ne Brixinenses nunc clam aliquid Romae per cuniculos moliantur me nescio, quod ne fiat aut saltem ut tempestive eis occurri possit, reverendissimae dominationi vestrae dexteritati ac vigilantiae enixissime commendo. (7) Apud serenissimum nostrum archiducem apud ... archiducem] Gemeint ist Erzherzog Sigmund Franz. omnem gratiosam assistentiam invenio nec ullatenus dubito causam meam triumphaturam, si illius sententia Brixinenses stare non abnuerent. (8) Finio ac dum negotiis meis felicem exitum opto, reverendissimam dominationem vestram favoribus coelestibus impense commendo. (9) Dabam ex monasterio Stambs die 6. Septembris anno 1664.

460. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais [Stams], 19. Oktober 1664 Anstelle des Richters, der in Innsbruck beschäftigt ist, übermittelt Stephani die vom Abt gewünschten Abschriften. Der Franziskaner Pater Martin schickt Abt Haas eine Holzkiste und zehn Gulden, die Frau Johanna von Ettenhart der Kirche zum Hl. Johannes noch vor ihrem Tod gestiftet hat. Der Abt weiß bereits, dass der Benefiziar von Haiming weiter seinen Geschäften nachgeht, ohne an die geforderten zehn Gulden zu denken. Inzwischen musste man im Konvent beginnen, den Wein des letzten Jahres zu trinken. Ad abbatem in vindemiis 19. Octobris 1664. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Copiam litterarum, quas reverendissima pietas vestra e prothocollo extrahendas nuper desideraverat, hisce inclusam ego transmitto loco iudicis, qui Oeniponti in suis negotiis propriis (de petita tamen licentia) versatur. (2) Adiunctum scriniolum ligneum e monasterio Fridwilensi emissum direxit ad me reverendissimae pietatis vestrae cognatus, reverendus pater Martinus Franciscanus, qui eadem simul occasione decem florenos mihi consignari fecit confraternitati nostrae ad sanctum Ioannem a praenobili domina Ioanna de Ettenhardt legatos, quae ante paucas septimanas diem suum supremum obiit, virgo circiter septuagenaria.

(3) Circa aedituum Haimingensem, qui res se habeant, quam audacter rursum munus suum obeat, nihil pensa intentione mulctae decem Philippaeorum, quamque desuper sileat subpraefectus in Petersperg etc., credam reverendissimae pietati vestrae iam ante octiduum tum a iudice nostro, tum a domino de Wolfsthurn cum omnibus circumstantiis plene fuisse perscriptum.

(4) Decimo sexto huius mensis bibi coeptum est in conventu vinum anni superioris, quod Deus faxit tam diu ut duret, ut et praesentis autumni novam progeniem similiter non nisi post exactum annum delibemus, magno utique emolumento valetudinis inter fratres conservandae, quam Deus ter optimus cumprimis reverendissimae pietati vestrae diutissime prorogare velit!

461. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais [Stams], 25. Oktober 1664 Bei der Heilung des fußkranken Paters Theodor [von Preisach] hatte der Bader bisher keinen Erfolg. Dann hat der Arzt einige Arzneien aus Innsbruck bestellt, die jedoch noch keine Wirkung zeigten. Um zunehmender Sepsis vorzubeugen, schrieb Stephani an den Innsbrucker Arzt Christoph Reinhart, damit er nach Stams komme. Pater Theodor möchte zu seinem Verwandten, Herrn Wagner, geschickt werden. Doch weil die Heilung sehr lange dauert, befürchtet Stephani allzu starke Trinkexzesse. Wenn er nach Innsbruck geschickt werden muss, will ihn Stephani bei Arzt Reinhart selbst einquartieren. Gestern wurde der alte Mesner von Wildermieming begraben. Der Tod kam plötzlich über Nacht. Sein Sohn wurde bei Stephani vorstellig, um in die Fußstapfen seines Vaters und seines Großvaters treten zu dürfen. Bis zur Bestätigung durch Abt Haas hat ihm Stephani zugesagt. Ad eundem ibidem morantem, 25. Octobris 1664. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Quid infirmitatis pridem contraxerint crura patris nostri Theodorici, patris Theodorici] Gemeint ist Pater Theodor von Preisach (vgl. Album Stamsense Nr. 462). reverendissimae pietati vestrae abunde iam notum est. (2) Balneator noster, rerum sane parum intelligens et chirurgiae chirurgiae] chyrurgiae hs. tenuiter gnarus, operam quidem suam eidem curando hactenus impenderat, sed casso labore. (3) Consultus nuper fuit etiam medicus, qui cum ante quattuor septimanas phlebotomiae primi chori interfuisset, post ocularem male affecti pedis inspectionem ordinavit quaedam ex pharmacopaea Oenipontana, quae hucusque indies applicata sunt, sed nihilo plus effectum, quam si aqua in vas pertusum missa fuisset. (4) Quare cum malum semper ulterius serpat et ingravescat ac unius pedis caro fere omnis usque ad ossa putrescere velle videatur, ne periculum aliquod sit in mora, scribo hac eadem die Christophoro Rainhardt chirurgo chirurgo] chyrurgo hs. Oenipontano, ut perendie aut proximiore quavis occasione excursum aliquem in Stambs faciat visurus, quid circa languentem deinceps facto opus. (5) Desiderat quidem pater Theodoricus instanter pro aliquot diebus dimitti ad cognatum suum dominum Wagner, sed certe cum illius curatio et restitutio non sit negotium unius vel alterius diei, sed in multas plane hebdomades sese extractura videatur, praeterquam quod bono domino baroni non vulgares molestias crearet, haberet insuper ibidem paene quottidianas occasiones excedendi in potu atque adeo deterius se destuendi. (6) Proinde si necessitas inevitabilis, ut Oenipontum dimittitur, animo deposcat, potius ad ipsum chirurgum chirurgum] chyrurgum hs. Christophorum destinandum censeo, quam in novis suis aedibus de sufficientibus domiciliis ac cubiculis apprime provisum intelligo, qui et praefatum patrem Theodoricum ad observantiam bonae diaetae accuratius continere posset.

(7) Hesterna die tumulo illatus est aedituus senex in Wildermiemingen subitanea omnino morte extinctus. (8) Nam cum nudiustertius totum diem in opificio suo sartorio apud Cassianum Spilmann impendisset, noctu domum redux, ubi lectum inscendit, vix horam iacuit et factus est glaeba exanimis.

(9) Post illius sepulturam eodem adhuc die sistit se coram me filius eius suppliciter rogans in patris et avi sui vestigia insistere ac munus aeditui de monasterii nostri benignitate obire sibi liceret. (10) Quem cum idoneum omnino reputem ac parochus Miemingensis intercessionales pro ipso ad me dederit, cras eidem ad nos reversuro ad interim ac provisorie usque ad ratificationem reverendissimae pietatis vestrae claves ecclesiae committam, et ut partes sui officii strenue exsequatur, iniungam. (11) Atque his, ne prolixior taedio sim, finio et reverendissimam pietatem vestram protectioni praepotentis Dei commendo.

462. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais [Stams], 8. November 1664 Auch Stephani hätte Pater Theodor [von Preisach] lieber in Stams gepflegt. Der Chirurg Christoph [Reinhart] ist jedoch der Meinung, dass eine Heilung nur in Innsbruck möglich ist, was er auch schriftlich niederlegte. Also gab Stephani nach. Im Haus des Arztes lebt er in Klausur und ist von jeglichem Alkohol abgeschnitten, sodass er den Aufenthalt zu keinen Exzessen missbrauchen kann. Ad abbatem in Mais, 8. Novembris 1664. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Eiusdem prorsus cum reverendissima pietate vestra opinionis et mentis eram, ut exulceratum crus patris Theodorici patris Theodorici] Gemeint ist Pater Theodorich von Preisach, der an einem schweren Fußleiden erkrankt ist (vgl. ep. 461). domi nostrae curari posse existimarem. (2) At vero ubi nuper chirurgum chirurgum] chyrurgum hs. Oenipontanum Christophorum chirurgum ... Christophorum] Gemeint ist der Arzt Christoph Reinhart (vgl. ep. 461). ad nos evocavi, cumque post inspectam patientis constitutionem secreto ac serio interrogavi, utrum possibile esset praefatum affectum morbidum curari in monasterio, an vero omnibus modis necessarium foret patientem Oenipontum transportari, cathegorice respondit intra domesticos nostros parietes restitui ac sanari non posse, eo quod non solum emplastris et unguentis opus habeat pes ulcerosus, sed insuper totus homo ab intrinseco indigeat cura unius minimum mensis suadendo medicinas purgantes sumendo etc., id quod reverendissima pietas vestra etiam ex epistula medici his diebus ad me data atque hic inclusa perspiciet. (3) Accepto itaque tali responso et accedente hortatu patrum conventus praedictum Theodoricum, ne viderer ipsius sanitatem perditam velle, bonis avibus Oenipontum direxi comitante ipsomet medico Christophoro. (4) Neque timendum in praesens est, ut ne infirmus occasionem hanc in usum libertatis alicuius convertat, siquidem in aedibus chirurgi chirurgi] chyrurgi hs. ita reclusus continetur, ut pedem in plateas numquam adhuc extulerit, ne quidem ipsis dominicis ac festis diebus ad audiendum sacrum, estque ei praeterea omni vino interdictum et victus valde frugalis ipsi praebetur, adeo ut cum novem primum dies Oeniponte exegerit, iam iterum ad monasterium anhelet ac suspiret. (5) Haec reverendissimae pietati vestrae intimanda duxi, antequam ad monasterii lares appelleret, cui me ac turbam fratrum demisse commendo.

463. An Generalprokurator Ferdinando Ughelli in Rom Stams, 3. Januar 1665 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Ab Haas hofft, dass sein Brief vom letzten September (= ep. 459) zusammen mit dem Original der Urkunde Papst Alexanders VII. gut in Rom angekommen ist. Er hat leider noch keine Antwort erhalten. Das alte Privileg des Altares ist im November ausgelaufen, weswegen sich der Prokurator dringend um eine neue Bestätigung kümmern soll. Wenn es sich noch verzögern sollte, möge ihm Ughelli auch dies mitteilen. Ad procuratorem ordinis generalem Romae, 3. Ianuarii 1665, nomine reverendissimi. Affectuosam salutem et anni novi felix auspicium fortunatumque decursum Reverendissime et amplissime domine domine

(1) Litteras meas de mense Septembri litteras ... Septembri] Gemeint ist ep. 459, in der Abt Haas den Prokurator darum gebeten hat, er möge sich bei Papst Alexander VII. dafür einsetzen, dass das siebenjährige Privileg des Blutaltares durch eine Bestätigung in ein ewiges Privileg umgewandelt wird. una cum originali bulla altaris privilegiati a moderno felicissimae gubernationis pontifice Alexandro VII. monasterio meo gratiose concessa, quin reverendissima et amplissima dominatio sua rite acceperit, vix sum dubius. (2) Ad quas quidem responsum aliquod hactenus desiderio desideravi ac etiamnum indies praestolor. (3) Cum enim ultimum illud breve, quod in authographo remisi, iam mense Novembri exspiraverit, ne animae fidelium piacularibus flammis addictorum diutius tam salubri suffragiorum remedio destituantur aut piorum hominum devotio imminuatur, iterata instantia reverendissimam et amplissimam dominationem vestram rogo, totis viribus in id incumbere dignetur, quatenus nova bulla brevi rursum donemur eaque per omnia ad stilum prioris formata, pro singulis scilicet diebus et nominatim ad aram in sacello corporis Christi existentem. (4) Quodsi expeditio haec in secretaria brevium forte difficilis sit et moram temporis adhuc longiorem deposcat, libeat interim reverendissimae et amplissimae dominationi vestrae saltem aliquot lineolis proxime certiorem me reddere, quid spei hoc in negotio concipere possim. (5) Id dum exspecto, reverendissimam et amplissimam dominationem vestram supremi Numinis favoribus commendo et multos apprecor annos. (6) Dabam ex monasterio meo Stambsensi etc.

464. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim [Stams], 4. Januar 1665 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas bedauert es, schon länger nichts mehr aus Kaisheim gehört zu haben, und hofft, dass dort alles zum Besten steht. Er wünscht seinem Kollegen noch viele gesunde Jahre. Als Zeichen der Verbundenheit schickt er die üblichen zwei Fässer Wein nach Füssen. Ein Blatt mit einer glücklichen Voraussage für Kaiser [Leopold I.] legt Abt Haas als Krönung bei. Ad abbatem Caesariensem, 4. Ianuarii 1665, nomine reverendissimi. Plurimam salutem et cum novo anno omnigenae felicitatis cornucopiae Reverendissime praesul, amplissime domine domine

(1) Diu est, cum de reverendissimae amplitudinis vestrae incolumi statu ac prosperis successibus nihil inaudieram. (2) Quia tamen in dubiis meliora sunt praesumendo, credam amplissimam dominationem vestram hactenus belle semper valuisse suisque negotiis aspirantem iugiter habuisse Favonium. (3) Faxint superi, ut reverendissima pietas vestra in seros adhuc annos constanti utriusque hominis sospitate fruatur!

(4) Ad quem finem et effectum ut et ego quoquo modo serviam, mitto reverendissimae pietati vestrae doliola duo vini nostri Tyrolensis, quod uti robore praestat mero ad Neccarum progenito, ita fovendo ventriculo et viribus confirmandis, esuriali praesertim quadragesimae tempore nonnihil poterit adminiculari. (5) Doliola vero quia longius promovere non possum, in Fiessen uti antehac apud officialem meum Ioannem Spaiser sub tuta remanebunt custodia, dum reverendissimae amplitudini vestrae allubuerit ea inde ad suam Caesaream transportari.

(6) Denique coronidis loco adiungo schediasma quoddam, quod diebus hisce una cum Mercurii relationibus accepi vaticinium (si diis placet) continens futurorum circa nostrum Romanorum imperatorem, Romanorum imperatorem] Gemeint ist Kaiser Leopold I., der gerade gegen die Türken Krieg führt. quod si a veritate contingentiae non abluderet, merito totum laetificare posset orbem Christianum. (7) Id ut fiat, divinum Numen exoro, cuius protectioni simul reverendissimam amplitudinem vestram impense devoveo.

465. An Abt Anselm I. Muotelsee von Salem Stams, 6. Januar 1665 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas hat schon länger vom traurigen Tod des Abtes Thomas [II. Schwab] von Salem gewusst. Er bedauert diesen Verlust sehr. Lange wusste er nicht, wer zum neuen Abt gewählt wurde. In Innsbruck wurde er dann von Graf von Königsegg darüber informiert. Deshalb gratuliert er seinem Kollegen nun zu seinem Amtsantritt und empfiehlt sich ihm. Ad noviter electum abbatem Salemitanum, reverendissimum dominum Anselmum, ad ... Anselmum] Gemeint ist Abt Anselm I. Muotelsee von Tettnang, der dieses Amt von 1664 bis 1680 ausführte. Seine Ordenspolitik war von einer starken Unterstützung des Generalabtes im Gegensatz zu den Primäräbten gekennzeichnet (vgl. Walter 1960, 71). 6. Ianuarii 1665, nomine reverendissimi. Salutem ignotam adhuc quidem, sed ad affectum amicitiae propensissimam cum apprecatione novi anni terque quaterque beati terque quaterque beati] Anspielung auf Vergils Aeneis (1,94). Reverendissime et amplissime praesul, honoratissime domine domine

(1) Ereptum Septembri mense domui Salemitanae meritissimum parentem, fidelissimum pastorem Thomamereptum ... Thomam] Abt Thomas II. Schwab von Salem verstarb im September 1664. ex litteris admodum reverendi patris prioris Caesariensis iam ante trimestre, vel siquid amplius excurrit, intellexi. (2) Quo ex fatali nuntio merito doloris vulnus accepisset cor meum, nisi a domino exercituum celeberrimo Salemii coenobio relictum semen compertum habuissem. (3) Quis vero in electione ex urna prodiisset, totis tribus mensibus nihil uspiam rescire potui. (4) Nuperrime primum cum Oenipontum negotiorum causa concessissem, in amplissimam dominationem vestram sortem cecidisse didici idque ex perillustri domino comite de Königsegg perillustri ... Königsegg] Zu Johann Georg Königsegg, Graf zu Aulendorf und Staufen vgl. Noten zu ep. 453. eiusdem amplitudinis vestrae dotes ac talenta eximie mihi depraedicante. (5) Hac igitur notitia accepta nihil mihi in prioribus habendum esse censui, quam ut in vocem exsultationis et laudis prorumpens amplissimae dominationi vestrae de adepta novi muneris dignitate applauderem. (6) Monasterio quidem Salemitano post luctuosam viduitatem novum sponsum, mihi vero et congregationi nostrae insignem collegam intime gratulans, cui sicut a supremo Numine annos quam plurimos et tempora aurea ex animo precor, ita me meumque coenobium eiusdem favori ac amico affectui perquam studiose commendo. (7) Ex eremo sancti Ioannis in Stambs, ipso divini infantis a magis adorati festo, seu 6. Ianuarii.

466. Stephani an den Arzt Johannes Baptista Angermann in Innsbruck Stams, 1. Februar 1665 Bis auf Pater Theodorich [von Preisach], dessen Heilung sich noch hinzieht, geht es dem Konvent gut. In letzter Zeit jedoch scheint es Pater Severinus [Frickinger] immer schlechter zu gehen, was ein beiliegender Brief genauer zeigen soll. Stephani gibt nur der vernachlässigten Diät und der ungeordneten Ernährung die Schuld. Ad medicum Ioannem Baptistam Angermann, 1. Februarii 1665. Cum salute felicis anni applausum Nobilis et clarissime domine

(1) Praeter patrem Theodoricum patrem Theodoricum] Gemeint ist Pater Theodorich von Preisach, der wegen eines schweren Fußleidens nach Innsbruck gebracht werden musste (vgl. ep. 462). nostrum (cuius supra omnium opinionem prolongata curatio universos in admirationem rapit) reliquum corpus congregationis nostrae hactenus belle semper valuit. (2) Iam vero primum a diebus pauculis etiam pater Severinus noster pater ... noster] Gemeint ist Pater Severinus Frickinger, der noch im September 1665 sterben wird (vgl. Album Stamsense Nr. 463). claudicare incipit, non pedum, sed capitis ac ventriculi vitio, quorum statum cum inclusa ipsius epistula satis aperte denuntiet. (3) Non habeo plura, quae addam, nisi quod omnem praesentis in ipso intemperiei causam uni et soli diaeta neglectui ac incompositae victus rationi transcribam. (4) Quae tamen in rem patientis excellentia vestra iudicaverit necessaria, per harum latorem recipienda sperantur. (5) Raptim ex Stambs.

467. An Abt Anselm I. Muotelsee von Salem [Stams], 10. Februar 1665 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Muotelsee hat sich in seinem Antwortbrief als der Abtwürde nicht würdig bezeichnet, was ihm Abt Haas’ Sympathien einträgt. Abt Haas verlässt sich auf die positive Bewertung, die Grav von Königsegg abgegeben hat. Abt Muotelsee hat seinen Kollegen gebeten, am Innsbrucker Hof dafür zu sorgen, dass die Schulden des Erzherzogs in Salem zurückbezahlt werden, was Abt Haas als unmöglich bezeichnet. Nicht einmal seine eigenen Ausstände kann Abt Haas eintreiben! Erzherzog Sigmund Franz ist gerade damit beschäftigt, die katastrophalen Ausgaben seines verstorbenen Bruders wieder in den Griff zu bekommen. Auch wenn Abt Haas die Schulden des Haller Salzamtes einfordert, wird er nur mit leeren Worten abgespeist. Abt Haas rät seinem Kollegen, in dieser Sache Graf von Königsegg anzugehen. Ad abbatem Salemitanum noviter electum dominum Anselmum, 10. Februarii 1665, nomine reverendissimi. Reverendissime in Christo praesul, honoratissime domine domine

(1) Vigesimo octavo Ianuarii ad me appulerunt reverendissimae amplitudinis vestrae humanissimae litterae, in quibus quanto eadem reverendissima dominatio vestra dotes suas extenuat ac vires ferendo praelaturae oneri impares proclamat, tanto se tiara digniorem, ad eamque non fortunae alea, sed spiritus sancti (qui sortes et urnam dirigit) providentia electam demonstrat. (2) Neque vereor ex commendatione perillustris domini comitis de Königsegg nimium me de amplissima dominatione vestra praesumere.

(3) Ceterum quod a me flagitat, ut de summa debitorum, quibus archiduces Oenipontani a longioribus iam retro annis Salemio sunt obstricti, vel capitale vel bonam saltem partem ex acervo censuum reverendissimae amplitudini vestrae exsolvi procurem, esset sane, quod oppido mihi gratularar, si primum mox amicitiae obsequium eidem deferre ac in petito gratificari possem. (4) Sed nos ea nunc tempora vivimus sub moderno principe, sub moderno principe] Gemeint ist Erzherzog Sigmund Franz. ut non solum pro altero aut tertio sollicitare nemo quisquam ausit, sed neque sua quantumvis modestissime petere absque metu valeat. (5) Nimirum archidux noster totus modo est in vindicandis et reluendis dynastiis, toparchiis et id genus similibus, quae a germano Ferdinando Carolo antehac oppignorationis, locationis, venditionis vel quocumque alio contractu fuerant alienata. (6) Unde ego (ne de aliis provinciae statibus loquar) qui nomine monasterii mei tam in officio salinae Halensis, quam in camera Oenipontana atque diversis in teloniis multas praetensiones habeo, si pro aliqua relaxationis gratia vel oretenus vel modesto calamo me insinuem, verbis, non aere pascor et ad aram patientiae remittor.

(7) Nihilominus tamen illud amplissimae dominationi vestrae consilii suggererem, ut concepto desuper memoriali aures perillustris domini de Königsegg interpellaret. (8) Hic nam cum apud serenissimum gratia et authoritate polleat, quam qui maxime, velo ventis accomodato et captata bella occasione impetrare poterit, quod nemo alius. (9) Id ut fiat, reverendissimae amplitudini vestrae impense opto atque eidem ad alia quaevis officia paratissimus maneo.

468. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim [Stams], 7. April 1665 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas wünscht seinem Kollegen ein frohes Osterfest und hofft, dass ihm der aus Stams nach Füssen geschickt Wein schmeckt. Abt Haas wird sich an den Abt von Salem wenden, damit dieser aus den Schulden, die er bei Stams hat, den Beitrag für die Kongregation entrichtet und nach Rom schickt. Über die Antwort aus Salem will er Abt Müller wieder informieren. Ad abbatem Caesariensem, 7. Aprilis 1665, nomine reverendissimi. Reverendissime in Christo et amplissime praesul, observandissime domine domine Cum plurima salute laetum alleluia

(1) Superata tandem quadragintadiali esurie reverendissimae pietati vestrae in suo senio utique non parum onerosa intermittere nolui, quin eidem reverendissimae amplitudini vestrae cum amoeno appetente vere felicissimum pascha apprecarer optans impense, ut si modica duo vini nostratis doliola, quae in Fiessen hactenus hibernarunt, penum Caesariensem forte iam subintraverint, haustus ille ad esum seu agni seu ovi paschalis bene serviat amplissimaeque dominationi vestrae tam sapiat ad palatum, quam proficiat ad sospitatem.

(2) Quia tempus rursum ingruit faciendae pro ordine contributionis, scribo hac eadem occasione reverendissimo domino abbati Salemitano, reverendissimo ... Salemitano] Gemeint ist Abt Anselm I. Muotelsee von Salem. quatenus exemplo honoratissimi sui antecessoris honoratissimi ... antecessoris] Gemeint ist Abt Thomas II. Schwab von Salem. viginti florenos, qui me contingunt, meo loco pendere ac Romam dirigere non gravetur defalcando eosdem ex debito mille florenorum, quibus Salemum monasterio Stambsensi iam per 28 annos obstrictum est. (3) Responsum, quod desuper obtenturus sum, reverendissimae amplitudini vestrae mox communicabo. Interea manens etc.

469. An Abt Anselm I. Muotelsee von Salem [Stams], 7. April 1665 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Vor 28 Jahren hat sich das Kloster Salem in Stams 1000 Gulden ausgeliehen. Von diesem Geld, das Abt Paulus [Gay] von Stams an Abt Thomas [I. Wunn] von Salem ausgeliehen hat, wurden bis jetzt erst 20 Gulden zurückbezahlt. Abt Haas bittet nun darum, dass auch in diesem Jahr die Stamser Kongregationsbeiträge von diesen Schulden abgezogen werden, und hofft, dass diese Forderung keine Unannehmlichkeiten bereitet. Ad abbatem Salemitanum, 7. Aprilis 1665, nomine reverendissimi. Reverendissime in Christo pater, amplissime praesul, colendissime et honoratissime domine domine Multam salutem et felicissimum pascha

(1) Innotuerit haud dubie iam pridem reverendissimae amplitudini vestrae, qua ratione Salemium coenobio Stambsensi mille florenorum nomine iam ante annos 28 obstrictum fuerit, quos reverendissimus felicis recordationis abbas Thomas, abbas Thomas] Gemeint ist Abt Thomas I. Wunn von Salem, der zum ersten Haupt der Oberdeutschen Kongregation gewählt wurde. primus ille congregationis nosterae Germanicae quondam praeses et vicarius generalis, a nostro piae itidem memoriae abbate Paulo abbate Paulo] Gemeint ist Abt Paulus Gay (vgl. Album Stamsense Nr. 429). anno 1637 mutuos acceperat, ex qua capitali summa indeque subnatis censibus monasterium Stambs nihil umquam hactenus perceperat praeter solos 20 florenos, quos anno superiore reverendissimae amplitudinis vestrae honoratissimus dominus antecessor honoratissimus ... antecessor] Gemeint ist Abt Thomas II. Schwab von Salem. meo loco solvit ac procuratori ordinis Romam pro contributione transmisit. (2) Quia ergo iam iterum in ianuis est huiusmodi subsidiariae collectae tempus, ego vero eandem hactenus non sine difficultatibus et incommodis ob ignotas viarum opportunitates in Salem dirigere potui, placeat, oro, reverendissimae amplitudini vestrae antecessoris sui exemplo insistere ac meo nomine sportulam 20 florenorum, qui me respiciunt, praelibato reverendissimo domino procuratori Romam submittere non dedignetur. (3) Spero equidem hanc meam petitionem iniquius non interpretandum, quippe cum ex parte Stambs ratione memorati debiti sat longa hucusque patientia fuerit prorogata. (4) Atque hisce reverendissimae amplitudini vestrae me commendans maneo etc.

470. Stephani an Generalprokurator Ferdinando Ughelli in Rom Stams, 25. April 1665 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas entschuldigt sich, Ughelli wieder lästig fallen zu müssen. Er möchte aber wissen, was der Generalabt Claude [Vaussin] in Rom gegen die Anhänger der Strengen Observanz erreicht hat. Die Freude in der gesamten Oberdeutschen Kongregation wäre groß, wenn bekannt würde, dass der Streit endlich beigelegt worden ist. Leider ist auch das päpstliche Privileg für den Altar mit den Blutreliquien Christi noch nicht aus Rom eingetroffen. Abt Haas bittet Ughelli inständig, die Bestätigung zu erwirken. Ad procuratorem generalem Romae, 25. Aprilis 1665, nomine reverendissimi. Cum humanissima salute fausta quaeque ac prospera Reverendisssime et amplissime domine domine

(1) Curas et multivarios labores, quibus amplissimam dominationem vestram hoc temporis non tam distentam quam obrutam auguror, litteris meis minime interturbarem, nisi duo ad stringendum calamum me stimularent atque impellerent. (2) Alterum est, quod scire permaxime cuperem, quid illustrissimus et reverendissimus dominus generalis noster Claudius illustrissimus ... Claudius] Gemeint ist der Generalabt Claude Vaussin. in urbe hactenus contra arrogantes abstinentiarios obtinuerit? (3) Laetiore etenim evengelio universa Germania nostra Cisterciensis exhilarari vix posset, quam si inaudierit sopitam tandem tot annorum cum ichthyophagis pugnam atque a Cistercio stare victoriam.

(4) Alterum (quod mentem et memoriam iugiter vellicat) est notum amplissimae dominationis vestrae negotium notum ... negotium] Vgl. ep. 463. de altari nostro privilegiato, cuius renovationem ad stylum et formam pristinam transmisi originalis summopere desideramus. (5) Proinde eandem amplissimam dominationem vestram iterata instantia rogatam perquam velim urgere, bello modo studeat expeditionem novae bullae anteriori non dissimilis, ne piorum fidelium devotio intercidat aestivantesque inter piaculares flammas animae tam diu salutaribus suffragiis orbentur. (6) Remunerabitur hunc reverendissimae amplitudinis vestrae laborem Deus liberalissimus, cui animarum pretio nil praestantius, nil optabilius. (7) Dedi ex monasterio Stambs.

471. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim [Stams], 30. Juni 1665 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas will seinem Kollegen Neuigkeiten aus Tirol berichten, um sich so seinen Ärger von der Seele zu schreiben: Erzherzog Sigmund Franz ist mitten in den Vorbereitungen zu seiner Hochzeit plötzlich verstorben. Der Tod macht also auch an den Toren der Mächtigen nicht Halt. Abt Haas hofft, dass es bald einen würdigen Nachfolger geben wird. Ad abbatem Caesariensem, 30. Iunii 1665, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Novorum quidpiam ex Tyroli nostra quin reverendissimae amplitudini vestrae perscriberem, me et calamum cohibere non potui. (2) Est nam afflictis pars quaedam levaminis, cum miseriarum suarum naenias in sinus alienos effundere possunt. (3) Archidux noster Sigismundus, ille principum et rosa vernans, quem proxime hymenaea celebraturum tota patria cum gaudio exspectaverat inter arridentis fortunae plausus et in ipso virilis aetatis tripudio, heu immature nimis occidit, archidux ... occidit] Vgl. Primisser cap. 43 § 10 Eidem principi nostro nimius venandi ardor mortem acceleravit. IX Nonias Iulias in Monte Pacis, haud procul Oeniponte, venationi indulgebat. Domum reversus valetudinem adversam queritus, decumbit et vix triginta post horis venator mortalium libita fit praeda eo ipso tempore, quo ad gaudia hymenaea Hedwigieniae Palatinae desponsus erat, cuncta apparantur. occubuit, cum vix diem unum et binas noctes decubuisset, 25. Iunii ante Auroram extinctus. (4) Ita nimirum osseus messor osseus messor] Mit dem knöchernen Schnitter ist der Tod gemeint. nemini parcit aeque pede pulsans pauperum tabernas regumque turres. (5) Tyrolis nostra nunc vidua sedet in tristitia nec est, qui consoletur eam, nisi providentissimus Deus, qui patriae nostrae rectorem gnavum brevi submittere dignetur. (6) Atque hisce pauculis reverendissimae amplitudini vestrae me commendans maneo.

472. Stephani an Abt Augustinus Haas in Wien Stams, 1. August 1665 Aus dem Brief, den Herr von Wolfsthurn überbracht hat, sieht Stephani, dass Abt Haas gut in Wien angekommen ist, hofft aber auf dessen baldige Rückkehr. Der Pater Professor ist nach Marienberg gegangen, an dessen Stelle Pater Michael Franzin nach Stams kam, der sich bisher ganz wohl fühlt. Der Subprior wurde während einer Reise nach Hall von einer Krankheit befallen und muss dort das Bett hüten. Pater Michael Franzin hat erzählt, dass vor etwa 14 Tagen im Venostatal ein so schweres Gewitter wütete, dass allein Maximilian Trapp 6000 Gulden verlor. Die Köchin des Klosters ist verstorben, der Richter kam kanpp mit dem Leben davon und hat jetzt wieder Hoffnung auf Besserung. Ad abbatem nostrum Viennae Viennae] Den Grund für Abt Haas’ Wienreise erfährt man aus ep. 473: Zusammen mit einer Delegation unter der Leitung von Graf von Wolkenstein (mit Johann Baron Künigl, Gaudenz Paisser, Paul Bayer) wird nach dem Tod des Erzherzogs Sigmund Franz das Land Tirol dem Schutz des Kaisers empfohlen, vgl. Primisser cap. 43 § 10. constitutum, 1. Augusti 1665. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine.

(1) Communicatione litterarum domini de Wolfsthurn laetabundus accepi reverendissimam pietatem vestram cum suo illustri comitatu a periculis fluminum illaesam atque incolumem appulisse Viennae ibidemque satis commodum nactam esse domicilium. (2) Faxit Deus, ne illud diu incolere cogatur, sed rebus bene gestis brevi iterum patrios lares revisere valeat!

(3) Patrem professorem nostrum destinato die ad coenobium Mariae-Montis ablegavi, cuius vice et loco ad nos remissus est pater Michael Franzin, quem hactenus diebus paucis, quibus nobiscum est, sat bene contentum vidi consuetudine loci nostri, eius vero societate et affectu etiam pater Alanus nunc aliquantum recreatur.

(4) Patri subpriori nostro in vacationibus excursum quendam versus Schwazium ambienti inopinato Deus insuetas compedes iniecit, siquidem illo eodem die, quo reverendissima pietas vestra apud nos ratem conscendit, ipse grabatum petiit correptus a podagra, qua hodieque adhuc laborat mihi exinde non modicas molestias facessens.

(5) Praenominatus pater Marienbergensis primo, quod cum ipso sumpsi, prandio retulit ante dies circiter 14 tempestates et grandinem in Valle Venusta admodum graviter saeviisse, ut soli domino comiti Maximiliano Trapp damnum aestimationis sex millium florenorum intulerint et vicum Eyrs paene dimidium aquarum aluvies inundarit.

(6) Coqua familiae nostrae (quod reverendissimae pietati vestrae dominus de Wolfsthurn forsitan iam perscripserit) tandem vitam suam in senectute bona finivit in profesto sancti Iacobi apostoli sancti Iacobi apostoli] 25. Juli 1665. tumulata. (7) Cuius vestigiis prope aberat, ut insisteret, si non praeiret, iudex noster, qui superiore septimana convulsionibus analepticis (quas vulgo daß vergicht vocitamus) adeo terribiliter exagitatus est, ut lucido aliquo intervallo apparente mox sancto viatico et unctione extrema muniri debuerit cunctis, qui eam viserent, non aliud quam in omnem paene horam animae exitum praestolantibus. (8) Remisit tamen nunc (convulsionibus desinentibus) paulatim infirmitas, ita ut aliqua spes revalescentiae affulgeat.

(9) Clementissimus Deus nos omnes sua protectione benigne custodiat, maxime vero reverendissimam pietatem vestram peregrina nunc aura et aëre utentem in sua sanitate confirmet! (10) Ita vovi ex Stambs die sancti Petri ad vincula seu 1. Augusti.

473. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim [Stams], 1. September 1665 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas kehrte erst am 20. August [1665] von einer Gesandtschaft nach Wien zurück, in deren Rahmen er als Mitglied einer Delegation unter der Leitung von Graf von Wolkenstein nach dem Tod Erzherzog Sigmund Franz’ das Land Tirol dem kaiserlichen Schutz empfahl. In einer Privataudienz beim Kaiser konnte Abt Haas diesem die Probleme und Nöte seines Klosters schildern. Im September wird der Kaiser nach Innsbruck kommen, um die Huldigung entgegen zu nehmen. Dass die Diözese Augsburg einen neuen Bischof hat, weiß Abt Haas bereits. Er hofft, dass es ein für Abt Müller angenehmer Mann ist. Die Brüder in Stams werden der verstorbenen Nonne von Himmelspforten die entsprechende Ehre erweisen, wie es in den Beschlüssen von Rottweil vorgesehen ist. Ad abbatem Caesariensem, 1. Septembris 1665, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Quas 26. Augusti reverendissima amplitudo vestra ad me dederat, admodum tempestive recepi. (2) In Iulio vero exaratas sero offendi, 20. Augusti primum Vienna redux, eram nam eo missus cum provinciae nostrae praefecto comite a Wolkenstein et aliis quibusdam deputatis, tum ad condolendum super obitu serenissimi archiducis Sigismundi, tum etiam ad patriam nostram imperatoriae protectioni demisse commendendam, nec infeliciter, ut opinor, negotium pertractavimus. (3) Ubi illa etiam me fortuna beavit, ut in peculiari seu privata quadam audientia augustissimo Caesari augustissimo Caesari] Gemeint ist Kaiser Leopold I. monasterium meum eiusque iura partem in authenticis copiis exhibita humillime recommendare valuerim, ubi ... valuerim] Vgl. >Primisser cap. 43 § 10 Die mensis huius ultimo Augustinus solus admissus Stamsium suum protectioni Caesareae commendans litteras simul obtulit apographas fundationis et alias nonnullas. Spopondit Caesar omnem favorem. omnem benevolentiam ac favorem expertus. (4) Is decima Septembris cum grandi comitatu Viennam movebit Oenipontum petiturus ad homagium 26. Octobris sibi praestandum, qua occasione ego in comitiis diu me detinendum timeo non sine incommodo vindemiae.

(5) Dioecesi Augustanae novum caput praestitutum esse, reverendissimum et illustrissimum principem, praepositum Elvacensem, praepositum Elvacensem] Gemeint ist der Nachfolger von Sigismund Franz als Bischof von Ausgburg, Johann Christoph von Freyberg (geb. 28.09.1616 in Altheim, gest. 01.04.1690 in Dillingen), der zunächst Fürstprobst von Ellwangen war. iam ante octiduum ex novellis seu relationibus Mercurii hebdomadalibus intellexeram. (6) Faxit Deus, ut reverendissima amplitudo vestra optimum patronum ac fautorem nacta sit, qui iurium ac privilegiorum ordinis hyperaspisten agat et non mastygen!

(7) Sanctimoniali defunctae in Caeli-Porta id suffragiorum ab universis fratribus meis impendetur, quod decennio abhinc constitutiones Rottwilanae sanxerunt. (8) Atque his reverendissimae amplitudini vestrae omnia fausta precor me meosque eidem commendans.

474. Stephani an Arzt Johannes Baptista Angermann in Innsbruck [Stams], 5. September 1665 Nach der ersten Einnahme des überbrachten Mittels fühlte sich Pater Severinus [Frickinger] am 29. August wohl. Am 31. August nahm er den Rest, musste sich andauernd übergeben und fand keine Besserung. Am nächsten Tag war er tot. Ad doctorem Angermann, 5. Septembris 1665. Nobilis et clarissime domine.

(1) Transmissae nuper aquae laxatrivae primam dosim hausit pater Severinus pater Severinus] Gemeint ist Pater Severinus Frickinger, der am 1. September 1665 verstarb (vgl. Album Stamsense Nr. 463). noster 29. Augusti bina exinde evacuatione gavisus atque levaminis quidpiam, ut sibi videbatur, persentiscens, residuam vero partem ex praescripto sumpsit ultima eiusdem Augusti, quae et ipsa unam aut alteram alvi exonerationem operata est, nihilo tamen aegrotum erexit, quando is postera die totum suum corpus evacuavit animam exhalando. (2) Mortuus nempe est bonus pater Severinus primo die Septembris media prima a meridie omnibus ecclesiae sacramentis a se petitis rite obarmatus. (3) Usque ad ultimam horae semiquadrantem sibi praesentissimus ac tam linguae quam rationis usu praeditus fuit, nihil nisi spirituale sibi occini cupiens. (4) De cuius sicut optima dispositione, ita etiam felici ac beata consummatione plurimam in domino fiduciam habemus. (5) Quae excellentiae vestrae breviter ac volante penna significanda duxi.

475. An Abt Georg IV. Müller in Kaisheim Stams, 8. September 1665 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Musste man vor kurzem noch für eine verstorbene Nonne in Himmelspforten beten, ist man jetzt selbst von Todesfällen betroffen: Pater Severinus Frickinger ist verstorben. Abt Haas bittet um das entsprechende Gebet in Kaisheim. Als Abt Haas vor kurzem in Wien war, wunderte er sich zusammen mit den Äbten von Lilienfeld und Heiligenkreuz, dass man aus Italien und Frankreich nichts mehr über die Situation des Ordens hört. Gemeinsam hofften sie, dass sich im Verborgenen nichts Böses entwickelt. Ad abbatem Caesariensem, 8. Septembris 1665, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Quas abhinc octiduo defunctae in Caeli-Porta moniali spiritualium suffragiorum sportulas spopondimus persolvendas, quas ... persolvendas] Zum Tod dieser Nonne vgl. ep. 473,7. easdem nunc et ipsi emendicare compellimur, siquidem etiam nostrum gregem invasit lupus rapax, truculenta mors unam ex ovibus depasta. (2) Mortuus nempe est ex affectu pulmonico pater Severinus Frikinger ipsis huius mensis Kalendis, media prima a meridie, annum aetatis 33. non excedens, omnibus ecclesiae sacramentis a se petitis rite obarmatus. (3) Fuit usque ad ultimum horae semiquadrantem sibi praesentissimus ac tam linguae quam rationis usu praeditus, nihil nisi spirituale sibi occini cupiens. (4) De cuius, sicut optima dispositione, ita etiam felici ac beata consummatione plurimam in domino fiduciam habemus. (5) Quia tamen alia longe sunt Dei quam hominum iudicia, siquae eius animae adhuc fragilitatis labeculae ultricibus expiandae flammis, adhaereant (quis nam est, qui non aliquando supra fundamentum fidei aedificet ligna, faenum, stipulam et paleas?) devotionis ac pietatis suffragiis, quae ab amplissimae dominationis vestrae religiosissimo coetu defuncto nostro expetimus, brevi expungendas confidimus.

(6) De statu ac rebus ordinis nostri tam diu iam obmutescere Gallos ac Romanos mecum satis demirari non possunt reverendissimi domini abbates Campi-Liliorum Campi-Liliorum] Gemeint ist Abt Matthäus Kolweiss. et Sancti Crucis, quorum faciem nuper videre ac suavi eorum frui alloquio Viennae mihi datum est. (7) Avertat propitium Numen, ne sicut communicatio et commercium litterarium omnino iam flaccet, ita etiam ipse sensim religionis nostrae spiritus tacitis decrementis tepescat! (8) Finio ac reverendissimae amplitudini vestrae et toti suae Caesareae omnem prosperitatem animitus exopto. (9) In Stambs festo natae magnae Virginis die seu 8. Septembris.

476. An Abt Georg IV. Müller in Kaisheim Stams, 22. September 1665 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Nach Pater Severinus [Frickinger] ist nun auch noch Pater Eugenius Eyberger am 11. September [1665] verstorben. 19 Jahre lang war er Beichtvater des Klosters und ein begnadeter Organist. Sein Tod ging sehr schnell, dennoch wurde er mit den Sterbesakramenten versehen. Er war ein guter, gläubiger Mensch. Abt Haas bittet die Kaisheimer um die üblichen Gebete. Kaiser [Leopold I.] hat sein Kommen nach Innsbruck angekündigt und will vier Wochen lang bleiben. Es gibt das Gerücht, dass der Kaiser Truppen in Tirol stationieren will, wogegen sich die Bauern heftig wehren wollen. Ad eundem 22. Septembris 1665, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Vixdum nuper defunctum nostrum patrem Severinum patrem Severinum] Pater Severinus Frickinger ist am 1. September 1665 verstorben. tumulo intulimus, cum mox alterum de turba sacerdotum nostrorum mortis truculentia amisimus, patrem Eugenium Eyperger, aetatis annos 51 numerantem. (2) Mortuus is est 11. Septembris sub octavam antemeridianam catarrho cum apoplexia mixto suffocatus, cuius anima in sancta Christi pace aeternum quiescat. (3) Praefuit is 15 annis officio pistrinatus, conventui nostro a confessionibus per annos 19, organoedus vix ulli secundus. (4) Et licet fato admodum celeri ac inopinato abreptus fuerit (pridiana etenim nocte sanus et incolumis lectum inscenderat), ut vix unctione suprema muniri potuerit, nihilominus tamen optime de eius salute speramus credentes cum sancto Augustino male mori non posse, qui bene semper vixit. (5) Religiosus fuit probatae conversationis, humilis in oculis suis, nemini onerosus, verus Israëlita, in quo dolus non erat. (6) Quia vero oculi domini sole lucidiores etiam atomos delictorum perspiciunt ac longe a cogitationibus nostris distant divina iudicia, siquae forsitan Eugenio nostro maculae de terrenis contagiis adhaerescant expiatoriis cruciatibus eluendae, speramus eas per reverendissimae amplitudinis vestrae suique religiosissimi collegii sanctas preces ac suffragia bonam partem fore emundandas.

(7) De rebus patriae nostrae quod nuntiem, illud solum habeo, festo archangeli Michaelis die festo ... die] 29. September. augustissimum imperatorem augustissimum imperatorem] Gemeint ist Kaiser Leopold I. Oeniponti appulsurum, mille et quingentas personas in comitatu suo habentem et quattuor circiter hebdomades in nostra tellure permansurum. (8) Rumor etiam est ab eodem imperatore unam cohortem militum Tyroli nostrae induendam, quod si fiat, nae inter rusticos nostros seditio ac rebellio vehementer pertimescenda est, quam supremi Numinis providentia clementer avertat ac simul reverendissimam amplitudinem vestram diu custodiat et incolumem servet. Datae in Stambs.

477. Stephani an Abt Alberich Degen von Ebrach Stams, 30. September 1665 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Nach dem Tod des Abtes Thomas II. Schwab von Salem scheinen die Kongregationsaktivitäten ebenso eingeschlafen zu sein. Doch nun kehrt Leben zurück, nachdem der Generalabt [Claude Vaussin] den Abt von Ebrach zum Generalvikar der alemannischen Provinz ernannt hat. Nachdem Abt Haas davon aus Kaisheim erfahren hatte, schrieb er sofort diesen Gratulationsbrief. Die Pfarrkirche zum Hl. Johannes gehört zwar zum Kloster Stams, wird aber dennoch durch Bediente des Bischofs von Brixen visitiert, was Abt Haas bisher immer verhindert hat. Da der neue Bischof bald selbst in diese Gegend kommen wird, wünscht sich Abt Haas ein Dokument des Generalvikars, das jedem anderen außer dem Abt von Stams die Visitation dieser Kirche verbietet. Ad abbatem Ebracensem abbatem Ebracensem] Gemeint ist Abt Alberich Degen von Ebrach (1658-1686)., 30. Septembris 1665, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, honoratissime domine domine

(1) Annus diffluxit, cum de reverendissimi domini abbatis Salemitani vicarii nostri generalis domini ... generalis] Gemeint ist Abt Thomas II. Schwab von Salem, der 1664 verstarb. occasu triste nuntium accepimus, quocum obeunte ipsa etiam propemodum Germanica congregatio nostra animam egisse videbatur, adeo omnia hactenus languebant maesto involuta silentio. (2) Nullum litterarum commercium, nulla rerum ordinis communicatio vigebat. (3) At ecce vertente nunc anni curriculo aliud nobis laetius evangelium annuntiatur, redditum scilicet acephalae congregationi caput redditum ... caput] Vgl. >Primisser cap. 43 § 12 Cum iam superioris Germaniae congregatio capite adhuc careret, Roma Cistercium reversus [sc. Generalabt Claude Vaussin], tandem III Nonas Augustas Albericum Ebracensem eidem vicarium generalem praefecit cum potestate multo largiore, quam priores habuerunt generales vicarii. et sponsum viduae associatum, dum a reverendissimo et illustrissimo domino generali nostro a reverendissimo ... nostro] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. reverendissimam dominationem vestram mense Augusto vicarium generalem Alemanniae Cisterciensis cum solemnissima et amplissima potestate factam ac confirmatam esse perscribitur. (4) Hoc igitur exoptabili rumore reverendissimi domini praesulis Caesariensis reverendissimi ... Caesariensis] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. notificatione ad aures meas perlato committere non potui, quin reverendissimae amplitudini vestrae praesentibus hisce applauderem ac de indepta dignitate animitus gratularer apprecando eidem non annos solum longaevos ac faustum regimenm, sed et quidquid benedictionis exoptari potest ab altissimo.

(5) Ceterum est, quod in ipso fere suscepti vicariatus limine reverendissimae et amplissimae dominationis vestrae benevolentiam sollicitem. (6) Ecclesia nostra parochialis divo Ioanni Baptistae dicata et intra monasterii nostri extimos muros sita eidemque pleno iure subiecta et annexa ratione visitationis ab episcopo Brixinensi eiusque officialibus ac ministris graviter divexatur. (7) Ego quidem (aeque ac antecessores mei ab immemorabili tempore) omnem illorum visitationem hactenus constanter repuli nullis eorum minis exterritus. (8) Verum quia novus episcopus novus episcopus] 1663 wurde Sigmund Alphons von Thun Bischof von Brixen. in proximo ad partes nostras venturus atque confirmationis sacramentum dispensaturus dicitur, dubitandum minime est, quin de novo visitationem aliquam memoratae ecclesiae per se vel suos sit tentaturus. (9) Et quamvis continua tot annorum possessione sufficienter me tutari possim, existimem tamen aliud adhuc defensionis scutum a reverendissima et amplissima dominatione vestra mihi subministrari posse, si videlicet ex officio et plenitudine potestatis suae mandatum inhibitorium ad me dirigeret vetando, ne ad praedictam sancti Ioannis ecclesiam visitandam ullum quemquam hominum praeter superiores ordinis admitterem. (10) Talis etenim clypei obiectu adversarios et turbatores haud difficile retundendos crederem. (11) Ignoscat vero, quaeso, fiduciae meae hanc importunitatem, zelus nam ordinis urget me. (12) Dabam ex Stambs 30. Septembris.

478. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Innsbruck, 24. November 1665 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Am 2. Oktober wurde Kaiser [Leopold I.] in Innsbruck unter großen Erwartungen empfangen. In großer Trauer wurde er am 26. Oktober wieder verabschiedet: Er nahm alle Schätze des verstorbenen Erzherzog Sigmund Franz mit nach Wien und ließ ein schwer verschuldetes Land zurück. Alles Geld, alle Silber- und Goldvorräte wurden mitgenommen. Auch die gesamte Küchen- und Tafeleinrichtung wurde abtransportiert. Das ganze Land ist enttäuscht vom Kaiser. In Mais ist die Ernte so knapp ausgefallen, wie in Kaisheim. Zudem konnte Abt Haas wegen seiner Verpflichtungen in Innsbruck die Ernte nicht ständig überwachen. Dennoch hofft er, die üblichen zwei Fässer Wein nach Kaisheim schicken zu können. Ad abbatem Caesariensem, 24. Novembris 1665, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Excepimus Oeniponte secunda Octobris die Caesaream maiestatem Caesaream maiestatem] Gemeint ist Kaiser Leopold I. cum gaudio et magna animorum serenitate, omnia nobis fausta a tali Phoebo polliciti. (2) At non eodem plausu 26. dicti mensis abeuntem prosecuti sumus, versa nobis cithara cithara] cythara hs. in luctum et sereno in nubilum desinente. (3) Ita namque e Tyroli nostra imperator cum suis aulicis Harpyis discessit, ut archiducis nostri defuncti archiducis ... defuncti] Gemeint ist Erzherzog Sigmund Franz, der 1665 verstarb. thesaurum mobilem (sane non triobolarem) omnem quidem funditus asportarit, patriam vero interim nostram sub onere debitorum adhuc gementem et obaeratam dereliquerit. (4) Ablatum est ex aula archiducali non solum, quidquid aderat aeris signati seu monetae cusae, millionem longe excedentis, sed et totus etiam acervus argenti confecti sive vasorum de argento, aliquorum effatu 99 centenarios ponderantium. (5) Neque hic stetit auri sacra fames: auri sacra fames] Das Zitat stammt aus Vergils Aeneis (3,56). (6) Direptum etiam est, quidquid prostabat rei culinariae, se stanno vel cupro, quin et lodices, mensales mappae ac tota suppelex linea et lintea evanuere. (7) Sic igitur stantibus rebus parum Caesarem vidisse iuvat, quando exulceratis omnium animis vix aliquid boni ominis patriae nostrae impendet.

(8) Quae reverendissimae amplitudinis vestrae vindemiam sterilitas pervasit, ea etiam nostra ad Athesim vineta hoc anno intacta non reliquit, siquidem et nos Iovis fulminantis plagas persensimus et quidem in fundis optimis vina alioqui selectiora protuberare solitis, et (quod infortunium meum) ipsum illum mediocrem vitis proventum, quem coeli clementia servavit, hoc autumno personaliter colligere et convasare non potui continuo Oeniponti in taediosis negotiis detentus. (9) Spero nihilominus tamen Deo bene favente penum nostrum Stambsensem uveis gemmis, candidis et rubicundis, tantundem adhuc locupletandum, ut de utroque genimine vitis reverendissimae amplitudini vestrae gustum aliquem in strenam propinare possim eidem interea me meosque obnixe commendans. (10) Dabam ex aedibus meis Oenipontanis pridie Catharinae virginis seu vigesima quarta Novembris.

479. Stephani an Dekan Franz Oberberger von Telfs [Stams], 28. Dezember 1665 1662 und 1663 haben Geistliche aus dem Kloster Stams für den Dekan die Seelsorge in Rietz übernommen. Dekan Oberberger hat dafür noch nicht bezahlt. Stephani hofft, dass es Dekan Oberberger nicht vergessen hat: 1662 lag er krank in Hall, während auch sein inzwischen verstorbener Kooperator an Fieber litt. Wieviele Messen die Stamser in der Zeit zwischen Ostern und Juli lesen mussten, kann Stephani nicht mehr sagen. Im Jahr 1663 waren es gezählte 17 Messen, davon sieben mit Festpredigt. Weil Stephani gehört hat, dass der Dekan nur darauf wartet, bis er einen Preis nennt, setzt er diesen nun auf neun Dukaten fest. Vorbild ist die Vertretung vor neun Jahren für Johannes Heisler, den Dekan von Telfs, der für drei oder vier Monate 46 Gulden bezahlte. Ad dominum decanum in Telfs Franciscum Oberperger anno 1665, 28. Decembris. Admodum reverende, nobilis et clarissime domine decane

(1) Quid obsequiorum praestiterit venerabilis conventus noster oviculis admodum reverendae dominationis vestrae curae commissis in Riez anno 1662 et 1663, nondum, credo, admodum reverendae et clarissimae dominationi suae exciderit, de quibus grato animo quandoque repensandis, cum toties promistionem acceperim, praeterire non possum, quin istius memoriam refricando admodum reverendae et clarissimae dominationis suae aurem desuper modeste vellicem. (2) Neque enim adducor, ut credam labores nostros, quos per aliquantos menses in vinea praefatae ecclesiae Riezensis locavimus, spongia oblivionis iam penitus esse expunctos.

(3) Anno quidem [16]62, cum admodum reverenda dominatio vestra Halae lethaliter decumberet et ipse etiam reverendus dominus Ioannes piae memoriae cooperator magnis febribus teneretur, determinato et praeciso numero singulas sacras functiones, quas Riezensibus exhibuimus, significare nequeo, generatim tamen asserere possum a paschate usque ad mensem Iulium maiori parte dominicarum et festorum divina mysteria in Riez per nostros sacerdotes fuisse celebrata.

(4) Anno vero [16]63 conventuales nostri in praedicta ecclesia decem et septenis vicibus sacra peregere, decies cum verbi divini praedicatura et septies sine peroratione. (5) Porro compensationem pro utriusque anni praestita opera arbitrio admodum reverendae dominationis vestrae, quae eiusmodi ecclesiasticos labores optime aestimare novit, libens remitterem, quia tamen iam aliquoties inaudivi a me exspectari proclamationem stipendii, existimem aequitatis et moderationis leges me non excessurum, si novem ducatos exegero.

(6) Alias memini ante novennium, cum admodum reverendo domino Ioanni Heisler, bonae memoriae parocho et decano Telfensi, similem operam impendissemus, per tres vel quattuor menses divinis officiis in Riez perfuncti pro laborum mercede nobis ab eodem 46 florenos fuisse repensos. (7) Interim dum spero modestae huic petitioni nostrae admodum reverendam et clarissimam dominationem vestram non refragaturam, finio litteras atque eidem dominationi suae cum proxime ineuntis novi anni felici auspicio omnem prosperitatem precor.

480. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Stams, 26. Januar 1666 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas antwortet auf zwei Briefe, die er aus Kaisheim erhalten hat und in denen der nun schon betagte Abt Müller von den Problemen erzählt, die ihm täglich bereitet werden. Mit Gottvertrauen wird er auch aus dieser Situation finden. Bruder Gottfried hat sich bis jetzt in keiner Weise als störend erwiesen, außer dass er etwas geschwätzig ist. Er ist ein Freund der philosophischen Bildung und ganz und gar mit seinen Studien beschäftigt. Wie jedes Jahr wird Stephani auch in diesem Jahr wieder zwei Fässer Wein nach Kaisheim schicken. Der verstorbene Kaisheimer Bruder Jakob sowie eine Nonne aus Schönfeld werden betrauert werden, wie es üblich ist. Ad abbatem Caesariensem, 26. Ianuarii 1666, nomine reverendissimi. Reverendissime in Christo et amplissime praesul, honoratissime et observandissime domine domine

(1) Binas iam reverendissima amplitudo vestra e sua Caesarea spatio trium quattuorve hebdomadum ad me direxit. (2) Alteras accepi festo sancti Ioannis evangelistae sancti ... evangelistae] 27. Dezember. ipso momento, quo in procinctu eram itineris versus Oenipontum capessendi, alterae vero hesterna ad me pervolarunt, utraeque materiem condolendi ministrantes, quippe quae aliud non nuntient quam diras calamitates, diras calamitates] Vgl. >Primisser cap. 43 § 12 Caesareae contigit mense Decembri, ut decem omnino monachi ad fugam conspirarent. Iam simul omnes fugerant seque ad Ebracense coenobium transire finxerant. A magistratu tamen eiusdem oppidi tenti atque Caesaream remissi, a praesule tamen ob inquietos eorum mores minime recepti, sed in diversa coenobia sunt dispersi. Ex quibus unum, Godefridum diaconum, Stamsenses suscipere cogebantur. Qui tamen, ne otio magis adhuc perverteretur, studio theologiae una cum nostris iunioribus admotus est docente Tobia Zigelio. quibus reverendissima amplitudo vestra in suae aetatis umbilico et senio intus forisque impetitur, nimis quam verum experta inimicos hominis esse domesticos eius. (3) Verum providentissimus Deus, qui amplissimae dominationi vestrae gratiam sufferendi impertit, potenti sua dextera etiam miserias hasce atque pericula propulsabit ac post nebulas serenum infundet.

(4) Fratrem Godefridum pauculis, quas inter meos hucusque exegit, septimanis nondum deprehendi vel superiorum iussa detrectantem vel caritatem meorum turbantem neque etiam aliud quidpiam in eo peculiaris vitiositatis adverti, nisi quod fere aequo liberior sit in loquendo et in sensu proprio pertinacior. (5) Alias illud valde commodum accidit, ut eo tempore ad monasterium meum dirigeretur, quo scholastica theologia actualiter traditur et docetur, quia enim ille litterarum amans est et avidus, tot iam paene theologicis speculationibus se immergit non solum calamo excipiens ea, quae in praesens a professore dictantur, verum etiam anteriores materias privata decerptione comportans, sicque eundem tanto facilius quietem et pacem servaturum spero, quo studiis ac lectionibus amplius est implicitus.

(6) Quod sponsioni meae de transmittendo vitis nostrae rubro et albo germine reverendissima amplitudo vestra ultro cedat meque a fide data liberum cupiat, sane hac vice gratanter accepto, quando sterilior autumnus doliis nostris haud adeo feliciter impluit. (7) Confido tamen me hoc vini nostratis xenium altero anno, si Deus ac coelum faverint, et in qualitate et in quantitate compensaturum.

(8) Animam pii fratris vestri Iacobi, sicut et devotam sanctimonialem ex inferiore Specioso Campo ad hortos Elysios translatam consuetis in ordine suffragiorum sportulis lubentes donabimus. (9) Propitium Numen interea reverendissimam et amplissimam dominationem vestram pacatis temporibus et copiosis consolationibus beare dignetur! (10) Dabam ex Stambs vigesimo sexto Ianuarii anno salutis 1666.

481. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais [Stams], 20. Februar 1666 Stephani antwortet auf Abt Haas’ Brief vom 14. Februar, obwohl er nicht weiß, ob ihn das Antwortschreiben noch in Mais erreichen wird. Im Kloster geht es allen gut, sogar Bruder Bernhard [von Ingramb] ist auf dem Wege der Besserung. Wenn er sich nur auf seine Arbeiten und Studien konzentriert, wird er noch schneller gesund sein. Doch weil Ingramb keine Neigung zum Studieren zeigt, vermutet Stephani das Wirken einer bösen Macht in ihm. Allein in der Woche nach Abt Haas’ Abreise nach Mais übernachtete Ingramb dreimal nicht in seiner Zelle, sondern im Weinkeller. Vor vierzehn Tagen bat er Stephani, mit Bruder Jeremias [Kolb] spazieren gehen zu dürfen, am Abend berichtete ein Augenzeuge, dass er die beiden beim Trinken gesehen habe. Weil Abt Haas im letzten Jahr wegen Verpflichtungen in Innsbruck die Ernte nicht beaufsichtigen konnte, ist seine Anwesenheit heuer umso wichtiger. Der jetzt fallende Schnee wird für die Maiser Weinreben gut sein, in Stams ist er eher hinderlich, hat doch noch keiner solche Schneemassen jemals gesehen. Wann die Hochzeit des Richters stattfinden wird, weiß Stephani nicht zu sagen. Herr von Wolfsthurn wird ihn wohl über den Zeitpunkt der Rückkehr des Abtes informiert haben. Ad abbatem nostrum constitutum in Mais 20. Februarii 1666. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Reverendissimae paternitatis vestrae gratissimas litteras 14. Februarii exaratas quatriduo post rite obtinui, quibus breves hasce reponere volui, quantumvis nonnihil dubius, num eae reverendissimam paternitatem vestram adhuc in Mais forent offensurae. (2) In statu valetudinis, quo reverendissima pietas vestra abituriens nos reliquerat, per Dei gratiam omnes adhuc duramus. (3) Quin et ipse etiam frater Bernardus frater Bernardus] Gemeint ist Bernhard von Ingramb, der im Oktober 1667 zu Studien nach Ingolstadt geschickt werden wird (vgl. Album Stamsense Nr. 476). in suo tetrico affectu aliquantum mitius habere videtur. (4) Et sane si is fugiendo otium, amando litteras et precibus incumbendo suae curationi fortius cooperaretur, non dubitarem, cum facile dispulsis tentationum nebulis ad serenitatem perventurum. (5) Sed quia studia illi in taedio sunt nec preces sapiunt, ferme subvereri incipio, ne aliqua maligni veteratoris fraus subsit, ipsum sub specie et praetextu melancholiae alleviandae aut depellendae ad inordinatos excursus et exorbitantias contra regularem disciplinam pellicere tentantis. (6) Certe illa eadem hebdomade, qua reverendissima pietas vestra ex Stambs pedem moverat, tribus ille vicibus extra dormitorium pernoctavit moratus (ut mihi fatebatur) cum patre cellario in hypocaustulo Victoris. (7) Fuit etiam nuper ante 14 dies, cum post meridiem a me licentiam ambulandi flagitavit, quam libens concessi sociumque ei fratrem Ieremiam patrem Ieremiam] Gemeint ist Jeremias Kolb aus Landeck, der ein Jahr nach Bernhard von Ingramb 1665 seine Profess in Stams ablegte (vgl. Album Stamsense Nr. 477). adiunxi. (8) Vespere autem ex quodam saeculari oculato teste comperi illos in hospitio nostro potitasse.

(9) Pernecessariam fuisse hanc reverendissimae pietatis vestrae extemporaneam profectionem in Mais pronissime credo, quandoquidem reverendissima pietas vestra praeterito autumno ob comitia Oenipontana in vindemiis conficere non poterat, quae solebat.

(10) Nivem, quam coelum Maisensi solo ninxit, proficuam esse vitibus, agris et pratis, perlubenter intellexi. (11) In nostris vero arvis metuo, ne damnosior sit futura quam utilior, in locis praesertim omnino planis. (12) Profecto tantam molem nivium vix memini in monasterio nostro aliquando vidisse.

(13) Iudicis nostri hymenaea quando celebranda sint, sicuti non indago, ita etiamnum ignoro. (14) Alias non dubito dominum de Wolfsthurn ante octiduum ipsi intimasse reditum reverendissimae paternitatis vestrae ad dominicam sexagesimae omnino esse incertum, ut proinde bonis avibus ad suas nuptias praevolare posset. (15) Atque hisce pauculis reverendissimae pietati vestrae me commendo.

482. Stephani an Prior Benedikt Hein aus Kaisheim Stams, 23. Februar 1666 Stephani möchte seinen Amtskollegen in Kaisheim über das augenblickliche Verhalten des Kaisheimers Bruder Gottfried, der in Stams weilt, informieren. Er ist gesund, sowohl Tiroler Wein als auch Tiroler Klima behagen ihm, sodass er fleißig studieren kann. Er möchte bald zum Priester geweiht werden, weil er gehört hat, dass zwei Stamser zu diesem Zweck bald nach Brixen geschickt werden. Darum bittet er selbst Prior Hein in dem beigelegten Brief. Ad reverendum patrem Benedictum Hein, priorem Caesariensem, 23. Februarii anno 1666. Salutem ab eo, qui mandat salutes Iacob. Admodum reverende, religiosissime domine pater prior

(1) Quia vix dubitare possum, quin admodum reverenda pietas sua scire aveat, qui nunc temporis sese habeat in novo incolatu frater Godefridus vester, committere nolui, quin pauculis eandem lineis desuper certiorem redderem. (2) Usus ille hactenus apud nos fuit prospera semper valetudine, nihil quidquam infirmitatis perpessus, conducentibus ipsi tam nostrate vino, quam etiam aëre Tyrolensi, unde in studiis litterarum impiger est nec minus in choro diligens. (3) Una tantum cura ipsum lancinat, ut brevi in domo Dei ad aram sacrificium omnipotenti litare valeat. (4) Quia etenim nuper inaudierat, duos ex conventu nostro fratres duos ... fratres] Einer der beiden war Pater Paulus Spiesegger. proxima angaria Brixinam pro ordine sacerdotii mittendos fore, etiam ipsi saliva in ore est, ut hisce iteraturis tertium se iungere desideret, id quod suo ipse calamo utique expresserit ac reverendae admodum pietati vestrae supplex significaverit. (5) Quibus raptim deproperatis cumprimis reverendissimo domino suo praesuli reverendissimo ... praesuli] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. ac dein reverendae admodum pietati vestrae me obnixius commendo, ex Stambs 23. Februarii 1666 etc.

483. An Abt Ferdinand Wenzel von Marienberg Stams, 20. März 1666 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Vor vier Tagen kam Pater Placidus Schidegger aus Marienberg nach Stams, wo er von Abt Haas erbat, er möge sich bei Abt Ferdinand Wenzel dafür einsetzen, dass er ein Benefizium im Gebiet von Marienberg erhalte oder in ein anderes Kloster außerhalb der Schwäbischen Kongregation eintreten dürfe. Also bittet Abt Haas seinen Kollegen um diese Gunst. Vom Einsatz Schideggers als Pfarrer rät er jedoch ab, zu viele Gefahren lauerten außerhalb der Klostermauern. Nichts spreche hingegen gegen ein anderes Benediktinerkloster. Auch den Eltern Schideggers könnte man so von einigen Sorgen befreien. Ad abbatem Marienbergensem, 20. Martii 1666, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime domine praesul Praeter affectuosam salutem, officia mea paratissima

(1) Quatriduum circa est, cum ad monasterium meum divertit inopinatus hospes, de gremio Mariae-Montano alumnus, pater Placidus Schidegger, qui cum miseram suam vivendi conditionem, qua pro tempore uteretur, mihi pluribus exposuisset, infimis precibus a me poposcit, quatenus apud amplissimam dominationem vestram pro ipso intercessor existerem pro obtinenda licentia et legitima facultate vel parochiale aliquod beneficium in districtu Mariaebergensi administrandi vel certe aliud quoddam ordinis coenobium (extra tamen Suevicam congregationem) adeundi, in eoque stabiliendi, ubi residuum annorum suorum Dei servitio ac saluti suae cirandae tranquille et secure impendere posset. (2) Equidem tam iustis precibus expugnatus continere calamum non potui, quin amplissimae dominationis vestrae benevolentiam brevi hac epistula interpellarem, studiosius rogitando, ut siquid intercessio mea ac primae preces apud eandem valere possint, erranti oviculae paternum sinum aperire ac postulatis eius benigne condescendere non dedignetur. (3) Ut parochum in saeculo agat, non consulo, mille enim periculis talis vita obnoxia est, ut vero in aliena ordinis domo bene morata et de regulari disciplina non male audiente stabiliat, rem iudico consultissimam ac rectae rationi prorsus consentaneam. (4) Cum enim praedictus pater humanum aliquid patiens proprium professionis domicilium repetere iustas ob rationes formidet, quid interest, si in alia Benedictinorum familia salutem suam operari possit, quando ubique sub uno domino aequalem servitutem baiulamus et uni regi in omni loco militamus? (5) Placeat igitur, oro, amplissimae dominationi vestrae Placidum suum exaudire eique desideratam hanc licentiam aequitati minime difformem benevole elargiri, quo tam monasterio Mariae-Montano suus constet honor, quam etiam parentes dicti Placidi curis et anxietatibus demum eximantur. (6) Atque his in spe gratificationis obtinendae finio meque ad reciproca offica amplissimae dominationi vestrae offero et commendo. (7) Ex coenobio sancti Ioannis in Stambs pridie festivitatis sancti Benedicti seu vigesimo Martii 1666.

484. Stephani an Dekan Franz Oberberger aus Telfs Stams, 23. März 1666 Weil Dekan Oberberger bisher nicht auf Stephanis Brief vom letzten Dezember (= ep. 479) geantwortet hat, schreibt ihm Stephani erneut und fordert die Bezahlung für die Leistungen in Rietz. Wenn Oberberger aus Telfs weggehen sollte, werde er wohl diese Schulden nicht zurücklassen. Auch der Dekan von Flaurling, Johannes Baptista Mohr, nahm einst die Hilfe der Stamser in Anspruch und bezahlte dafür, wie es sich gehörte. Ad decanum Telfensem Franciscum Oberperger, 23. Martii anno 1666. Admodum reverende et clarissime domine decane

(1) Quas anni praeteriti crepusculo, id est 28. Decembris ad reverendam admodum dominationem vestram dedi, quas ... dedi] Vgl. ep. 479. rite praesentatas fuisse certum scio, ad easque responsum aliquod hactenus exspectans exspectavi necdum tamen obtinui, ausus igitur alteras submittere, admodum reverendae dominationi vestrae denuo memoriam refrico laborum, quos triennio abhinc vel quadriennio ecclesiae Riezensi praestitimus, sperans vel sero tandem mercedem nos accepturos. (2) Neque enim facile mihi persuaserim admodum reverendam dominationem vestram Telfensibus vale facturam hoc nomine non expuncto. (3) Servierunt olim in similibus ecclesiasticis functionibus conventuales nostri admodum reverendo domino decano Flaurlingensi Ioanni Baptistae Mohr, servierunt et proximius defuncto reverendo domino Ioanni Heisler et ab utrisque honorificum stipendium retulerunt. (4) Eorundem vestigiis admodum reverendam quoque dominationem vestram instituram confido, et quod iustum fuerit, operaribus Stambsensibus daturam post tam longam patientiae prorogationem. (5) Datae in Stambs 23. Martii 1666.

485. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim [Stams], 30. März 1666 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas wünscht seinem Kollegen eine erbauliche Fastenzeit. Er wundert sich, dass der Generalprokurator in Rom, Ferdinando Ughelli, so viel Zeit finden konnte, um sich mit der Geschichte des Benediktinerordens zu beschäftigen. Abt Haas dankt Abt Müller jedenfalls für die Übersendung des Buches, das er mit großem Interesse lesen wird. Für Kardinal Franciotti sowie für die beiden Verstorbenen aus Kloster Lützel wird man in Stams angemessen beten. Ad abbatem Caesariensem, 30. Martii anno 1666, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Esurialium dierum quadragenam (cuius Deo bene servante medium iam prope superavimus aequor) quam reverendissima et amplissima dominatio vestra mihi suavem ac salutarem in nuperis adprecata est, vicissim eidem reverendissimae amplitudini vestrae, etsi simile corpus forsitan aggravantem, spiritui tamen levem ac meritorum feracem, reciproca apprecatione cordialiter exopto.

(2) Admodum reverendum et eximium dominum procuratorem nostrum generalem in urbe, admodum ... urbe] Gemeint ist der Generalprokurator Ferdinando Ughelli in Rom. a communibus ordinis negotiis ac praesertim litibus Gallorum abstinentium tantum otii et temporis sibi suffocari potuisse, ut in melliflui doctoris melliflui doctoris] Doctor mellifluus (honigfließender Doktor) ist ein typisches Epitheton für den Hl. Bernhard von Clairvaux. Hier spielt Abt Haas wohl auf Ughellis Werk Italia sacra an. alvearia descendere ac praestantiores inde favos decerpere et congerere eidem vacaverit, equidem miror et industriam collaudo. (3) Erit, cum haec melliloquiorum farraginem, quantum per subsecivas horas integrum fuerit, non fastidiosus delibabo, pro cuius interim transmissione reverendissimae amplitudini vestrae debitas habeo grates.

(4) Fatum eminentissimi domini cardinalis Franciotti cardinalis Franciotti] Gemeint ist Marcantonio Franciotti, der 1633 zum Kardinal gewählt wurde und am 8. Februar 1666 starb. iam antea ex novellis Mercurii relationibus didiceram, cuius animae consuetis in ordine precationum suffragiis non deerimus, praestituri eadem illis quoque duobus defunctis, quos reverendissimus dominus abbas de Lucella commendavit. (5) Atque his finiens maneo etc.

486. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim [Stams], 27. April 1666 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Bruder Gottfried aus Kaisheim möchte unbedingt zum Priester geweiht werden. Dabei wird ihn Abt Haas in seinem Ansinnen nicht unterstützen, was ihn nicht davon abzubringen scheint. Auch Prior Stephani schickt Gottfrieds Briefe nur mit Widerwillen ab. Vielleicht werden diese Briefe in Zukunft einfach unterdrückt werden müssen. Ad abbatem Caesariensem, 27. Aprilis anno 1666, nomine reverendissimi. Reverendissime in Christo praesul, colendissime et observandissime domine domine

(1) Fatigari reverendissimam amplitudinem vestram importuno calamo fratris sui Gotefridi ad fastigium sacerdotii praepropere aspirantis pronissime credo; (2) et sane ipsus ego mirari vix satis possum huius iuvenis genium, quod recenti plaga nondum persanata neque obducta adhuc cicatrice, salva sibi esse omnia existimat ac dignitatis sacerdotalis praerogativam quasi ex iure sibi iam deberi somniat. (3) Importunus, fateor, fuit et mihi, dum binis iam vicibus pro intento suo aucupando commendatitias a me extorquere nitebatur, quas tamen obtinebit numquam. (4) Scio etiam patrem priorem patrem priorem] Gemeint ist Pater Benedikt Stephani selbst. meum ipsius epistulas non nisi invitum obsignare cedentem molestis eius occursationibus. (5) Quodsi impetum huius fratris in reiterandis eiuscemodi odiosis scriptionibus alia via sufflaminare non potuero, medio suppressionis utar litterasque illius de tali argumento loquentes ad tenebras amandabo. (6) Neque etiam intermittam eundem a pervicaci sua impressione validius dihortari. (7) Interea reverendissimae amplitudini vestrae a Phoenice reviviscente, qui Christus est, felicissimum pascha precor et pacem tum huius temporis, tum illam, quae exsuperat omnem sensum.

487. Stephani an Kooperator Fortunatus Clementi in Mais Stams, 22. Mai 1666 Das lange Schweigen der Korrespondenz soll endlich gebrochen werden. Stephani hofft, dass es Clementi gesundheitlich gut geht. Im Vertrauen gesteht Stephani, dass er im Lauf des letzten Jahres bemerkt hat, dass Clementi von Abt Haas immer wieder getadelt und zu guter Lebensführung ermahnt wurde. Sogar mit der Abberufung aus Mais wurde gedroht. Nun scheint sich Clementi auch vor der angedrohten Rückberufung, mit der er überall prahlt, nicht mehr zu fürchten. Dabei war es doch einst sein sehnlichster Wunsch, nach Mais versetzt zu werden. Stephani weiß auch, dass es Pater Clementi immer ihm persönlich angerechnet hat, unter Abt Bernhard [Gemelich] niemals als Kooperator für Mais vorgeschlagen worden zu sein. Nun aber geht Pater Clementi leichtfertig mit diesem Amt um. Wenn er erst wieder in Stams ist, wird er Reue zeigen. Stephani weiß genau, wie wenig Clementi das Klosterleben schmecken will. Er soll sich also bessern und auf der bald anstehenden Reise nach Trient dem Kloster keine Schande bereiten. Ad patrem Fortunatum Clementi, cooperatorem in Mais, 22. Maii [1666]. Reverende in Christo, diligende in domino Sincerum salutem et utriusque hominis prosperitatem

(1) Diu est, quod nihil litterarum inter nos ultro citroque datum fuit. (2) Stringo igitur ego tandem calamum, ne reverentia vestra sui memoriam apud me penitus exstinctam putet. (3) Cum hactenus de vestra valetudine nihil adversum inaudierim, in spe me ipsum firmo coelum Maisense reverentiae vestrae hucusque benigno semper aspectu favisse, ut constanti corporis sanitate gaudere potuerit, cuius prorogationem diuturnam eidem precor et opto.

(4) Ceterum est quidpiam, quod sub fraterna confidentia in sinum vestrum optimo affectu demittam. (5) Intellexi semel atque iterum reverentiam vestram isto et superiore anno ex uno vel altero capite culpabilem (quid enim nisi homines fragiles sumus?) a reverendissimo nostro a reverendissimo nostro] Gemeint ist Abt Augustinus Haas. paterne ac serio de emendatione admonitam fuisse addita etiam, in contrarium eventum, avocationis comminatione. (6) Sed enim audio nunc reverentiam vestram ita animum suum obdurasse, ut de suorum correctione defectuum nihilo sollicita avocationis impendentis minas flocci faciat, quin etiam nuntium revocatorium dietim se exspectare apertis vocibus proclamet. (7) Equidem hunc reverentiae vestrae genium admirari satis non possum. (8) Novi, quantopere olim reverentiae vestrae dentes pruriuerint ex clausura et solitudine perveniendi aliquando ad libertatem in Mais. (9) Scio etiam eandem mihi, quamvis insonti, saepius culpam impegisse, quod ab abbate piae memoriae Bernardo abbate ... Bernardo] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. ad cooperaturam Maisensem numquam promota fuerit. (10) Et ecce, cum voti iam se compotem cernit nihilque credebatur optare impensius, quam ut hac vivendi commoditate extra monasterium diu sibi frui liceret, contemnit, et quod antea dies ac noctes suspiraverat, pro nihilo habet. (11) Scio nec fallor, si reverentiam vestram domum nostram remeare contigerit, grandem mox animo subituram paenitudinem, at cum Phrygibus cum Phrygibus] Anspielung auf die Trojaner (auch Phryger), die das hölzerne Pferd in ihre Stadt zogen und dies erst viel zu spät bereuten, als die Griechen schon in der Stadt waren. nimis seram. (12) Quam sint reverentiae vestrae amica silentium claustri, cellae abstrusio, vigiliarum frequentatio etc. necesse non est, ut ego edisserem. (13) Author ergo sim et ex fraterno affectu id consilii suggessero, ut reverentia vestra, nisi reverendissimo nostro stomachum movere velit, erratuum suorum expurgationem potius spondeat et efficaciter praestet, quem eundem ad avocationis censuram sua pertinacia provocet curaeque tantum habeat iter illud, quod proxime a pentecoste Tridentum versus instituendum erit, ut tam suo nomine quam existimationi monasterii nostri nihil affricet dedecoris. (14) Haec sicut ex mero impulso paternae et fraternae caritatis insinuo, ita eadem ab reverentia vestra surda aure praetereunda non credo, eiusdem precibus et sacrificiis me commendans. (15) Dabam ex Stambs vigesimo secundo Maii anno 1666.

488. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim Stams, 7. September 1666 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas bedankt sich für den Brief, der die wichtigsten Reformvorhaben des Ordens auflistet. Ein besonderes Problem sieht Abt Haas in der Freistellung der Wanderschaft der Mönche. So einheitliche Verhältnisse, dass die Orte austauschbar würden, werden nie herrschen. Die Zukunft der Oberdeutschen Kongregation ist noch unklar. Die Rechte des Abtes von Ebrach als Generalvikar wurden wohl deshalb ausgesetzt, damit sie keine Versammlung der Äbte dieser Kongregation vor dem nahenden Generalkapitel einberufen können, um dort zu beschließen, was in Citeaux für den Erhalt der Oberdeutschen Kongregation unternommen werden muss. Abt Haas hofft, dass dieser wichtige Austausch der Äbte untereinander zumindest brieflich erfolgen wird. Ad abbatem Caesariensem, 7. Septembris 1666, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Rite accepi reverendissimae et amplissimae dominationis vestrae epistulam reformationis generalis in ordine nostro propediem introducendae praecipua capita nuntiantem, pro quorum communicatione debitas grates habeo. (2) Ceterum quid inde difficultatum, ne dicam, turbarum exoriturum sit, praesertim si religiosis transmigrationes permittantur, eminus iam coniectare pronum est. (3) Perfecta vitae communitas ac uniformitas in tanta rerum omnium ac monasteriorum discrepantia et inaequalitate optari quidem, attingi vero et obtineri, ut valeat, vix putem possibile.

(4) Quid de nostra Germanica congregatione futurum sit, num stabilienda, an vero in nihilum abitura, exspectans exspectabo. (5) Reverendissimi domini Ebracensis reverendissimi ... Ebracensis] Gemeint ist Abt Alberich Degen von Ebrach. ceu vicarii nostri generalis reverendissimi ... generalis] Zur Einsetzung des Abtes von Ebrach als Generalvikar vgl. ep. 477. potestatem ac iurisdictionem hoc temporis suspensam suspensam] Vgl. Primisser cap. 43 § 13 Iussus praeterea archiabbas generale capitulum, quam primum fieri posset, agere, id in Maium anni sequentis indixit prohibuitque ante illud conventum particularia cogere. Albericum Ebracensem congregationis nostrae generalem vicarium ab officio hoc suo suspendit. esse liceat forsitan suspicari, idcirco id factum, ne is ante capituli generalis appropinquationem reverendissimorum congregationis nostrae praesulum conventum cogeret ad deliberandum, quid pro Germaniae nostrae indemnitate tuendisque iuribus in Cistercio deponendum etc. (6) Equidem si nobis personaliter coire non liceat, spero tamen futurum, ut reverendissimi domini domini coabbates litteris saltem mature inter sese ac studiosos communicent, quae in rem nostram fore videbuntur. (7) Interim dispositioni divinae, a cuius manu omnium pendent iura regnorum, negotium totum committimus atque reverendissimae et amplissimae dominationi vestrae diuturnam incolumitatem precamur. (8) Ex Stambs pridie magnae Virginis natae seu 7. Septembris.

489. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais Stams, 18. September 1666 Stephani hofft, dass Abt Haas gut in Mais angekommen ist. In Stams hat es die ganze Woche geregnet, sodass das einzuholende Heu nass ist. Pater Bartholomäus [Hol] muss bereits seit neun Tagen wegen starker Fußschmerzen das Bett hüten und wird es so schnell nicht wieder verlassen können. Weil Bruder Gottfried aus Kaisheim schon drei Tage lang an Schnupfen leidet und weiß, dass sich so bei ihm größere Probleme ankündigen, konsultierte er den Arzt, der viele gravierende Leiden entdeckte, die vierzehntägige Pflege benötigen. Bruder Gottfried begab sich also nach Innsbruck mit dem Versprechen, dass sein Kloster für diese Kosten aufkommen werde. Ad abbatem nostrum in vindemiis constitutum, 18. Septembris 1666. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Salvam et incolumem cum comitatu suo reverendissimam pietatem vestram praeterito Lunae vel Martis die in Mais appulisse plena fiducia mihi persuadeo, quibus autem ventorum velis, siccis an madidis, ignoro. (2) Apud nos certe tota hebdomas pluvia fuit, ut faenum in agro necdum aruerit.

(3) Pater Bartholomaeus pater Bartholomaeus] Gemeint ist Pater Bartholomäus Hol. noster nonum iam diem lecto rursus decumbit, non quidem ex affectu podagrico, sed pede exulcerato, coniuncta capitis et alvi indispositione aliqua, verosimiliter totidem adhuc dierum spatio grabatum suum non derelicturus.

(4) Frater Godefridus Caesariensis biduum vel triduum gravi catarrho laboravit, quem cum praesciret maiorum futurarum infirmitatum esse praenuntium, licentiam a me petiit medicum nostrum adeundi, qui post rigorosam naturae et affectuum eius examinationem bonum fratrem variis complicatisque pessimis affectibus laborantem deprehendit, quibus relevandis curam 14 pluriumve dierum cum quottidiana medici praesentia inevitabiliter necessariam pronuntiavit, quam proinde crastina luce dictus frater Oeniponti auspicabitur promittens hanc suam curam et medicationem monasterio nostro nihil constituram, sed omnes sumptus integra fide ex Caesarea refundendos, quod an et quo modo inter alia futura contingentia implendum sit, superi norunt, quorum tutelae reverendissimam paternitatem vestram devotius commendo pinguem et uberem vindemiam ex animo apprecans ex Stambs etc.

490. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais Stams, 25. September 1666 Stephani schickt seinen Vorschlag für einen Antwortbrief auf ein Schreiben aus Kaisheim, in dem das nächste Generalkapitel angekündigt wird. In der Antwort sind die Fakten enthalten, die Abt [Georg IV. Müller] von Kaisheim in Citeaux über jedes Kloster bekannt geben muss. Die geforderte Kostenaufstellung muss dabei nicht so genau und detailiert ausfallen. Im Rahmen der nächsten Visitation wird Abt [Müller] ohnehin noch auf diesen Punkt zu sprechen kommen. Ad abbatem nostrum in vindemiis constitutum, 25. Septembris anno 1666. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Mitto responsionis litteras responsionis litteras] Gemeint ist ep. 492. ad Caesariensem ad Caesariensem praesulem] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. praesulem dirigendas una cum requisita attestatione rite acceptae insinuationis de convento generali proxime in Gallia cogendo, cetera, quae informationis causa postulantur, brevi concinnaturus, ubi ex reverendissimo Caesariensi definite intellexero, quid de quovis monasterio articulatim Cistercium perscribi debeat. (2) Clausula illa, quam modo dictus reverendissimus dominus abbas suis nuperis inseruit (ut eidem capitulo generali exactam rationem reddere valeam de singulis monasteriis nostrae provinciae) non eum sensum habet, quasi a reverendissima paternitate vestra accurata exigantur ratiocinia accepti et dati sive annorum reddituum et expensarum, neque enim haec olim anno 1651 in Cisterciensibus comitiis requirebantur, neque etiam nunc in modernae indictionis textu aliqua de iis mentio formatur, sed solum indicat postulari ab illustrissimo domino generali illustrissimo ... generali] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. perfectam informationem de statu cuiuslibet monasterii, exempli gratia de antiquitate fundationis, de numero religiosorum, qui defacto aluntur vel commode sustentari possent, de structura coenobiorum accomoda vel incommoda etc. (3) Haec enim et alia reverendissimus Caesariensis a monasteriis suae visitationi subiectis scripto percipere cupit, ut ipse postmodum Cistercii exactam reddere valeat rationem de asceteriis suae provinciae. (4) Verum clariorem de hac re lucem a proxima visitatoris instructione exspecto, me interim reverendissimae pietati vestrae demisse commendans, ex Stambs 25. Septembris etc.

491. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais [Stams], 2. Oktober 1666 Der vom Alter bereits gekennzeichnete Thomas von Schauenstein hat angefragt, ob er für 2400 Gulden im Kloster Stams verpflegt werden kann. Stephani hat die Sache vor den Konvent gebracht, der der Aufnahme unbedingt zustimmt. Im Rahmen des letzten Aderlasses hat der Arzt Thomas von Schauenstein gesehen, und auch er glaubt nicht, dass er noch lange leben werde. Wie auch immer, sollte man sich dieses Geld nicht entgehen lassen. Monatliche Zahlungen der Familie sowie spätere Begräbniskosten sind außerdem zu berücksichtigen. Ad abbatem in vindemiis constitutum, 2. Octobris 1666. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Circa ineundum contractum alimentationis praenobilis domini Thomae de Schauuwenstain seniores et saniores de conventu una cum officialibus in consilium, ut iussus eram, vocavi perceptisque singulatia eorum votis ac suffragiis unanimis omnium et concors sensus fuit (cui et ego adstipulor) oblatam 2400 florenorum pensionem omnimodis acceptandam esse, utpote in evidens monasterii emolumentum cessuram, siquidem (praeter alias rationes pluras) indicia in praedicto nobili domino iam quasi aperta praenuntiant ipsum haud diu incolam fore super terram, quippe cuius interna vitalium partium harmonia iam graviter sit destructa ac ruinae totali vicinior. (2) Et sane medicus noster cum nuper phlebotomiae nostrorum interesset, viso Thoma coniecturavit et in aurem aliis dixit illum propediem iam parturire phthisin. (3) Sed quidquid sit de eius vita breviore vel longiore, quae in manu Dei est, censeo istam contrahendi occasionem minime repudiandam esse, tum quod tota provisionis summa in pari et quidem aurea moneta monasterio numeranda spondeatur, tum etiam, quod plus quam certum sit de isthoc capitali bonam partem nobis olim in salvo et lucro permansuram. (4) Quodsi a praenobili illius familia quingenti adhuc extorqueri possent, de quorum annuo censu ipsi Thomae hebdomadatim dimidius florenus cederet, summa vero post eius mortem in sepulturam et exsequias impenderetur, apprime utique monasterio nostro consultum foret, sed vix sperandum est auctarium istud ab altera parte obtineri posse, quo etiam non obtento existimem reverendissimam pietatem vestram primae accordationi omnino acquiescere posse nec ullum coenobii damnum pertimescendum. (5) Atque his reverendissimam paternitatem vestram supernae protectioni animitus commendo. (6) Dabam 2. Octobris etc.

492. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim [Stams], 3. Oktober 1666 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas hat den Brief seines Amtskollegen vom 8. September in Mais erhalten. Mit diesem Brief bestätigt er, vom anberaumten Generalkapitel in Kenntnis gesetzt worden zu sein. Die genauen Daten, die Abt Müller über das Kloster Stams braucht, kann Abt Haas im Moment nicht beibringen. Da das Generalkapitel erst in sieben Monaten beginnen wird, vermutet Abt Haas, dass diese Daten noch ein bis zwei Wochen warten können. Zudem müsste Abt Haas noch wissen, welche Daten genau Abt Müller interessieren. Der Meinung, die Oberdeutsche Kongregation brauche keinen Generalprokurator, stimmt Abt Haas nicht zu, vielmehr will er von den ursprünglichen Einrichtungen, die auch vom Papst bestätigt wurden, so wenig wie möglich abrücken. Ohne Generalprokurator werden auch keine Nationalkapitel einberufen, die dringend nötig wären. P.S.: Urkunde, in der Abt Haas bestätigt, von Abt Müller über die Einberufung des Generalkapitels informiert worden zu sein. Ad abbatem Caesariensem, 3. Octobris 1666, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Litteras amplissimae dominationis vestrae octavo Septembris Caesarea emanatas cum appendice rerum Cisterciensium postridie exaltatae crucis seu 15. praedicti mensis accepi constitutus in canonica Maisensi. (2) Et quidem de indictione generalis capituli subsequente anno celebrandi in Cistercio legitime mihi insinuata et accepta petitam attestationem hisce submitto; (3) ea vero, quae pro informatione illustrissimi domini generalis illustrissimi ... generalis] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. ad praefata comitia dirigi praecipiuntur, in praesens addere impossibile erat, quando et a monasterio absens et in primo ac maximo vindemiationis aestu occupatissimus existo. (4) Spero proinde rem hanc unius alteriusve septimanae moram facile adhuc pati posse, quandoquidem ab indicta Gallicana diaeta absumus integris adhuc septem mensibus. (5) Et sane (ut ingenue fatear) ex indictionis contextu vix satis clare dispicio, quid demum ad Cistercii mandram perscribendum sit, desiderans ab amplissima dominatione vestra proxime paulo apertius erudiri.

(6) Circa consilium viri illius gravis et docti in congregatione nostra vicarium generalem necessarium non esse arbitrantis, quid sentiam, vix edicere possum, nisi quod existimem a prima harmonia, sub qua congregatio nostra Germanica olim instituta congregatio ... instituta] Die Oberdeutsche Kongregation wurde 1618 offiziell gegründet. est, sine gravi admodum ratione recedendum vix esse, praesertim cum et ipsis pontificibus summis (Urbano VIII. et Innocentio X.) eandem confirmantibus placuerit illam a peculiari capite, quod praesidis nomine intitularunt, gubernandam esse. (7) Accedit, quod in defectum generalis vicarii capitula nationalia prorsus expiratura videantur, quorum tamen necessitas semper ut evitetur, humanitus vix credibile est. (8) Interea autem nolim in hoc puncto quidquam praeiudicare, sed aliorum perspicacioribus oculis et iudiciis meum submitto manens etc.

P.S.: (9) Nos, pater Augustinus monasterii beatae Mariae et sancti Ioannis Baptistae in Stambs, nullius in Brixinensi dioecesi, sancti ordinis Cisterciensis, dispositione divina abbas, praesentium serie attestamus a reverendissimo et amplissimo domino domino Georgio, imperialis ac liberi coenobii beatae virginis Mariae de Caesarea antistite et praefati Cisterciensis ordinis per provinciam Suevicam vicario generali etc. indictionem capituli generalis mense Maio anni proxime secuturi in Cistercio celebrandi nobis legitime insinuatam et in authentica copia rite communicatam fuisse postridie exaltatae crucis seu decimo quinto Septembris die. (10) In cuius rei fidem ac robur praesentem attestationis chartam manu propria subscripsimus et sigillo nostro abbatiali munivimus, in aede nostra canonica Maisensi, Octobris anno 1666.

493. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais [Stams], 9. Oktober 1666 Stephani bedankt sich für die Trauben, die der Abt zum allgemeinen Aderlass schickte. Leider sind sie zu spät in Stams angekommen. Am 3. Oktober war der Chor des Priors an der Reihe, bereits am 26. September fand der Aderlass des Subpriors statt, den Albericus [Manincor], Paulus [Spiesegger] und Bernhard [von Ingramb] dazu nützten, das Kloster unerlaubt zu verlassen und in Petersberg gut zu speisen und zu trinken. Bruder Bernhard [von Ingramb] hat so viel getrunken, dass er sich den Knöchel verstauchte und noch heute das Bett hüten muss. Bruder Gottfried aus Kaisheim wird bald aus Innsbruck zurückkehren, wo er wieder völlig geheilt wurde. In einem Brief an seinen Prior in Kaisheim bittet er darum, Stams die Kosten für seinen Krankenaufenthalt in Innsbruck zu übernehmen und ihn selbst nach Kaisheim zurückzuberufen. Stephani hofft, dass sich die Reformen des Ordens noch abändern lassen. Er stellt eine Liste der Änderungsvorschläge zusammen. Ad abbatem nostrum in vindemiis constitutum, 9. Octobris anno 1666. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Transmissas uvas pensiles cum debita gratiarum actione recepimus, phlebotomiae quidem nostrae a reverendissima pietate vestra destinatas, sed serius a portitore adductas, qui primum sexto Octobris sub noctis crepusculum in Stambs pervenit. (2) Ego quidem cum meis consortibus tertio huius mensis sectionem celebravi in bona charitate et pace peractam. (3) Altera vero in choro subprioris 26. Septembris praecessit, in qua pater Albericus, pater Albericus] Gemeint ist Pater Albericus Manincor (vgl. Album Stamsense Nr. 459). pater Paulus pater Paulus] Gemeint ist Pater Paulus Spiesegger (vgl. Album Stamsense Nr. 470). et frater Bernardus frater Bernardus] Gemeint ist Bruder Bernhard von Ingramb (vgl. Album Stamsense Nr. 476). graviter exorbitarunt. (4) Nam ultimo die primo mane ambulatum egressi insalutato et inexspectato patre subpriore absque omni prorsus licentia in Petersperg pransi sunt absente praefecto atque inde primum adulto vespere domum repedarunt, ita bene poti, ut frater Bernardus in via talum sinistri pedis luxaverit seu evomuerit, usque hodie adhuc custos grabati.

(5) Frater Godefridus perendie Oeniponto ad nos remeabit ab infirmitate sua (ut mihi scribit) ferme penitus sublevatus. (6) Is spem facit sumptus in sui curam factos ex aerario Caesariensi legitime repensandos idque per litteras nuper a suo priore a suo priore] Gemeint ist Prior Benedikt Hein von Kaisheim. directe petiit ac simul, domum ut brevi avocaretur, instanter poposcit. (7) Quid in utroque isthoc petito sit obtentaturus, tempus experimentum dabit.

(8) In farragine novae reformationis nostrae multa sane occurrunt servatu difficillima, quae quidem calamo perstringi facile possunt, iisque rationabilia motiva opponi, verum timeo exceptionibus et protestationibus nostris exiguum fore locum relinquendum, quandoquidem omnes articuli ipsismet brevi apostolico inserti sunt eorumque custodia tum rigorose praecipitur. (9) Faciam tamen, quod iubeor, measque in punctis difficultatum animadversiones ordine compilabo, interea reverendissimae pietati vestrae omnem sospitatem et ordini nostro tranquillum regimen divinitus apprecando.

494. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais [Stams], 16. Oktober 1666 Bruder Gottfried ist aus Innsbruck zurückgekehrt mit einer langen Kostenaufstellung für seinen Krankenaufenthalt, die er nach Kaisheim schickte. Es handelt sich um mindestens 50 Gulden. Er drängt auch auf seine Rückberufung nach Kaisheim, weil der Arzt ihm vom Tiroler Klima abgeraten hat. Aus München sind 36 Goldmünzen angekommen, die Stephani in den Räumen des Abtes verwahrte. Im Streit mit Weingarten fordert der Stamser Anwalt, Herr Fröhlich, eine Rechtsmeinung aus Ingolstadt, was Abt Haas aus einem beiliegenden Brief erkennen wird. Ferdinand Klein hat um Aufnahme ins Kloster gebeten, hat aber im Konvent kaum Fürsprecher. Abt Haas habe ohnehin vor kurzem gesagt, keinen mehr ins Kloster aufnehmen zu wollen, da es schon so viele sind. Ad abbatem nostrum in vindemiis constitutum, 16. Octobris anno 1666. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Rediit tandem Oeniponto praeterita die Lunae frater Godefridus, utque sibi restitutus, deferens secum extractus computationum, quanti universim sua cura constiterit, in victu, medicinalibus et industria medici, quos proxime Caesaream mittet, solidam inde refusionem exspectans. (2) Quousque expensarum summa excreverit, mihi nondum patefecit, scio tamen medicum paulo ab inchoata cura iam mihi dixisse eam ut minimum 50 florenos devoraturam. (3) Urget modo dictus frater omni instantia avocationem suam, ex eo praecipue, quod a doctore intellexerit nostrum Tyrolense clima una cum aëris temperatione complexioni suae non solum inconveniens, sed summe contrarium esse etc.

(4) Nudiustertius Monachio rursum supervenerunt 36 libelli auri malleati, quos in abbatia deposui debitori loco numeratae pecuniae, quam aurifaber bractearius exspectabat, solum recepisse tribuens et florenum pro camistro seu mercede apportationis. (5) Poscebatur etiam pretium simoniorum, quae ante aliquot menses ex Mittenwaldt ad monasterium delata fuerant, sed ad reditum reverendissimae pietatis vestrae sollicitantem remisi.

(6) Advocatus coenobii nostri dominus Frelich summopere desiderat consultum Ingolstadianum in causa Weingartensi, siquidem ab adversae partis actore ad concludendum negotium nimium importune urgetur, id quod ex ipsius ad me data epistula reverendissima pietas vestra luculentius intelliget.

(7) Circa susceptionem nobilis adolescentis Ferdinandi Klain scio ex patribus nostri conventus vix unum fore, qui eidem suffragium ferat, quod iuvenis nimis tenerae et imbecillis complexionis ac oneribus ordinis omnino imparis appareat, unde ego censerem (submittens tamen iudicium meum) consultius fore, si vel petenti aditus rotunde denegaretur praetendendo magnum numerum religiosorum, qui defacto aluntur, vel saltem reditum reverendissimae pietatis vestrae praestolari iuberetur, interim Oeniponte adhuc substiturus. (8) Alias memini alias memini] Vgl. ep. 411. etiam semel aut bis ex reverendissima pietate vestra audivisse fixum sibi animo stare deinceps neminem amplius collegio nostro adiungere, nisi forsitan subiectum aliquod superveniret usquequaque selectissimum cuiusmodi iuvenis hic supplicans sane non est. (9) Sed finio et reverendissimam pietatem vestram superis favoribus obnixe commendo.

495. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais [Stams], 19. Oktober 1666 Vom Kellner hat Stephani erfahren, dass Abt Haas die Unterlagen zum Exemptenstatus der Zisterzienser benötigt für den Streit gegen Brixen. Vom Richter von Petersberg erfuhr Stephani, dass Herr Gotthard durch den Dekan von Telfs als Kurator in Haiming eingesetzt wurde und bald auch Umhausen bekommen soll. Eine Entscheidung über die Aufnahme Ferdinand Kleins ist nicht mehr nötig, da Klein nach Dillingen zum Studium geschickt wird. Bruder Gottfried zieht es so stark in seine Heimat Kaisheim, dass er gestern überstürzt nach Nassereith aufbrechen wollte. Stephani möchte ihn vor unüberlegten Handlungen zurückhalten. In einem Brief aus Kaisheim wird zwar bestätigt, dass Gottfrieds Krankenkosten bezahlt werden, er aber nicht nach Kaisheim zurückberufen wird. Ad abbatem nostrum in vindemiis constitutum, 19. Octobris 1666. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Intelligens ex patre cellario desiderari a reverendissima pietate vestra libellum suum manuscriptum de exemptione Cisterciensium praesenti eum occasione transmitto, usui, ut audio, futurum contra molitiones Brixinensium, de quibus hesterna die percepi a praefecto Petersbergensi, eos hisce diebus reverendum dominum Gotthardum pro curato in Haimingen per decanum Telfensem absoluta authoritate instituisse eundemque decanum hac septimana concessurum etiam in Umbhausen, sed cur vel quid acturum, dicere non poterat.

(2) De nobili iuvene Ferdinando Klain, cuius in proximis mentionem feci, utrum religioso coetui nostro sociandus sit necne, disceptatione hoc temporis amplius opus non est, siquidem ex ipsius curatione domino secretario Lachemagn (qui nupero die sabbati una cum suo socero praefecto ex Petersperg mecum desuper ex instituto locutus fuerat) intellexi eundem cum suo germano Sigismundo ista adhuc hebdomade mittendum Dilingam ad studium physicae, ubi an spiritum religionis retenturus sit, incertum.

(3) Fratri Godefrido propositum repatriandi (non exspectata suorum avocatione superiorum) adeo pertinaciter insedit, ut heri a refectione prandii in prioratu me conveniens ex abrupto discessum flagitaverit atque illo ipso adhuc die Nazarethum usque pergere intenderit, quem vix persuasi, ut aliquod adhuc tempus sustineret ac prius reverendissimum praesulem suum super redeundi licentia legitime ac humiliter compellaret, id quod demum hodie per litteras praestitit. (4) Quodsi ille obfirmato animo abitum tandem decerneret, constitui mecum neque litteras neque viaticum neque aliud quid itineri commodum vel necessarium contumaci viatori subministrare, ne ego ipsius inordinato et illegitimo recessui cooperatus fuisse argui possim, nisi aliud iubeat reverendissima pietas vestra. (5) Interim accepi litteras ab admodum reverendo priore Caesariensi, priore Caesariensi] Gemeint ist Prior Benedikt Hein von Kaisheim. quibus mihi significat reverendissimum suum reverendissimum suum] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. expensas in cura praedicti fratris Oeniponte factas suo tempore rite soluturum simulque rogat, illum ut ulterius commendatum nobis velimus, quod sane intentionem avocandi non sonat. (6) Atque hisce reverendissimae pietati vestrae me et omnem conventum demisse commendo etc.

496. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais Stams, 23. Oktober 1666 Das von Pater Ludwig [Taschenmacher] gewünschte Buch von Heinrich Engelgrave schickte Stephani neulich nicht mit, weil er den entsprechenden Brief zu spät erhalten hatte. Dafür liegt es dieser Sendung bei. Bruder Gottfried hat eine detailierte Rechnung seiner Krankenkosten nach Kaisheim geschickt. Die bei einem Ulmer Buchhändler bestellten Bücher sind nach Stams gekommen (Laymann, Piasecki, Staingaden). Die Werke des Jesuiten Esparza und die Zisterzienserannalen fehlen noch. Der Dekan von Telfs hat im Auftrag des Bischofs im Ötztal alle Kuratoren visitiert. In Brixen selbst soll es zu einem Streit zwischen dem Bischof und dem Domkapitel über diese Sache gekommen sein. Ad abbatem nostrum existentem in Mais, 23. Octobris anno 1666. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Desideratum a reverendo patre Ludovico patre Ludovico] Gemeint ist Pater Ludwig Taschenmacher (vgl. Album Stamsense Nr. 480). Henricum Engelgrave Henricum Engelgrave] Heinrich Engelgrave ist der Autor des 1658 in Antwerpen erschienenen Buches Meditationes in omnia evangelia und zahlreicher anderer die Bibel kommentierender Schriften. aurigis nuper abeuntibus tradere non potui, quando de hac voluntate reverendissimae pietatis vestrae tunc mihi nondum constabat acceptis eiusdem litteris primum postero die. (2) Fert ergo nunc illum, qui has praesentat.

(3) Frater Godefridus praeterita posta computum suae curae Caesaream misit ad florenos usque 50 (extra honorarium medico adhuc dandum) se extendentem, de quibus viginti octo et 48 crucigeros sibi vendicat dominus Tausch, pharmacopaeus Winklerus florenos tredecim praetendit et crugigeros 50. Chirurgus chirurgus] chyrurgus hs., qui sanguisugas applicuit, ducatum exegit, hospitibus denique Oenipontano et Inzingensi floreni quattuor debentur cum crucigeris viginti duobus, quam summam frater ille adhuc sperat ex Caesariensi crumena huc paribus nummis mittendam.

(4) Libri ab Ulmensi bibliopola pro monasterio nostro non ita pridem Halam destinati ante quatriduum in Stambs pervenerunt, quorum fasce religato inveni duo exemplaria iuris canonici patris Laymanni, patris Laymanni] Gemeint ist der Innsbrucker Jesuit Paul Laymann (1574-1635), der durch zahlreiche Publikationen hervorgetreten ist. chronicon Piasecii chronicon Piasecii] Gemeint ist das 1648 in Krakau erschienene Werk Chronica gestorum in Europa singularium des Pawel Piasecki. et cantiones reverendi patris Constantini Staingaden. (5) Theologia autem reverendi patris Esparzae patris Esparzae] Welches der zahlreichen theologischen Werke des Jesuiten Martin de Esparza gemeint ist, wird nicht klar. et quattuor tomus annalium Cisterciensium adhuc desiderantur.

(6) Quid infidus noster vicinus, Telfensis decanus, decanus Telfensis] Gemeint ist Dekan Franz Oberberger von Telfs. paucis abhinc diebus in Haiming et per vallem Özensem machinatus fuerit, omnes curatos nostros nomine episcopi investiendo, pluribus litterae iudicis dabunt. quid ... dabunt] Vgl. Primisser cap. 43 § 14 In festo S. Barnabae Paulinus Mayrius templum Stamsii parochiale visitaturus advenit. Non admisit hoc abbas. Ad prandium tamen illum cum socio suo Boda invitavit. At illi, intellecto adesse quendam Oeniponte missum, qui visitationi nomine principis obsisteret, mox pedem retulerunt. Rem hanc indignati Brixinenses per decanum ruralem mense Octobri non solum Gotthardum Haimingae intrusum, sed etiam singulos Oeziae vallis curatos nomine episcopi iubebant investiri. Oezensem tamen haud multo post idem decanus altera iam vice ad resignandam curatiam urgebat. Sed nihil obtinuit negante illo, se cuiquam resignaturum quam abbati Stamsensi, a quo beneficium accepisset. (7) Alias comperi certa et indubitata relatione inter episcopum et capitulum non modicas versari discordias, praesertim postquam reverendissimus dominus Perkhofer non ita dudum exclusus est a consilio aulico et dominus Vintler eiectus de consistorio, ambo graviter disgustati. (8) Dominus vero Paulinus, Paulinus] Über diesen Herrn Paulinus Magrius berichtet Primisser zum Jahre 1662 cap. 43 § 4 Nonis Augusti sub vesperum Paulinus Magrius canonicus Brixinensis cum aliis binis sacerdotibus advenit; et praesuli nostro obviam protendunt nomine episcopi. Abbatiam ante biennium obtentam gratulatus, benedictionem abbatialem obtulit et parochiale templum se visitaturum dixit. Praesul gratiis pro gratulatione actis episcopi benedictione se indignum fassus visitationem huiusmodi inusitatam et nullo modo permittendam protestabatur. Canonicus contra protestans minitansque ad cauponam abiit. Mane postero sacro celebrato eadem petitione coram abbate, priore et officialibus facta eandem responsionem reportavit et re infecta indignabundus abscessit. qui summa apud episcopum gratia pollet, capitularibus totus exosus est et ab illorum consultationibus iam aliquoties repulsus. (9) Faxit Deus, ut haec Brixinensium dissonantia aliquando monasterio nostro bonam conciliet harmoniam. (10) Ita vovi ex Stambs vigesimo tertio Octobris anno 1666.

497. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais Stams, 6. November 1666 Stephani hat die gewünschten Gewürze am Haller Markt bei Nürnberger Händlern besorgt und schickt sie beiliegend mit. Die vom Ulmer Buchhändler gelieferten Bücher wurden bezahlt. Das Buch von Piasecki, das Abt Haas zurückgeben wollte, hat Stephani nun persönlich gekauft, da er es als wichtig für die Österreichische Geschichte bezeichnet. Der Händler behauptet, er habe einen Brief von Abt Haas, in dem er sogar noch ein zweites Exemplar des Piasecki bestellt, das er Herrn von Wolfsthurn geben wollte. Heute hat Bruder Gottfried wieder inständig darum gebeten, nach Hause nach Kaisheim geschickt zu werden, was Stephani ablehnte. Sollte Gottfried flüchten wollen, wird Abt [Georg IV. Müller] von Kaisheim hoffentlich nachsichtig mit Stams sein. Ad abbatem nostrum ibidem agentem, 6. Novembris 1666. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Aromatum taxam a reverendissima pietate vestra desideratam in Halensibus nundinis apud Norimbergenses indagavi, exigua hac inclusa schedula designatam, in qua existimo piperis praecipue pretium plus nimio elevatum, cuius libra ante ante annum 32 crucigeris veniit. (2) Cum librario Ulmensi rem omnem siquidem feci, transmissos hactenus libros et acceptos integre solvens recepta vicissim solutionis apocha. (3) Chronicon autem Piasecii Piacesii] Vgl. Anm. zu ep. 496. quia reverendissima pietas vestra venditori restitui volebat, ego illud coëmi, librum, ut arbitror, non inutilem et Austriacorum gesta peregregie ventilantem. (4) Alias quidem praedictus bibliopola intrepide mihi affirmavit se litteras a reverendissimae pietatis vestrae manu propria profectas domi suae adhuc retinere, in quibus expresse memorati chronici duo exemplaria comparare iussus fuerit, quorum alterum domino de Wolfsthurn destinatum erat.

(5) Hodie dum haec scriberem, frater Godefridus rursum me convenit omnibus modis resolutus, crastina iter suum versus Caesaream adornandi, quem a proposito concepto aliter dimovere non potero, quam si reverendissimae pietatis vestrae iussis obtemperans omne ipsi itinerandi adminiculum denegem. (6) Quodsi insalutato hospite abire praesumpserit, cum ei compedes inicere non possim, facilem spero apud reverendissimum Caesariensem reverendissimum Caesariensem] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. excusandi viam nos habituros. (7) Interea praepotentis Dei consiliis reverendissimam pietatem vestram nos et omnia commendans et Stambs etc.

498. Stephani an Abt Augustinus Haas in Bozen [Stams], 13. November 1666 Pater Paulus [Spiesegger] hat eine Rechnung bekommen, über die er sich im beigelegten Brief sehr beschwert. Die 28 Gulden, die Herr Tausch für den Aufenthalt Bruder Gottfrieds in Innsbruck verlangt, sind nicht nur für Essen, sondern auch für warme Kleidung, einen Hut und neue Brillen bestimmt. In der Prüfung der Samstagsgebete haben sich drei der jüngeren Brüder besonders hervorgetan: Pater Johannes [Stocker], Jeremias [Kolb] und Eugenius [Aniser]. Der Pater Professor ist zu Besuch gekommen. Herr von Wolfsthurn hat mitgeteilt, dass Herr Schnapp in Innsbruck wieder eine Weinlieferung möchte. Ad abbatem nostrum Bolzani constitutum, 13. Novembris 1666. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Exhibitae patri Paulo patri Paulo] Gemeint ist Pater Paul Spiesegger (vgl. Album Stamsense Nr. 470). praetensiones vitrici sui in nonnullis articulis stomachum moverunt, quas libenter litura subduxisset, sed modestiae causa seorsim in scheda expressit, quasnam ex illis praetensionibus nullo modo ratas habere possit.

(2) Viginti et octo floreni, quos dominus Tausch ratione fratris Godefridi exigit, in sola victus annona absumpti non sunt, sed pars illorum in alios usus expensa est, siquidem praedictus frater Oeniponte interulam laneam pro hieme sibi comparavit, item pileolum in summite aromatibus fartum nec non perspicilia conservativa etc.

(3) Fratres nostri iuniores iniunctum oboedientiae opus circa conciones sabbathinis diebus faciendas iam per ordinem impleverunt, ubi experimentum capere licuit, quinam illorum olim ad suggestum futuri sint applicabiles, e quibus ego duos solum rite idoneos iudico, patrem Ioannem patrem Ioannem] Gemeint ist Pater Johannes Antonius Stocker (vgl. Album Stamsense Nr. 471). et fratrem Ieremiam, fratrem Ieremiam] Gemeint ist Pater Jeremias Kolb (vgl. Album Stamsense Nr. 477). aut forsitan etiam tertium, fratrem Eugenium, fratrem Eugenium] Gemeint ist Bruder Eugenius Aniser aus Hall, der erst im Dezember 1665 seine Profess abgelegt hat (vgl. >Album Stamsense Nr. 479). reliqui tenue specimen dedere.

(4) Pater professor praeterito Martis die sub tempus cenae ad monasterium appulit inter alia asseverans indultum a reverendissima pietate vestra sibi fuisse, ut hac septimana cum officialibus quasi hospitem ageret nec nisi proximo die Lunae commune nostrum triclinium frequentaret, cuius verbis fidem dedi, quantumvis litterae reverendissimae pietatis vestrae huiusce rei nihilo meminerint.

(5) Antequam has clauderem, dominus de Wolfsthurn (qui reverendissimae paternitati se commendat) mihi indicavit Oeniponti dominum Schnapp valde enixe desiderare alterius vini transmissionem, quam pater cellarius noster ut promovere possit, a reverendissima pietate vestra designationem exspectat. Atque hisce etc.

499. Stephani an Abt Augustinus Haas in Bozen Stams, 27. November 1666 Bruder Gottfried hat aus Kaisheim endlich die Antwort bekommen, dass er von einem Boten abgeholt werden wird. Dieser Bote wird auch das Geld für die Krankenkosten Gottfrieds in Innsbruck mitbringen. Guidobald von Arzl hat um die Aufnahme in Neustift angesucht, wogegen der Bischof von Brixen einschreitet. Wenn sie ihn nehmen, werden sie bald sehen, ob er oder ein Regularkanoniker besser geeignet ist. Neuigkeiten aus Wien und Italien erzählen die beigelegten Briefe. Stephani möchte gerne wissen, wie es im Streit mit Weingarten steht und ob das Gesuch von Thomas von Schauenstein noch aufrecht ist. Ad abbatem nostrum ibidem morantem, 27. Novembris 1666. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Obtinuit tandem ad litteras suas frater Godefridus responsum a suo priore a suo priore] Gemeint ist Prior Benedikt Hein von Kaisheim. certior factus venturum proxime ad nos tabellarium, qui ipsum e nostro monasterio et climate Tyrolensi abducat, verum non ad propriam professionis domum, sed ad aliud rursus quoddam ordinis coenobium. (2) Ita nimirum in oculis sui praesulis suorumque confratrum acceptus est Godefridus, ut necdum illum in gremium suum recipere acquiescant. (3) Ratione expensarum, quas praedicti fratris cura medica Oeniponte causaverat, promittebant eaedem reverendi prioris Caesariensis litterae nuntium, qui huc mittendus fuerit, simul refusionis pretium rite allaturum, cuius proinde adventum in dies et horas idem frater exspectat.

(4) Illustris iuvenis Guidobaldus ab Arzl (ut his diebus certa relatione accepi) sollicitat hoc tempore habitum religionis in Neustifft intercessore utens ipso Brixinensi episcopo, Brixinensi episcopo] Gemeint ist Bischof Sigmund Alphons von Thun. cuius potentes et armatas preces praefati loci venerabiles incolae haud sane adeo facile excutient. (5) Quodsi pulsanti aperiant, illi brevi experimentum capient, an non Guidobaldus iste aptior foret pro praebendario quam regulari canonico.

(6) Novellas Viennenses et Italicas hisce inclusas transmitto, Oenipontanas vero Mercurii relationes hac septimana (cuius incuria, nescio) non accepimus. (7) Nova, quae ego perlubenter intelligerem, duo sunt, alterum, ecquid modo advocatus noster dominus Frelich in negotio Weingartensi moliatur, alterum, quibus in terminis versetur contractus Thomam nostrum a Schauvwenstain concernens, retro ille an antrosum gradiatur, quandoquidem festa Martinalia iam praeteriere. (8) Haec dum ex reverendissima paternitate vestra pro occasione rescire desidero, simul eandem protectioni supernae devotius commendo, ex Stambs etc.

500. Stephani an Abt Augustinus Haas in Bozen [Stams], 25. Dezember 1666 Stephani schickt die gewünschte Abschrift mit. Der Pater Professor hatte die Idee, den geplanten Archetyp Kaiser [Leopold I.] zu widmen, und hat schon einen Vorschlag ausgearbeitet, der beiliegt. Herr Reinhardt ist schneller als erwartet wieder nach Stams gekommen. Die versprochene Summe von 1754 Gulden hat er pflichtgemäß abgeliefert. Stephani bedauert die Abwesenheit des Abtes gerade zu Weihnachten. Ein neuer Brief aus Kaisheim veranlasst Bruder Gottfried, doch noch länger in Stams zu bleiben. Ad eundem ibidem degentem, 25. Decembris anno 1666. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Petitam epigraphen seu subscriptionem pro futura fabricae nostrae monasterialis in cupro declinatione praesentibus his submitto, ignarus omnino ac dubius, num ad mentem reverendissimae pietatis vestrae rite concinnata sit. (2) Contuli quoque hoc super negotio cum patre nostro professore, cui cogitatio in mentem venit futurum forsitan, ut reverendissima pietas vestra novum hoc coenobii nostri incisum archetypon augustissimo Caesari augustissimo Caesari] Gemeint ist Kaiser Leopold I. ceu moderno protectori nostro et advocato dedicatum iret ac proinde in eiusmodi eventum dedicationis formulare composuit, quod simul hic inclusi, reverendissimae pietatis vestrae erit eligere, quod placuerit.

(3) Dominus Reinhardt citius opinione sua ad nos appulsus est, die scilicet 23. Decembris, sperans adhuc in pervigilio nativitatis domum suam et suos revisere. (4) Summam, quam spopondit, 1754 florenorum integra fide exsolvit atque ad manus meas in sequestrum dedit. (5) Sane domicilium prioratus tantus nummorum acervus numquam subintravit, quantus modo a me in deposito custoditur.

(6) Aegre admodum toleramus absentiam reverendissimae pietatis vestrae, quod ad sacras ferias natalitias et imminens novi anni auspicium eiusdem nobis conspectu gaudere non liceat, iam ultra anni quadrantem eodem orbatis. (7) Ferendum tamen est, quod superis disponentibus mutari non potest. (8) Iam in eo eram, ut has clauderem, cum ex Caesarea post diuturnum silentium superveniunt litterae non tenoris aut argumenti, quod exspectabamus, sed ingratae cantilenae, siquidem fratri Godefrido, quem dudum avocatum optassemus, hiberna apud nos stativa indicunt. (9) Responsione aliqua in praesens opus non esse iudico. (10) Dedi ipso nati salvatoris die vergentis anni 1666.

501. Stephani an Abt Augustinus Haas in Bozen Stams, 1. Januar 1667 Stephani wünscht dem Abt ein gutes neues Jahr, wie auch er es dem gesamten Konvent gewünscht hat. Weil der Brief aus Bozen so spät gekommen ist, hätte er die 40 Gulden für den Vikar von Mais fast nicht mehr mitgeschickt. Auch auf den früheren Brief des Abtes konnte Stephani nicht früher antworten, da er so spät nach Stams kam. Stephani geht es gesundheitlich gut, während der Pater Professor an Schnupfen und Brustproblemen litt, bis er heute wieder an der Messe teilnehmen konnte. Bruder Nikolaus wird immer noch von seinem Fußleiden geplagt, ja inzwischen hat sich seine Krankheit auf den ganzen Körper ausgebreitet. Ad eundem eodem loci versantem, 1. Ianuarii anno 1667. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Quam reverendissima paternitas vestra mihi ac toti conventui apprecari dignata est novi anni felicitatem, eandem reciproco et filiali affectu reverendissimae pietati vestrae cordialiter adprecamur impense optantes, ut eandem propitium Numen ad huiusmodi Ianuarias revolutiones quamplurimas diutissime servet et in rem ac emolumentum monasterii nostri constanti valetudine, pacato regimine et omnibus secundis successibus beare dignetur.

(2) Quadringenti floreni pro reverendo vicario in Mais reverendo ... Mais] Gemeint ist Pater Georg Nussbaumer. parum abfuit, ut hac vice transmissi non fuissent, siquidem epistulam reverendissimae pietatis vestrae primum heri, id est die Veneris, accepi pauculis horis ante, quam viae se darent aurigae. (3) Ad litteras reverendissimae pietatis vestrae anteriores responsum citius ematurare non potui, quandoquidem et illae non nisi ultima dominica adventus sub vesperum ad meas manus pervenere, ut proinde ad responsales emittendas sabbatum tamquam diem postae ordinarium exspectare oportuerit.

(4) Alias a scribendo nulla me infirmitas (laus Deo) retinuit. (5) Pater professor iam per hebdomadem hypocausti sui custos factus commune triclinium nobiscum non frequentavit laborans ex catarrho et angustia pectoris, qui ipsum in pervigilio sanctissimae nativitatis ferme praesenti periculo suffocationis subiecit. (6) Res tamen iam eatenus meliorata est, ut hodie in Christi infantis circumcisione Christi ... circumcisione] 1. Januar. sacris operari potuerit. (7) Frater Nicolaus frater Nicolaus] Wer hier gemeint ist, ist nicht klar, da sich im Album Stamsense für den in Frage kommenden Zeitraum kein Bruder dieses Namens findet. alteram modo septimanam lecto decumbit ex poplite suppurato quottidie copiosam saniem extrudente et idem malum alteri etiam genu minitante. (8) Nimirum bonus frater toto corpore malignis et noxiis humoribus refertus est. (9) Deus, corporum et animorum medicus, his sospitatem brevi restituat et nobis reverendissimae paternitatis vestrae faciem desiderantibus exhibeat! (10) Stambs, 1. Ianuarii.

502. Stephani an Abt Augustinus Haas in Bozen [Stams], 11. Januar 1667 Die 62 Gulden für den Krankenaufenthalt des Kaisheimer Bruders Gottfried wurden von Abt [Georg IV. Müller] in Augsburg bei Herrn Schmid hinterlegt, von wo sie der Innsbrucker Händler Johannes Peter Pichon zum Zöllner nach Zirl brachte. Aus Zirl wurden sie dann nach Stams gebracht. Der Dekan von Telfs war mit seinem Frühmesser Oswald aus Mieming im Ötztal unterwegs, wo er den Stamser Kurat, Johannes Kränbitter, erneut vor den versammelten Bauern mit Berufung auf Brixen zum Verlassen des Benefiziums aufforderte, was dieser ablehnte, wenn ihm nichts Vergleichbares geboten würde und zwar nur durch den Abt von Stams, der ihn auch einsetzte. Kränbitter hat bei Stephani darum gebeten, ihm, falls er das Ötztal verlassen muss, zumindest ein anderes Beenfizium zu geben, am liebsten Mieming. Aus einem Brief des Herrn Tausch hat Stephani erfahren, dass Ägidius Schor für das Altarbild noch keinen Finger gerührt hat. Ad abbatem nostrum Bolzani in comitiis statuum agentem, 11. Ianuarii [16]67. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Cambium 62 florenorum pro cura fratris Godefridi praevertit litteras reverendissimae pietatis vestrae nuper Caesaream directas, quos enim cupiebat ab illius loci reverendissimo praesule reverendissimo praesule] Gemeint ist Abt Georg IV. Müller von Kaisheim. Augustae apud dominum Schmid deponi, eos ante aliquot dies mercator Oenipontanus Ioannes Petrus Pichon Pichon] male legitur. transmisit telonario Zirlensi, genero suo, et hic nudiustertius in Stambs ad meas manus dinumeravit, non in auro, ut sperabatur, sed consueta huius temporis moneta, id est quindenariis, quos interim ad reditum reverendissimae pietatis vestrae sequestratos asservo.

(2) Festo sanctorum innocentium decanus Telfensis decanus Telfensis] Gemeint ist Dekan Franz Oberberger von Telfs. rursus in vallem Özensem concessit adlecto sibi in socium domino Oswaldo primissario Miemingensi, ubi praeter alia negotia circa causas matrimoniales expedienda curatum nostrum reverendum patrem Ioannem Kränbiter coram se comparere fecit, in praesentia quorundam rusticorum de communitate et exhibito novo mandato Brixinensium denuo illum ad resignandum beneficium instanter urgere perrexit, a quo tamen aliud responsum non tulit, quam quod resignare non posset nisi oblata et accepta alia honesta conditione, et quod resignationem nemini alteri facturus esset quam praelato Stambsensi, a quo beneficium accepisset. (3) Interim vero bonus dominus Kränbiter consilii inops ante octiduum me convenit madentibus fere oculis suam calamitatem questus et infimis precibus rogitans, ut si tandem Özensibus omnino valedicendum foret, ope et gratia reverendissimae pietatis vestrae primissariatum in Miemingen obtinere posset, arbitratus nimirum penes nos esse collationem et dispositionem illius beneficii simplicis etc.

(4) Ante ferias natalitias intellexi e litteris domini Tausch Aegidium Schor Schor] Zur Malerei der Gebrüder Schor in Stams vgl. Amman 1974, 57. Dort erscheint Ägidius mit der unüblicheren Namensform „Egyd“. in nostris altaribus pingendis nullum adhuc initium vel unica linea ducta fecisse, quae sane impudens negligentia iure mereretur, ut reverendissima pietas vestra alium pictorem promovendo operi inquireret. (5) Sed finio ac reverendissimae pietati vestrae brevi ad nos rediturae coelum clemens et felix iter exopto.

503. An Generalprokurator Ferdinando Ughelli in Rom Stams, 29. Januar 1667 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Bereits im Jahre 1664 hat Abt Haas den Generalprokurator über die Streitigkeiten mit dem Bischof von Brixen informiert. Inzwischen hat sich der Abt um die Beilegung des Streites bemüht und sogar einen Termin für eine Konferenz gefunden. Dazu hat er einen Kommissar der hohen Regierung aus Innsbruck, Anton Buffa, herangezogen, was die Brixener Delegation so verärgerte, dass sie die Verhandlungen sofort verließen. Zudem hat Abt Haas erfahren, dass der Brixener Johann Kasper Poda in Rom für den Bischof und gegen Stams intrigiert, wogegen Ughelli intervenieren soll. Abt Haas will auch allfällige Kosten übernehmen. Als inhaltliche Grundlage hat Ughelli immer noch das Summarium, in dem der gesamte Rechtsstreit dargestellt ist. Ad procuratorem generalem ordinis Romae, 29. Ianuarii [16]67, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime domine domine

(1) Quam diuturnae mihi et antecessoribus meis controversiae ac lites cum episcopo Brixinensi episcopo Brixinensi] Gemeint ist Bischof Sigmund Alphons von Thun. eiusque consistorio ab aliquot iam lustris intercedunt, certiorem feceram amplissimam dominationem vestram anno 1664 mensibus Iulio et Septembri. 1664 ... Septembri] Gemeint sind die ep. 458 und 459. (2) Conatus interea sum pro posse meo et adlaboravi, quatenus amicabili compositione res utrimque pacari posset et iam etiam condicta erat dies ad conferentiam celebrandam. (2) Verum quia ego pro parte monasterii mei eiusque iuribus tuendis commissarium aliquem ab excelso regimine Oenipontano adsciveram, illustrem dominum Antonium Buffa,Antonium Buffa] Gemeint ist Anton Johann Buffa, Freiherr zu Lilienburg, Castellat und Haiden, der 1622 in Telve (Valsugana) geboren wurde und als Rechtsgelehrter am 18. April 1663 zum wirklichen oberösterreichischen Regimnentsrat wurde. Diese Stelle hatte er bis 1665 inne (vgl. Seeber 1977, 78). olim auditorem rotae Romanae (quandoquidem domus Austriaca ius advocatiae et protectionis super coenobium Stambsense sibi in perpetuum reservavit), Brixinenses deputati hunc Austriacum commissarium nec aspectu nec alloquio dignati, mox versis calcaribus recesserunt sicque negotium omne in fumum et auras abiit.

(3) Ceterum quia non multo abhinc tempore fida relatione comperi a praedicto illustrissimo domino episcopo legatum quendam (reverendum patrem Ioannem Casparum Poda) sub finem anni proxime evoluti Romam directum, qui inter cetera negotia etiam monasterii mei Stambsensis iura in disceptationem trahere et convellere iussus sit, etiam atque etiam rogo amplissimam dominationem vestram, velit eiusdem legati machinationes secreto indagare et, ubi adversum quid rescierit, quod ille me inscio et inaudito per falsa narrata subreptitie expracticarit pro honore ordinis murum sese opponere dignetur, habitura me semper promptissimum ad refundendum, quidquid impensarum desuper opus fuerit. (4) Porro ut huic clanculario agenti Brixinensium iniqua forsitan contra me molituro amplissima dominatio vestra obviare possit, spero eandem adhuc penes se habituram compendiosum illud summarium, quod iura et privilegia monasterii mei brevissime complectens supradicto anno 1664 amplissimae dominationi vestrae Romam transmisi. (5) Propitium Numen eandem diu ordini nostro servet incolumem! (6) Dabam ex Stambs vigesimo nono Ianuarii anno millesimo sexcentesimo sexagesimo septimo.

504. An Abt Georg IV. Müller von Kaisheim [Stams], 1. Februar 1667 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas bedauert es, dass das neue Jahr für Abt Müller so beschwerlich und von Krankheit gezeichnet begonnen hat, und wünscht ihm gute Besserung. Auch Bruder Gottfried geht es wieder schlecht. Der Arzt meint, die Genesung könnte in einem anderen Klima viel schneller gehen. Inzwischen liegt er auf der Krankenstation, verunsichert durch die Nachricht, es könnte zur Apoplexie kommen. Abt Haas wundert sich sehr, dass es keine Neuigkeiten über das Generalkapitel zu erfahren gibt, obwohl es dort um tiefgreifende Reformen gehen wird. Weil wie üblich nicht alle Äbte nach Citeaux reisen werden, wäre es sehr wichtig, früh zu wissen, welche beiden oder drei die offiziellen Abgesandten sein werden. Da im Vorfeld des Generalkapitels die aktuelle Lage jedes Klosters beschrieben werden soll, will Abt Haas wissen, welche Aspekte genau hier relevant sind. Ad abbatem Caesariensem, 1. Februarii 1667, nomine reverendissimi. Reverendissime in Christo praesul, amplissime et observandissime domine domine

(1) Bifrontem Ianum bifrontem Ianum] Anspielung auf den zweigesichtigen römischen Gott, der zum Jahreswechsel angerufen wurde. primo huius novi anni crepusculo reverendissimae et amplissimae dominationi vestrae tam maligno aspectu illuxisse ac strenae loco non nisi amarum aegritudinem apportasse ex novissima eiusdem amplitudinis vestrae epistula intellexi et una cum meis omnibus condolui. (2) Deus, qui Iano et astris imperat, reverendissimae dominationi vestrae brevi optatam valetudinem ac vires pristinas cum foenore restituat!

(3) Nec multo benignior accidit Ianuaria revolutio fratri Godefrido vestro, qui et ipse rursum infirmatur novis obrutus affectibus, quos medicus paucos ante dies patri priori patri priori] Gemeint ist Pater Benedikt Stephani selbst. meo scripsit, vel ex schola ipsiusmet Aesculapii tollere multo minus praeservare possibile fore, si non accedat aëris locique mutatio. (4) Interea bonus frater infirmatorium pro tempore incolit, ex eo etiam plurium afflictus, quod a medico, quem postridie sancti Sebastiani pridie ... Sebastiani] 19. Januar. Oeniponte denuo convenit et consuluit, triste augurium acceperit de impendente periculo apoplexiae, quod tamen providentia Numinis longe faciat ab illo.

(5) Ad capitulum generale quod attinet, miror, supra quam credi potest, tam altum omnia silere in congregatione nostra, nemine praesulum quidquam alteri communicante, cum tamen in novae reformationis conceptis articulis multa occurrant admodum gravia ac observatu difficillima, quae merito reverendissimorum dominorum coabbatum conferentiam et deliberationem exactam deposcerent. (6) Deinde cum mihi non persuadeam omnes omnino praelatos ad hanc profectionem Gallicam obligari, sed more antiquitus consueto duos tantum vel ternos nomine totius congregationis deputandos, plurimum interest, mature scire, quinam simile legationis munus essent obtenturi. (7) Demum cum in capituli indictione praesulibus imperetur, ut sui quisque statum monasterii ad matrem Cistercium perscribat, cuperem a reverendissima et amplissima dominatione vestra erudiri, quaenam determinate scribenda et notificanda veniant, cum indictionis contextus intricatior hac de re parum dilucide loquatur. (8) Atque hisce reverendissimae altitudini vestrae me commendans.

505. An Abt Anselm I. Muotelsee von Salem Stams, 8. März 1667 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas bedankt sich für den Brief, in dem Abt Anselm seine Liebe zur Oberdeutschen Kongregation zum Ausdruck brachte. Auch Abt Haas war immer der Meinung, dass vor dem so wichtigen Generalkapitel eine Versammlung aller Äbte der Kongregation stattfinden soll. Er schlägt Fürstenfeld als Tagungsort vor, da es sehr zentral liegt. Aber auch jeder andere Ort soll Abt Haas recht sein. Dass Abt Muotelsee ihn als Begleiter für die Reise nach Citeaux vorgeschlagen hat, ehrt ihn, er kann jedoch nicht zusagen, bis er die Erlaubnis durch Kaiser [Leopold I.] erhalten hat. Ad abbatem Salemitanum, 8. Martii 1667, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine colendissime

(1) Humanissimas litteras reverendissimae et amplissimae dominationis vestrae Kalendis Martii Oeniponte accepi, ex quibus eiusdem amplissimae dominationis suae sollicitudinem et praegnantem affectum pro Cisterciensis Germaniae nostrae salute et indemnitate luculenter perspexi. (2) Et sane eadem mihi semper cum reverendissima amplitudine vestra mens fuit, ut pernecessarium ducerem conventum prius aliquem cogi inter honoratissimos congregationis nostrae praesules, antequam ad comitia Gallicana proficiscendum foret, siquidem impendentis reformationis tum arduum negotium iure merito requirit reverendissimorum dominorum coabbatum personalem conferentiam et exactam deliberationem, ne alioqui iugum importabile nobis imponatur super capita nostra. (3) Et licet angustia temporis iam plurimum coarctemur, nihilominus tamen haud intermittendum censeo, quin omni postposita mora adhuc alicubi congrediamur. (4) Quodsi de loco conveniendi sententiam meam dicere iubear, existimem pro nostrae Sueciae provinciae capitibus Campum Principum diversorium non fore incommodum, utpote respectu monasteriorum nostrorum fere quasi meditullium. (5) Sin aliter reverendissimae et amplissimae dominationi vestrae visum fuerit, paratus sum eo pedem movere, quo me meliora iudicia vocaverint.

(6) Ceterum quod sua amplitudo profectionis Gallicae sibi me comitem cupiat, equidem longe gratissimus mihi foret talis conductus, spondere tamen desuper nihil adhuc possum, quando suspensus etiamnum haereo, an facultatem itinerandi a Caesarea maiestate a Caesarea maiestate] Gemeint ist Kaiser Leopold I. sim obtentaturus. (7) Interea reverendissimae et amplissimae dominationi vestrae me commendans etc. (8) Dabam ex Stambs octavo Martii anno millesimo sexcentesimo sexagesimo septimo.

506. Stephani an Prior Benedikt Hein in Kaisheim [Stams], zwischen 8. März und 10. April 1667 Bruder Gottfried wurde mitgeteilt, dass sich Prior Hein wünscht, dass Gottfried nach Kaisheim zurückkehrt. Er wartete daraufhin lange ungeduldig auf den Boten und bat heute Stephani, selbständig nach Kaisheim reisen zu dürfen. Stephani konnte ihn nicht überreden, auf die Rückkehr des Abtes aus Innsbruck zu warten. Da nichts auszurichten war, ließ Stephani ihn ziehen. Ad reverendum patrem priorem Caesariensem. Admodum reverende doctissime et religiosissime domine prior

(1) Quod in nuperis suis admodum reverenda paternitas vestra indicaverat ratione fratris Godefridi futurum, ut propediem ad domum professionis per expressum reduceretur, id a reverendissimo meo a reverendissimo meo] Gemeint ist Abt Augustinus Haas. eidem fratri postridie significatum atque ex ipso authographo epistulae monstratum fuit. (2) Quo ille nuntio laetificatus indies et horas hactenus tabellarium exspectavit, eo vero cunctante morae ulterioris impatiens hodie mox a refectione prandii me convenit et abitum instantissime flagitavit, quem ut reditum reverendissimi mei Oeniponte nunc ad aliquot dies subsistentis et intra quatriduum reversuri praestolaretur, nullo pacto persuadere potui. (3) Itaque nitenti contra torrentem opponere me non valens manus dedi et repatriare omnimodis volentem in pace dimisi sperans reverendissimo meo aut mihi nihil hac in re sinistri imputandum, qui praedicto fratri hospitii gratiam lubentes prorogassemus. (4) Atque hisce admodum reverendae dominationi vestrae studiose me commendo.

507. Stephani an Abt Benedikt Hein von Kaisheim [Stams], 10. April 1667 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Obwohl Abt Haas seinem neuen Kollegen zur Wahl gratulieren wollte, kam ihm dieser mit einem Brief zuvor. Er wünscht ihm alles Gute für sein Amt. Seine Teilnahme an der Reise nach Citeaux muss Abt Haas absagen, da er vom Geheimen Rat in Innsbruck nicht die entsprechende Erlaubnis erhalten hat. Zusammen mit dem Entschuldigungsbrief schickt er aber Thesen mit, die dem Generalabt gewidmet sind. Auch die geforderten Informationen über den Zustand des Klosters Stams schickt er mit. Ad abbatem Caesariensem noviter electum, ad ... electum] Nach dem Tod von Abt Georg IV. Müller im Jahre 1667 wurde der bisherige Prior, Benedikt Hein sein Nachfolger. Er machte sich einen Namen, indem er 1673 den kolossalen Hochaltar in Chor aufstellen ließ (vgl. >Reindl 1926, 66). 10. Aprilis [16]67, nomine reverendissimi.

(1) Iam in eo eram, ut accepta novae electionis Caesarea peractae notitia amplissimae dominationi vestrae per epistulam cum debita gratulatione applauderem, et ecce praevenit me reverendissima amplitudo vestra humanitatis officio, priores ad me litteras dirigens, quas tertio Aprilis die recepi. (2) Solvo igitur vel nunc vota labiorum meorum amplissimae dominationis vestrae de indepta novi muneris dignitate festine congratulans eidemque annos quamplurimos et aurea tempora ac plenum divinae benedictionis cornu ex animo apprecans, in spe singulariter constitutus a Deo esse electionem hanc vestram, quam tanto totius conventus consensu et concordi applausu celebratam accepi.

(3) Ceterum ad capitulum ordinis generale, quod ferme in ianuis est, quantum attinet, ego ignotas Galliae oras petere ac meam personam exhibere non possum facta mihi inhibitione inhibitione] Vgl. Primisser cap. 43 § 16 Has theses Augustinus abbas Cistercium adeundi percupidus, facultatem huius itineris ab arcano consilio petiit quidem, nec tamen obtinuisset, praelo datas et illustrissimo archipraesuli Claudio Vaussino inscriptas una cum excusatoriis ab arcano datis Cistercium misit per Caesareensem praesulem Benedictum, qui Georgio III Idus Februarias defuncto successerat. ab arcani consilii proceribus Oenipontanis, suam Caesaream maiestatem suam ... maiestatem] Gemeint ist Kaiser Leopold I. Tyrolis nostrae modernum dominum et gubernatorem repraesentantibus, quorum excusatorias una cum meae submissionis litteris reverendissimo domino Cisterciensi archimandritae domino ... archimandritae] Gemeint ist der Generalabt Claude Vaussin. isthac eadem occasione destino adiunctis simul theologicis thesibus thesibus] Stephani meint hier die 1667 in Innsbruck erschienenen Scholasticae theologiae theoremata des Tobias Zigl (vgl. ep. 508,5). a religiosa iuventute mea proxime disputationi publice exponendis atque ipsius reverendissimi patris generalis perillustri nomini dedicatis. (4) Porro quae de coenobii mei statu informatio petitur reverendissimis comitiorum diffinitoribus Cistercii exhibenda, ea hisce acclusa venit, cui etiam animadversiones quasdam contra novae reformationis articulos rigidiores compilatas adieci, forsitan etiam amplissimae dominationi vestrae non improbandas atque, quod rogo, alicui dominorum praesulum provinciae nostrae Sueviae partes acturo obnixius commendans.

(5) De reliquo sicut imminentis negotii ardua plane ac ingens relevantia est, ita supremi Numinis assistentiam ardentissimis votis desuper ubivis instanter fore implorandam non diffido amplissimae dominationi vestrae interea me et meos studiose commendans.

508. An den Generalabt Claude Vaussin in Citeaux Stams, 15. April 1667 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Nach erhaltener Einladung zum Generalkapitel in Citeaux versuchte Abt Haas, von den zuständigen Landesstellen die Ausreiseerlaubnis zu erhalten, die ihm jedoch verwehrt wurde. Das entsprechende Schreiben legt er zu seiner Entschuldigung bei. Abt Haas wäre gerne nach Citeaux gekommen. Eine seiner schönsten Aufgaben als Abt besteht darin, die ihm anvertraute Jugend zum Studium der Philosophie zu bringen. Eine dem Generalabt gewidmete Arbeit mit Thesen zu Thomas von Aquin liegt dem Schreiben bei. Ad illustrissimum dominum generalem Cisterciensem, 15. Aprilis 1667, nomine reverendissimi. Reverendissime atque illustrissime domine domine

(1) Accepta sat tempestive capituli generalis indictione totus quidem in eo fueram, ut reverendissimae ac illustrissimae dominationis vestrae gratiosae voluntati atque imperio satisfacturus ad comitia ordinis Oecumenica in partes Galliae me conferre pararem, quem in finem licentiam (sine qua ex comitatu pedem mihi efferre non licet) a Caesareae maiestatis Caesareae maiestatis] Gemeint ist Kaiser Leopold I. deputatis arcani consilii proceribus debito modo atque instantia sollicitavi. (2) Verum illi eandem impertiri renuentes excusatoriis potius suis ad honoratissimos patres capitulariter congregatos exaratis me donarunt, quas una hic ad illustrissimae dominationis suae sacratas manus venerabundus depono in spem adductus fore, ut absentiam meam eadem illustrissima pietas vestra cum suis reverendissimis diffinitoribus iniquius non ferat, quandoquidem mihi compedes non volenti iniectae sunt atque itinerandi facultas adempta. (3) Alias sane optatius quidquam aut desiderabilius accidere mihi vix potuisset, quam si honorandissimam et dilectissimam ordinis matrem, Cistercium, comminus salutare ac sub tot tamque illustrium et gravium virorum conspectum mihi datum fuisset venire.

(4) Ceterum quia mox post susceptum abbatiale regimen prima mihi cura fuit de religiosa mihi commissorum iuventute litterarum studiis probe excolenda, primo eam disciplinis philosophicis imbui curavi, quarum curriculo feliciter emenso etiam ad sacrae theologiae penetralia aditum eidem patefeci, quae et ipsa iam propediem ad umbilicum vergit. (5) Ut vero dictorum iuvenum animos propensius excitarem, positiones positiones] Möglicherweise meint Stephani hier die 1667 in Innsbruck erschienenen scholasticae theologiae theoremata des Tobias Zigl (vgl. ep. 507,3). quasdam ex prima sancti Thomae Aquinatis parte materia et arduitate praestantiores praelo committendas censui ac publica dein concertatione ventilandas. (6) Quas reverendissimae et illustrissimae cominationis vestrae glorioso nomini debitae observantiae ergo humillime dedicatas volui, eiusdem paterno favori ac gratiae me et monasterium mihi commissum demississime commendando, ex Stambs die 13. Aprilis anno salutifero 1667.

509. An Abt Anselm I. Muotelsee von Salem [Stams], 19. April 1667 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas hat Abt Anselms Brief vom 22. März [1667] empfangen. Daraus geht hervor, dass Generalabt [Claude Vaussin] die Abhaltung eines Nationalkapitels begrüßt. Abt Haas bedauert es, dass dieses Ansinnen nicht energischer vorangetrieben wurde. So hätten sich die offiziellen Abgesandten der Kongregation für Citeaux zuvor noch in Salem mit den anderen Äbten treffen können. Weil Abt Haas nichts mehr davon hörte, schickte er vor wenigen Tagen alle Unterlagen an den Abt von Kaisheim. In einem Schreiben drücken die Schweizer Äbte aus, wie sehr ihnen das Schicksal der Kongregation am Herzen liegt. Kritikpunkte an den Reformvorhaben hat Abt Haas bereits nach Kaisheim geschickt. Zuletzt möchte Abt Haas wissen, wie es nun um die neuen Breviere steht, und bittet seinen Amtskollegen, wie gewohnt, die 20 Gulden für den Prokurator zu bezahlen. Ad abbatem Salemitanum, 19. Aprilis 1667, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, colendissime domine domine

(1) Quas reverendissima amplitudo vestra 22. Martii ad me dederat, pridie cenae Domini seu sexto primum Aprilis die recepi, ex quibus sicuti admodum libenter intellexi factam fuisse ab illustrissimo domino generali ab ... generali] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. facultatem celebrandi inter congregationis nostrae reverendissimos praesules conventum nationalem, ita non parum indolui tam salubre negotium non fuisse ematuratum inicientibus sufflamen praecipue patribus de Caesarea. (2) Quodsi saltem amplissimae dominationis vestrae consilium locum habuisset, ut reverendissimi domini congregationis abbates Cistercium petentes modica itineris sui declinatione prius in Salem pro conferentia divertissent (ad quam et ego me conferre paratus stabam) resarciri adhuc quidpiam procul dubio potuisset. (3) Sed quia interea de tali conventu nihil intimationis ad me pervenit, cunctari ulterius minime potui, quin ea, quae ratione coenobii mei una cum meae absentiae excusatoriis ad illustrissimum dominum generalem destinanda habebam, diebus hisce per proprium tabellarium ad reverendissimum dominum abbatem Caesariensem reverendissimum ... Caesariensem] Gemeint ist Abt Benedikt Hein von Kaisheim. transmitterem, ab eo uni dominorum coabbatum in Gallias peregrinantium commendanda.

(4) Grates habeo singulares pro communicato mihi dominorum abbatum Helvetiae memoriali, ex quo patenter perspicere licuit salutem et emolumentum congregationis nostrae eisdem reverendissimis praesulibus apprime cordi esse.

(5) Alias etiam ego animadversiones aliquot contra reformationis articulos quosdam inhumaniores compilaveram, quas cum supradictis meis aliis scripturis Caesaream amandavi.

(6) Ceterum duo adhuc sunt, quae amplissimam dominationem vestram humaniter rogem, alterum, ut significare mihi dignetur, siquid certitudinis habeat de novis breviariis nostris, retinenda ea sint an abolenda, alterum, ut (quod bis iam praestitit) contributionem 20 florenorum pro generali procuratore meo nomine pendere non gravetur, cum ipse eam ob denegatam itinerandi facultatem Cistercium ferre non possim. (7) De reliquo reverendissimae et amplissimae dominationi vestrae versus ignotam hactenus Galliam felicissimum iter et angelum Domini comitem ex animo precor maneoque etc.

510. An Abt Benedikt Hein von Kaisheim Stams, 26. April 1667 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Die Franzosen haben mit Hilfe eines päpstlichen Erlasses den deutschen Zisterziensern ein schweres Joch auferlegt. Abt Haas hofft auf die Beständigkeit und Einigkeit der deutschen und österreichischen Äbte. Abt Haas bedauert das Ableben von Bruder Gottfried. Gott hat ihn gnädig zu sich gerufen. Ad abbatem Caesariensem, 26. Aprilis 1667, nomine reverendissimi. Reverendissime in Christo et amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Grave profecto nobis iugum Galli intentant, quod ob interpositam pontificis auctoritatem perdifficile erit ab humeris nostris aboliri. (2) Nihilominus tamen spero reverendissimos dominos abbates Germaniae ac praesertim Austriae sua animosa constantia et concordibus votis id effecturos, ut novae reformationis onus in multis bonam partem sit alleviandum.

(3) Ceterum grates amplissimae dominationi vestrae prolixas habeo, quod litteras meas et informationes uni dominorum coabbatum in Franciam ituro fideliter commendare velit. (4) Porro lethale mortis telum, quo prostratus est venerabilis pater Godefridus vester, una etiam amplissimae dominationis vestrae cor perstrinxisse ac vulnerasse haud aegre inducor, ut credam, siquidem ille tot annorum experientia et praxi excultus reverendissimae pietati vestrae nunc in novo praesulatu suo quasi fulcrum quoddam apprime deservire potuisset. (5) Verum quia supremo rerum Domino placuit eundem de statione sua evocare, acquiescendum est vocantis imperio, quod mortalium evadere potest nemo. (6) Interim dum defuncti piis manibus consuetis in ordine suffragiis et precibus parentamus, amplissimae dominationi vestrae me meosque affectuose commendo, ex Stambs postridie sancti Marci.

511. An Abt Benedikt Hein von Kaisheim [Stams], 26. Juli 1667 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas bedankt sich für Abt Heins letzten Brief. Mit Ungeduld hat er schon auf Berichte vom Generalkapitel gewartet. Er bedauert es, dass die Abgesandten der Oberdeutschen Kongregation in den Streitigkeiten der Franzosen so wenig für die Sache der Deutschen erreichen konnten. Ein konkretes Problem besteht darin, dass nach den Reformbestimmungen kein Abt mehr Novizen aufnehmen darf. Einige Interessenten musste Abt Haas bereits vertrösten. Außerdem weiß er immer noch nicht, wie mit den neuen Brevieren zu verfahren ist. Ad abbatem Caesariensem, 26. Iulii anno 1667, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Gratissima mihi sane fuit amplissimae dominationis vestrae epistula, quae nudiustertius ad meas manus pervenit. (2) Dici enim vix potest, quantis hactenus desideriis de septimana in septimanam exspectaverim communicationem aliquam de actis et successu generalis capituli nostri, super quibus usque in praesens nec unus apex ad me perlatus est. (3) Reverendissimos praesules Germaniae nostrae tantis itineribus et sumptibus in Galliam profectos tam parum effecisse atque inter contentiones et lites Cistercii vix quidquam salubriter gestum esse, nulla etiam brevis apostolici moderatione subsecuta dolenter intellexi. (4) Certe male res nostrae habent, quod stantibus novis reformationis articulis nemini abbatum liceat ullos recipere neophytos. recipere neophytos] Vgl. >Primisser cap. 43 § 13 Imperantur communes novitiatus et gymnasia pro instituenda religiosa iuventute. (5) Sane a me hisce temporibus diversi iam iuvenes bonarum qualitatum habitum ordinis sollicitarunt, quos nulla gratificandi spe solari possum.

(6) Anceps praeterea adhuc semper et dubius animi pendeo, quid de neotericis breviariis ac missalibus ultimate futurum. (7) Quae si retinenda scirem, ad eadem comparanda paulatim me accingerem, quo perplexitati bivio sum ab amplissima dominatione vestra eximi gestio, eidem me meosque obnixius commendans maneo etc.

512. An Abt Anselm I. Muotelsee von Salem [Stams], 27. August 1667 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas ärgert sich darüber, dass während des letzten Generalkapitels nur gestritten wurde, während für die Oberdeutsche Kongregation nichts erreicht werden konnte. Abt Haas schließt sich der Meinung seines Kollegen aus Salem an, dass das Filiationsprinzip zu Gunsten der Kongregation abgewertet werden soll. Abt Haas gratuliert Abt Muotelsee, der mit dem Generalvikariat über die Oberdeutsche Kongregation beauftragt worden ist. Dann interessiert es ihn, welche Reformen umgesetzt werden müssen. Besonders brisant scheint die Frage der Novizen zu sein. Aufgrund der unsicheren Lage hat Abt Haas schon mehreren Interessenten die Aufnahme verweigert. Auch wie es um die neuen Breviere bestellt ist, möchte er endlich wissen. Ad abbatem Salemitanum, 27. Augusti anno 1667, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) In nupero generali capitulo nostri Cistercii vix quidquam pro bono ordinis salubriter gestum ac tempus paene totum inter contentiones et lites maxime iura paternitatum attingentes exactum fuisse iam mense Iulio invitus intellexi, prae admiratione vix satis me ipsum capiens, quod tot sapientissimi antistites tam arundineo (paternitatum) baculo nixi totam congregationem nostram Germanicam excidii periculo subicere non formident. (2) Ego certe contrariam omnino semitam incedens per omnia sententiae reverendissimae et amplissimae dominationis vestrae subscribo, iura paternitatum iura paternitatum] Gemeint ist das im Zisterzienserorden sehr ausgeprägte Filiationsprinzip, das die Hierarchie unter den einzelnen Klöstern regelt. in exilium releganda, congregationem vero in aevum confovendam ac firmis radicibus sustentandam existimans. (3) Ceterum quia novi reverendissimam amplitudinem vestram actionibus praefati oecumenici capituli in Gallia personaliter interfuisse ibidemque munus (de quo plurimum congratulor) vicariatus generalis super congregationem nostram accepisse, erudiri percuperem, quid nobis circa reformationem brevi apostolico procusam deinceps tenendum, quid dissimulandum.

(4) Cumprimis autem perplexus et animi pendens haereo in puncto receptionis neophytorum. (5) Iam enim plures spectatae indolis iuvenes amictum religionis a me flagitarunt, quorum tamen neminem voti reddere compotem ausus sum fulmine censurarum, quas pontificium breve interminatur, deterritus. (6) Praeterea indagavi iam multis vicibus, nulla tamen adhuc certitudine comperta, quid tandem de neotericis breviariis nostris futurum, num universaliter acceptanda, an vero rursum cum typographorum non levi dispendio ac damno et forsan ordinis dedecore sint expungenda. (7) Quodsi reverendissima et amplissima dominatio vestra super hoc et aliis dubiis certiorem me facere possit, enixe rogo, ut velit, manens interea etc.

513. An den Abt von Pelplin in Preussen Stams, 23. September 1667 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas ist sich sicher, dass sein Kollege in Pelplin gerne wissen möchte, wo sich Pater Andreas Breyer aus seinem Kloster aufhält. Pater Breyer hat sich in der letzten Zeit keinesfalls herumgetrieben, sondern war neun Jahre lang Vikar und Kurator in Pfarren, die Stams inkorporiert waren. In dieser Zeit war er stets ein Vorbild, in Pelplin muss man sich daher keine Sorgen um ihn machen. Ad abbatem Pölplinensem in Prussia, Pölplinensem in Prussia] Gemeint ist das 1274 gegründete Zisterzienserkloster im polnischen Pelplin, in der Nähe von Danzig. Das Kloster liegt am Weichselzufluss Ferse. 23. Septembris 1667, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, honoratissime domine domine

(1) Nullus dubito, quin reverendissima amplitudo vestra rescire aveat, quid vel ubi locorum agat Pölplinensis coenobii sui professus, Pölplinensis ... professus] Vgl. Primisser cap. 43 § 18 Parochiam Sancti Petri apud Teriolos aliquot annis rexerat hospes noster Poeplingensis Andreas Breyer, cuius inde reversi in locum praesentatus est Leopoldus Gaessler. reverendus pater Andreas Breyer, quando hic ob nimiam terrarum intercapedinem ac distantiam vix quidquam litterarum in Prussiam dirigere valet. (2) Optimam ergo nactus occasionem per praesentium latorem reverendissimae et amplissimae dominationi vestrae significandum duxi praefatum patrem Andream nequaquam hactenus in erronum aut vagorum numero vixisse, sed iam per novennium circiter in parrochiis monasterio meo incorporatis vicarium et sedulum curionem agere, eo exemplaris vitae et inculpatae conversationis tenore, ut nihil hucusque, quod religiosum virum et animarum pastorem minus addeceret, in oculos nostros umquam incurrerit, ut proinde non sit, cur reverendissima amplitudo vestra de ipsius statu vel ordine vitae quidquam angatur, amat enim aedis canonicae solitudinem, in victu sobrius et laboribus honestis libenter occupatus. (3) Id quod brevissime indicare volui reverendissimae et amplissimae dominationi vestrae me commendans, ex monasterio Stambs die 23. Septembris.

514. An den Regens des Konviktes in Dillingen Stams, 8. Oktober 1667 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas schickt seine beiden Zöglinge, Bernhard Ingramb und Edmund Zoz, ins Konvikt zum Hl. Hieronymus, damit sie am Gymnasium von Dillingen Philosophie studieren können. Obwohl sie an den heimischen Wein gewöhnt sind, sollen sie sich doch auf das Dillinger Bier umstellen. Abt Haas hofft, dass sie nicht nur intellektuell, sondern auch sittlich gebildeter zurückkehren. Sollten sie keine Fortschritte machen, möge der Regens sie schnell nach Stams zurückschicken. Bei nächster Gelegenheit schickt Abt Haas etwas Geld für ihren Unterhalt im Voraus. Ad patrem regentem convictus Dilingani, 8. Octobris 1667, nomine reverendissimi. Admodum reverende in Christo pater, dignissime regens

(1) Religiosos iuvenes, harum praesentatores, monasterii nostri professos et conventuales, fratrem Bernardum Ingram Bernardum Ingramb] Der aus Meran stammende Ingramb legte 1664 in Stams seine Profess ab, wurde zu Studien nach Ingolstadt geschickt und wurde 1670 zum Diakon in Eichstätt geweiht. In Stams hatte er das Amt des Kellners inne (vgl. >Album Stamsense Nr. 476). et fratrem Edmundum Zoz, Edmundum Zoz] 1653 als Christoph in Schwaz geboren, legte Zoz 1666 in Schwaz seine Profess ab und wurde später 1670 zu Studien nach Ingolstadt geschickt. 1690 wurde er Abt von Stams, neun Jahre später resignierte er. 1706 verstarb er in Mais (vgl. Album Stamsense Nr. 484). ad convictum Hieronymianum destino, destino] Vgl. Primisser cap. 43 § 15 Ad academiam Dilinganam et severiora studia hoc anno missi sunt fratres Bernardus Ingramus et Edmundus Zozius mense Octobri. in laudatissimo Dilingae lycaeo philosophicis disciplinis excolendos, in victu et potu per omnia tractandos uti fratres Caesariensis coenobii. (2) Tametsi enim vino nostrati assueverint ac proinde cerevisiam forsan haud amica fronte sint aspecturi, oportebit tamen illos stomachum suum, quantumvis recalcitrantem, condocefacere, ut amodo non iam de urna Bacchi, sed ex congio Cereris potare discat. ut ... discat] Hier stehen die antiken Bereichsgötter für die ihnen zugeschriebenen Getränke, Bacchus für den Wein und Ceres, die Göttin des Getreides, für das Bier. (3) Eos admodum reverendae paternitati vestrae ceu novellas et in religione adhuc teneras plantas unice commendo futuros, ut spero, morigeros et in illam curam intentos, quatenus sic progrediantur in litteris, ut in disciplina morum profectuque virtutum non deficiant. (4) Sicubi tamen praeter opinoinem fors deviare vellent, reverenda paternitas vestra eos tempestive ad orbitam reducere satagat meque desuper una alterave lineola certiorem facere non formidet! (5) Ceterum oportuerat forsitan pro victu illorum in antecessum aliquid nummorum submittere, verum aliam occasionem exspectans adhuc ante lapsum huius anni id praestabo me interea reverendae pietati vestrae in sanctas preces et sacrificia commendans, ex Stambs etc.

515. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais [Stams], 8. Oktober 1667 Stephani hofft, dass Abt Haas gut in Mais angekommen ist und dort gesunde Tage verleben wird. Professor Tobias [Zigl] zeigt sich mit einer Entscheidung des Abtes nicht zufrieden und ist unschlüssig, was er tun soll. Stephani gegenüber deutete er an, er wolle sich brieflich an den Generalabt wenden und diesem sein Anliegen vorbringen. Weil Stephani hier seine Unterschrift verweigerte, schrieb Zigl erneut an Abt Haas. Zu den Feiern am 21. Oktober in Petersberg werden sicherlich wieder Stamser eingeladen. Das anschließende Gastmahl wird in Silz stattfinden. Der Abt soll ihm schreiben, welche Patres nicht dorthin gehen dürfen, um besonders gefährdeten Männer, wie Pater Albericus [Manincor] oder Pater Paulus [Spiesegger] keine Hoffnungen zu machen. Ad abbatem nostrum in Mais existentem, 8. Octobris anno [16]67. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Reverendissimam pietatem vestram cum suis comitibus et iumentis incolumem favente coelo ad curiam Maisensem festo seraphici patris Francisci festo ... Francisci] 4. Oktober. feliciter appulisse plena fiducia credo, atque ut moram ibidem diutius trahendam eadem semper sospitate continuet, supremum Numen exoro.

(2) Pater Thobias pater Thobias] Gemeint ist Pater Tobias Zigl (vgl. Album Stamsense Nr. 465). professor accepta super insolito petito insolito petito] Pater Zigl will um die Dimissio bitten, wie man aus ep. 516,4 erschließen kann. suo reverendissimae pietatis vestrae resolutione neutiquam contentus diversis hactenus agitatus fuit cogitationum turbinibus, quo cymbam consilii flecteret, nescius. (3) Ante triduum quidem audacter mihi edixerat scripturum se hac posta reverendissimo et illustrissimo domino generali nostro reverendissimo ... nostro] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. eidemque suam causam propositurum. (4) Cum vero audiret eiusce modi litteras me numquam signaturum, postridie mutavit intentum atque ad reverendissimam pietatem vestram epistolium dirigere statuit, cuius tenorem oculo properante obiter percurri.

(5) Ad diem sanctae Ursulae diem ... Ursulae] 21. Oktober. invitandos ex nostris aliquos fore ad encaenia Petersbergensia certus sum, quia ex ipsomet subpraefecto iam intellexi aiente missas quidem in arce tamquam loco patrocinii celebrandas, convivium vero encaeniale in aedibus Silzensibus fore, quatenus per litteras mihi inhibeat quemquam nostrorum ad illud epulum destinandi allegato praecipue statutorum interdicto. (6) Causa huius meae petitionis reverendissima pietas vestra optime divinare norit, quae patris Alberici, patris Alberici] Hier wird wohl auf die Probleme angespielt, die Pater Albericus [Manincor] machte, der zwischen 1655 und 1656 aus dem Kloster geflohen war. patris Pauli patris Pauli] Auch dies ist wohl eine Anspielung auf Verfehlungen, eventuell auf den Trinkexzess, von dem Stephani in ep. 493 berichtete. hisque similium (quibus maxime dentes pruriunt eo perveniendi) genium ac mores probe perspectos habet. (7) Vitabitur hac ratione multorum aemulatio et monasterio honor suus integer constabit. (8) Atque hisce reverendissimam pietatem vestram divinis favoribus devote commendo.

516. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais Stams, 15. Oktober 1667 Stephani bedankt sich für die aus Mais geschickten Trauben, die bereits beim Abendessen an die Brüder verteilt wurden. Die Brüder Bernhard [Ingramb] und Edmund [Zoz] sind vor ihrer Abreise nach Dillingen durch den Subpräfekten, seine Frau und seine Tochter, Herrn Reinhart, Herrn Zeiler und Herrn Braun mit einem üppigen Mahl verabschiedet worden. Pater Tobias [Zigl] hat schon mit mehreren Leuten im Kloster über seine üblen Vorhaben gesprochen. Pater Paul [Spiesegger] hat bereits angedeutet, dass auch er, sollte Zigl die Entlassung zugestanden werden, darum bitten wird. Stephani kann nicht sagen, ob dies ernst gemeint ist. Die Goldmünzen für die spanischen Kreuze verwahrt immer noch Stephani bei sich. Ad abbatem nostrum in vindemiis, 15. Octobris anno [16]67. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Uvas a reverendissima pietate vestra nobis salutis loco transmissas clitellarius Nicolaus Kränbiter praeterita dominica rite attulit, pergratum sane fratribus obsonium, quarum ultimam portionem heri ad cenulam seu collationem vespertinam absumpsimus.

(2) Duo fratres nostri, Bernardus Bernardus] Gemeint ist Bruder Bernhard Ingramb. et Edmundus, Edmundus] Gemeint ist Bruder Edmund Zoz. ad praestitutum diem iter iter] Die beiden Brüder wurden ins Konvikt nach Dillingen geschickt, wo sie das Gymnasium besuchen sollen (vg. ep. 514). quidem suum ingressi sunt, sed paulo lentius remoram passi a Silzensibus, qui causa valedictionis supervenerant, nam non solum subpraefectus eiusque domina coniux ac filia Susanna, verum etiam dominus Reinhart, dominus Zeiler et hospes Praun iam ante medium octavae in templo nostro se praesentarunt, qui deinde omnes cum dictis fratribus ientaculum (verius bonum prandium) sumpserunt, ultima sancti Ioannis benedictione in hospitio accepta sub medium 11.

(3) Pater Thobias pater Thobias] Gemeint ist Pater Tobias Zigl. malignum propositum suum, quod sanedum dictamen prudentiae quam tectissimum habere debuerat, ipsemet iam palam aliis evulgavit, utique non ad aedificationem, sed potius in perniciem et scandalum. (4) Certe pater Paulus pater Paulus] Gemeint ist Pater Paul Spiesegger. (ut per indirectum accepi) praefracte iam dicere ausus est, si patris Thobiae postulatis annuatur, se quoque dimissionem proxime petiturum. (5) Serio id, an primo linguae impetu effutierit, nescio.

(6) Pro crucibus Hispanicis solvendis relicti aurei adhuc penes custodiam meam sunt, litteris cambialibus nondum in Stambs perlatis. (7) Atque pauculis his finio meque commendo. Ex Stambs pridie sancti Galli seu 15. Octobris anno 1667.

517. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais Stams, 22. Oktober 1667 Stephani hat erfahren, dass Bernhard [von Ingrimb] und Edmund [Zoz] gut nach Dillingen gekommen sind. Ihr Begleiter hat auf der Strecke zwischen Dillingen und Augsburg einen Weltpriester getroffen, der dort von Beamten abgeführt wurde. Diesem Folgte seine Konkubine. Es könnte der ehemalige Dekan von Imst, Georg Holzer, gewesen sein. Die Einladung nach Petersberg ist gekommen, vergeblich hat sich der Bote um den ein oder anderen umstrittenen Pater bemüht. Pater Tobias [Zigl] hat von seinem Vorhaben, an den Generalabt zu schreiben, abgelassen, glaubt aber, von Abt Haas falsch verstanden worden zu sein und sehnt dessen Rückkehr herbei. Bonaventura [Schor] ist von seinem Vater weggerufen worden, nachdem er die Tür der Sakristei, nicht aber die des Dormitoriums fertig bemalt hatte. Ad eundem ibidem occupatum, 22. Octobris anno [16]67. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Fratres nostros, Bernardum Bernardum] Gemeint ist Bruder Bernhard von Ingrimb. et Edmundum, Edmundum] Gemeint ist Bruder Edmund Zoz. 14. Octobris Dilingam salvos et incolumes appulisse cum infirmo tamen et prorsus exhausto marsupio ex ipsorum tabellario Ioanne Witsch nudiustertius hora cenae ad nos reverso percepi, qui inter alia mihi etiam retulit medio inter Dilingam et Augustam itinere sacerdotem quendam saecularem a magistratu nescio an ab episcopalibus ministris interceptum et in arctam custodiam compactum esse, cum appendice nequam Delilae Delilae] Dalilae hs. suae concubinae, addiditque dictum sibi eundem patria Halensem et, ut tacitus ferret rumor, esse exauctoratum illum decanum Imbstensem Georgium Holzer, cuius rei certitudinem tempus dabit.

(2) Ad solemnia dedicationis in Petersperg subpraefectus, uti scripseram ut scripseram] Vgl. ep. 515,5. futurum, propridie sanctae Ursulae propridie ... Ursulae] 19. Oktober. me et nostros personaliter invitavit, visa tamen reverendissimae pietatis vestrae inhibitione scripta, quam ipsimet legendam exhibui, quoad patres conventus statim acquievit, pro officialium vero altero vel utroque consensum omnimodis extorquere nitebatur, sed frustra.

(3) Pater Thobias pater Thobias] Gemeint ist Pater Tobias Zigl. tametsi tenore litterarum responsalium reverendissimae pietatis vestrae minime sit contentus suasque non rite a reverendissima pietate vestra intellectas asserere audeat, nihil tamen amplius de exaranda ad illustrissimum nostrum generalem illustrissimum ... generalem] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. epistula iactitat, sed intermissis quibuslibet scriptionibus reditum reverendissimae pietatis vestrae praestolari intendit, oretenus obtinere sperans, quod calamo impetrare diffidit.

(4) Pictor Bonaventura pictor Bonaventura] Gemeint ist der Maler Bonaventura Schor. a labore nondum finito manum deposuit avocatus a parente suo, parente suo] Hans Schor, der 1674 in Innsbruck begraben wurde, war Hofmaler in Innsbruck und Vater der bedeutenden Maler Johann Paul, Bonaventura und Aegidius Schor. pro templo monialium coloribus exornando. (5) Ianuam quidem sacristiae nostrae penicillo, ut iubebatur, vestivit, alteram vero dormitorii nudam reliquit. (6) Interea Deus reverendissimam pietatem vestram inter torcularium occupationes semper sospitem velit. Stambs, 22. Octobris anno 1667.

518. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais Stams, 29. Oktober 1667 Stephani hat den Brief des Abtes an Matthias Schayer heute an Herrn von Wolfsthurn übergeben, auch Thomas [Schauenstein] gab ihm einen Brief mit, in dem er seine Verwandten erneut bittet, ihm Geld zu schicken, damit er in Stams bleiben kann. Wenn er nicht wenigstens die Hälfte seiner Forderung erhält, ist er bereit, anderswohin zu gehen. Stephani hofft, dass Abt Haas vor der Ankunft des Churer Dekans zur Abwicklung der Rechtsangelegenheiten in Stams sein wird. Pater Fortunatus [Clementi] gefiel die Idee, an der Ernte teilzunehmen, nicht, außerdem ist er beleidigt, weil er seinen Bruder in Zirl nicht besuchen darf. Christian Fischer hat seine Präbende noch nicht aufgesucht. Stephani würde es sogar begrüßen, wenn er nicht kommen würde. Die Kastanien und der Heurige sind angekommen, der Wein ist jedoch nicht sehr süß. Ad abbatem ibidem moras nectenten, 29. Octobris anno [16]67. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Quandoquidem reverendissimo domino Matthiae Schayer litteras reverendissimae pietatis vestrae in Stambs tradere nondum licuit, frustra hactenus exspectato, hoderina die easdem postae mediante domino de Wolfsthurn commisi, quibus et suas adiunxit Thomaso noster, Thomaso noster] Gemeint ist Thomas Schauenstein. ultimam adhuc aleam tantaturus, an forte consanguineorum animos eo usque expugnare valeat, ut aliquid nummorum apud nos permansuro hebdomadatim bonae caritatis ergo tribuere acquiescant, contentusu futurus quinque baceis, si dimidium florenorum obtinere non possit, alioqui resolutus ad discessum.

(2) Optarem ego a reverendissima pietate vestra reditum ad nos maturari, ut accessum reverendissimi Curiensis decani praevertere et in monatserio coram ac personaliter cum ipso ultimam transactionem legitime complere ac stabilire posset.

(3) Patri Fortunato patri Fortunato] Gemeint ist Pater Fortunatus Clementi, der gerade Pfarrer in Mais ist. responsum reverendissimae pietatis vestrae nihil arrisit de participatione quidem collecturae Maisensis non admodum multum curanti, sed denegantem facultatem visendi fratris germani in Zirl paulo aegrius ferenti.

(4) Christiano Vischer locum suae praebendae revisere nondum placuit, quem si forsan propositum suum mutasse intelligerem, plus nobis et monasterio nostro de tali mutatione consilii, quam de ipsius reditu gratularer, utpote hominis nauci nec nisi fruges consumere nati.

(5) Castaneas rite accepi et ipso statim, quo advectae sunt, die ad cenam tostas libavimus una cum primo musto, quod eius dulcedinis invenimus, ut credam patrem cellarium vix ab aliquo fratrum de porrigendo musto deinceps molestandum. (6) Faxit Deus, ut vina proxime defaecanda tanto meliora evedant! (7) Quod vovi in Stambs postridie sanctorum Simonis et Iudae anno 1667.

519. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais Stams, 5. November 1667 Der Dekan von Chur ist am 31. Oktober [1667] eingetroffen und gut bewirtet worden. Dann zeigten Stephani und der Kellner ihm die Ausgaben, die Thomas Schauenstein gemacht hatte, und forderten deren Rückerstattung, bevor ein Vertrag geschlossen wird. Der Dekan lachte sie aus und bat sie, die Sache nicht mehr zu erwähnen, er werde nichts zahlen. Am nächsten Tag kan Herr Travers, ein Verwandter des Dekans, nach Stams, der Stephanis Unschlüssigkeit, was zu tun sei, noch vergrößerte. Er behauptete, er habe in Meran die Botschaft der Schauensteiner im Namen von Matthias Schayer Abt Haas verkündet, der sich aber nichts daraus machte, da die Sache schon längst geregelt sei. Stephani solle für die Verpflegung Thomas [Schauensteins] sorgen. Zum Abschluss der Sache zahlte der Dekan 840 Dukaten aus. Ad eundem eodem loci adhuc persistentem, 5. Novembris anno [16]67. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Appulsus tandem est in Stambs 31. Octobris sub meridiem diu exspectatus reverendissimus Curiensis decanus cum sarcinula aurea 840 Ungarorum, cui post sumptum prandium ego et pater cellarius primo omnium visendum exhibuimus computum expensarum, quas Thomas Schauwensteinius extra rhombum hinc inde profuderat, petentes easdem prius, quam contractus principalis firmaretur, refundi. (2) Verum ille hanc nostram petitionem cachinando quasi explodens diserte et categorice semel pro semper edixit se pro istis extraordinariis debitis a praenobili familia Schauwensteiniorum nec unicum obolum ullis viribus extorquere potuisse, proinde nullam amplius desuper mentionem faceremus, utpote frustraneam. (3) Haesimus diu inter sacrum et saxum, inter ... saxum] Zum Sprichwort vgl. Noten zu ep. 296. quid agendum nobis esset, prorsus ancipites. (4) Demum postera luce omnibus coeli insolis sacra supervenit eiusdem reverendissimi decani cognatus dominus Travers, qui nobis scrupulum ac haesitationem eatenus exemit, quatenus aperte asseveravit se Merani reverendissimae paternitati vestrae hanc Schauwensteiniorum resolutionem nomine reverendissimi Matthiae Schayer candide intimasse eandemque reverendissimam paternitatem vestram quasi nuntium hoc parum curantem respondisse accordationem primariam alimentationem domini Thomae iam antiquatam ac proinde etiam ad eam ultimo complendam, mihi plenam potestatem iam relictam esse. (5) Fidem itaque narranti haec domino Traversio habentes adnumeratis supradictis octingentis et quadraginta ducatis measque in manus traditis negotium in nomine Domini clausimus et confecimus, de quo particularius reverendissimam paternitatem vestram cum tempore coram informare potero, haec interim paucula scripto praemittere volens, antequam ad mercatum Halensem abirem. (6) Stambs festo divi Malachiae 1667.

520. An Abt Benedikt Hein von Kaisheim Stams, 6. Dezember 1667 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas hat sich über den Brief aus Kaisheim gefreut. Seit vier Monaten konnte Abt Haas nicht schreiben, da er mit der Ernte in Mais beschäftigt war. Bei seiner Anfrage in Salem wollte Abt Haas von einem, der beim Generalkapitel in Citeaux dabei war, wissen, wie es mit den Novizen und den neuen Brevieren weitergeht. Mit dieser Frage wollte er Abt Hain weder übergehen noch verletzen. Er dankt für die Übersendung einiger Abschriften. Ad abbatem Caesariensem, 6. Decembris anno [16]67, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Epistolium novissimum ex Caesarea emanatum tam mihi admirationi fuit, quam reverendissimae amplitudini vestrae Pythagoraeum, Pythagoraeum] Anspielung auf das Schweigegebot der Jünger des Pythagoras. cuius insimulor meum silentium. (2) Longiuscule (fateor) per quattuor scilicet menses calamus meus Caesaream non salutavit, tum quod inde scribendi materiam ullam hactenus non accepisset, tum maxime quod vindemialia negotia usque ad dominicam secundam adventus seu quartum Decembris diem extra parietes domesticos me detinuerint.

(3) Oraculi, quod ex Salemitana tripode petiisse arguor, haec unica causa et occasio fuit, quod cum ante quadrimestre reverendissimus dominus Salemii abbas reverendissimus ... abbas] Gemeint ist Abt Anselm I. Muotelsee von Salem. litteras ad me dedisset, iisdem rursum ex debito urbanitatis reponens, coronidis loco obiter et quasi per transennam ex ipso, qui actis comitiorum Cisterciensium personatim interfuit, inquirere voluerim, inquirere voluerim] Vgl. ep. 512,4-5. quid de recipiendis posthac in religionem neophytis et quid de breviariis neotericis neotericis] Vgl. Noten zu ep. 422. futurum sciret. (4) Haec porro mea tam aperta et solum occasionalis rerum ordinis indagine ad alienos, ut scribitur, postes a me facta reverendissimam amplitudinem vestram offensum iri tam parum credidissem, quam coelum cras ruiturum. coelum ... ruiturum] Die Angst vor dem Einstürzen des Himmels bezeichnet im lateinischen Sprichwort oft den allzu Zaghaften (vgl. Ter. Heaut. 719) und ist aus dem Griechischen (Theog. 869) entlehnt (vgl. Otto 1890, 61f.) (5) Neque sane erat, cur reverendissima amplitudo vestra hoc factum meum tam in humana interpretatione quasi in suae auctoritatis neglectum aut contemptum traheret, qui nec unica vel tenuissime eiuscemodi cogitationis umbra pulsatus umquam fui.

(6) Ceterum pro communicata pauculorum punctorum copia grates, quas par est, habeo simulque maneo reverendissimae amplitudini vestrae, ex Stambs festo sancti Nicolai seu 6. Decembris 1667.

521. Stephani an Abt Benedikt Hein von Kaisheim Stams, 10. Januar 1668 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas erwidert die Neujahrsglückwünsche, die er aus Kaisheim erhalten hat. Den Beschluss des Abtes von Morimond betrachtet Abt Haas als Quelle für neue Streitigkeiten. Er weiß aber nicht, was man dagegen machen könnte. Sowohl Ehrgeiz als auch Gier könnten die Beweggründe des Franzosen sein. Abt Haas vertraut auf Gott, der bereits früher, als der Abt von St. Urban ähnlich anmaßend reagierte, das drohende Unheil durch ein Verbot aus Rom abwenden konnte. Ad abbatem Caesariensem, 10. Ianuarii [16]68, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, observandissime domine domine

(1) Profusas habeo grates pro novi anni faustissima apprecatione mihi meisque facta, cui similem de calamo Stambsensi promptam spero interea Caesaream quoque iam pervenisse. (2) Insolitum Morimundensii Morimundensii] Morimundensius hs. neo-praesulis propositum propositum] Vom Kloster Morimond stammen ursprünglich alle Zisterzienserklöster des süddeutschen Raumes ab (vgl. Krausen 1953, 10; Becking 1999). Bereits nach dem Generalkapitel von 1601 hatte der Abt von Morimond den Auftrag bekommen, alle Klöster seine Filiation in der Schweiz und in Deutschland zu visitieren (vgl. Scherg 1997, 139). Der Primärabt von Morimond, Franciscus II. de Machaut (1668-1680), hatte so den Beschluss gefasst, alle Klöster die nach dem Filiationsprinzip von seinem Kloster abhängen, zu visitieren. Er galt als Anhänger der strengen Reform der Feuillanten (vgl. Dubois 1855, 330f.). Vgl. Primisser cap. 43 § 16 Electus seu verius postulatus Morimundi abbas Franciscus Bernardino Lucellensi abbati mox litteris III Idus Novembres datis annuntiat se propedum et Lucellam et singula universa Germaniae monasteria visitaturum esse mandans, ut hoc ceteris praesulibus indicaret. ferme attonitus stupui, vere novarum turbarum fomitem et seminarium. (3) Neque apparet, qua via aut ratione malo obviari possit. (4) Ambitio an avaritia hoc domino Morimundensi consilium suggerant, incertum, utraque radix pestilens. (5) In uno Deo ter optimo remedii fiducia nobis superest, cuius mirabilis providentia cursum huius fastuosae visitationis intentae facile sufflaminare poterit, proinde ut olim (anno [16]53) reverendissimo Sanct-Urbanensi Sanct-Urbanensi] Zur Anmaßung des Abtes von St. Urban von Visitationsrechten vgl. ep. 272,9. contigisse memini, qui cum ex commissione ac delegatione illustrissimi domini generalis nostri illustrissimi ... nostri] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. omnem superiorum Germaniam (contra congregationis nostrae harmoniam et subordinationem) visitare intenderet et vero etiam operi se iam accingeret, momento temporis totum negotium corruit, prorsus inopinata inhibitatione ex curia Romana superveniente. (6) In Domino itaque, cuius manus nondum abbreviata est, spem collocans reverendissimam et amplissimam dominationem vestram cum omnibus suis affectuosissime saluto, ex Stambs festo sancti archiepiscopi nostri Guilielmi seu 10. Ianuarii anno 1668 reverendissimae et amplissimae dominationis vestrae.

522. Stephani an Domherr Konstantin Caldonazzo in Brixen Stams, 8. Januar 1668 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Nach dem Tod des Kurators von Sölden, Johannes Neurauter, musste sich Abt Haas nach einem neuen Seelsorger für die Gemeinde umsehen. Den Überbringer dieses Briefes möchte Abt Haas dem Bischof für dieses Amt vorschlagen. Er hofft dabei auf die Fürsprache Caldonazzos, der sich umso leichter dafür aussprechen wird, da es sehr schwierig ist, einen Priester für das unwirtliche Sölden zu finden. Ad Constantinum Caldonatium, consistorialem Brixinensem, [8.] Ianuarii anno 1668, nomine reverendissimi. Reverendissime, praenobilis et clarissime domine

(1) Postquam ecclesiae Söldensis curatus dominus Ioannes Neurauter Neurauter] Zu seiner Einsetzung in Sölden vgl. Primisser cap. 42 § 48 Soeldensi vicario Andreae Breyero loci horrida facies displicebat. Hinc ergo ad monasterium nostrum revocata. Ioannes Neurauter, presbyter saecularis, subrogatus est anno MDCLIX. decretoria Numinis sententia ultimum non ita pridem huic mundo vale dedit, praematura morte abreptus, partium mearum erat, orbatis ovibus de succedaneo pastore in tempore providere. postquam ... providere] Vgl. Primisser cap. 43 § 18 Cum enim defuncto Soeldensi vicario Nivardum Wardalam suppriorem ad cuarm animarum interim agendam cum iudice ad bona relicta obsignanda misisset atque etiam Ingenuinum Tagwercherum praesentasset, hic admissus est. (2) Quamobrem hac occasione reverendissimo et illustrissimo episcopo reverendissimo ... episcopo] Gemeint ist Bischof Sigmund Alphons von Thun in Brixen. harum exhibitorem exhibitorem] Gemeint ist Ingenuin Tagwercher. pro Söldensium spirituale gubernatione cum solitis commendatitiis sistere ac praesentare volui. (3) Et quia non nescio hisce in negotiis reverendissimam et praenobilem dominationem vestram suo consilio ac favore plurimum posse, eiusdem benevolentiam pauculis his interpellandam duxi, quatenus supplicantis benignam admissionem et approbationem sibi commendatam habere suoque calculo provehere non renuat, id quod tanto propensius facturam confido, quanto difficilium ecclesiae Söldensi de animarum rectoribus provideri posse noverit ob situs illius inamoenitatem ac solitudinem, homines assuetos multum absterere solitam. (4) Quibus finio et reverendissimae ac praenobili dominationi vestrae omnem prosperitatem precor, ex Stambs die 8. Ianuarii 1668.

523. An Abt Anselm I. Muotelsee von Salem [Stams], 31. Januar 1668 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Anselm hat durch die Übermittlung einer päpstlichen Note die Unsicherheiten in Bezug auf die Aufnahme neuer Novizen beseitigt. Die Ausnahmen für die Oberdeutsche Kongregation konnten wegen der Probleme in Frankreich noch nicht durchgesetzt werden, Abt Haas hofft jedoch auf die Arbeit des Generalprokurators in Rom und auf Abt [Matthäus Kolweiss] von Lilienfeld. Abt Haas macht sich Sorgen um die geplante Visitationsreise des Abtes von Morimund. Der Frieden innerhalb der Kongregation ist gefährdet. Abt Haas schlägt vor, beim Generalabt gegen dieses Vorgehen zu protestieren, auch eine Reaktion aus Rom könnte Erfolg bringen. Es heißt, der Abt von Morimond wolle die Visitation unter allen Umständen durchführen. Aus den Gebieten Österreichs wird er, wie 1654 schon der Generalabt, sicher weggeschickt werden. Abt Haas ist an Abt Muotelsees Sicht der Dinge interessiert. Ad abbatem Salemitanum, 31. Ianuarii anno 1668, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Exemit mihi tandem reverendissima et amplissima dominatio vestra nodum perplexitatis, quae me hactenus tenuerat circa vestiendos ordinis candidatos, dum mihi brevis pontificii in favorem Germanorum noviter procusi apographum transmisit, quo nuntio fretus proxime (dominica scilicet prima quadragesimae) iuvenem quendam iuvenem quendam] Das Album Stamsense verzeichnet zwischen Pater Edmund Zoz, der seine Profess 1666 ablegte, und Pater Joseph Riedmiller, der 1669 eintrat, keine Aufnahmen. nobilem sacro religiosi tyrocinii habitu amiciri curabo.

(2) Cetera vero exceptionum nostrarum capita sub cespite, ut video, adhuc haerent, quae et ipsa forsitan ex discussionis trutina rata et approbata feliciter iam prodiissent, nisi heteroclitus et inquietus Gallorum genius cursum sufflaminasset, spero tamen patris procuratoris nostri generalis patris ... generalis] Gemeint ist Generalprokurator Ferdinando Ughelli. et reverendissimi domini Campi-Lilliensis reverendissimi ... Campi-Liliensis] Gemeint ist Abt Matthäus Kolweiss von Lilienfeld. solerti ac indefesso studio causam nostram adhuc triumphaturam.

(3) Ceterum aliud modo est, quod me suspensum habet inque varias abripit cogitationes, insolens nempe et plenum ambitione propositum neo-abbatis Morimundensis, neo-abbatis Morimundensis] Gemeint ist Abt Franciscus II. de Machaut von Morimond, der erst 1668 gewählt wurde. ventura aestate universa filiationis suae coenobia visitare parantis. (4) Cum nam pro indubitato habeam, post celebrandum proximum conventum nationalem fore, ut reverendissimi congregationis nostrae praesules suum quisque visitandi munus obeant, qualis (quaeso) erit exspectanda harmonia et consonantia inter placita capitis Galli et sensa pectorum Germanorum? (5) De scientia et assensu illustrissimi domini generalis nostri illustrissimi ... nostri] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. antistitem Morimundi suum hoc consilium suscepisse minime mihi persuadeo proindeque consultissimum forsitan fuerit eundem Cisterciensem archimandritam tempestive desuper interpellare, ab eoque remedium expetere, neque enim negotium deest. (6) Non dubitarem etiam, quin Romae interventu procuratoris generalis huic impendenti operi facile remora interici posset. (7) Aiunt modo memoratum dominum Morimundensem istud universalis visitationis suae propositum adeo praefracte obfirmatoque animo imbibisse, ut inde nec vitae perdendae metu aut periculo resilire cogitet. (8) Sed certe ex amusi et ad integrum vix ille desiderium impleverit, nam ubi inferiorem Austriam et provincias imperatori haereditarias attigerit, verosimillime idem ei nuntius remittetur, quem anno 1654 ipsius reverendissimus dominus generalis accepit, diceturque ei non plus ultra. Sed ... ultra] Das Verweigern von Visitationen in Österreich durch den Generalabt hat eine gewisse Tradition: Bereits 1595 wollte Generalabt Edmund de le Croix (1584-1604) die Zisterzienserstifte visitieren, was ihm untersagt wurde (vgl. Scherg 1997, 135). (9) Rogo enixe, dignetur reverendissima et amplissima dominatio vestra suam mihi hac de re aperire mentem, quidque in eventu facto opus, paucis suggerere, quod dum exspecto, reverendissimam et amplissimam dominationem vestram divinis favoribus commendo maneoque eiusdem reverendissimae amplitudinis vestrae paratissimus in Christo servus.

524. An Abt Benedikt Hein von Kaisheim Stams, 7. Februar 1668 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Die üblichen zwei Fässer Wein wurden in Füssen bei Johannes Spaiser deponiert, bis sie Abt Hein abholen lässt. Der letzte Jahrgang ist nicht gut ausgefallen, da der Sommer durch intensiven Regen gekennzeichnet war. Abt Haas hofft, dass seinem Kollegen der Wein schmecken wird und dass er ihm bald etwas über das das Generalkapitel berichten wird. Ad abbatem Caesariensem, 7. Februarii anno 1668, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Promissa duo vini, albicantis et rubentis, vascula apud Fiessensem officialem meum Ioannem Spaiser, loci consulem, die sanctae Agnetis seu 21. Ianuarii deposita sunt, ibidem sub fideli custode tantisper permansura, dum reverendissimae et amplissimae dominationi vestrae lubitum fuerit remittente nonnihil frigore ea inde sustollere. (2) Misi quidem de melioribus, quae habui, diffiteri tamen non debeo praeteritum autumnum in ematurando genimine vitis eiusque bonitate et praestantia anterioribus annis supparem non fuisse, quippe quem aestas crebrius pluvia quam serena praecesserat. (3) Alias unice optavero, ut modicus hic nostratis uvae liquor reverendissimae et amplissimae dominationi vestrae tam ad palatum sapiat, quam etiam sub futurum quadragintadiale ieiunium seniles artus et vires reficiat, boni interim, ut spero, consulet meam hanc voluntatem reverendissima amplitudo vestra, a qua brevi aliquid de negotiis ordinis ac praesertim generalis capituli actis mihi communicandum exspecto et desidero, eidem simul fausta quaeque in aevum apprecando, ex Stambs die 7. Februarii anno 1668.

525. An Domherr Konstantin Caldonazzo in Brixen Stams, 11. Februar 1668 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas dankt Caldonazzo für seinen Einsatz für Ingenuin Tagwercher, den Haas als Seelsorger für Sölden vorgeschlagen hat. Tagwercher lässt Gutes vermuten. In der Zwischenzeit hatte Abt Haas Pater Nivardus [Bardalas] in Sölden eingesetzt, wie es seit langer Zeit Brauch ist. Es wäre barbarisch, die Schäflein in der Zwischenzeit ohne Seelsorger zu lassen. Nun aber wird Tagwercher sofort sein Amt antreten. Ad reverendissimum Constantinum Caldonatium, 11. Februarii qnno 1668, nomine reverendissimi. Reverendissime, praenobilis et clarissime domine

(1) Est, cur reverendissimae et praenobili dominationi vestrae humaniter grates agam, quod a me praesentati praesentati] Vgl. ep. 522. reverendi domini Ingenuini Tagwercher pro beneficio Söldensi admissionem et approbationem suo favore efficaciter promoverit. (2) Quam quidem gratiam spero homini non indigno collatam, quem boni testimonii esse scio, seu litteratura seu mores spectentur. (3) Ceterum quod derelictas oviculas in loco horroris et solitudinis ad interim et provisorie per conventualem meum patrem Nivardum patrem Nivardum] Gemeint ist Pater Nivardus Bardalas, der in der kurzzeitigen Vertretung in der Seelsorge 1652 bereits in Nauders Erfahrung gesammelt hat. (plurimis iam annis in cura animarum versatum et ante plus quam viginti annos Tridenti approbatum) hactenus provideri curaverim, id non temere aut novitatis alicuius attentandae studio a me factum, sed antecessorum meorum exemplo et ex legitimo privilegio, quod reverendissimae dominationi vestrae in futura conferentia monstrabitur. (4) Alias sane plus quam barbarum videretur tot animas sine omni spirituali praesidio destitutas, sine duce, sine pastore tanto tempore desertas velle. (5) Res tamen in procinctu iam iam est, ut conventualis meus domum redeat et dominus Ingenuinus loci possessionem capiat. (6) Id quod reverendissimae et praenobili dominationi vestrae cum officiosa salute breviter intimandum censui, ex Stambs die 11. Februarii anno 1668, reverendissimae, praenobilis et clarissimae dominationis vestrae.

526. An Abt Anselm I. Muotelsee in Salem [Stams], 21. Februar 1668 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Der letzte Briefwechsel zwischen Stams und Salem hat sich unglücklich überschnitten. Aus Abt Muotelsees Brief konnte Abt Haas ersehen, dass das umstrittene Vorhaben des Abtes von Morimond bereits dem Generalabt zur Kenntnis gebracht wurde. Abt Haas hofft nun auf Reaktionen aus Citeaux. Wenn nun der Abt von Feuillant nach Morimond zur Visitation geschickt wird, hat sich der Abt von Morimond ins eigene Fleisch geschnitten. Eine Visitation von Stams wird sicherlich von Innsbruck aus verhindert werden. Wenn vor der Abreise des Abtes von Morimond noch ein Nationalkapitel tagen könnte, würde man vielleicht eine gemeinsame Lösung finden. Ad abbatem Salemitanum, 21. Februarii anno 1668, nomine reverendissimi. Reverendissime in Christo pater et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Post ultimas meas ex eremo Stambsensi ad reverendissimam et amplissimam dominationem vestram emissas binas alias octidui spatio accepi e Salemio, argumenti utrasque ferme consimilis. (2) Posteriores id nuntiabant, quod ego desideraveram quam qui maxime, nimirum novum et insolitum neo-abbatis Morimundensis neo-abbatis Morimundensis] Gemeint ist Abt Franciscus II. de Machaut von Morimond. intentum ad aures illustrissimi domini generalis Cisterciensis illustrissimi ... Cisterciensis] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. per viciniores quosdam congregationis nostrae praesules iam esse perlatum. (3) Utique is pro suae authoritatis tuendo iure non dormitabit! (4) Alioqui, dum Fuliensem Fuliensem] Die Kongregation von Feuillant (bei Toulouse) spielt innerhalb des Zisterzienserordens eine wichtige Rolle, stellt sie doch eine Art Orden im Orden dar, der sich strengsten monastischen Grundsätzen verpflichtet hat (vgl. Lekai 1977, 135f.). Eine Visitation durch den Abt von Feuillant ist deshalb durchaus ernst zu nehmen. suo favore ad abbatiam Morimundi promovit, eodem rhomphaeam in suum proprium iugulum porrexisse videbitur, quod si tamen insperatum hunc visitatorem omnino in Germanicae nostrae oras penetrare contigerit, vates non sim, utrum domum etiam Stambsensem sit visitaturus, simul atque nam rumor aliquis de illius approximatione Oenipontem pervenerit ad aures procerum arcani consilii, propius nihil est, quam ut aditum Gallico hospiti per commissarios praecludant. (5) Si fieri ulla ratione posset, ut conventus nationalis conventus nationalis] Vgl. Primisser cap. 43 § 17 Nuntio hoc percepto Augustinus noster datis ad plures abbates epistolis ad maturandum nationale capitulum eos urgebat. cogeretur, priusquam Morimundenses ille comitatus terris nostris sese infunderet, vix dubitarem, quin unitis consiliis remedium rebus nostris Germanicis adhuc inveniri posset. (6) Interea de futurorum eventu suspensus reverendissimam et amplissimam dominationem vestram affectuose saluto et maneo eiusdem reverendissimae et amplissimae dominationis vestrae promptissimus in Christo servus.

527. An Abt Benedikt Hein von Kaisheim Stams, 28. Februar 1668 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas hofft, dass die beiden Weinfässer inzwischen in Kaisheim angekommen sind. Er dankt für die Übersendung des päpstlichen Schreibens, das die Oberdeutsche Kongregation von einem gemeinsamen Noviziat und Studium befreit. Dies wäre für die Klöster teuer geworden. Andere strittige Punkte sind in Rom noch nicht geklärt worden. Der Generalprokurator in Rom macht sich jedoch wenig Hoffnungen in Bezug auf die Temporalien, die Stephani jedoch als wichtig für die Würde des Abtes erachtet. Bei den Äbten in Frankreich und Italien, die nur auf drei Jahre gewählt sind, mag dies möglich sein, nicht aber in Deutschland. Ad abbatem Caesariensem, 28. Februarii anno 1668, nomine reverendissimi. Reverendissime in Christo et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Geminas nostratis vini amphoras ad penum Caesariensem credam iam divertisse, quippe quod ex Fiessensi oppido versus Augustam iam ante finem Ianuarii emigrarunt.emigrarunt] Vgl. ep. 524. (2) Transmissum pontificii apographum valde gratanter accepi ex eo perspiciens Germaniae nostrae a moderno sanctissimo moderno sanctissimo] Gemeint ist Papst Clemens IX. gratiam factam et onus communes novitiatus ac professoria erigendi ab humeris nostris ablatum. (3) Quod sane negotium sicuti gravissimas difficultates post se traxisset, ita etiam sumptus coenobiis haud vulgares procreasset. (4) Alios vero reformationis articulos, quos vel tollendos vel certe ad moderationis orbitam reducendos Germani sperabamus, video sub Romana adhuc incude sudantes, lucem declarationis nondum aspexisse. (5) Ceterum vehementer miror, quod procurator noster generalis procurator ... generalis] Gemeint ist Ferdinando Ughelli. exiguam nobis spem faciat circa usum et administrationem temporalium obtinendi quidpiam dispensationis, quam ego quidem tam necessariam iudico, ut si eam non recuperemus, tota paene abbatum authoritas pessundetur et ipsius etiam sanctae regulae nostrae ordinatio infringatur. (6) Tolerari forsitan possit hoc caput reformationis apud abbates Galliae et Italiae triennales, apud perpetuos in Germania certe sine damnositate sustineri non posset, id quod oculi aliorum meis acutiores facile pervidebunt. (7) Quibus finio et reverendissimam amplitudinem vestram supremae protectioni obnixe commendo, ex Stambs 28. Februarii anno 1668, reverendissimae et amplissimae dominationis vestrae.

528. An Abt Anselm I. Muotelsee in Salem Stams, 13. März 1668 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas bedankt sich, dass er nach dem letzten Brief endlich Klarheit in Bezug auf die neuen Breviere hat. Bücher für Stams wurden in Ulm bestellt. Der Streit mit dem Bischof von Brixen, v.a. um die Pfarrkirche zum Hl. Johannes, dauert nun schon fünf Jahre. Oft haben die Brixner schon versucht, eine Visitation durchzuführen, was Haas, wie seine Vorgänger, bisher immer verhindern konnten. Sie werden es jedoch immer weiter versuchen. Von großer Hilfe könnte ein Schreiben des Abtes Muotelsee sein, in dem er jedem außer dem Abt von Stams die Visitation der Pfarrkirche verbietet. Zu diesem Zweck schickt Abt Haas eine ältere Vorlage mit. Ad abbatem Salemitanum, 13. Martii anno 1668, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Gaudeo accepisse tandem aliquid certitudinis de neoterico neoterico] Vgl. Noten zu ep. 422. breviario per ordinem stabiliendo, cuius usum etiam a reverendissima amplitudine vestra Salemii iam introductum, non attenta illa Romanae congregationis reprobatione, ante septennium facta libens intellexi. (2) Unde et ego concepta et firmata resolutione hac ipsa posta apud librarium Ulmensem eiusmodi breviaria nova cum aliis libris consutariis actualiter conduxi.

(3) Circa monasterii mei iura ab episcopo Brixinensi episcopo Brixinensi] Gemeint ist Bischof Sigmund Alphons von Thun. eiusque consistorialibus a quinquennio graviter turbor et quatior, praesertim vero ratione ecclesiae nostrae parochialis divo Ioanni praecursori dicatae et intra coenobii Stambsensis extimos muros sitae, eidemque pleno iure subiectae et annexae. (4) Cuius visitationem episcopus eiusque ministri propter curam animarum, quam subditis nostris territorialibus ibidem administramus, praetendunt et saepe iam omnibus modis effectui dare moliti sunt. (5) Ego quidem (aeque ac antecessores mei ab immemorabili tempore) omnem illorum visitationem hactenus constanter repuli nullis eorum minis exterritus. (6) Certus tamen sum, quod futuris temporibus eundem visitandi actum adhuc attentare non desinent. (7) Et quamvis continua tot annorum possessione sufficienter me tutari possim, existimem tamen aliud adhuc defensionis scutum a reverendissima et amplissima dominatione vestra mihi subministrari posse, si nimirum ex officio et plenitudine potestatis suae mandatum inhibitorium ad me dirigeret vetando, ne ad praedictam sancti Ioannis ecclesiam ullum quemquam hominum praeter superiores ordinis admitterem. (8) Formulam aliquam antiquiorem simul mitto (mutatis tamen mutandis), reverendissima amplitudo vestra suum decretum efformare poterit et forsitan efficacioribus adhuc clausulis communire. (9) Ignoscat vero interim, quaeso, fiduciae meae hanc importunitatem, zelus enim ordinis urget me. (10) Dabam ex Stambs tertia decima Martii die anno 1668, reverendissimae et amplissimae dominationis vestrae.

529. An Abt Benedikt Hein von Kaisheim Stams, 27. März 1668 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas freut sich, dass die beiden Weinfässer in Kaisheim angekommen sind, und hofft, dass sie den Transport über den Lech gut überstanden haben. Die Abhaltung eines Nationalkapitels ist nötiger denn je, deshalb ist es verwunderlich, dass Generalabt [Vaussin] die Einberufung verhindert. Vielleicht schlägt sich der Abt von Morimond sein Vorhaben aus dem Kopf. Den Vorteil dieser Visitation für Deutschland sieht Abt Haas nicht. In Morimond selbst gäbe es genug zu tun, da es nicht gut um das Kloster bestellt sein soll. Ad abbatem Caesariensem, 27. Martii anno 1668, nomine reverendissimi. Felicissimum pascha et laetum alleluia Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Ipsa, quam sanctissimi legislatoris nostri festivitas exultabilem nobis reddidit, die novissimas reverendissimae amplitudinis vestrae accepi, ex quibus primo libenter intellexi duas illas nostratis vini amphoras ante mensem circiter penariis Caesareensibus rite illatas fuisse, quod si a rectoribus praesertim in Lyco flumine compunctionis baculo vitiatae non fuerint, spero tam ad gustum palati, quam ad fomentum ventriculi non defuturas.

(2) Comitia nationalia comitia nationalia] Zur Forderung Abt Haas’ nach einem Nationalkapitel vgl. ep. 526 und Primisser cap. 43 § 17 (zitiert in den Noten zu ep. 526). celebrandi siqua necessitas umquam fuit, certe nunc adforet, quando ordo noster extremis fere angustiis arctatur et premitur: (3) Ea vero instituendi facultatem ab illustrissimo patre generali nostro illustrissimo ... nostro] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. impetrari non posse plus quam mirandum est. (4) Intentum reverendissimi neo-abbatis Morimundensis neo-abbatis Morimundensis] Gemeint ist Abt Franciscus II. de Machaut von Morimond. ad visitanda tota filiatione sua sicuti plane insolitum est atque exoticum, ita nihil demiror, si id succedentibus sensim sanioribus cogitatis evanescere propediem incipiat. (5) Quid emolumenti haec talis visitatio Gallicana horreis nostris invectura fuisset, equidem non dispicio. (6) Curet bonus ille praesul Morimundum suum, prorsus (uti antehac scripserat) miserabilem ac quasi in extremis positum et non erit, cur ad tam longinquas peregrinationes pedem efferat. (7) Interim supremus omnium rerum arbiter, Deus contumaces ichthyophages demum aliquando compescat nosque ad perfectam pacem et lucem respirare concedat! (8) Ita vovi in Stambs die 27. Martii 1668.

530. An Abt Anselm I. Muotelsee von Salem [Stams], 3. April 1668 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas freut sich, dass die Akten des letzten Generalkapitels aus Rom endlich in Stams angekommen sind. Einige Artikel sind dunkel formuliert, andere, die v.a. die deutschen Klöster geändert wissen wollten, erscheinen immer noch wie zu Beginn. Das Nationalkapitel wäre der rechte Ort, um hierüber zu sprechen. Für das Visitationsverbot, um das Abt Haas im letzten Schreiben gebeten hatte, um den Bischof von Brixen abhalten zu können, gab es keinen aktuellen Anlass, vielmehr wollte er für die Zukunft gewappnet sein. Wenn aber Abt Anselm glaubt, seine Macht als Vikar sei nicht so weitreichend, will Abt Haas ihn nicht mehr belästigen. Ad abbatem Salemitanum, 3. Aprilis [1]668, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Diu desiderata, exspectata diu nuperi capituli generalis acta ex Romanis latebris tandem lucem Germaniae nostrae aspicere plurimum gaudeo, quorum apographum a reverendissima amplitudine vestra mihi transmissum veluti ovum paschale accepi ipsis resurgentis Christi instantibus feriis. (2) Perlegi illud attente et studiose, sed praeterquam quod in eo plures articulos obscuritatibus implicitos deprehenderim, ex iis, quos Germania nostra mutatos aut ad moderationis orbitam reductos cupiebat, nullum vel levi calamo perstrictum offendi. (3) Quae dissimulatio amplam certe nobis materiam praebet et causam congrediendi atque in comitiis nationalibus efficacius rebus nostris prospiciendi, quod reverendissimae amplitudinis vestrae solerti industria sine longa procrastinatione effectui dandum spero.

(4) Ceterum quod in nuperis meis mandatum quoddam inhibitorium inhibitorium] Vgl. Primisser cap. 43 § 17 praecipue vero abbati severe prohibuit, ne umquam visitatores Brixinenses ad visitandum superius templum admittat. de non admittenda ad sanctum Ioannem visitatione contra Brixinensium conatus ab amplissima dominatione vestra expediendum sollicitaverim, non me ad id morae aliquod periculum impulit, sed solum ut in futuros casus contingentes provide me obarmarem. (5) At enim quia intelligo reverendissimae amplitudini vestrae ob restrictam vicariatus potestatem manus ad hunc effectum quodammodo ligatos esse, libenter requiesco et promptam gratificandi voluntatem optimi consulo manens siquidem etc.

531. An Abt Benedikt Hein von Kaisheim Innsbruck, 25. April 1668 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas freut sich, endlich die Akten des Generalkapitels aus Citeaux zu Gesicht bekommen zu haben, wenn er auch erkennen muss, dass keine der Forderungen der Oberdeutschen Kongregation umgesetzt wurde. Die einzige Möglichkeit besteht nun darin, den Papst wiederum anzugehen und ihn um Änderungen zu bitten, was auf einem Nationalkapitel beschlossen werden soll. Abt Haas ist im Moment noch beim Landtag in Innsbruck beschäftigt, hofft aber ab Pfingsten frei zu sein. Dem Totengedenken, um das Abt Hein gebeten hat, will Abt Haas gerne nachkommen. Ad abbatem Caesariensem, 24. Aprilis anno 1668, nomine reverendissimi. Reverendissime in Christo praesul, amplissime et observandissime domine domine

(1) Tandem aliquando datum est videre diu exspectatum pastum a matre nostra Cistercio editum, acta videlicet generalis capituli anno superiore tantis nationum impendiis celebrati, parturientibus desideriis Germanorum sane nec quidquam respondentia, pro quorum tamen benevola communicatione reverendissimae amplitudini vestrae grates habeo quam maximas. (2) Ceterum quia gravamina et exceptiones nostras contra breve Alexandri VII. archimandrita Cisterciensis archimandrita Cisterciensis] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. surda omnino aure praeteriisse videtur iisque relevandis medium aliud non superest, quam recursus ad modernum sanctissimum, modernum sanctissimum] Gemeint ist Papst Clemens IX. credam reverendissimae quoque amplitudini vestrae non displicituram aliorum praesulum sententiam, quam de ineundo ac maturando conventu nationali conceperunt, ad accuratius rebus nostris prospiciendum, ne alioqui forte nobis diutius aequo tacentibus Romanum tribunal ianuam claudat ac sero pulsantibus amplius non aperiat.

(3) Ego quidem nunc Oeniponte distineor in comitiis provinciae, matris Caesareae mandato indictis, spero tamen, eodem ut minus ad ferias pentecostes terminanda fore, quo dein etiam ad diaetam sacratiorem me accingere et conferre valeam. (4) Quos reverendissima et amplissima dominatio vestra mihi meisque commendavit refunctorum piissimos manes e diversis coenobiis in alterum orbem translatos, consuetis in ordine orationum sportulis non defraudabo, requiem eisdem ac lucem perpetuam ad aram cum meis precaturus. (5) Dabam ex aedibus meis Oenipontanis festo sancti Georgii martyris die anno 68 supra millesimum sexcentesimum.

532. Stephani an Abt Augustinus Haas in Innsbruck Stams, 5. Mai 1668 Stephani schickt einen Originalbrief des Paters Leopold [Gassler] mit, den er nicht abschreiben ließ, weil er den Namen des Vikars von Tscharis nicht lesen konnte, und um den Abgang des Paters Andreas nicht zu früh bekannt werden zu lassen. Pater Paulus Spiesegger hat Stephani non schon zum dritten Mal um die Versetzung für ein oder zwei Jahre in ein anderes Kloster gebeten. Es ist Stephani kaum gelungen, Pater Spiesegger auf die Rückkehr des Abtes zu vertrösten. Er musste zusagen, das Anliegen brieflich an Abt Haas heranzutragen und die Antwort gleich zu verkünden. Stephani bittet Abt Haas also um entsprechende Anweisungen. Ad abbatem nostrum Oeniponti agentem, 5. Maii anno 1668. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Praesentatio patris Leopoldi patris Leopoldi] Gemeint ist Pater Leopold Gassler (vgl. Album Stamsense Nr. 466). in forma epistulae confecta hisce inclusa venit, quam nostro amanuensi fratri Thomae fratri Thomae] Gemeint ist der Konverse Thomas Spilmann (vgl. Album Stamsense Nr. 486). mundandam non dedi, tum quod nomen vicarii in Tscharis ignorarem atque adeo epigraphen formare non possem, tum etiam, ne ansam praeberem discessionem patris Andreae in conventu nostro ante tempus evulgandi etc.

(2) Porro cogor reverendissimae paternitati vestrae quantumvis occupationibus gravatae et in phlebotomia constitutae molestiam facere, nimia importunitate patris Pauli patris Pauli] Gemeint ist Pater Paul Spiesegger, der schon früher Probleme gemacht hat (vgl. ep. 515; 516). adactus, qui tertiam modo vicem me conveniens dimissionem ex nostro in aliud ordinis monasterium pro uno vel altero anno praefracte petiit et quasi extorquere connisus est. (3) Quae petitio tametsi prorsus temeraria sit et omni rationis praesidio destituta, nihilominus tamen ea petentis animo adeo perobstinate insedit, ut vix tantillam induciarum tolerantiam persuadere illi valeam, dum reverendissima paternitas vestra a comitiis provinciae soluta domum nostram revisat. (4) Et quia instanter voluit, ut suum hoc intentum reverendissimae pietati vestrae Oenipontum perscriberem, exspecto, quid super hac re reverendissima paternitas vestra vel calamo suo eidem respondere velit vel me oretenus iniusta petenti reponere iubeat. (5) Deus reverendissimam pietatem vestram sub umbra alarum suarum semper custodiat! (6) Stambs 5. Maii anno 1668.

533. An Abt Anselm I. Muotelsee von Salem [Stams], 8. Mai 1668 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Erst Mitte Mai hat Abt Haas den Brief erhalten, den Abt Anselm bereits am 18. April in Salem abgeschickt hatte. Abt Haas freut sich über die darin enthaltene Einladung zur Nationalkonvent und verspricht seine Teilnahme. Er möchte wissen, welche Kleidung für diese Zusammenkunft angebracht ist, hat er doch noch keine Erfahrung in solchen Ereignissen. In Donauwörth hatte Abt Gemelich 1652 seinen Talar an. Abt Haas will die Zahlung für den Prokurator in Rom dann mitbringen. Ad abbatem Salemitanum die 8. Maii anno 1668, nomine reverendissimi. Reverendissime in Christo praesul, amplissime domine domine

(1) Oeniponte in comitiis constitutus accepi Kalendis Maii, quas reverendissima amplitudo vestra 18. Aprilis ex Salemio ad me dederat, una cum convocatoriis diaetam indicentibus nationalem, cui sicuti interesse omnibus modis desidero, ita etiam, si superi me servent ac negotia patriae urgentiora non praepediant, in diem praefixam certo compariturum spondeo. (2) Prius tamen a reverendissima amplitudine vestra certior fieri pervelim, quo nobis genere vestitus conveniendum sit, in lucullis, an vero palliis nigris et longis vel solum in tuniculis itinerariis. (3) Neque enim rei huius experimentum hactenus capere potui, qui nullum eiusmodi conventum umquem frequentavi. (4) Ex actis quidem seu prothocollo antecessoris mei antecessoris mei] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. compertum habeo anno 1652 reverendissimos dominos congregationis nostrae praesules in urbe Danuwerdana adunatos fuisse palliis talaribus tectos et non lucullis, at vero num eadem nunc ratio tenenda sit in Salemitano coenobio, est, cur dubitem. (5) Porro quoad contributionis Romanae annuam portionem, quae me contingit, vacuus non apparebo, ut procuratoris nostri exspectatio diutius non suspendatur. (6) Interim dum comminus nobis in osculo caritatis convenire liceat, eminus reverendissimam et amplissimam dominationem vestram amicissime salutans maneo.

534. Stephani an Pfarrer Georg Nussbaumer in Mais Stams, 23. Juni 1668 Der Bote hat aus Mais die Früchte und die Zusammenfassung der neuen Regel überbracht, über die sich Stephani am meisten freute, da ihm die Schrift in Hall zu teuer war, um sie selbst zu kaufen. Als Gegengeschenk schickt Stephani ein spanisches Kreuz. Im Vertrauen informiert Stephani Pfarrer Nussbaumer von den Problemen mit Pater Paulus [Spiesegger]: Er war so aufsässig gegen jegliche Obrigkeit, dass ihn Stephani vor drei Wochen sogar einsperren musste. Vom Mönchtum ist bei ihm nicht mehr viel übrig. Oft schon hat er seine Entlassung in ein anderes Kloster gefordert. Die Entsendung in ein anderes Kloster wäre aber eine Schande für Stams. Ad parochum in Mais Georgium Nusspaumer, 23. Iunii anno 1668. Admodum reverende religiose, in Christo plurimum dilecte confrater

(1) Relator harum propridie sancti Ioannis sub tempus cenae in Stambs appulsus rite consignavit fructus telluris vestrae et cum iis, quod mihi carius, epitome novum regularium quaestionum, qui in nundinis Halensibus apud bibliopolam Ulmensem in oculos quidem meos incurrit, sed non coëmi nummos in alias expensas magis necessarias reservans. (2) Duplici nunc titulo reverentiae vestrae debitor factus, ut una, quod aiunt, fidelia duos parietes dealbem, ut ... dealbem] Zu diesem Sprichwort vgl. Noten zu ep. 124. hisce grates perhumaniter ago tam pro nunc submisso munere cartaceo, quam pro panno rubro post vindemias per nostrum scribam apportato. (3) In vicem gratitudinis qualemcumque repono cruculam Hispanam, quam boni consulat velim.

(4) Ceterum est, quod in sinum reverentiae vestrae sub rosa et confidentiae secreto recondam. (5) Pater Paulus pater Paulus] Gemeint ist Pater Paulus Spiesegger. noster a longo iam tempore valde immorigerum et discolum se exhibet, plurimas tricas et fastidia creans superioribus, quas ipse quasi floci pendit ac spernit convitians et detrahens illis clam et palam in ipsummet dominum abbatem protervus, ita ut hic ante tres septimanas illum incarcerare coactus fuerit. (6) Verbo pater Paulus noster is modo est, in quo exulat omnis pietas, et de homine religiosi praeter habitum nihil superest. (7) Multiplicatis iam vicibus temere et praefracte dimissionem petiit ex nostro in aliud coenobium, personam ipsius praecise spectando, obviis manibus impertiremur, siquidem cum illo contentiones et iurgia exspirent ac pax domui nostrae restitueretur. (8) Si vero monasterii honorem, uti ante omnia decet, consideremus, sine gravissimo dedecore et infamia nostra ipsum alio mittere non possumus. (9) Atque haec paucula reverentiae vestrae sufficient, arbitror, ut ex ungue leonem cognoscere possit. (10) Interea reverentia vestra illius resipiscentiam in orationibus suis cordi habeat et cum suis confratribus amice meo nomine salutandis sospes diu vivat et incolumis. (11) Dabam ex Stambs in pervigilio patroni nostri divi Ioannis anno 1668.

535. An Abt Benedikt Hein von Kaisheim Stams, 7. August 1668 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas hofft, dass sein Kollege aus Salem wieder gut nach Kaisheim gekommen ist, wie auch er selbst gut über den Arlberg nach Stams zurückkehren konnte. Abt Haas bittet darum, die heurige Visitation nicht auf den Herbst zu verschieben, da seine Anwesenheit bei der Ernte in Mais dringend erforderlich ist. Abt Haas hofft, dass die beiden Schüler, [Bernhard von Ingramb und Edmundus Zoz] die Ferien in Kaisheim verbringen dürfen. Ad abbatem Caesariensem, 7. Augusti 1668, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) E Salemio e Salemio] In Salem tagte im Juli das von Abt Haas so sehnlich gewünschte Nationalkapitel. nuper reverendissimam amplitudinem vestram sub angeli tutelaris salvo conductu Caesaream suam feliciter repetisse nihil admodum dubito, qui et ipse similem protegentis Dei Favonium expertus iter meum per montem Arlebergensem versus Stambs omnino prospere confeci. (2) Ceterum quia, in Salem dum moraremur, ex reverendissima amplitudine vestra intellexisse memini propositum sibi esse munus consuetae visitationis consuetae visitationis] Tatsächlich fand die Visitation dann im September statt (vgl. >Primisser cap. 43 § 17). in monasterio meo, quem vertimus, anno obire, eandem amplissimam dominationem vestram hisce perhumaniter rogatam volui negotium hoc in autumnum reiciere ne velit, sed sub exitum huius adhuc mensis montana nostra subire decernat, quandoquidem in Septembrem alia mihi negotia incumbunt et vindemiae, quas hoc anno praecocius instituendas audio, mature domo me avocabunt.

(3) Porro etiam quia amplitudinem vestram reverendissimam duobus fratribus duobus fratribus] Gemeint sind Bernhard von Ingramb und Edmundus Zoz. meis in lycaeo Dilingano studiosis sub imminentes proxime vacationes animos a studiorum contentione aliquantisper relaxaturis inclytum suum Caesariense domicilium perbenigne obtulisse recordor, eosdem, ubi appulerint, reverendissimae amplitudini vestrae iterato commendatos cupio, forsitan post caniculares ad dominationis vestrae amplissimae collegium Bernardinum Ingolstadiense transportandos. (4) Interea pauculis hisce eidem reverendissimae dominationi vestrae me meosque unice commendans, ex Stambs 7. Augusti anno 1668.

536. An Abt Anselm I. Muotelsee von Salem Stams, 21. August 1668 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas hat mit Genugtuung erfahren, dass in Bezug auf das päpstliche Schreiben Alexanders VII. nun die Meinung des Generalabtes und des Generalprokurators in Rom eingeholt wird. In Bezug auf das bevorstehende Generalkapitel in Citeaux hat Abt Haas zwei Wünsche: Aus Kostengründen soll Stams nur mehr zwei Mal in drei Jahren visitiert werden. Wegen des Fischmangels soll es im Advent am einen oder anderen Tag einen Dispens zum Fleischessen geben. Abt Muotelsee soll diese beiden Stamser Anliegen dem Abt von St. Urban mitteilen, der nach Citeaux fahren wird. Ad abbatem Salemitanum, 21. Augusti anno 1668, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Acta capituli nationalis novissimi una cum litteris reverendissimae amplitudinis vestrae die Deiparae in coelos assumptae rite accepi simulque perlubenter intellexi de quibusdam difficultatibus breve pontificium Alexandri VII. concernentibus, sententiam tum illustrissimi domini generalis, illustrissimi ... generalis] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. tum etiam procuratoris nostri procuratoris nostri] Gemeint ist Ferdinando Ughelli. Romae per epistulas requiri. (2) Ad comitia porro intermedia sub Octobrem Cistercii celebranda quid pro bono communi congregationis nostrae referendum censeam, non occurrit. (3) Pro particulari vero monasterii mei Stambsensis interesse suo sunt, quae illustrissimo patri generali illa occasione proponi percuperem, (4) alterum, ut in visitationibus annuis pro coenobio Stambs tantilla saltem moderatio fieret, ut in triennio bis tantum visitaretur ad parcendum gravibus expensis, quandoquidem quaelibet visitatio ordinaria plus quam centum florenis crumenam Stambsensem emungit ob distantiam reverendissimi domini visitatoris, reverendissimi ... visitatoris] Stams wird immer von Kaisheim aus visitiert. sex fere dietas a nobis dissiti; (5) alterum, ut ob summam piscium penuriam, qua in Stambs toto premimur anno, per adventum unus saltem aut alter dies dispensaretur esu carnium inducto, habitamus enim in regione montosa et frigida, ubi ieiunia solis pultibus et pastis sine piscium vehiculo transigere vix tolerabile est. (6) Enixe proinde rogatam velim reverendissimam amplitudinem vestram, duo haec mea gravamina reverendissimo domino Sanct-Urbanensi ad praefatum capitulum intermedium Cistercium ituro ad deponendum coram illustrissimo patri generali commidare dignetur, plurium inde sibi me devinctura et ad obsequia quaevis reciproca servum habitura paratissimum. (7) Dabam ex Stambs postridie sancti Bernardi seu 21. Augusti anno [16]68.

537. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais Stams, 13. Oktober 1668 Stephani hat Pater Paulus [Spiesegger] nach Schwaben geschickt, was schon lange dessen Wunsch war. Es besteht keine Gefahr, dass er die beiden Studenten in Kaisheim trifft, da diese bereits nach Ingolstadt abgereist sind. Ausgestattet hat er ihn mit 15 Gulden, seinen Träger mit sieben Gulden. Das Pferd des neuen Gastes, Pater Bartholomäus, wurde bereits nach München zurückgeschickt, sodass Pater Paulus zu Fuß gehen musste. Pater Bartholomäus aus Kaisheim ist von schlechter Gesundheit und muss viele Medikamente nehmen. Eine besessene Frau uns Mieming ist schon oft mit ihrem Vater nach Stams gekommen, um Hilfe zu erlangen. Bisher hat nichts genützt, aber die beiden fallen immer noch lästig. Wenn Abt Haas zustimmt, möchte Pater Nivardus [Bardalas] den Exorzismus übernehmen. Stephani wäre eher dafür, die Frau an berufenere Stelle weiterzuschicken. Ad abbatem nostrum in vindemiis constitutum, 13. Octobris anno 1668. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Hodierno tandem mane bonis avibus discessit a nobis pater Paulus pater Paulus] Gemeint ist Pater Paulus Spiesegger. noster relicta aliquantisper Tyroli Sueviam salutaturus, quem ad ipsius instantiam triduo ante sancti Galli sancti Galli] 16. Oktober. festum dimisi, dum serenioris aurae adhuc grata tempestas arrideret. (2) Neque ex hac modica anticipatione metuendum, ne forte duos nostros studiosos duos ... studiosos] Gemeint sind Bernhard von Ingramb und Edmund Zoz. Caesareae adhuc inveniat, quippe quos biduo ante divi Lucae divi Lucae] 18. Oktober. Ingolstadium iam descendisse plus quam certum reputo. (3) Instruxi abeuntem viatico 15 florenorum, portitori vero sarcinularum Ioanni Witsch florenos 7 dedi. (4) Equus conductitius, quo novus hospes noster pater Bartholomaeus advectus fuerat, statim postero die remissus fuit Monachium, quo ille †epikia† sive tacita licentia usus ad invisendos parentes suos deflexerat. (5) Sic itaque Paulus noster iter pedestre ingredi debuit.

(6) Praedictus Bartholomaeus Caesariensis homo est parum firmae valetudinis, totus iam ad phthisin inclinatus ac proinde verosimiliter pharmacopaei opera saepe ururus, qui et defacto iam utitur aqua decocta ex quadruplici genere herbarum, videlicet Carduini Benedicti, Veronicae Hepaticae et Centauri, quolibet die unum vitrum sumens.

(7) Est in districtu parochiae Memingensis mulier quaedam obsessa, quae aliquoties iam cum suo parente maesto in Stambs pervenit opem imploratura, nihil tamen hactenus praeter applicationem reliquiarum in ea tentatum fuit. (8) Sed quia misera magnam fiduciam habet et identidem dictitat in Stambs virtute sanctissimi sanguinis Christi sanctissimi ... Christi] Zu dieser Reliquie vgl. Noten zu ep. 133. se iuvandum fore, idcirco genitor eius non desinit suis precibus de porrigenda auxiliari manu nobis molestiam facere. (9) Offert se quidem pater Nivardus pater Nivardus] Gemeint ist Pater Nivardus Bardalas. noster ad subeundum cum Dei auxilio exorcizandi laborem, non nisi tamen praevio reverendissimae paternitatis vestrae consensu et authoritatis imperio. (10) Sed quia vocatio nostra nos magis choro addicit quam huiusmodi arduis functionibus, cum incerto eventu honoris an dedecoris, attentandis existimem satis fore, si nostris meritis diffidentes rem tanti momenti in sanctiores humeros reiciamus et supplicantem afflictam feminam cum suo patre ad aliam pulsandam ianua modeste ac mansuete persuadeamus. (11) Dedi ex Stambs 13. Octobris anno 1668.

538. An Abt Benedikt Hein von Kaisheim Mais, 13. Oktober 1668 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas dankt seinem Kollegen für dessen letzten Brief und die Visitationsdokumente. Wie angekündigt, wurde Pater Paulus [Spiesegger] am 13. Oktober nach Kaisheim geschickt, wo sich Abt Hein um ihn kümmern und als neuen Menschen nach Stams zurückschicken soll. Pater Bartholomäus wird inzwischen in Stams wie ein Mitbruder behandelt. Gott soll sich beider Patres annehmen. Ad abbatem Caesariensem, 13. Octobris anno 1668, nomine reverendissimi nostri. Reverendissime in Christo et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Postridie Kalendas Octobris in primo vindemiarum fervore constitutus accepi reverendissimae amplitudinis vestrae litteras 12. Septembris in Caesarea signatas atque cum illis et duplicis visitationis instrumenta, pro quorum expeditione ac transmissione amplissimae dominationi vestrae, quas par est, habeo grates.

(2) Quia reverendissimae amplitudini vestrae adhuc collibitum est patrem Paulum, patrem Paulum] Gemeint ist Pater Paulus Spiesegger. aurae Stambsensis pertaesum, suorum venerando collegio ad tempus consociare, eundem decima tertia Octobris luce cum bono Deo viae commisi, quem ubi mandram Caesareensem subierit, reverendissimae vestrae dominationis paternae curae, affectui ac benevolentiae etiam atque etiam commendatum cupio iis, uti firmiter spero, moribus imbuendum eaque disciplinae regularis tinctura rigandum, ut ipsum postliminio ad nos reversum veluti novam creaturam excipere gaudeamus.

(3) Interea reverendum patrem Bartholomaeum sicuti unum e meis habiturus, quidquid eidem beneficentiae ac religiosae caritatis impendere potero, propensa affectione praestabo. (4) Deus, cuius bonitas est immensa, clementer faxit, ut et Bartholomaeus vestrae apud nos valetudinem instauret corporis et Paulus noster in Caesarea sanitatem recuperet mentis. (5) Ita vovi in canonica Maisensi, 7. Octobris anno 1668.

539. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais Stams, 20. Oktober 1668 Endlich ist die lange ersehnte Antwort des Buchhänders aus Ulm gekommen, die Stephani hier mitschickt. Die neuen Breviere kommen wohl noch in diesem Jahr. Pater Paulus [Spiesegger] hat am 13. Oktober seine Abreise aus Stams noch mit einem ausgedehnten Essen verzögert. Auch in Silz und Mötz hat er es sich noch gut gehen lassen. Nach einer amüsanten Zecherei in Obsteig ist er am Abend dennoch in Lermoos angekommen. Sein Verhalten der nächsten Tage wird sein Begleiter Witsch berichten. Das Leben in Stams ist seit seiner Abreise ruhiger und friedlicher geworden. Am 15. Oktober musste mit dem Trinken des Weines des letzten Jahres begonnen werden. Stephani hofft, den Heurigen lange nicht anrühren zu müssen. Ad abbatem in vindemiis, 20. Octobris anno 1668. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Tandem aliquando responsum venit a diu cunctante bibliopola Ulmensi, quod 14. Octobris in Stambs perlatum hisce inclusum transmitto. (2) Lente nimirum festinant breviaria nostra, forte hoc anno tectum nostrum vix subitura. (3) Pater Paulus pater Paulus] Gemeint ist Pater Paulus Spiesegger, der zur Erholung und Besserung nach Kaisheim geschickt wird. nuper in die abitus die abitus] 13. Oktober 1668 (vgl. ep. 537). sui, cum circa sextam matutinam iam itineri se accingere potuisset, in hypocausto aulico ientaculum suum ad horam usque nonam protraxit indeque demum bene potus recessit tripudians et cantillando. (4) Paulo post a via declinans in Silz ad dominum subpraefectum divertit postque effusas levitates ab eo digressus in Möz rursum duo vini mensuras ingurgitavit. (5) Perductus in Obstaig famulorum et ancillarum mensae assedit suisque ineptiis et iocis omnes ad risum provocavit, quos deinde etiam secutus ad aream sive horreum arrepta tribula triturare coepit sicque primam itinerationis suae diem fere in dissolutionibus traduxit, nocte tandem ad pagum Lärmoss, quod mirum, adhuc pervenit. (6) Qui se reliquis diebus gesserit, a reduce tabellario Witsch relationem exspecto. (7) Alias a patris Pauli discessu omnia apud nos tranquilliora sunt, rarius violatur silentium et pax atque concordia in congressibus melius custoditur atque ita vere optare liceat, ut reditus illius non nisi post plures annos contingat.

(8) Vinum superioris anni in cella conventus vinaria 15to Octobris primo libari coeptum est. (9) Deus liberalissimus etiam huius anni proventum uvaceum ita benedicat, ut dolia diu intacta maneant. (10) Stambs 20. Octobris anno 1668.

540. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais Stams, 27. Oktober 1668 Nach einer sehr freudigen Reise ist Pater Paulus [Spiesegger] am 19. Oktober in Kaisheim angekommen, wo er sofort wieder traurig wurde. Er bedauerte es, dass er Bernhard [von Ingramb] und Edmund [Zoz] nicht mehr in Kaisheim antraf, was Stephani hingegen sehr begrüßt. Mit dem Reisegeld, das ihm Stephani mitgegeben hatte, war er nicht zufrieden, was ein Zitat aus einem Brief Spieseggers an den Kellner beweisen soll. In dem Brief wünscht Spiesegger Stephani den baldigen Tod. Ad eundem ibidem constitutum, 27. Octobris anno 1668. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Postridie sancti Lucae seu 19. currentis Caesaream in meridie attigit pater Paulus pater Paulus] Gemeint ist Pater Paulus Spiesegger. noster, toto, ut intellexi, itinere iovialius et ad facetias effusus. (2) Primo vero aspectu vel ingressu Caesariensis domus mox facies ipsius quasi concidit ad maerorem contracta. (3) Doluit duos nostros fratres, Bernardum Bernardum] Gemeint ist Bernhard von Ingramb. et Edmundum, Edmundum] Gemeint ist Edmund Zoz. ibidem amplius non offendisse, sed bona id fortuna accidit, siquidem, ut verisimile est, eisdem non aedificationis verbum, sed potius destructionis virus instillasset. (4) Viatico viatico] In ep. 537,3 wird ausgeführt, dass das Reisegeld für Spiesegger 15 Gulden betrug. ipsi subministrato (quod reverendissima paternitas vestra etiam pro equestri itinere suffecturum aestimabat), qua ille contentus non fuerit, libeat reverendissimae pietati vestrae perspicere ex ipsiusmet formalibus, quae ad nostrum patrem cellarium perscripsit, sic se habentibus: (5) Auf der raiß unter Inter raiß et unter tria verba non leguntur. gerast hab ich doch warlich oft großen hunger und durst ausstehen müssen, der rechte grundt ligt an dem pater prior, Gott verleiche ihm ein gleichmaliges sterbestündlein, man wirt das gelt (obwohl as ihm gar lieb) nit in das grab mit ihm hineinlegn. Wann ich unser nacher Stambs chenn vlte, und nit unser hörung verhalten kundte, müsste ich gleich (wiewol gar ungern) dem Kloster zu rat betlen gehen, zu was anders gehöret das verfluechte gelt, als zu täglicher nahrung? Wann unser herr prior der herr Stöffala waißt, leidet er wenig hunger. Hactenus ille. (6) Ita me homo ingratus traducit immeritum. (7) Scit nihil cavillationes mororum, de cuius resipiscentia et seria morum reductione exigua mihi spes affulget. (8) Interim Deus, qui potens est etiam ex lapide facere filium Abrahae, et illi et nobis in futurum clementer prospiciat. (9) Dabam ex prioratu Stambsensi in pervigilio sanctorum Simonis et Iudae anno 1668.

541. Stephani an Pater Paulus Spiesegger in Kaisheim Stams, 30. Oktober 1668 Stephani freut sich, dass Spiesegger am 19. Oktober in Kaisheim eingetroffen ist, und bedauert es, dass er auf der Reise Hunger und Durst leiden musste. Sein Reisegeld wurde nicht aus der Kassa des Konventes oder des Priors, sondern aus der Kassa des Abtes bezahlt. Zudem war der Betrag reichlich: Bernhard [von Ingramb] und Edmund [Zoz], die vor einem Jahr nach Dillingen geschickt wurden, erhielten zusammen nicht so viel, wie Spiesegger nun alleine. Tobias Zigl hatte vor zehn Jahren nur 14 Gulden erhalten. Stephani selbst hatte einst zwölf Gulden für die Hin- und neun Gulden für die Rückreise aus Ingolstadt. Spiesegger aber wünschte Stephani für seinen Geiz den Tod. Im Gegenzug hofft Stephani, dass Spiesegger noch lange leben möchte. Sein ganzes Geld gibt Stephani am Haller Markt für den Konvent aus. Ad patrem Paulum Spissegger, hospitem hospitem] hospiti hs. in Caesarea, 30. Octobris anno [16]68. Reverende, religiose, in Christo diligende confrater

(1) Postridie sancti Lucae sancti Lucae] 18. Oktober. reverentiam vestram in Caesarea prospere appulisse gratulor, in itinere vero famem saepius ac sitim passam esse condoleo, condoleo] Die Ironie dieser Eingangsworte erklärt sich aus den vorangehenden Briefen, die sich mit Pater Spiesegger beschäftigen. quamvis mea id culpa non accidisse sciam. (2) Viaticum reverentia vestra ex meis quidem manibus suscepit, non tamen a me illud subministratum fuit ex peculio conventus, sed ex crumena reverendissimi, reverendissimi] Gemeint ist Abt Augustinus Haas. cum enim vel studiosi emittuntur ad academias vel conventualium aliquis ad aliud transfertur coenobium, non prioris, sed abbatis semper fuit debito eosdem viatico instruere. (3) Alias ut reverentia vestra rideat, quam vere conquerendi meque cavillandi causam iustam ac legitimam non habuerit, noverit ante annum duobus fratribus Bernardo Bernardo] Gemeint ist Bernhard von Ingramb, der nach Dillingen ins Gymnasium geschickt wurde. ac Edmundo Edmundo] Gemeint ist Edmund Zoz. Dilingam usque plus viatici suppeditatum non fuisse, quam reverentia vestra sola accepit. (4) Deinde scio ante decennium patri Thobiae Zigl Ingolstadium proficiscenti tantum 14 florenos fuisse porrectos. (5) Mihi vero olim et socio meo Alberico Sailer ad eandem universitatem Ingolstadiensem abeuntibus abbas Paulus abbas Paulus] Gemeint ist Abt Paulus Gay, der 1631 bis 1638 die Geschicke des Klosters Stams lenkte. non nisi florenos 12 dedit, cum vero mortuo ibidem consodali ac confratre meo solus ego domum repedarem, reverendissimus dominus Bernardus reverendissimus ... Bernardus] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. florenos solummodo novem mihi submisit. (6) Quia tamen reverentia vestra circa praetactum viaticum suum (quod opinione citius defecit) uni mihi tenacitatis culpam impingit ideoque felicem ex vita migrationem imprecatur, felicem ... imprecatur] Paulus Spiesegger wünschte Stephani für seinen angeblichen Geiz tatsächlich den Tod, was ein Brief Spieseggers an den Kellner, der in ep. 540,5 zitiert wird, beweist. id mihi eandem precari fateor, quo melius nihil optare possem. (7) Vicissim autem ego reverentiae vestrae, ut robustae ac iuveni, multos annos et dies secundos libens exoptavero. (8) Ceterum pecunias (quarum tanto me amore teneri suspicatur) mecum tumulo infodiendas ne timeat, Halenses nundinae marsupium conventus ita emungunt, ut mihi successurus multum nummorum sperare non ausit. (9) Finio et cum firma salute reverentiam vestram divinae protectioni commendo, ex Stambs 30. Octobris anno 1668.

542. An Abt Benedikt Hein von Kaisheim Innsbruck, 20. November 1668 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Heins Brief vom 20. Oktober hat Abt Haas erst am 11. November [1668] erreicht. Er bedankt sich für die freundliche Aufnahme von Pater [Spiesegger] in Kaisheim und hofft auf dessen Besserung. Im Gegenzug geht es Pater Bartholomäus in Stams recht gut. Nach Pater Spiesegger macht nun Pater Theodor von Preisach Probleme: Auch er möchte für ein oder zwei Jahre in ein anderes Kloster geschickt werden. Er sagt, er sei zu jung ins Kloster eingetreten und habe noch nichts gesehen. Abt Haas glaubt, hier den Anfängen wehren zu müssen. Abt Haas musste Pater Theodor immerhin erlauben, sein Anliegen brieflich an Abt Hein heranzutragen. Er bittet seinen Kollegen nun, scharf und ablehnend auf Theodors Schreiben zu reagieren. Ad abbatem Caesariensem, 20. Novembris anno 1668, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Quas reverendissima amplitudo vestra 20. Octobris ex sua Caesarea ad me dederat, easdem primo meo post vindemias ad monasterium appulso, hoc est pridie sancti confessoris Turonensis Turonensis] Gemeint ist Bischof Martin von Tours, dessen Fest am 11. November gefeiert wird. seu decima Novembrium die recepi nescius, ubi viarum aut locorum tam diu interim delituerit. (2) Novum hospitem, conventualem meum patrem Paulum, patrem Paulum] Gemeint ist Pater Paulus Spiesegger, der im Oktober 1668 nach Kaisheim geschickt wurde. in gremio reverendissimae dominationis vestrae tam amanter exceptum fuisse et ipsi et mihi gratulor hoc unicum optans, ut is ad cor redeat et in vocatione sua dingne deinceps ambulare studeat coram Deo. (3) Pater Bartholomaeus vicissim, cui hactenus aura Stambsensis satis congruere visa est, mihi semper erit commendatissimus.

(4) Equidem a discessu praedicti patris Pauli omnia in conventu meo posthac tranquilla fore sperabam. (5) At ecce, maligno spiritu zizania seminante alius inter meos modo turbinem suscitat. (6) Nam pater Theodoricus a Preisach, nescio num patris Pauli exemplo permotus, an vero proprio genio ductus, instantissime a me flagitat migrationem ad aliud ordinis domicilium pro uno ut minus alterove anno. (7) Cuius tamen petitionis cum nullis aut saltem non solidis rationibus nitatur, condescendere neutiquam possum, ait quidem ille nimis iuvenem se religionis castra ingressum, cum arduitatem status monastici nondum rite perspectam haberet, verum cum is professionis tempore annum decimum ac septimum iam expleverit, nihil ei hoc argumentum patrocinari potest. (8) Et sane si temerariis huius modi postulatis vel semel ianuam aperiri contingat, mox latius serpet virus, alio atque alio eandem mutandae casae licentiam expetituro, donec coenobium subiectis orbatum in ruinam fatiscat, pessima ex malo antecedente secuta consequentia. (9) Postquam igitur praefatum patrem Theodoricum multis suasionibus a malo suo proposito divertere atque ad saniora consilia reducere conatus fui, extorsit ille demum a me facultatem scribendi hanc suam causam reverendissimae amplitudini vestrae, cuius tamen litteras (si secuturae sint) hisce meis praevertere volui obnixius rogando et obtestando eandem dominationem vestram reverendissimam, iniqua petenti aurem facilem praebere ne velit, sed a sinistra eundem intentionem efficaciter (additis etiam, si opus, comminationibus) dehortari satagat, ut et mihi, qui in comitiis nunc Oeniponte distineor, et meis in monasterio quies salva consistat. (10) Quod dum reverendissimae amplitudinis vestrae decantato iustitiae ac pietatis zelo ferventius commendo, simul eandem supernis benedictionibus in multos annos commendatam exopto. (11) Dabam occupatissimus ex aedibus meis Oenipontanis pridie divae Virginis in templo praesentatae anno 1668.

543. Stephani an Abt Augustinus Haas in Innsbruck [Stams], 8. Dezember 1668 Wie angeordnet, hat Stephani die Patres des Konvents befragt, wie sie zu einer möglichen Priesterweihe Bruder Thomas [Achmillers] stünden. Alle bis auf Pater Ulrich [Raschpichler] lehnten die Weihe ab, auch Stephani ist dagegen, weil zwar noch die guten Anlagen zu sehen sind, jedoch keinerlei Fortschritte. Pater Theodor [von Preisach] ist immer noch beleidigt, so dass er bei der Cäcilienmesse weder die Orgel gespielt noch gesungen hat. Seine Ausreden und Entschuldigungen waren alle haltlos. Am 30. November hat er dann wieder mitgesungen. Stephani erwartet eine Entscheidung über Bruder Thomas. Pater Theodor spricht inzwischen nichts mehr über seinen geplanten Brief an Abt [Benedikt Hein] von Kaisheim. Ad abbatem in comitiis Oenipontanis existentem, 8. Decembris anno [16]68. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Praeterlapsa prima adventus dominica in colloquio suffragia sacerdotum, prout iussus fueram, circa fratris Thomae fratris Thomae] Gemeint ist Bruder Thomas Achmiller, der am 16. März 1669 zum Priester geweiht wurde. ad presbyteratum promotionem rite perquisivi et in toto patrum coetu non est inventus nostri unicus (pater Udalricus pater Udalricus] Gemeint ist Pater Ulrich Raschpichler (vgl. Album Stamsense Nr. 464).), qui eidem pro dicta causa votum dederit affirmativum, reliqui omnes concorditer in negativam sententiam abierunt, quibus etiam ego adstipulor, eo quod in praefato iuvenem pristinae adhuc proterviae vestigia perseverent, nulla autem verae emendationis appareant iudicia.

(2) Contra patrem Theodoricum patrem Theodoricum] Gemeint ist Pater Theodor von Preisach, von dem es im Album Stamsense unter Nr. 462 heißt bonus musicus et choralista. semper adhuc durat aversio, ita ut in organo permultas iam hobdomades prorsus obmutuerit, quin et in ipsa sanctae Caeciliae festivitate sanctae ... festivitate] 22. November. nec unicam notam cecinerit. (3) Adducit ille quidem excusationes quasdam, sed calvas omnino et futiles. (4) Nuper primum (die sancti Andreae apostoli die ... apostoli] 30. November.) vox ipsius inter reliquos cantores rursum audita est, incertum, an constanter audienda.

(5) Quid ergo ad proximam angariam reverendissimae pietati vestrae de fratre Thoma decernere libeat, exspecto. (6) Pater Theodoricus de exarandis ad visitatorem ad visitatorem] Gemeint ist Abt Benedikt Hein von Kaisheim. litteris altum modo tenet silentium nec credo ullum apicem ab eo etiam posthac scribendum. (7) Utinam ille sicut mentem mutavit de emittenda epistula ita et propositum mutet de deserendo professionis gremio!

544. Stephani an Abt Augustinus Haas in Innsbruck Stams, 15. Dezember 1668 Bruder Thomas [Achmiller] hat den ablehnenden Brief des Abtes zu seiner Priesterwahl sehr freidfertig aufgenommen. Er wünscht jedoch von lästigen Pflichten, wie dem Läuten der Kirchenglocken oder dem Wischen des Fußbodens, entbunden zu werden, was Stephani gerne erlauben will. Pater Theodor [von Preisach] hofft immer noch, sein Anliegen nach der Rückkehr des Abtes durchsetzen zu können. Er setzt dabei auf den Einfluss seiner adeligen Verwandten, wo er doch wissen müsste, dass Interpellationen dieser Art verboten sind. Stephani hält es für gut, wenn Abt Haas im Vorfeld schon mit Baron Wagner spricht. Es kursiert das Gerücht, dass der Frühmesser von Telfs, Pater Zacharias Schrott, vom Dekan mit dem Benefizium in Haiming versehen wurde, was die Rechte des Kloster Stams stark beschneidet. Ad abbatem Oeniponti agentem 15. Decembris anno [16]68. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Tametsi frater Thomas noster frater ... noster] Gemeint ist Bruder Thomas Achmiller. firma spe se ipsum hactenus lactaverit fore, ut angaria iam iam imminente optatum sacerdotii ordinem obtineret, nihilominus tamen ubi nudiustertius eidem reverendissimae pietatis vestrae mentem et decretum contrarium intimavi, satis aequanimiter et pacate repulsam hanc ferre visus est. (2) Interim vero quia voti sui hac vice compos fieri nequit, illud saltem desiderat, ut a servitiis ecclesiae, id est pulsu campanarum et verrendis pavimentis amodo liber renuntietur, quod quidem, si quiete se habeat, iudicarim facile concedi posse.

(3) Pater Theodoricus pater Theodoricus] Gemeint ist Pater Theodor von Preisach. obstinate adhuc persistit in suo perverso proposito persuadens sibi, cum reverendissima pietas vestra domum reversa fuerit, intentum suum mox effectui dandum. (4) Nititur baculo arundineo ponens carnem bracchium suum et confidens in patrocinio magnatum, cognatorum suorum, quantumvis tales interpellationes tam in statutis quam in carta visitationis sub censura vetitas esse scire deberet. (5) Ego (salvo reverendissimae pietatis vestrae meliore iudicio) consultum fore arbitrarer, si cum illustri domino barone Wagner, in quo omnem suam fiduciam pater Theodoricus collocat, reverendissima pietas vestra mature conferret, antequam is a patre Theodorico compellaretur, sic enim futurum crederem, ut baro ille de rebus bene informatus, iniqua postulanti cognato omne subsidium denegaret.

(6) Rumor est ante paucos dies reverendum patrem Zachariam Schrot capellanum Telfensem a decano a decano] Gemeint ist Dekan Franz Oberberger. institutum fuisse in beneficio Haimingensi, quod cum clam nobis factum fuerit, et quidem lite de iure patronatus nondum terminata, non video, quomodo iuribus monasterii nostri plurimum deroget. rumor ... deroget] Vgl. Primisser cap. 43 § 19 Non poterant haec viciniae nostrae esse ignota. Decanus tamen Delphensis paucis post diebus Haimingae curatum, a nemine licet praesentatum, instituit Zachariam Schrotium. Quem notum Stamsio iniuriosum esse abbas protestabatur ipsique episcopo querebatur. Sed nil effecit, immo praesentatio nova Georgii Lebersorgi denuo remissa est mense Iunio. (7) Faxit Deus, ne brevi versus ecclesiam in Haimingen omni iure excidamus. (8) Stambs, 15. Decembris anno 1668.

545. An Abt Hieronymus II. Rottenpuecher von Neustift Stams, 19. Januar 1669 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas begrüßt den Vorstoß seines Kollegen, den alten Vertrag zwischen Stams und Neustift das gegenseitige Totengedenken betreffend wieder zu erneuern. In Stams läuft das Prozedere folgendermaßen: Wenn der Tod eines Mitglieds bekannt wird, halten die Priester eine Kollekte für ihn ab, die geistlichen Brüder eine Vesper. Die Konversen beten fünf Vater Unser und ebensooft das Ave Maria. Vor dem Kapitel werden sie vorgetragen und in das Nekrologim eingetragen. Jeder Priester liest zudem einmal im Monat eine Messe für die Verstorbenen. Mehr könne auch auf Grund der zahlreichen Stiftungen nicht getan werden. Ad reverendissimum patrem praepositum praepositum] Gemeint ist Probst Hieronymus II. Rottenpuecher von Neustift (1665-1678), der Nachfolger von Probst Markus Hauser. Eine seiner Klosterreformen bestand darin, dass für jeden verstorbenen Mitbruder jeder einzelne, der im Kapitel von Neustift saß, 30 Messen zu lesen hatte (vgl. Sparber 1920, 83-87; Peintner 2002, 26). Novacellensem, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine honoratissime

(1) Magnopere mihi probatur probatur] Vgl. Primisser cap. 43 § 20 Confoederatio curae piae cum Novacellensibus canonicis regularibus restaurata. sancta et salubris sollicitudo, qua reverendissima at amplissima dominatio vestra erga pios defunctorum manes tenetur suffragiis viventium iuvandos. (2) Et quia inter vestrum Neo-Cellense ac nostrum Stambsense coenobia iam ab antiquo confraternitatis foedus coaluit, de ferendis mutuo pro animabus utrimque decedentium orationibus aliorumque piorum operum suppetiis merito est, cur reverendissima et amplissima dominatio vestra hoc tam sanctum institutum plurium iam annorum curriculis quasi collapsum, aut saltem incuria vel oblivione intercedente sufflaminatum denuo resuscitare desideret, quam quidem foederis renovationem omnino ratam habemus et approbamus. (3) Ceterum ut colendissimis dominis confoederatis innotescat, quas nos defunctis ipsorum collegiis spiritualium suffragiorum sportulas feramus, imprimis praeter participationem omnium bonorum operum, cum nobis mors alicuius denuntiatur, singuli sacerdotes collectam pro eodem in missa sumunt, fratres vero clerici vesperas defunctorum simul dicunt, conversi seu fratres laici quinquies orationem dominicam cum totidem salutationibus angelicis persolvunt. (4) Deinde quottidie post primam in capitulo releguntur necrologio inserti pro praesenti die et ante exitum capituli pro iisdem ordinariae preces exsolvuntur. (5) Tertio (quod praecipuum inter functiones nostras est) quilibet sacerdotum nostrorum omni mense sacrum de anniversario dicere tenetur pro defunctis illis, quorum nomine necrologio nostro, ad quemvis mensem intitulata et adscripta sunt, ita ut quantuscumque sit numerus presbyterum, singuli quotannis 12 missae sacrificia pro memoratis mortuis Deo immolare cogantur. (6) Plura pro confoederatis superaddere nos non sinit numerositas fundationum, quibus monasterium nostrum praegravatur. (7) Atque haec pauca in vicem desideratae responsionis. (8) Supremum Numen reverendissimam et amplissimam dominationem vestram cum toto suorum venerando collegio longaeva donet prosperitate, ex Stambs 19. Ianuarii anno 1669.

546. Aan Abt Benedikt Hein von Kaisheim [Stams], 22. Januar 1669 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas erwiedert die guten Neujahrswünsche, die er aus Kaisheim erhalten hat. Mit der Übersendung der beiden Fässer Wein wartet er noch, bis die Wetterlage besser ist und die 2000 Soldaten aus Lüneburg durch Tirol gezogen sind. Der jüngst erschienene apostolische Brief, den der Prokurator in Rom erwirkt hat, ist von großem Nutzen. Johannes Spaiser in Füssen wurde angewiesen, 100 Gulden nach Augsburg für die beiden Stamser Studenten in Kaisheim zu überweisen. Abt Haas bittet um eine kurze Bestätigung, wenn das Geld angekommen ist. Ad abbatem Caesareensem, 22. Ianuarii anno 1669, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Praeventus a reverendissima amplitudine vestra novi anni gratulationem humanissimam festivo Sebastiani martyris die festivo ... die] 20. Januar. accepi, pro qua grates, uti par est, habeo quam maximas succinendo igitur, precor vicissim animitus reverendissimae et amplissimae dominationi vestrae dies longaevos et pacatissimos annumque novum, cuius principium veniat felici tramite, faustum succedat medium, finis et esto bonus.

(2) Strenam meo huic voto addere cogitaveram binas nostratis vini amphoras de rubro et albicante racemo haustas, verum quia in praesens grave gelu inhorruit et strata viarum nivibus obsita commodum vectoribus iter non praebent, differre aliquantisper intentum cogor, eam etiam nonnihil ob causam, quod sequente septimana bis mille quadringenti milites Luneburgici ex oppido Fiessensi ad nostros montes permeabunt Venetias destinati, quod hominum perditum genus velut Harpyiae capaces facile in utres vini obvios involarent.

(3) Breve apostolicum recens emanatum de non eligendo extra ordinem capite non dubito cura et industria Romani procuratoris nostri fuisse obtentum, quod sane futuris temporibus avertendis gravibus incommodis et honori ordinis tutando maximo praesidio erit.

(4) Officialis meus in Füessen Ioannes Spaiser mandato meo aut iam misit aut certe proximis diebus submittet Augustam versus ad Leonardum Körg centum Athenenses in solutionem annonae fratrum meorum fratrum meorum] Gemeint sind die Brüder Bernhard von Ingramb und Edmund Zoz. Ingolstadiensium deputatos, qui ubi ad manus reverendissimae amplitudinis vestrae rite consignati fuerint, unius vel alterius lineolae apocham de receptione mihi submittendam spero, interea reverendissimae amplitudini vestrae me meosque devote commendans ac manens eiusdem.

547. An Abt Benedikt Hein von Kaisheim Stams, 2. April 1669 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas bedankt sich für den Brief seines Kollegen, der ihm zusammen mit einer Abschrift der päpstlichen Urkunde über das Generalkapitel von 1667 überbracht wurde. Abt Haas hat den Eindruck, dass der Prokurator in Rom viel für Frankreich, aber nichts für Deutschland erreicht. Abt Haas hat sein Versprechen, zwei Weinfässer nach Kaisheim zu schicken, nicht vergessen und wird dem bald nachkommen. Er hofft, dass der Wein schmeckt und der Gesundheit förderlich ist. Abt Haas hat gehört, dass sich sein Kollege vor einigen Wochen persönlich nach Ingolstadt begeben hat, um die Studenten zu besuchen, was Haas sehr freut. Er würde sich freuen, wenn er eine kurze Bestätigung für die nach Ausgburg geschickten 100 Gulden für Bernhard von Ingramb und Edmund Zoz erhalten könnte. Ad abbatem Caesariensem, 2. Aprilis anno 1669, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Pridie magnae Virginis annuntiatae Virginis annuntiatae] 25. März. accepi cum epistula reverendissimae dominationis vestrae transsumptum quoddam pontificiae confirmationis gesta et acta in capitulo generali ante biennium celebrato approbantis ac simul etiam copiam novae indulgentiae festivitatem melliflui patris nostri melliflui ... nostri] Gemeint ist der Hl. Bernhard von Clairvaux. in perpetuum decoraturae, pro amborum communicatione reverendissimae amplitudini vestrae grates agens humanissimas. (2) Apparet quidem procuratorem nostrum Romae pro negotiis Gallorum satis vigilem esse, sed quid pro Germania nostra laboret et quomodo sportulas contributionum nostrarum emereatur, usque dispicere licet.

(3) Memor sponsionis meae de transmittendo nostratis uvae duplo genimine, rubro et albicante, verecundia ferme suffundor, quod fidem datam tam sero exsolvam, at certe ea hactenus viarum perdita conditio fuit, ut aurigas meos pro sustollendis censibus frumentariis Fiessenam ablegare nequiverim, nisi primum superiore septimana, ubi tandem promissa duo vini doliola e Stambsensi cellario exportarunt, apud officialem meum Fiessensem Ioannem Spaiser tantisper in custodiam deponenda, dum amplissimae dominationi vestrae collibuerit inde sublata in penum Caesareensem invehere. (4) Aequi interim, rogo, consulat amplitudo vestra modicum, quem offero vini gustum, senili suo corpori ad refocillandas nonnihil vires forsitan satis profuturum.

(5) Inaudi non ita pridem dominationem vestram amplissimam ante hebdomades non multas studiosos collegii sui Ingolstadiensis personaliter invisere ac de illorum accomodatione accuratius inquirere dignatam, pro qua paterna et provida benevolentia merito est, cur reverendissimae amplitudini vestrae gratiae agantur. (6) Ceterum misi mense Ianuario pro fratrum meorum, Bernardi Bernardi] Gemeint ist Bernhard von Ingramb. et Edmundi, Edmundi] Gemeint ist Edmund Zoz. victu repensando centum florenos, quos quidem ex oppido Fiessensi officialem vestrum Augustanum, Leonardum Körg rite pervenisse certus sum, an vero illi et quando ad manus amplissimae dominationis vestrae consignati fuerint, hucusque intelligere non licuit. (7) Iterato igitur rogo, de eorundem receptione dominatio vestra reverendissima unius vel alterius lineolae quitantia me dignetur, cui interea felicissimum precor pascha et omnem supernae benedictionis abundantiam ex Stambs postridie Kalendarum Aprilis anno [16]69.

548. An Abt Anselm I. Muotelsee von Salem Stams, 2. April 1669 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas dankt seinem Kollegen für die Übermittlung von vier Kopien des päpstlichen Schreibens mit dem Ablass am Bernhardstag. Dafür ist dem Generalprokurator in Rom zu danken, der jedoch mehr für die Anliegen der Oberdeutschen Kongregation tun hätte können. Ein Dokument von Papst Clemens IX., das Abt Haas aus Kaisheim erhalten hat, weist in nichts von früheren Schriften ab. Abt Haas dankt seinem Kollegen für das Entrichten der Gebühr für den Generalprokurator. Ad abbatem Salemitanum, 2. Aprilis anno 1669, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Plenariae indulgentiae pro festo almi patris nostri Bernardi noviter a moderno sanctissimo moderno sanctissimo] Gemeint ist Papst Clemens IX., der am 9. Dezember 1669 verstarb. concessae exemplaria quattuor typis procusa rite accepi, pro quibus reverendissimae amplitudini vestrae, quas par est, habeo grates. (2) Obtinuit quidem hac in parte procurator noster Romanus procurator ... Romanus] Gemeint ist Generalprokurator Ferdinando Ughelli. gratiam non contemnendam, at certe longe ille fructuosius laborasset, si causam Germanorum suscepisset et difficultatum atque gravaminum, quibus breve pontificium Alexandri VII. nos implicuit, nodum Gordium nodum Gordium] Anspielung auf die Geschichte, in der Alexander der Große den Knoten von Gordion mit einem Schwerthieb löst. dissolvi sollicitasset. (3) Alterius brevis apostolici, quo Clemens VIIII. novissimi capituli nostri generalis acta praecipua suae auctoritatis patrocinio confirmat, apographum aliquod manuscriptum ex Caesarea accepi nec inveni quidpiam, quod ab anteriore sanctae congregationis cardinalium decreto confirmatorio substantialiter discreparet.

(4) Portionem contributionis annuae pro generali procuratore ordinis quod reverendissima amplitudo vestra meo nomine pendere ac Romam dirigere velit, peropportunum mihi accidit proindeque solutae huiusmodi taxae apocham desideratam hisce includo me simul eidem reverendissimae amplitudini vestrae commendans cum laetissimi Alleluia et omnigena felicitatis faustissima apprecatione. (5) Ex Stambs die sancti Francisci de Paula seu 2. Aprilis anno 1669.

549. An Abt Alberich Degen von Ebrach Stams, 28. Mai 1669 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Vor nunmehr neun Jahren kam Pater Kuno aus Ebrach nach Stams und war hier an verschiedenen Orten des Etschtales als Kooperator tätig. Weil er nirgendwo ein festes Benefizium erreichen konnte, kehrte er nun wieder nach Stams zurück, wo er auf eine Entscheidung seines Abtes warten will. Abt Haas kann ihn nicht länger im Kloster, das jetzt schon aus allen Nähten platzt, halten. Er hofft auf eine schnelle Antwort. Ad abbatem Ebracensem, 28. Maii anno [16]69, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine honoratissime

(1) Novennium novennium] Pater Cuno ist im April 1660 nach Stams gekommen (vgl. ep. 382). circiter est, ex quo reverendissimae et amplissimae dominationis vestrae in Christo filius reverendus et religiosus pater Cuno patris Cunonis] Gemeint ist Pater Kuno Vogt aus Ebrach. ad partes nostras delatus diversis ad Athesim locis ecclesiastici cooperatoris munia obivit. (2) Cumque non ita pridem certum aliquod ac stabile beneficium curatum obtinere niteretur, sed frustra cooperaturae labores pertaesus diebus hisce relicta Athesi ad meum appulsus est monasterium, tantisper ibidem substiturus, dum a reverendissima et amplissima dominatione vestra de persona ipsius aliud decernatur, cui ego ad interim quidem hospitii gratiam libens impertiar, in tempora vero productiora eundem retinere non possum ob numerositatem conventus mei adeo impraesentiam adaucti, ut triclinium edentes vix capiat. (3) Spero proinde tam ad meas hasce quam ad ipsius reverendi patris Cunonis litteras responsum absque longiore protelatione submittendum. (4) Reverendissimae et amplissimae dominationi vestrae interea me cum officiosa salute commendo eidemque a supremi Numinis providentia faustissima quaeque animitus precor ac voveo, ex Stambs 28. Maii anno 1669.

550. An den Abt von Heiligenkreuz Stams, 16. Juli 1669 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas bedankt sich für die Gastfreundschaft, die ihm bei seiner Reise nach Wien vor vier Jahren in Heiligenkreuz zuteil wurde. Hätte er früher gewusst, dass Pater Vogt nach Wien reist, hätte er ihn begleitet. Pater Kuno Vogt aus Ebrach, der lange Zeit in Tirol war, hat nun von seinem Abt die Erlaubnis erhalten, nach Österreich zu gehen. Abt Haas spricht ihm die beste Empfehlung sowohl für ein Leben im Kloster, als auch für den Dienst in einer Pfarre aus. Ad reverendissimum dominum abbatem Sanctae Crucis, 16. Iulii anno 1669, nomine reverendissimi. Praeter humanissimam salutem fraterna mea obsequia usque ad aras Reverendissime et amplissime domine praesul

(1) Nactus occasionem reverendissimae amplitudini vestrae denuo grates agendi pro eximia humanitate et benevolentia, qua me ante quadriennium ante quadriennium] Abt Haas war im August 1665 in Wien (vgl. ep. 472). excepit, committere nolui, quin pauculos apices grati adhuc animi testes ad eandem reverendissimam amplitudinem vestram dirigerem. (2) Et sane parum abfuit, ut nos alterutrum comminus rursum in osculo pacis salutassemus. (3) Si enim exquisitissima occasio Viennam discendendi, quam harum exhibitori fortuna suppeditavit, maturius mihi cognita fuisset, nae ego ad promovenda monasterii mei plura negotia navigantibus comitem me iunxissem. (4) Ceterum quia praesentium baiulus, reverendus et religiosus pater Cuno Vogt, celeberrimi monasterii Ebracensis in Franconia professus ac sacerdos, qui octo vel novem hactenus septimanas apud me hospitem egerat, de superiorum suorum superiorum suorum] Gemeint ist Abt Alberich Degen, an den sich Abt Haas in dieser Sache in ep. 549 gewendet hat. licentia in Austria mansionem invenire desiderat, sive in aliquo ordinis asceterio, sive in parochiali beneficio, ad ipsius instantiam reverendissimae amplitudini vestrae eundem meliore, quo possum, nomine commendo hominem talentis sat bene praeditum et in animarum cura iam diu exercitatum. (5) Interim vero importunitatis huic meae reverendissima amplitudo vestra ignoscat velim meque inter amicos suos habere pergat. (6) Dabam ex Stambs, 16. Iulii anno 1669.

551. An den Generalvikar von Chur Stams, 22. Juli 1669 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Der Generalvikar hat sich an den von Stams bestellten Vikar von St. Peter gewandt mit der Aufforderung, bei den so genannten Landkapiteln zu erscheinen. Abt Haas hat ihn jedoch angewiesen, dort nicht zu erscheinen. Die Mitglieder des Zisterzienserordens sind exempt. Die vom Generalvikar angeführten Beispiele (Einsideln, Weingarten) zählen nicht, weil es sich dabei um Benediktiner handelt, die keinen Generalabt haben und deshlab dem Bischof unterstehen. Abt Haas bittet darum, seinen Mann in St. Peter nicht weiter zu behelligen. Ad vicarium generalem Curiensem, nomine reverendissimi, 22. Iulii anno 1669. Reverendissime et colendissime domine

(1) Intellexi reverendissimam dominationem vestram monitorias dedisse ad vicarium meum vicarium meum] Gemeint ist Pater Andreas Breyer, vgl. Primisser cap. 43 § 19 Vicarius ad Sanctum Petrum Andreas Breyer a Curiensis episcopi vicario ad capitula ruralia comparere iussus renuit. Praesul autem annuit praecipitque, ut salvo ordinis nostri iure compareat. ecclesiae sancti Petri prope Tyrolim de comparendo posthac ad conventus menstruos seu capitula, ut vocant, ruralia, si suae indemnitati cautum velit. (2) Noverit vero reverendissima dominatio vestra, quod praedictus pater hactenus in memoratis congressibus non comparuerit, de meo consilio factum fuisse neque ipsi hac in parte quidquam imputandum quasi contemptori. (3) Cum enim personae ordinis Cisterciensis notorie sint exemptae, suasi eidem, ut hac se exemptione tueretur nec praefatis capitulis immisceret. (4) Exemplum, quod illi obiciebatur, Einsidlensium, Weingartensium et Fabariensium menstruas congregationes frequentantium non multum vigore videtur, quandoquidem ordo Benedictinus, ut constat, proprio generali carens, ut plurimum episcopis subest, quod de religione Cisterciensi non procedit. (5) Rogarim proinde obnixe reverendissimam pietatem vestram, quatenus praefatum vicarium meum ab hoc comparendi onere liberum renuntiet, tot iam annis non solum in hac sancti Petri ecclesia, sed et antehac in dioecesi Moguntina diversis in locis cura animarum perfunctum, qui cum adiutorem non habeat, facile occasione talium congressuum in provisione ovium suarum quidpiam negligere posset. (6) Hunc favorem dum a reverendissima dominatione vestra exspecto, eidem simul omnem prosperitatem a superis precor. (7) Dabam ex Stambs festo paenitentis Magdalenae seu 22. Iulii anno 1669.

552. An Abt Alberich Degen von Ebrach [Stams], 23. Juli 1669 Im Namen von Abt Augustinus Haas: In seinem letzten Schreiben übermittelte Abt Degen die Erlaubnis für seinen Pater Kuno [Vogt], sich in ein Zisterzienserkloster seiner Wahl zu begeben. Da in Stams kein Platz ist, will Pater Vogt nach Österreich gehen und fuhr mit einem Empfehlungsschreiben vor acht Tagen nach Heiligenkreuz. Als Reisegeld hat er ihm 20 Gulden mitgegeben, die er irgendwann aus Ebrach zurückerstattet haben möchte. Was die Schulden in Höhe von 2000 Reichsmark am Haller Salzamt betrifft, muss Abt Haas erst weitere Nachforschungen anstellen. Im Moment werden in Tirol jedoch keine Beträge ausbezahlt, wenn keine Interpellation des Kaisers gegeben ist. Auch das Kloster Stams leidet darunter. Ad abbatem Ebracensem, 23. Iulii anno 1669, nomine reverendissimi. Reverendissime, amplissime et honoratissime domine praesul

(1) Quas reverendissima dominatio vestra postridie corporis Christi ex Ebraco ad me dederat, quinto Nonas Iulii rite accepi, ex quibus perspicere licuit reverendo patri Cunoni, patri Cunoni] Gemeint ist Pater Kuno Vogt aus Ebrach. si ad gremium matris suae redire displiceat, licentiam in alio quopiam ordinis asceterio commanendi iam antehac datam, denuo prorogari atque extendi. (2) Quia ergo praedictus pater in conventu meo (quantumvis alioqui illius contubernio multum affici videbatur) ob causam in prioribus meis allegatam stationem figere non potuit, habita secum deliberatione Austriam petere constituit, sicque ante octiduum mihi meisque valedixit nactus occasionem exoptatissimam navigii Viennam usque currentis, quem non solum dimissoriis patentibus, verum etiam peculiari epistula peculiari epistula] Gemeint ist ep. 550. commendatitia ad reverendissimum praesulem Sanctae Crucis directa communivi. (3) Et quia nervo pecuniae (itinerantibus pernecessario) admodum destitutus erat, ad humilem ipsius instantiam viginti florenos abeunti in viae subsidium numeravi, uti ex ipsius apocha hic inserta videre est, quos quidem suo tempore, cum fors in diaeta aliqua nationali congrediemur, a reverendissima dominatione vestra vel eiusdem delegato mihi refundendos exspecto.

(4) Ad debitum illud 2000 imperialium, in salina Halensi affixum quod attinet, curavi quidem inquiri, an liquidum et legitimum sit, sed nihil adhuc determinate comperi, quin tamen ulteriore adhuc utar indagine, non intermittam. (5) Interim vero reverendissimae amplitudini vestrae sincere et candide significo in officio salinae et in camera Oenipontana praetensiones quascumque et debita quantumvis liquidissima hoc tempore ferme haberi, quasi non sint, siquidem nemini creditorum vel obolus aut teruncius inde persolvitur, nisi quis in aula Viennensi ab imperatore per singularem gratiam forte aliquid extorserit. (6) Ego ipse nomine monasterii mei tam in camera quam in salina pluribus millibus implicitus sum, a multis tamen iam annis nihil emolumenti percipio, quotiescumque pulsem, semper clausa est ianua. (7) Proinde in patria nostra nunc temporis status est satis afflictus, id quod reverendissimae et amplissimae dominationi vestrae amica fide patefacere volui eidem me commendans et manens.

553. An Abt Benedikt Hein von Kaisheim Stams, 26. August 1669 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas hat den Brief seines Kollegen zusammen mit der Kopie aus Salem erhalten. Er wundert sich, dass der Abt von Morimond immer noch an seinem Vorhaben, alle Klöster seiner Filiation zu visitieren, festhält. Er macht sich damit sowohl Generalabt [Claude Vaussin] als auch die Oberdeutsche Kongregation zum Feind. Abt Haas schließt sich der Meinung des Abtes von Salem an, dass dem Abt von Morimond die Visitation verweigert werden müsse. Ein Brief aus Deutschland sollte dem Abt von Morimond nochmals die deutsche Position klar machen. Ad abbatem Caesariensem, 26. Augusti anno 1669, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Quas reverendissima amplitudo vestra in pervigilio magnae Virginis assumptae ad me dederat, una cum copia litterarum e Salemio proficiscentium 18. Augusti die rite obtinui. (2) Quibus perlectis non sine ingenti demiratione cognovi reverendissimum antistitem Morimundensem antistitem Morimundemsem] Gemeint ist Abt Franciscus II. de Machaut von Morimond. suae ante biennium conceptae sententiae adhuc mordicus insistere atque ad visitanda filiationis suae universa coenobia propediem iam accinctum stare. (3) Qui conatus insolitus et inauditus, sicut in illustrissimi domini generalis archimandritae Cisterciensis illustrissimi ... Cisterciensis] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. enorme praeiudicium vergit, ita et congregationis nostrae Germanicae scissuram, si non exterminium e propinquo minatur. (4) Quocirca opinioni reverendissimi vicarii generalis Salemitani reverendissimi ... Salemitani] Gemeint ist Abt Anselm I. Muotelsee von Salem. praedictum primatem Morimundi a visitatione monasteriorum nostrorum repudiandum iudicantis per omnia subscribo sic suadentibus rationibus et motivis, quae idem reverendissimus Salemii praesul in litteris suis prudentissime deduxit, et optem, ut omnes ac singuli congregationis nostrae domini abbates eandem opinionem concorditer imbibant. (5) Interea tamen censerem, si negotium tantam moram patiatur, saepe dictum dominum Morimundensem efficacibus litteris argumenta et rationes nostras continentibus adhuc semel a proposito suo dehortandum esse, id quod reverendissimi domini vicarii generalis nostri vigilantia forsitan non praeteribit eventum rei suspensi dum exspectamus, dexteram excelsi nobis affuturam speremus. (6) Dabam ex Stambs 27. Augusti anno 1669.

554. An Pater Magnus Herbst, Sekretär der Oberdeutschen Kongregation Stams, 27. August 1669 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas hat erfahren, was der Abt von Morimond immer noch plant. Weil dieses Vorhaben sowohl den Interessen des Generalabtes [Claude Vaussin] als auch den Interessen der Oberdeutschen Kongregation zuwider läuft, soll man sich dagegen wehren. Obwohl Abt [Anselm I. Muotelsee] von Salem seinem Kollegen aus Morimond brieflich davon abgeraten hat, Deutschland zu besuchen, halte sich dieser bereits an der Grenze auf. Ein Verbotsschreiben des Generalabtes wäre freilich die beste Verteidigung. Weil aber nicht mehr genug Zeit ist, dieses Schreiben zu erhalten, will es Abt Haas so machen, wie es die Schweizer Äbte vorgeschlagen haben, die den Abt von Morimond wie einen Gast, nicht wie einen Visitator aufnehmen wollen. Ad reverendum patrem secretarium congregationis nostrae, 27. Augusti anno [16]69, nomine reverendissimi. Admodum reverende, religiose, doctissime pater

(1) Quid novitatis novitatis] Eigentlich ist das Vorhaben des Abtes von Morimond, alle Klöster seiner Filiation zu visitieren, nicht neu, sondern bereits mehr als zwei Jahre alt. moliatur Germaniae nostrae invehere reverendissimus primas Morimundensis, ex productioribus litteris reverendae pietatis vestrae luculenter percepi. (2) Et quia haec machinatio non solum illustrissimi domini generalis illustrissimi ... generalis] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. ceu legitimi capitis nostri authoritatem plurimum deprimit et labefactat, verum etiam congregationi nostrae Germanicae ingens malum ominatur, nostrum erit, ut ut omnibus viribus conatui tam fastuoso obviemus. (3) Audio quidem reverendissimum praesulem vestrum Salemitanum praedicto domino Morimundensi domino Morimundensi] Gemeint ist Abt Franciscus II. de Machaut von Morimond. destinatum in Germaniam ingressum per litteras cordate dissuasisse, eum vero dehortationem huiusmodi nihil moratam iam propediem ad oras Alemanniae stare, ut intentum suum exsequatur. (4) Quod si inhibitorium quoddam a reverendissimo generali nostro impetrare possemus, quo universis congregationis praesulibus inhiberet venturum dominum Morimundensem ad ullum visitationis monasteriorum nostrorum actum admittere, optimum id defensionis nostrae scutum reputarem, sed quia rei periculum tantam moram difficulter patietur, sententiam et decretum reverendissimorum abbatum Helvetiae obviis manibus et ullnis amplector ac cum ipsis iudico antistiti de Morimundo, ubi in partes nostras se penetraverit, non aliam quam ut venerabili hospiti reverentiam exhibendam excluso prorsus omni visitandi conatu. (5) Id quod reverendae pietati vestrae ac per eam reverendissimo suo domino praesuli paucis intimatum volebam. (6) Ex Stambs octava solemnitatis sancti Bernardi seu 27. Augusti anno 1669.

555. An Abt Benedikt Hein von Kaisheim Stams, 10. September 1669 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Wenn Abt Hein in nächster Zeit einige seiner Schützlinge nach Augsburg schicken wird, damit sie die Weihen empfangen, soll er auch die Stamser Brüder Bernhard [von Ingramb] und Edmund [Zoz] mitschicken, damit sie zu Subdiakonen geweiht werden. Wenn er keine eigenen Kandidaten hat, soll er die beiden durch einen Boten nach Augsburg begleiten lassen. Abt Haas hofft, dass ihm sein Kollege unverzüglich schreiben wird, wenn er etwas Neues vom Vorhaben des Abtes von Morimond erfährt. Ad abbatem Caesariensem, 10. Septembris anno 1669, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Appropriante angaria quattuor temporum existimavi futurum forsitan, ut reverendissima amplitudo vestra quosdam de suis religiosis iuvenibus Augustam pro suscipiendis ordinibus destinaret, qua optata occasione meos quoque duos fratres, Bernardum Bernardum] Gemeint ist Bruder Bernhard von Ingramb. et Edmundum, Edmundum] Gemeint ist Bruder Edmund Zoz. iisdem comites iungi cuperemus subdiaconatus gradu initiandos, quem in finem dimissorias illis hic inclusas submitto. (2) Sin autem fortassis amplissimae dominationi vestrae hac vice lubitum non sit, de suis conventualibus quemquam ad ordines sacros provehere, rogo enixe, aliquem e famulitio Caesareensi praedictis iunioribus meis stipatorem ac viae ducem deputare dignetur, qui illos ad urbem Augustanam via regia perducat.

(3) Quibus in terminis versetur intentum intentum] Gemeint ist die geplante Visitation aller Klöster seiner Filiation des Abtes von Morimond. reverendissimi Morimundensis, reverendissimi Morimundensis] Gemeint ist Abt Franciscus II. de Machaut von Morimond. utrum adhuc praefracte Germaniam intrare contendat, an vero pedem versus Galliam retraxerit, ubi reverendissima amplitudo vestra quidpiam rescierit, spero mihi amice communicandum. (4) Interea eidem me meosque unice commendans, ex monasterio Stambs decima Septembrium die anno post millesimum sexcentesimum sexagesimo nono.

556. Stephani an Abt Benedikt Hein von Kaisheim Stams, 1. Oktober 1669 Im Auftrag von Abt Haas, der zur Ernte nach Mais gefahren ist, soll Stephani bei Abt Hein nachfragen, ob es im Advent einen Fastendispens geben wird, und weist auf den Fischmangel in Stams hin. Zudem will er wissen, ob die in Rom sehr in Mode gekommenen Gräber, die zu Ostern in den Kirchen errichtet werden, nun auch hierzulande zuzulassen sind. Die Meinung aus Kaisheim möchte Stephani gleich an seinen Abt weiterleiten. Ad reverendissimum Caesareensem, 1. Octobris anno 1669. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime, colendissime

(1) Cum nuper reverendissimus meus reverendissimus meus] Gemeint ist Abt Augustinus Haas. ad vindemias concessit, in mandatis mihi dedit suo nomine apud reverendissimam et amplissimam dominationem vestram duo inquirendi, quorum alterum est, an sacrum tempus adventus quotidie rigoroso ieiunio celebrari debeat, an vero ad unum vel alterum diem sola abstinentia sufficiat et bina concedi possit refectio. (2) Sane ubi piscium inopia est (qua nos in Stambs perpetim laboramus) quottidianum ieiunium difficile sustinetur.

(3) Alterum cum apud Romanos in maiore et sancta hebdomade ad diem parasceves ad diem parasceves] Karfreitag. passim in ecclesiis exstrui soleant sepulchra, ut vulgo vocitamus, ad memoriam et venerationem dominicae passionis ac sepulturae in fidelium cordibus excitandam, nos autem nunc temporis quoad breviaria et missalia breviaria et missalia] Vgl. >Primisser cap. 43 § 20 Hoc item anno Stamsii stabiliter introducta sunt nova breviaria, missalia et psalteria in ultimo generali capitulo confirmata. aliosque ritus magnam partem Romanis conformemur, utrum non etiam in nostris monasterialibus basilicis eiusmodi structura tolerari possit, quam constat magnae aedificationis ac devotionis stimulum antehac fuisse? (4) Quid circa utrumque articulum teneat Caesarea mater nostra, scire avet reverendissimus meus, ut eidem nos coaptemus. (5) Interea dum responsum desiderantibus superveniat, reverendissimae et amplissimae dominationi vestrae me et conventum Stambsensem quam demisse commendo. (6) Ex eremo sancti Ioannis Baptistae in Stambs Kalendis Octobris anno 1669.

557. Stephani an Abt Augustinus Haas in Mais Stams, 26. Oktober 1669 Stephani hat auf seine beiden Fragen (= ep. 556) Antwort aus Kaisheim erhalten. Er glaubt, dass jeder Abt die Möglichkeit hat, von sich aus einen Dispens für zwei Tage in der Woche im Advent auszusprechen. Auch die Ostergräber scheinen ihm nicht problematisch, da auch jetzt schon die Riten mit den Gepflogenheiten in Italien übereinstimmen. Am 23. Oktober ist Erzherzogin Anna [de Medici] mit ihrem Hofstaat von etwa 200 Mann in Stams angekommen, wo sie einen Tag verbrachte, bis sie nach Innsbruck weiterreiste. Der Pater Kellner wird darüber ausführlicher an Abt Haas berichten. Graf von Künigl wünscht, Abt Haas bald in Stams besuchen zu dürfen. Ad abbatem nostrum in vindemiis, 26. Octobris anno [16]69. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Obtinui tandem ex Caesarea responsum ad proposita proposita] In ep. 556 an Abt Benedikt Hein wollte Stephani wissen, ob es im Advent einen Fastdispens geben wird und ob die in Italien zu Ostern üblichen Gräber, die in der Kirche errichtet werden, auch hier zugelassen werden sollen. duo dubia, ieiunium adventus et castrum doloris in parasceve exstruendum concernentia. (2) Quid vero tenoris illud contineat, ex inclusis perspicere licebit. (3) Ego salvo aliorum iudicio existimem per decursum adventus bis in septimana diebus scilicet Martis ac Iovis quemlibet abbatem in ieiunio facile dispensare binamque concedere refectionem posse. (4) Satis adhuc rigoris sustinetur, quod toto illo sacro tempore nulla umquam carnis buccella liceat.

(5) Ratione structurae sepulchralis in hebdomade maiore similiter arbitror nullam difficultatem faciendam, cum nunc temporis quoad breviarium, missale aliosque ritus maiorem partem Romanis conformemur.

(6) Quod quod] Vgl. Primisser cap. 43 § 20 Interea Stamsium X Kalendas Novembres hospites bene multos excepit, Annam archiducem viduam cum filia sua Claudia et comitatu hominum fere ducentorum. Binas noctes et diem integrum hic laeta transegit. vigesimo tertio huius sub mediam sectam vespertinam serenissima Anna serenissima Anna] Gemeint ist die Witwe des verstorbenen Erzherzogs Ferdinand Karl, Anna de’ Medici. cum filia cum filia] Ferdinand Karl und Anna hatten zwei Töchter, von denen die hier gemeinte Claudia Felicitas 1673 Kaiser Leopold I. heiratete und Maria Magdalena schon 1669 starb (vgl. Hamann 1988, 72 bzw. 116f.). principissa et comitatu aulicorum sat numeroso ferme ad 200 capita excurrente in Stambs appulerit transactoque apud nos cum bona satisfactione Iovis die, postera luce Veneris circa mediam 9. rursus Oenipontum commigraverit, scio reverendissimae pietati vestrae a patre cellario fusius iam perscriptum ideoque aliquid hac de re addere supersedeo.

(7) Perillustris dominus Kinigl reverendissimae pietati vestrae per litteras meas commendari petiit, a quo iteratis vicibus audivi, ubi reverendissima pietas vestra domum reverterit, ipsum cum sua conthorali proxima data occasione venturum in Stambs. (8) Quibus pauculis reverendissimae pietati vestrae omnem utriusque hominis sospitatem ac felicem negotiorum vindemialium terminum precor, ex Stambs 29. Octobris anno 1669.

558. An Abt Benedikt Hein von Kaisheim Stams, 26. November 1669 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Von der Ernte zurückgekehrt hat Abt Haas mit großem Vergnügen das Schreiben aus Kaisheim empfangen, die auch das Dokument des Generalabtes [Claude Vaussin] enthielten, in dem er dem Abt von Morimond die Visitation der Oberdeutschen Kongregation untersagt. Das Verdienst kommt hier dem Abt von St. Urban zu. Ad abbatem Caesariensem, 26. Novembris anno 1669, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Absolutis vindemialibus negotiis festo sanctae Catherinae martyris die festo ... die] 25. November. domum appulsus inveni epistulam reverendissimae amplitudinis vestrae una cum apographo mandati inhobitorii ab illustrissimo domino generali nostro illustrissimo ... nostro] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. adversus machinationes reverendissimi domini de Morimundo reverendissimi ... Morimundo] Gemeint ist Abt Franciscus II. de Machaut. emanati, quod ego patulis manibus amplexans optimam defensionis nostrae clypeum reputo, quo molimina dicti primatis Morimundensis cordate repellere valeamus. (2) Grates sane habeo reverendissimo domino Sanct-Urbanensi, quod sua solerti vigilantia tale decretum ex Cistercio mature procuraverit. (3) Qua vero fronte, quam amicis oculis illud sit aspecturus Morimundi praesul, quo in pretio aut respectu habiturus, pronum cuivis erit coniicere. (4) Gratulor congregationi nostrae, quod hoc mediante spiritu spiritu] Hoc verbum in manuscripto non legitur. fastuosum et arrogans propositum domini Morimundensis tam belle retundere possit. (5) Interim vero dum pro illius communicatione reverendissimae amplitudini vestrae gratias ago, eandem divinae protectioni ac supernis favoribus unice commendo, ex Stambs 26. Novembris anno 1669.

559. An Abt Anselm I. Muotelsee von Salem Stams, 3. Dezember 1669 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Die Antwort auf den letzten Brief aus Salem verzögerte sich wegen der Verpflichtungen Abt Haas’ bei der Ernte. Der Abt von Morimond hat seine umstrittene Visitationsreise in Deutschland tatsächlich angetreten und Lützel, Neuburg und Himmelspforten neben einigen Frauenklöstern besucht. Der Einsatz des Abtes von St. Urban zwang ihn dann jedoch, nach Frankreich zurückzukehren. Abt Haas glaubt, dass die Gefahr somit ganz abgewendet ist. Denn selbst der Generalabt hat sich gegen das Vorhaben des Abtes von Morimond ausgesprochen. Abt Haas dankt für die Übersendung des entsprechenden Dokuments des Generalabtes. Ad abbatem Salemitanum, 3. Decembris anno 1669, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine honoratissime observandissime

(1) Ultimas reverendissimae amplitudinis vestrae acceperam, non domi, sed peregre constitutus, quibus ne in tempore responsum statim reponerem, negotia vindemialia solito graviora impedierunt, quae tarditati excusandae locum, ut spero, ac veniam dabunt. (2) Reverendissimum dominum primatem Morimundensem reverendissimum ... Morimundensem] Gemeint ist Abt Franciscus II. de Machaut von Morimond. post multiplices ac serias dehortationes praefracte animi sui proposito inhaerentem oras Germaniae nostrae non multis abhinc mensibus ingressum esse visitandisque suae filiationis coenobiis arrogantis ausu initium reipsa dedisse in Lucella, Neo-Castro et Porta-Caeli ac nonnullis monialium parthenonibus ex iisdem reverendissimae et amplissimae dominationis suae litteris cum magna admiratione percepi. reverendissimum ... percepi] Vgl. Primisser cap. 43 § 20 visitare aggressus iam Lucullam, iam Neocastrum, iam Caeliportam et quaedam parthenia visitaverat, cum ad Sancti Urbani veniens non nisi hospes excipitur. Mandatum enim a domino Cisterciensi acceperat Urbanensis abbas, ne illum tamquam visitatorem admitteret. Stomachatus igitur et brevi se in Germaniam reversurum minitatus ad Morimundum suum se recepit Franciscus. (3) Simul vero etiam laetanter intellexi telam tam fastuosi conatus, cum eam vix ordiretur, propere succisam fuisse, dum eundem praesulem magnanima reverendissimi domini Sanct-Urbanensis oppositio versis calcaribus in Franciam remeare coëgit. (4) Relictas porro comminationes aestimo fulmina bruta fore, neque enim mihi persuasero ipsum in sui insolentis propositi favorem a summo pontifice a summo pontifice] Gemeint ist Papst Clemens IX., der jedoch schon am 9. Dezember 1669 verstarb. (minus ab imperatore imperatore] Gemeint ist Kaiser Leopold I. ) quidquam contra nos obtenturum. (5) Quod si tamen recrudescente ambitionis spiritu penetrata rursum Germania filum suae intentionis abruptum redintegrare ac captae visitationis cursum maiore aestu prosequi moliretur, censeo nos contra machinationem huiuscemodi sufficienter protegi ac tutari authoritate illustrissimi domini generalis nostri, illustrissimi ... nostri] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. exotici huius visitatoris admissionem rigorose vetantis. (6) Pro cuius mandati inhibitorii communicato apographo reverendissimae amplitudini vestrae debitas ago grates eidem simul omnem coelestium benedictionum affluentiam ex animo apprecatus. (7) Dabam ex monasterio meo Stambsensi die sancti confessoris nostri Galgani seu 3. Decembris anno 1669.

560. An Abt Benedikt Hein von Kaisheim Stams, 31. Dezember 1669 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas wünscht seinem Kollegen im Amt ein gutes neues Jahr. Wie üblichz schickt er zwei Fässer Wein nach Füssen zu Johannes Spaiser, wo sie Abt Hein abholen lassen soll, auch wenn es dabei immer wieder Schwierigkeiten gegeben hat. Abt Haas hat die Einladung zum Nationalkapitel Anfang Februar in Kaisheim erhalten. Wenn nichts dazwischen kommt, will Abt Haas persönlich erscheinen. Abt Haas hofft, dass ihm sein Kollege in Kaisheim ein passendes Gewand zur Verfügung stellen kann, da seine vom Reisen schon abgenützt ist. Ad abbatem Caesareensem, 31. Decembris anno 1669, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime, colendissime

(1) Annum novum placabilem et omni benedictionum copia affluentem reverendissimae et amplissimae dominationi vestrae animitus apprecor, et ut huiusmodi Ianuarias revolutiones adhuc quam plurimas sospes vivat ac felix decurrat, opto ac voveo. (2) In tesseram huiusce affectus mei mitto de proxima mea vindemia, quam Deus liberalissimus solito uberius benedixit, doliolis duobus lacrimas et sanguinem nostratis uvae, crastino die in Fiessen ad officialem meum Ioannem Spaiser perventura, quae reverendissima amplitudo vestra velut exiguam strenam bene consulat velim. (3) Intellexi quidem non multo abhinc tempore ex praedicto officiale meo Fiessense huiusmodi vini doliola deinceps absque teloneo Caesaream usque vix penetratura, sed nihil ambigo reverendissimam amplitudinem vestram in mediis providendis non defuturam, ut illa secure penum Caesareensem subintrent.

(4) Ipsa Christi nascentis votiva solemnitate accepi ex Salem mandatum de comparendo ad comitia nationalia comitia nationalia] Vgl. Primisser cap. 43 § 20 Vicarius autem generalis noster Anselmus archipraesulis iussu nationale capitulum in annum sequentem indixit. sub exordium mensis Februarii in Caesarea celebranda, quod decretum cum ab altiore potestate (ipsius videlicet illustrissimi domini generalis nostri illustrissimi ... nostri] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. oraculo) emenarit, tergiversari non possum, quin imperio me subdam et ad indictum conventum (si Deus sanum et incolumem me servet) personaliter sistam. (5) In quem eventum reverendissimam amplitudinem vestram tempestive rogatam cupio, quatenus pro dicta diaeta mihi de aliqua ordinis luculla providere velit, ne meam tam longinquo itinere exportare cogar. (6) Interim dum comminus in osculo pacis nos ad invicem salutare liceat, reverendissima et amplissima dominatio vestra sub adiutorio Altissimi prospere vivat et valeat! (7) Ex Stambs sub Decembris crepusculum anno abeunte 1669.

561. An Abt Anselm I. Muotelsee von Salem Stams, 31. Dezember 1669 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas bedankt sich für den letzten Brief und für die Einladung zum Nationalkapitel. Thema sollen die Machenschaften des Abtes von Morimond sein. Obwohl das Reisen im Winter beschwerlich ist, will Abt Haas persönlich erscheinen. Das Totengedenken für den Konventualen Augustinus von Salem und die Nonne Johanna aus Gutzell wurde in Stams gefeiert. Ad abbatem Salemitanum, 31. Decembris anno 1669, nomine reverendissimi. Novi anni fausta primordia Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime, colendissime

(1) Accepi cum reverentia, quas ex Salemio reverendissima amplitudo vestra decimo octavo Decembrium die ad me dederat, una cum appendice gemini mandati ad capitulum nationale nos convocantis. (2) Causam et necessitatem congrediendi, quis nobis potissimum accersat, ex litteris reverendissimae amplitudinis vestrae probe intellexi. (3) Habemus nimirum infensissimum nobis reverendissimum primatem Morimundensem, infensissimum ... Morimundensem] Gemeint ist Abt Franciscus II. de Machaut von Morimond, der alle Klöster seiner Filiation visitieren wollte. cuius machinis et conatibus nisi unitis viribus cordate nos opponamus, congregationis nostrae salus et decor oppido periclitabitur. (4) Equidem brumali hoc tempore, cum gelu et nivibus strata viarum rigent, itinerari grave ac molestum est. (5) Verumtamen quia bonum commune omnino prae oculis habendum, non recuso laborem, quin ad praestitutum diem in mandra Caesareensi personaliter (superis faventibus) me sistam. (6) Deus interim propositum nostrum secundet et in caritatis vinculo nos prospere adunari concedat!

(7) Obitus reverendi patris Augustini conventualis Salemitani et dominae Ioannae monialis de Bona-Cella in capitulo Stambsensi rite denuntiatus est et piis defunctorum manibus pro consuetudine ordinis †praesentatum†. (8) Dabam ex Stambs ultima luce exspirantis anni 1669.

562. Stephani an den Abt von St. Urban Stams, 31. Dezember 1669 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Nach der Visitation des Klosters Salem durch den Abt von St. Urban kam der Wunsch auf, dass ein Mitglied von Salem nach Stams versetzt wird. Da aber während des 30jährigen Krieges so viele unterschiedliche Mönche nach Stams kamen, erbittet sich Abt Haas nun keine weiteren Zuwächse. Einen Mönch will Abt Haas dennoch aufnehmen. Zudem wünscht er seinem Kollegen ein gutes neues Jahr. Ad abbatem Sanct-Urbanensem, 31. Decembris anno 1669, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine colendissime

(1) Quas reverendissima amplitudo vestra 18. vergentis mensis ad me dederat, ipso natalis Bethleemitici infantis festivo die accepi, e quibus intellexi reverendissimam et amplissimam dominationem vestram ex delegata commissione apud Salem detentam in actu visitationis deprehendisse pro bono dicti monasterii futurum, si unus vel alter surculus e solo Salemitano in agrum aliorum coenobiorum ad tempus saltem transplantaretur, speciatim vero cum ab ipso reverendissimo vicario nostro generali, reverendissimo ... generali] Gemeint ist Abt Anselm I. Muotelsee von Salem. tum ab amplitudine vestra desiderari, ut unum illorum unum illorum] Gemeint ist Pater Robert Kraff, wie aus ep. 564 hervorgeht. in mei monasterii adyta recipi patiar. (2) Equidem diffideri non possum nos olim durantibus furiis belli Suecici, belli Suecici] Gemeint ist der 30jährige Krieg, in dem Tirol weitgehend verschont wurde und deshalb für viele Menschen zum Asylort wurde. inter quam plurimos exules e diversis provinciis et regionibus occursantes non pauca expertos fuisse inquieta et heteroclita capita, quae harmoniam consuetae regularis disciplinae nostrae non modicum convellere visa sunt, ut adeo ad recipiendos ulterius homines peregrinos animus non usque quaque propendeat. (3) In spem tamen meliorem ipse me erigens reverendissimi domini vicarii generalis atque reverendissimae amplitudinis vestrae postulatis libens subscribo ac uni Salemitanorum hospitalitatis ianuam pronus aperio inter meos ipsos tamquam unum ex illis habiturus, modo is consuetudine loci (ut ait legifer legifer] Gemeint ist der Hl. Benedikt. noster), quam invenerit, et quadra, qua vivimus, contentus fuerit.

(4) De reliquo reverendissimae amplitudini vestrae annum novum fortunatissimum, valetudinem semper secundam ac omnem charismatum divinorum affluentiam ex animo precor, eidem me meosque obnixe commendans. (5) Dedi ex Stambs pridie salvatoris circumcisi agonizante anno 1669.

563. Stephani an Abt Augustinus in Steingaden Stams, 10. Januar 1670 Stephani erwidert die Neujahrsglückwünsche des Abtes. Außderdem bedankt er sich für die Pillen, die er von einem guten Arzt in Augsburg mitgeschickt bekam. Er ist sich sicher, dass ihm die Pillen gleich gut tun werden, wie dem Abt. Er bietet seinerseits die Bereitschaft zu Gefälligkeiten an. Ad reverendissimum dominum Augustinum abbatem in Staingaden, Idibus Ianuariis anno 1670. Reverendissime et amplissime praesul, colendissime domine domine

(1) Quam reverendissima amplitudo vestra mihi ab infante Bethleemitico adprecata est anni novi felicitatem, eandem omnino reverendissimae et amplissimae dominationi vestrae votis omnibus precor atque exopto in annos quam plurimos. (2) Pergratum illud recipe pilularum, quas excellens quondam medicus Augustanus suo praestanti ingenio composuerat, cum litteris reverendissimae amplitudinis vestrae laetanter accepi servaturus illud inter ea, quae mihi cara quasi quoddam cymelion. (3) Nec dubitabo, quin sicuti earundem pilularum usus amplissimae dominationis vestrae hactenus evidenti bono fuit, ita et posthac mihi divino Aesculapio dante in corporis mei cessurus sit commodum. (4) Ceterum sicut erga reverendissimam amplitudinem vestram debitorem me libens profiteor, ita et ad vicariae gratitudinis officia in quoscumque eventus eidem me offero paratissimum. (5) Deus ter optimus Steingadio bene meritum caput suum in seras aetates conservet incolume! (6) Dabam ex Stambs Idibus Ianuariis anno 1670.

564. An Abt Anselm I. Muotelsee von Salem Stams, 14. Februar 1670 [Im Namen von Abt Augustinus Haas]: Am 11. Februar [1670] ist Pater Robert Kraff aus Salem in Stams eingetroffen, der hier wie einer der Stamser Mönche behandelt werden wird. Abt Haas hofft, dass Abt Muotelsee inzwischen wieder nach Salem zurückgekehrt ist. Er selbst kam erst vor wenigen Tagen aus Innsbruck zurück. Ad abbatem Salemitanum, 14. Februarii anno 1670, [nomine reverendissimi]. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Undecima Februarii ad monasterium meum appulsus est reverendissimae amplitudinis vestrae filius, religiosus pater Robertus Kraff, deinceps ex placito ex placito] Vgl. ep. 562,1. reverendissimae dominationis vestrae hospitio Stambsensi usurus, quem sicuti morigere apud nos conversaturum spero, ita etiam illi tamquam uni ex meis caritatis viscera libens pandam. (2) Quin interea etiam reverendissima amplitudo vestra ad suam Troiam Salemitanam remeaverit salva et incolumis nihil admodum dubitabo. (3) Ego (laus Deo) nudiustertius cum bona commoditate domum perveni post paucos dies Oenipontum propter negotia revisurus. (4) Quibus raptim deproperatis reverendissimae dominationi vestrae me meosque cum omnigenae prosperitatis apprecatione commendo. (5) Ex Stambs die 14. Februarii anno 1760.

565. An Abt Anselm I. Muotelsee von Salem Stams, 18. März 1670 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas bedauert das Ableben des Generalabtes Claude [Vaussin] und befürchtet schwere Turbulenzen bei der Neuwahl, da die Anhänger der Strengen Observanz in Frankreich stark Partei ergreifen werden. Der Abt von Morimond wird sein Vorhaben, alle Klöster seiner Filiation zu visitieren, non vollends fallen lassen. Abt Haas hofft auf einen Nachfolger für Vaussin, der der Oberdeutschen Kongregation gewogen sein wird. Außderdem bedankt er sich für die Abschrift eines Dokumentes aus Lilienfeld. Ad abbatem Salemitanum, 18. Martii anno 1670, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Ereptam ereptam] Vgl. Primisser cap. 43 § 21 Sed capitulum generale archipraesulis Cisterciensis Claudii obitu impediebatur ac dilatum est. Obiit autem innumeris in ordinem meritis dives III Nonis Februarii. Exsequiae solemnes pro eo per universum ordinem celebratae sunt. universo ordini nostro columnam et subrutum congregationi Germanicae fulcrum morte illustrissimi et reverendissimi domini Claudii Claudii] Gemeint ist Generalabt Claude Vaussin. archimandritae ac generalis nostri ex litteris reverendissimae amplitudinis vestrae dolenter admodum intellexi, iam quasi praesagus, quid turbarum circa novi capitis electionem concitaturi sint in Gallia arrogantes abstinentiarii. abstinentiarii] Damait bezeichnet Stephani abwertend die Anhänger der Strengen Observanz. (2) Neque etiam dubito primatem Morimundensem primatem Morimundensem] Gemeint ist der Primärabt Franciscus II. de Machaut von Morimond. novos nunc spiritus sumpturum ad conceptae intentionis suae progressum perurgendum. (3) Faxit divina bonitas, ut sapientem et cordatum nanciscamur successorem nationi Germanicae bene propensum, sub cuius prudenti gubernio iura nostra efficaciter stabiliantur, id quod ut precum ac sacrificiorum instantia coelitus impetrare studeamus, et ratio et necessitas suadent. (4) Pro communicato apographo sapientis epistulae ex Campo-Liliorum grates habeo reverendissimae amplitudini vestrae, cui post cummulatae felicitatis apprecationem me meosque obnixe commendo. (5) Dabam ex monasterio Stambs pridie Virginis sponsi sancti Iosephi seu 18. Martii anno 1670.

566. An Abt Matthäus Kolweiss von Lilienfeld [Stams], 22. März 1670 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Aus Abt Kolweiss’ Brief vom 8. März [1670] weiß Abt Haas, dass als Vertreter der Österreichischen Provinz Pater Edmund, der Prior von Wiener Neustadt, zum Generalkapitel entsandt wird, der zusammen mit Abt Haas und dem Abt von St. Urban reisen möchte. Inzwischen aber ist der Generalabt gestorben, weswegen das Generalkapitel abgesagt wurde. Ansonsten wäre Abt Haas seinem Kollegen gerne behilflich gewesen. Ad abbatem Campililiorum, 22. Martii anno 1670, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine honoratissime

(1) Suavissimas reverendissimae amplitudinis vestrae litteras octavo Martii Viennae exaratas ipso sanctissimi legislatoris nostri legislatoris nostri] Gemeint ist der Hl. Benedikt, der am 21. März gefeiert wird. festivo die accepi, e quibus intellexi pro negotiis Austriae pertractandis ad capitulum generale destinatum esse admodum reverendum patrem Edmundum monasterii Neostadiensis priorem, quem mihi ex delegata commissione ex delegata commissione] Vgl. >Primisser cap. 43 § 21 ut capitulum generale proximum totius congregationis nostrae Edmundus Sancti Urbani et Augustinus Stamsii praesules accedant. una cum reverendissimo domino Sanct-Urbanensi Cistercium profecturo unice commendatum dominatio vestra reverendissima cupit.

(2) Verumenim vero repente totius moliminis nostri cursus sufflaminatus est praematuro interveniente fato illustrissimi patris generalis nostri, illustrissimi ... nostri] Gemeint ist der verstorbene Generalabt Claude Vaussin. die 5. Februarii †divione† exstincto, cuius mortem dum prior Cisterciensis congregationi nostrae denuntiavit, simul etiam comitiorum generalium celebrationem sublatam esse monuit. (3) Sic itaque constitutis rebus non est, cur admodum reverendus Neostadii prior ex Austria pedem moveat neque cur reverendissima dominatio vestra sollicita sit de viatico secure dirigendo. (4) Alioquin si profectio haec Gallica successum habuisset, postulatis reverendissimae amplitudinis vestrae pronissimo animo obsecundassem, cui maneo ad amica officia.

567. An Abt Gerhard von Wettingen Stams, 1. April 1670 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Beim Nationalkapitel in Kaisheim hat Abt Haas erfahren, dass in Wettingen ein Professor für Kanonisches Recht gesucht wird. In Stams gibt es einen Lehrer, der sich nicht nur in der Philosophie, sondern auch im Kirchenrecht auskennt, und den Abt Haas nach Wettingen schicken könnte. Nach den Osterfeiertagen will er ihn losschicken. Ad abbatem Maristellae, reverendissimum dominum Gerardum, 1. Aprilis anno 1670, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine colendissime

(1) In diaeta nationalis nuper apud Caesaream celebrata intellexi e reverendissimae amplitudinis vestrae patre secretario desiderari impense a reverendissima dominatione vestra professorem quendam, qui religiosae iuventuti Maristellanae ius canonicum ius canonicum] Vgl. Primisser cap. 43 § 21 Maristellanus iuris canonici professorem e Stamsio petierat. Itaque missus est Tobias Zigelius. Qui etiam a Francisco Montano, nuntiaturae Lucernensis auditore, notarius apostolicus creatus est VI Kalendas Septembres. publicis praelectionibus explanaret, nec celare praedictum reverendissimum dominum secretarium volui esse in monasterio meo de conventualibus unum, unum] Gemeint ist Pater Tobias Zigl. qui non solum philosophiam ac totam theologiam scholasticam meis iuvenibus docendo tradiderit, verum etiam iuris canonici maiorem partem dictando percurrerit eumque, si reverendissimae amplitudini vestrae allubesceret, pro eiusdem studii lectura Maristellam dirigere promisi. (2) Et quia in reverendissima dominatione vestra, ut ex litteris comperio, idem desiderium ardenter adhuc flagrat, mihi quoque, ut stem pollicitis, incumbere credidi proindeque praenominatum conventualem meum ac professorem in proximo Maristellae sistam, octiduo post ferias paschales ex Stambs itineri committendum, id quod reverendissimae amplitudini vestrae ad eiusdem epistulam respondendo in antecessum intimare volebam simulque felicissimum pascha animitus apprecari. (3) Dabam ex coenobio meo Stambsensi Kalendis Aprilis anno 1670.

568. An Pater Magnus Herbst, Sekretär der Oberdeutschen Kongregation Stams, 1. April 1670 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas muss auf einen vor kurzem eingetroffenen Brief aus Wettingen antworten. Weil er aber nicht weiß, wie er die Antwort direkt in die Schweiz schicken soll, leitet er sie vertrauensvoll zunächst an Pater Herbst. Auf dem Kapitel von Kaisheim ist besprochen worden, ob die Tätigkeit des Kongregationssekretärs entlohnt werden soll. Abt Haas war dafür, der Abt von St. Urban jedoch dagegen. Bei Prior [Stephani] wurde jedoch ein Beleg gefunden, dass Pater Staub, der frühere Sekretär sehrwohl eine Entlohnung bekommen hat. Abt Haas schickt das Dokument mit. Ad secretarium congregationis, reverendum patrem Magnum Herbst, 1. Aprilis anno 1670, nomine revernedissimi. Felix pascha et laetum alleluia Admodum reverende et doctissime pater

(1) Accepi ante dies plusculos litteras ex Maristella, quibus omnino respondendum est. (2) At quia ignarus sum, qua via epistula in Helvetiam dirigenda sint, amica usus confidentia hasce meas responsales ad reverendam admodum paternitatem vestram destino ab eadem haud gravate, ut spero, in locum praedictum promovendas. (3) Ceterum memoria adhuc memor sum in comitiis Caesareensibus mentionem incidisse de laboribus secretarii in congregatione nostra aliquo stipendio repensandis, quod quidem ego dignum ac iustum esse iudicabam, a Sanct-Urbanensi vero praesule explodi videram. (4) At ecce diebus hisce casu vel potius fortuna apud priorem meum priorem meum] Gemeint ist Pater Benedikt Stephani selbst. repertum est vetustum schediasma iam semilacerum apocham continens, qua venerabilis piae memoriae pater Benedictus Staub olim fidem fecit de accepto constituti annui sui salarii dimidio, 25 scilicet florenis, a reverendissimo domino bonae memoriae abbate nostro Bernardo reverendissimo ... Bernardo] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich, der Präsident der Kongregation war. tunc praeside sibi adnumeratis. (5) Volui equidem hanc acceptilatronem reverendae admodum paternitati vestrae amice communicare, forsitan olim usui aut commodo futurum, cui simul cum multa salute diuturnam sospitatem precor. (6) Ex Stambs.

569. Stephani an Abt Gerhard von Wettingen Stams, 11. April 1670 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas schickt, wie angekündigt, Pater Tobias Zigl als Professor für Kanonisches Recht nach Wettingen, der sieben Jahre lang in Stams gelehrt und Thesen aus der gesamten Philosophie und Theologie öffentlich verteidigt hat. Kanonisches Recht selbst hat er noch nie gelehrt. Er wird seine Sache aber sicherlich sehr gut machen. Ad reverendissimum dominum abbatem Maristellanum, 11. Aprilis anno [16]70, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine colendissime

(1) Mitto tandem, quem reverendissimae dominationi vestrae obtuli ac promisi, promisi] Vgl. ep. 567. desideratum professorem, conventualem meum patrem Thobiam Zigl, qui inter meos hactenus per septennium et ultra lectoris officio functus publica etiam doctrinae suae monimenta edere voluit, dum theses ex universa philosophia ac deinde etiam theologicas ex prima parte divi Thomae Aquinatis praelo impressas publicae concertationi exposuit. theses ... exposuit] Zigl, Tobias: Scholasticae theologiae theoremata, Innsbruck 1667. (2) Et quamvis ius canonicum domi meae in calamos dictando totum non pervolverit, nihilominus tamen de eiusdem sufficientia nihil admodum dubito. (3) Et sicut scio praedictum patrem meum litterarii laboris omnino impertaesum, ita etiam confidam ipsum reverendissimae dominationis vestrae filiis ac fratribus erudiendis operam suam impigre ac fideliter elocaturum. (4) Dominatio vestra amplissima sua illum paterna cura et benevolentia dignari velit, cui nihil impensius opto, quam ut fructum, quem Maistella desiderat, mediante opella conventualis mei fecundum et uberem reportet. (5) Dedi ex monasterio Stambs die 11. Aprilis anno 1670.

570. An Abt Anselm I. Muotelsee von Salem Stams, 11. April 1670 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Die gewünschte Bulle von Papst Innozenz schickt Abt Haas zur Abschrift nach Salem. Dass die darin vorgenommene Korrektur zweier Worte auch aus Rom stammt, beweist ein Brief des Abtes Attilius. Der Überbringer, Pater Tobias Zigl, wird nach Wettingen geschickt, um dort Kanonisches Recht zu lehren. Abt Anselm soll ihm Ratschläge für die sichere Weiterreise geben. Ad reverendissimum dominum abbatem Salemitanum, 11. Aprilis anno 1670, nomine reverendissimi. Felicissimum pascha et aeviternum Alleluia Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Pro duobus apographis vidimatis bullae Innocentianae, quae reverendissima amplitudo vestra desiderat, consuetum mihi visum fuit ipsummet originale diploma transmittere, ut exinde exemplaria, quotquot libuerint, vidimari possint in Salem. (2) Cernitur in illo correctura quaedam quoad duo vocabula (constitutionibus apostolicis) in linea decima quarta, prout ipsa characteris diversitas satis indicat, sed ne haec rasura aut lima forte in Stambs facta fuisse putetur, testes simul mitto litteras reverendissimi domini Attilii abbatis Romani, quae causam et occasionem huiusce correctionis (quamvis meo iudicio re ipsa parum profuturae) patefacient. (3) Quod vero paulo tardius bulla ista ad manus reverendissimae amplitudinis vestrae perveniat, causa est, quod postae diffidens certam et securam ablegandi occasionem exspectarim, quae nunc primum occurrit, dum rogatu reverendissimi domini praesulis Maristellani conventualem meum reverendum patrem Thobiam Zigl Wettingam destino ad iuris canonici professuram obeundam, quem reverendissimae et amplissimae dominationi vestrae commendo et rogo, ut eum viae ignarum de ratione itineris ex Salem versus Maristellam instituendi instrui curet. (4) Quod reliquum est, reverendissimae amplitudini vestrae dies longaevos et omnem prosperitatem animitus precor et opto. (5) Ex eremo Stambsensi 11. Aprilis anno 1670.

571. An Abt Benedikt Hein von Kaisheim [Stams], 15. April 1670 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas hofft, dass das Osterfest in Kaisheim glücklich gefeiert werden konnte. Die Nachricht vom Tod des Generalabtes Claude [Vaussin] war traurig, ebenso die Absage des Generalkapitels. Mit göttlicher Hilfe wird man bald wieder einen Generalabt haben. Abt Haas hätte schon früher mit dem Ergebnis der Neuwahl gerechnet. Er dankt für die Weiterleitung der traurigen Nachricht aus Kaisheim. Ad abbatem Caesareensem, 15. Aprilis anno 1670, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Resurgentis Christi festivum phase reverendissimam amplitudinem vestram cum suis in laetitia et exultatione transegisse credam, et ut hic gaudii fomes in sospite ac bene sano corpore reverendissimae dominationis vestrae quam diutissime perduret, animitus opto, donec in Ierusalem, quae sursum est, perpetuum cum beatis Alleluia decantet. (2) Triste nuntium de illustrissimi nostri archimandritae Claudii illustrissimi ... Claudii] Gemeint ist der verstorbene Generalabt Claude Vaussin. et consueta revocatione comitiorum generalium citius percepi, quam volupe erat, spero tamen futurum, ut clementia supremi Numinis post turbinem desolationis brevi rursus serenum nobis infundat communemque luctum ex tanto funere susceptum novi in Cistercio sideris exortu suaviter abstergat. (3) Equidem existimaveram nos laeto evangelio de prospera electione optati successoris iam propediem in paschate recreandos fore, quandoquidem, ut inaudivi, electioni praefixus fuit dies Martii decimus nonus, festivus sancto Iosepho, a quo iam mensis diffluxit.

(4) Pro communicato decreto ex Cistercio emanante super orationibus et suffragiis, quae pro requie animae praefati reverendissimi domini generalis conferre postulamur, merito est, quod reverendissimae amplitudini vestrae gratias agam, quamvis illo non exspectato statim ab accepto mortis nuntio in monasterio meo iusta eidem persolvi curaverim. (5) Atque hisce reverendissimae et amplissimae dominationi vestrae me meosque commendans maneo.

572. An Abt Matthäus Kolweiss von Lilienfeld [Stams], 19. April 1670 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Den Brief mit der traurigen Nachricht vom Tod des Generalabtes hat Abt Haas aus Lilienfeld am 16. April empfangen. Die gesamte Kongregation trauert. Abt Haas hofft sehr bald auf Nachrichten aus Citeaux über die Neuwahl. Er macht sich Sorgen über Gerüchte, wonach der französische König auf die Wahl starken Einfluss ausüben will. Vom Abt von St. Urban weiß man, dass der König nach Citeaux geschrieben hat, dass die Wahl völlig frei vonstatten gehen könne. Welche Rolle bei der Wahl der Abt von Morimond oder die Anhänger der Strengen Observanz spielen werden, bleibt abzuwarten. Ad abbatem Campililiensem, 19. Aprilis anno 1670, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine honoratissime

(1) Quas reverendissimae amplitudini vestrae 7. Aprilis ad me dare placuit, 16. eiusdem rite obtinui, testes doloris et planctus ex illustrissimi patris generalis nostri illustrissimi ... nostri] Gemeint ist der verstorbene Generalabt Claude Vaussin. funere concepti. (2) Et sane merito totam congregationem nostram consternavit tam praeclari sideris occubitus. (3) Spero tamen propediem nos laetiore evangelio de novi capitis optata successione recreandos, siquidem novae electionis in Cistercio praefixus iam fuit dies sancto Iosepho festus ac votivus, qui est 19. Martii. (4) Interea vero res nostrae Germaniae periculo non vacabunt, iam enim ante, quam memoratus reverendissimus dominus noster Claudius diem suum supremum clauserat, rumor quidem insonuit regem Galliae regem Galliae] Gemeint ist König Ludwig XIV. (1643-1715). Cistercio comendatarium quendam pro capite introsurum, quo quid exitialius ordini nostro accidere posset? (5) Verum paucis abhinc septimanis reverendissimus abbas Sanct-Urbanensis in Sueviam rescripsit Galliae regem conventui Cisterciensi liberam vacuitatem eligendi abbatem concessisse, ut hoc saltem metu iam liberi simus. (6) An vero antistes Morimundensis antistes Morimundensis] Gemeint ist Abt Franciscus II. de Machaut von Morimond. a suo pertinaci proposito sit destiturus vel num ipsi abstinentes et arrogantes ichthyophagi electionem in Cistercio non sint turbaturi, in exspectatione eventum praestolamur. (7) Ubi quidpiam rescribero reverendissimae amplitudini vestrae volens lubens communicabo, cui me cum amicissima salute commendo.

573. An Abt Anselm I. Muotelsee von Salem Stams, 20. Mai 1670 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas bedauert es, dass die übersandte Bulle Papst Innozenz’ nicht den Anforderungen entspricht. Das Sigel des Fischerringes ist nicht mehr erkennbar. Wo der Schaden entstanden ist, ist unklar, hatten doch nur wenige Leute Zugang zu dem Dokument. Wenn es schon in Rom passiert wäre, hätte es Haas’ Vorgänger, Abt Bernhard Gemelich, sicherlich zurückgeschickt. Vielleicht passierte es während des häufigen Abschreibens im ersten Jahr nach der Ausstellung. Abt Haas hat Probleme mit einem Konventualen, einem 19jährigen Priester, der an der Melancholie leidet. Ein Klimawechsel durch eine Reise nach Salem würde ihm gut tun. Deshalb bittet Abt Haas seinen Kollegen um diesen Gefallen. Pater Robert [Kraff] aus Salem, der sich gerade in Stams aufhält, geht es gut. Ad abbatem Salemitanum, 20. Maii anno 1670, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Male admodum me habet transmissam Innocentii bullam non ea forma et nitore praeditam, quo a reverendissima amplitudine vestra desiderabatur. (2) Ubi vero vel qua ratione cera in annulo piscatoris oblitterata sigillum sive imaginem amiserit, nemini in Stambs compertum est, siquidem praefata bulla in paucorum oculos ac manus incurrit, solis forsitan antecessori meo, domino abbati Bernardo, antecessori ... Bernardo] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. et reverendo patri Benedicto Staub piae memoriae tunc congregationis secretario in Stambs versanti visa et contrectata, quae hactenus per annos quam plures in scrinio inter litterarum fasciculos delituit. (3) Si coniecturis uti liceat, plus quam credibile est rescriptum hoc Romae tam informe non prodiisse, alioqui enim honoratissimus antecessor meus, vir accuratus, verosimiliter illud ad urbem Romam remisisset et aliud perfectius signatum expediri curasset. (4) Suspicari proin forte non de vano quis posset, primo anno, quo diploma istud a pontifice Innocentio obtinuimus, plerosque abbatum congregationis nostrae aliquod illius apographum efflagitasse sicque per multiplices descriptiones et accedentem fortassis incuriam scriptoris de sigillo a tergo exstante nihil solliciti sensim cerae imaginem fuisse complanatam. (5) Sed hoc intra limites coniecturae tantum relinquens authentice nihil probare possum.

(6) Porro est, cur reverendissimam amplitudinem vestram circa aliquod caritatis officium paucis interpellem. (7) Habeo inter conventuales meos sacerdotem unum, unum] Gemeint ist Pater Theodor von Preisach. 19 iam annos a professione numerantem, qui a longiusculo iam tempore melancholiae morbo graviter infestatur, ita ut noctes magna ex parte insomnes ducat et tabescente sanguine ad valetudinis ruinam propediem vergat. (8) Persuasum is sibi habet, si auram aliquantisper mutare et in celeberrima reverendissimae dominationis vestrae mandra Salemitana ad breve aliquod tempus respirare posset, brevi suae sanitati consultum iri. (9) Ego, qui fratrum mihi commissorum tam corporalem quam spiritualem sospitatem habere compellor, hisce reverendissimam et amplissimam dominationem vestram amicissime rogo, quatenus praedicti patris mei impressioni paterne condescendendo eidem ad aliquot mensium curriculum caritatis atque hospitii ianuam dignanter aperire non renuat. (10) Expedietur interea reverendissimae amplitudinis vestrae filius pater Robertus pater Robertus] Gemeint ist Pater Robert Kraff aus Salem (vgl. ep. 564). in monasterio meo omnem benevolentiam ac paternam provisionem. (11) Responsum dum exspecto, reverendissimam et amplissimam dominationem vestram supernis coeli favoribus obnixissime commendo. (12) Ex Stambs 20. Maii anno 1670.

574. An Abt Anselm I. Muotelsee von Salem Stams, 15. Juli 1670 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Anselms Brief vom 6. Juni ist erst am 8. Juli in Stams angekommen. Daraus geht hervor, dass der neue Generalabt nach kürzester Zeit verstorben ist. Einer gleich lautenden Nachricht aus Wien wollte er zunächst keinen Glauben schenken. Abt Haas hofft, dass der französische König seine Macht nicht ausnutzt, um einen Mann aus Feuillant oder einen Vertreter der Strengen Observanz als Generalabt zu installieren. Ad abbatem Salemitanum, 15. Iulii anno 1670, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Tardius solito ad me pervenerunt, quas reverendissima amplitudo vestra novissime ex Salemio dederat, sexto enim Iunii exaratas octavo mensis Iulii primum accepi nescius, ubi viarum moram fecerint. (2) Ex iis non sine consternatione intellexi novum novum] Als Nachfolger des verstorbenen Generalabtes Claude Vaussin wurde Ludwig Loppin gewählt, der jedoch bereits im Mai 1670 starb. Nach ihm wurde Jean Petit zum Generalabt gewählt, der sein Amt bis 1692 ausübte (vgl. Lekai 1958, 123). Cistercii et ordinis nostri sidus tam propere umbra mortis extinctum, in ipsa Maii florescentis amoenitate occubuisse. (3) Nimirum flagello est et vitreo pede graditur omnis gloria humana. (4) Acceperam de hoc tristi fato nuntium ex urbe Viennensi, sed rei tam insolitae fidem tunc adhibere non poteram. (5) Sane res nostrae periculo modo non vacant ob potentiam regis Galli, qui ne Fuliensem vel alium quempiam ichthyophagum Cistercio intrudat, summis et infimis precibus Deus nobis est exorandus, cuius protectioni simul reverendissimam amplitudinem vestram obnixius commendo. (6) Ex Stambs 15. Iulii anno 1670.

575. An Abt Anselm I. Muotelsee von Salem Stams, 21. Juli 1670 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas ist es nicht gelungen, seinen Konventualen, Pater Theodor von Preisach, der an Melancholie leidet, davon abzuhalten, nach Salem zu gehen, weswegen er ihn nun ziehen ließ. Er versteht sich auf Musik und das Bibliothekswesen. Abt Haas möchte nicht, dass ihm gestattet wird, außerhalb des Klosters zu leben, auch in der Arbeit soll man ihn nicht schonen. Er hofft, dass es keine weiteren Probleme geben wird. Ad abbatem Salemitanum, 21. Iulii anno 1670, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Ne reverendissimae amplitudini vestrae molestiam facesserem, conabar hactenus patrem meum conventualem, de cuius melancholia mense Maio aliquid perscripseram, omnibus modis a sua impressione abducere, verum quia ille conceptae sententiae mordicus inhaeret atque aërem nostrum Tyrolensem cum Acromiano aliquantisper permutare omnino desiderat, concedendum aliquid duxi petentis affectui sicque mitto ad amplissimae dominationis vestrae laudatissimum coenobium de conventu meo patrem Theodoricum a Preisach, utriusque musices peritum et artis bibliopegica probe gnarum, quem in sinum reverendissimae amplitudinis vestrae ita commendo, ut nequaquam in loco aëris liberioris cum aliquo regulari procuratore extra monasterium vivere sinatur, sed per omnia in contubernio venerandi conventus degat eique de laboribus chori nihil relaxetur. (2) Cum enim melancholia ipsius ferme absumpta potius quam innata videatur, non oportet frenum taliter aegrotanti in libertatem remittere. (3) De reliquo confido eundem morigerum fore et sine quaerela aliis sese accomodaturum. (4) Interim reverendissima amplitudo vestra hanc importunitatem ignoscat, cui me meosque semper cupio commendatos. (5) Dabam ex Stambs 21. Iulii anno 1670.

576. An Abt Benedikt Hein von Kaisheim Stams, 16. August 1670 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Hein hat den beiden Studenten aus Stams einen Brief zur Unterfertigung mitgegeben, doch wei Abt Haas zur Kur in den sauren Bädern war, verzögerte sich die Abwicklung. Er bedankt sich, dass die beiden Stamser so freundlich für 14 Tage in Kaisheim aufgenommen worden sind. Außerdem hat Abt Haas von der geplanten Visitation nach dem 20. August erfahren, was ihm gut passen würde. Weil Abt Hein jedoch informiert werden wollte, ob der Termin genehm sei, nun aber die Zeit fortgeschritten ist, weiß Abt Haas nicht, ob die Visitation verschoben werden muss. Passend wäre es auch, wenn Abt Hein am ersten September nach Stams kommen könnte. Ad abbatem Caesareensem, 16. Augusti anno 1670, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Quas reverendissima amplitudo vestra duobus fratribus duobus fratribus] Gemeint sind Bernhard von Ingramb und Edmund Zoz. meis studiosis tradiderat mihi consignandas, paulo serius accepi non domi, sed ad fontem acidulum constitutus, ut proinde responsum pro reverendissimae amplitudinis vestrae desiderio citius ematurare non potuerim. (2) Praedictos porro fratres meos integro 14 dierum curriculo in Caesarea tam benigne et amanter habitos fuisse, merito est, cur amplissimae dominationi vestrae grates cum ipsis ego quoque profusas agam.

(3) Propositum reverendissimae amplitudini vestrae fuisse mox post solemnia almi patris nostri Bernardi solemnia ... Bernardi] 20. August. itineris se accingere ad visitandum ex more Stambsense coenobium meum ex eiusdem epistula perspicue intellexi nec diffiteor tempus illud mihi peroportunum futurum fuisse. (4) Quia vero reverendissima dominatio vestra de idoneitate huius accessus a me praemoneri cupiebat, ego vero ob tardius acceptam intimationem id tempestivius praestare non potui, erit forsan negotium praehabitum in alteram hebdomadem reiciendam. (5) Nec incommodum mihi foret, si amplissimae dominationi vestrae placeret rationem itineris sui ita instituere, ut primo die Septembris ad monasterium meum appellere posset. (6) Interim tamen bene placitum amplitudinis vestrae reverendissimae exspecto, cui me meosque perquam studiose commendo. (7) Ex Stambs die sancti Rochi seu 16. Augusti anno 1670.

577. An Abt Anselm I. Muotelsee von Salem Stams, 18. September 1670 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Es freut Abt Haas zu hören, dass Pater Theodor [von Preisach] bisher unauffällig und sogar fleißig in Salem lebt. Auch Pater Robert [Kraff] muss in Stams hart arbeiten. Abt Haas schließt sich der Meinung der meisten Äbte der Oberdeutschen Kongregation an, dass der neue Generalabt [Jean Petit] so schnell wie möglich über die Lage in Deutschland informiert werden soll. Anlass sind neuerliche Bestrebungen des Abtes von Morimond, der sich in einem französischen Brief an Abt Haas gewandt hat, den er Abt Muotelsee in einer übersetzten Abschrift weiterleitet. Abt Haas bedankt sich, dass die jährlichen Zahlungen für den Prokurator in Rom für Stams inzwischen von Salem bezahlt wurden. Die von Abt Muotelsee gewünschten Kongregationsakten wurden verpackt und dem eigens abgestellten Boten übergeben. Ad abbatem Salemitanum, 18. Septembris anno 1670, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Conventualem meum patrem Theodoricum conventualem ... Theodoricum] Gemeint ist Pater Theodor von Preisach. hactenus intra claustrum et contubernium Salemitani conventus quiete vixisse, functiones chori et bibliopegiae labores alternantem sine melancholiae indicio libenter intellexi. (2) Sed neque reverendissimae amplitudinis vestrae filius pater Robertus pater Robertus] Gemeint ist Pater Robert Kraff aus Salem, der nach Stams geschickt wurde. apud me ferias agit, quin chori stationes quottidie frequentat et insuper iuvenes meos scholares sive alumnos in cantu impigre docet et instruit semper occupatus.

(3) Quod amplissima dominatio vestra consultissimum iudicet noviter electum dominum generalem noviter ... generalem] Der neu gewählte Generalabt ist Jean Petit. de statu et consiliis congregationis nostrae prius plene informare, quam vel in curia Romana vel in comitiis generalibus Cistercii quidquam moneatur, non ego tantum vehementer probo, sed et omnes reverendissimos congregationis nostrae dominos coabbates idem omnino sensuros prudenter credo. (4) Certe vel unicus primas Morimundensis primas Morimundensis] Gemeint ist Abt Franciscus II. de Machaut von Morimond. negotium hoc arripiendi causam nobis sufficientem praeberet, qui quam fastuoso supercilio pristinae intentionis suae telam adhuc prosequi cupiat, et quasnam nobis minas intentet, libeat reverendissimae amplitudini vestrae perspicere ex apographo litterarum, quas Gallice ad me scriptas ante paucos dies accepi, a quodam eiusdem linguae perito in Latinum idioma translatas tenore, quo superveniunt.

(5) Grates habeo dominationi vestrae quam humanissimas, quod pro Romani procuratoris annuo tributo (cuius sane memoria hactenus mentem non subiit) meo nomine triginta florenos adnumerare velit, suo tempore ex debito veteri merito ac legitime dedicandos.

(6) Litteras et acta congregationis ab honoratissimo antecessore meo antecessore meo] Gemeint ist Abt Bernhard Gemelich. per novem annos comportata quia ab amplitudine vestra reverendissima desiderari video, in certas classes et fasciculos digesta atque in scrinium compacta per baiulum ad me destinatum integra fide submitto, quibus adiungere volui binas pelles caprarum silvestrium, quas in patria nostra damas vocamus. (7) Amplissima dominatio vestra exile manus boni consulat velim ac me meosque sibi semper habeat commendatos. (8) Dabam ex monasterio Stambs postridie sancti Lamberti anno 1670.

578. Stephani an Abt Augustinus Haas Stams, 11. Oktober 1670 Am 5. Oktober, dem Tag des allgemeinen Aderlasses, kam ein Brief aus Kaisheim, mit dem die Visitationsurkunde mitgeschickt wurde. Mit der Antwort hat Stephani auch den drohenden Brief des Abtes von Morimond mitgeschickt. Den Brief des Generalabtes, den Abt Hein beigelegt hatte, schickt Stephani an Abt Haas weiter. Die Forderung des Visitators, einen Stamser auf die Universität nach Ingolstadt zu schicken, ist Stephani in seinem Antwortschreiben stillschweigend übergangen. Zur Finanzierung könne man das Geld hernehmen, das dem Kloster Neuburg geschuldet wird. Stephani macht sich Sorgen um die Weinernte, die laut Pater Kellner bisher sehr mager ausgefallen ist. Ad abbatem nostrum, 11. Octobris anno 1670. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Quinta Octobris die, qua phlebotomiam cum meis consortibus prospero successu celebraveram, superveniunt litterae ex Caesarea una cum duplici visitationis instrumento, visitationis instrumento] Vgl. >Primisser cap. 43 § 21 Ipsis Kalendis Benedictus Caesareensis visitatum advenit. Scrutinio facto et utraque ecclesia visitata statuit nonnulla, quaedam etiam indulsit. ad quas responsum de receptione proprio meo nomine dedi ac simul eadem opera fastuosas ac minaces litteras antistitis Morimundensis antistitis Morimundensis] Gemeint ist Abt Franciscus II. de Machaut von Morimond. ad reverendissimum dominum visitatorem reverendissimum ... visitatorem] Gemeint ist Abt Benedikt Hein von Kaisheim. transmisi. (2) Et quia epistulae Caesareensi adiuncta erat copia litterarum, quas illustrissimus dominus novus generalis noster illustrissimus ... noster] Gemeint ist Generalabt Jean Petit. ad praesules Germanicae congregationis direxerat plenas consolatione et propensissimi eiusdem in nos affectus eximias testes, utrasque reverendissimae paternitati vestrae submittendas duxi.

(3) Ceterum quod reverendissimus dominus visitator denuo urget, ut sub imminentem studiorum renovationem e fratribus nostris unus saltem Ingolstadium remittatur, quia ego desuper respondere vix poteram, paragraphum illum litterarum eius in meis responsalibus silendo praeterivi. (4) Interim ille, ut intentum suum reverendissimae paternitati vestrae persuadeat, satis dextro et blando utitur argumento allegans pro solutione annui victus opportune applicari posse et impendi summam illam pecuniae, quae monasterio nostro Neoburgi debetur. (5) Cuniculus sane argutus. cuniculus ... argutus] Im Lateinischen gibt es einige Sprichwörter mit cuniculus, dieses hier erinnert am ehesten an Hieronymus, adv. Ruf. 3,19 novi cuniculos tuos (vgl. Otto 1890,102).

(6) Terruit me hisce diebus pater cellarius noster inamoeno nuntio, quod in peramplo praedio nostro Bratsch nuper valde curta fuerit vindemia, octoginta urnarum minore proventu, quam superior tulerat annus. (7) Spero tamen alia vineta nostra uberiorem datura fructum, qui exspectationi nostrae et monasterii necessitatibus respondeat. (8) Dabam ex Stambs sabbato ante promulgatum apud nos iubilaeum, id est 11. Octobris anno 1670.

579. Stephani an Abt Benedikt Hein von Kaisheim Stams, 14. Oktober 1670 Stephani bestätigt die Ankunft des Briefes aus Kaisheim in Abwesenheit seines Abtes. Der beigelegte, sehr zugeneigte Brief des neuen Generalabtes an die Oberdeutsche Kongregation lässt nur das Beste hoffen. Ganz anders klingen im Moment die Drohbriefe des Abtes von Morimond. Als Beispiel schickt Stephani einen ins Lateinische übersetzten, ursprünglich französischen Brief des Abtes an Abt Haas mit, aus dem zu ersehen ist, wie sehr man sich vor diesem Mann hüten muss. Ad abbatem Caesareensem, 14. Octobris anno 1670. Reverendissime in Christo et amplissime praesul, domine domine omni observantia colendissime

(1) Litterae amplitudinis vestrae reverendissimae Kalendis Octobris in Caesarea signatae una cum apographo litterarum Cisterciensium et duplici visitationis instrumento in absentia reverendissimi mei reverendissimi mei] Gemeint ist Abt Augustinus Haas. ad manus meas quinta Octobris pervenere, de quarum secura receptione quin amplissimam dominationem vestram pauculis certiorem redderem, intermittere non debui. (2) Epistula reverendissimi et illustrissimi domini illustrissimi generalis nostri reverendissimi ... nostri] Gemeint ist Generalabt Jean Petit. ea certe humanitate eaque propensionis in nos affectionis gratia abundat, ut merito universa congregatio nostra habeat, quod sibi de tam benigno illucescente sidere gratuletur, maxime, si (quod omnimodis sperandum est) calamum non linguae officiositas, sed sincera praecordiorum caritas tinxerit.

(3) Alio longe cothurno incedit aliamque nobis cantilenam occinit antistes Morimundensis, antistes Morimundensis] Gemeint ist Abt Franciscus II. de Machaut von Morimond. semper adhuc minas et fulmina tonans. (4) Scripsit is praeterita aestate litteras ad reverendissimum Gallico idiomate, ante paucas primum septimanas in Stambs perductas, quas a linguae illius perito in Latinas transsumptas copialiter amplissimae dominationi vestrae hisce inclusas iussu reverendissimi mei submitto, quae sicuti fastu et typho arrogantiae tument, ita sane cunctos congregationis nostrae reverendissimos praesules praemonent, ut adversus illius imminentia tela caute sese communiant et tuendis iuribus nostris vires unitas cordate iungant. (5) Quod ut fiat supremum Numen impsense exoro ac simul reverendissimae amplitudini vestrae me meosque omnemque coetum Stambsensem tota devotione commendo. (6) Ex Stambs 14. Octobris anno 1670.

580. An Abt Anselm I. Muotelsee von Salem Stams, 23. Dezember 1670 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Es freut Abt Haas, dass die Kiste mit den Akten der Kongregation gut nach Salem gelangt ist. Er befürchtet, dass der Abt von Morimond am Generalkapitel seine Intrigen spinnen wird. Daher müssen sich alle Äbte der Oberdeutschen Kongregation einmütig gegen ihn stellen, wie es einst die Österreicher getan haben. Abt Haas begrüßt es, dass Kardinal Ninius für die Abschaffung des gemeinsamen Noviziates gedankt wurde. Er fragt sich, ob dieser Kardinal auch in Zukunft als Schutzherr des Ordens anzusprechen ist. Pater Theodor [von Preisach] geht es in Salem gut, sobald alle Melancholie von ihm gewichen ist, soll er nach Stams zurückgeschickt werden. Ad abbatem Salemitanum, 23. Decembris anno 1670, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Scrinium scrinium] Abt Muotelsee hatte sich gewünscht, dass die Kongregationsakten, die Abt Haas’ Vorgänger, Bernhard Gemelich, gesammelt hatte, nach Salem überführt werden (vgl. ep. 577,6). cum litteris olim in congregatione ultro citroque datis rite in Salem pervenisse libens intellexi illud unum optans, ut tanta epistularum farrago quandoque usui et adiumento esse possit secretariis informandis. (2) Quin Morimundensis antistes Morimundensis antistes] Gemeint ist Abt Franciscus II. de Machaut von Morimond. in comitiis generalibus cristas sit erecturus, nullus omnino ambigo. (3) Poterunt tamen eae deprimi, si Morimundi domino fastuose buccinanti idem cordate et unanimiter reboemus responsum, quod ille quondam ex Austria abbas suos et aliorum praesulum delegantium nomine quattuor primatibus in faciem dedit, scilicet domi manerent nec pedem in Austriam efferent numquam admittendi.

(4) Quod eminentissimo domino cardinali Ninio pro sublato novitiatuum communium onere gratiae scripto exhibitae fuerint, oppido bene factum. (5) Nosse vero percuperem, num idem ille cardinalis modo sit totius ordinis nostri protector aut quis alius, ut in futurum forte emergentibus causis sciem, ad quem purpuratorum patrum reversus quaerendus.

(6) Patrem meum Theodoricum patrem ... Theodoricum] Gemeint ist Pater Theodor von Preisach, der einen Erholungsaufenthalt im Kloster Salem genießt. bello modo in Salem valere pronus credo, quando ipsi omnia ad votum fluere videntur. (7) Rogarim tamen reverendissimam et amplitudinem vestram, cum in praedicto conventuali meo neque atrae bilis neque alterius maligni affectus vestigium amplius apparet, ne sinum benevolentiae et largitatis eidem nimium pandet, alioquin capistrum regularis disciplinae aegrius laturo, cum ad domum professionis suae postliminio erit revocandus. (8) Quibus reverendissimae dominationi vestrae me meosque perquam studiose commendo eidemque festivum a nato salvatore gaudium ac paulo post secuturi novi anni fortunatissimum auspicium ex animo precor ac voveo, in Stambs die 23. Decembris anno exspirantis 1670.

581. An Abt Benedikt Hein von Kaisheim Stams, 23. Dezember 1670 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas, von der Ernte zurückgekehrt, wünscht seinem Kollegen frohe Weihnachten. Die Ernte ist heuer viel knapper als im letzten Jahr ausgefallen. Dennoch werden die üblichen beiden Fässer Wein nach Kaisheim geschickt werden. Der Generalabt [Jean Petit] konnte wegen einer Erkrankung schon zum weiten Mal nicht inauguriert werden. Abt Haas hofft, dass ihn nicht dasselbe Schicksal wie Ludwig [Loppin] ereilt. Ad abbatem Caesareensem, 23. Decembris Decembris] Septembris hs. erronee. anno 1670, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Feriatum aliquamdiu calamum post peracta vindemialia negotia demum rursus arripio et cum primis reverendissimae amplitudini vestrae faustam ac sanctam ex animo precor ab orbis servatore puero Bethleemitico laetitiam olim in superna Ierusalem absque aenigmate aeternum duraturam. (2) Vindemia mihi hoc anno admodum curta fuit, ita ut septingentis ferme urnis minorem vini proventum legerim, quam anni superioris autumnus tulerat. (3) Curabo tamen nihilominus, ut de vindemiato ne tam avisa reverendissimae amplitudini vestrae ex rubro et albo genimine vitis gustus aliquis propinetur, post Ianuarii primordia non diu emansurus.

(4) Audio illustrissimum dominum generalem nostrum illustrissimum ... nostrum] Gemeint ist Generalabt Jean Petit. altera iam vice periculoso morbo tentatum fuisse ideoque ob imbecillitatem nondum abbatiali benedictione inauguratum. (5) Avertat clementissimus Deus, ne etiam istud Cistercii sidus tam propere nobis fata extinguunt sicut praecessorem Ludovicum. Ludovicum] Gemeint ist hier der Nachfolger von Generalabt Claude Vaussin, Ludwig Loppin, der bereits nach wenigen Wochen im Amt verstarb. Vgl. >Primisser cap. 43 § 21 Die festo sancti Iosephi in successorem electus Ludovicus Loppinus antequam confirmaretur, mense Maio e vivis excessit. Itaque nova electione XII Kalendas Iulii peracta e priore de Bonoportu in ordinis archiabbatem evasit Ioannes XI cognomento Petitus sive Exiguus, qui Magni potius cognomen merebatur, congregationi superioris Germaniae quam optime affectus. (6) De reliquo reverendissimae et amplissimae dominationi vestrae me meosque officiose commendo. (7) Ex Stambs propridie nativitatis dominicae anno vergente 1670.

582. Stephani an Abt Benedikt Hein von Kaisheim Stams, 17. Februar 1671 Der Brief des Abtes vom 11. Februar ist vier Tage später in Stams eingetroffen zusammen mit der Kompilation der Statuten aus St. Urban. Die gewünschten Kritikpunkte kann Abt Haas, der gerade auf dem Landtag in Bozen weilt, so schnell nicht anbringen. Bis Ostern wird er wohl nicht zurückkehren. Der Brief ist aber auf jeden Fall nach Bozen weitergeleitet worden. Ad abbatem Caesareensem, 17. Februarii 1671. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Quas reverendissima amplitudo vestra undecimo Februarii ad reverendissimum meum reverendissimum meum] Gemeint ist Abt Augustinus Haas. dederat, quatriduo post in Stambs rite pervenerunt una cum inclusa statutorum compilatione compilatione] compliatione hs. novissima ex Urbano profecta. (2) Ceterum quod amplissime dominatio vestra desiderat, ut novellis hisce constitutionibus reverendissimus meus iudicii sui calculum aponere velit annotatis seorsim iis, quae difficiliora, ut hucinde videbatur, id sane tam mature, quam expetitur, praestari non poterit, siquidem is modo domi nostrae constitutus non est, ad Bolsani in conventu procerum sive statuum provinciae, unde ante ferias paschales ad nos vix est revisurus. (3) Nihilominus tamen non intermisi, mox hac eadem posta praedictam reverendissimae amplitudinis vestrae epistulam cum adiuncta appendice dirigere Bolsanum, interim reverendissimam et amplissimam dominationem vestram de suarum receptione hisce certiorem facere volens eiusdemque gratiae ac favori me et conventum Stambsensem quam demississime commendans. (4) Ex Stambs die 17. Februarii anno 1671.

583. Stephani an Abt Augustinus Haas in Bozen Stams, 17. Februar 1671 Die in St. Urban angefertigte Zusammenstellung der neuen Statuten ist nun mit einiger Verspätung aus Kaisheim nach Stams geschickt worden. Weil Stephani selbst sich nicht befugt sah, darauf zu antworten, schicke er die Aufstellung nun weiter nach Bozen. Den Erhalt des Briefes hat er in Kaisheim bestätigt. Ad abbatem nostrum Bolsani agentem 17. Februarii anno [16]71. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Quam statutorum compilationem ultimam in monasterio Sancti Urbani factam reverendissimus dominus Salemitanus reverendissimus ... Salemitanus] Gemeint ist Abt Anselm I. Muotelsee von Salem. iam mense Ianuario ad reverendissimae pietatis manus pervenisse credebat, ea nunc primum e Caesarea lente prorepit, nimicam ibidem cunctationem et moram passa. (2) Et quia in litteris tam Caesareensibus quam Salemitanis ea vel petuntur vel insinuantur, ad quae ego ex proprio cerebro respondere non potui, tam epistulas quam statuta in originali reverendissimae paternitatis vestrae transmittenda duxi. (3) Interim vero loco recepisse scripsi Caesaream et reverendissimum loci de suorum receptione certiorem reddidi. (4) Providentissimi Numinis clementia reverendissimam paternitatem vestram inter quadragesimae ieiunia et gravia negotia arctatam soletur ac semper servet incolumem, Stambs 17. Februarii 1671.

584. Stephani an Abt Augustinus Haas in Bozen [Stams], 13. März 1671 Stephani hat beide Briefe des Abtes zugleich erhalten, dabei fand er auch den sehr freundlichen Brief des Nuntius aus Wien. Die gewünschten Spanischen Kreuze hat er heute noch nach Innsbruck zu Herrn Tausch geschickt, der sie wiederum bei Herrn von Rost deponieren wird. Paul Siegel, der Pfarrer von Silz, wird von seinem Dekan bedrängt, der bereits Siegels Vermögen in Innsbruck eingezogen hat. Aus Altersgründen wollte der Pfarrer zunächst nicht nach Brixen reisen, um sich zu beschweren, doch nun bleibe ihm nichts anderes übrig. Vor zwei Tagen hat nun der Dekan die Schlüssel und alle Wertsachen an Bernhard Stöckl übergeben und Siegel somit aller Funktionen enthoben. Ein beigelegter Brief des Richters wird den Abt informieren, welche Schritte Stephani daraufhin gesetzt hat. Der Pfarrer von Wertach ist nach Stams gekommen, um Geld von Abt Haas für die Reparatur des Kanonikerhauses zu erbitten. Stephani musste ihm versprechen, sein Anliegen Abt Haas schriftlich zu übermitteln. Ad abbatem Bolsani agentem, 13. Martii 1671. Reverendissime in Christo pater, observandissime domine domine

(1) Binas reverendissimae paternitatis vestrae epistulas una die accepi et in earum altera adiunctum apographum litterarum illustrissimi domini nuntii Viennensis, quae ut verbis quidem breves sint, proximam tamen redolent benevolentiam et affectionem tam illustris capitis. (2) Desideratas Hispanicas cruces in mediocre scrinium compactas hodierno mane Oenipontum direxi ad dominum Tausch, qui utique simul etiam mittet apocham sive quitantiam domini de Rost, quam mihi post acceptos 50 florenos numquam remisit dictitans mandatum sibi a reverendissima paternitate vestra fuisse, ut eam penes se retineret, dum reverendissima paternitas vestra iterum Oenipontum commearet.

(3) Parochus Silzensis Paulus Sigelius Paulus Sigelius] Vgl. >Primisser cap. 43 § 23 Hoc die Paulus Sigelius parochiae Silzensis vicariatum senii causa Augustino nostro resignavit. terribiliter a decano angariatur, adeo quidem ut praeter alias contumelias etiam omnem substantiam, quam bonus camerarius Oeniponti seu in vestimentis seu in nummis habebat, decanus suo decreto absignatam in arrestum condemnarit. (4) Conatus quidem fuit dictus parochus per litteras excusatorias, senectam et virium imbecillitatem allegantes, excutere onus Brixinam proficiscendi, sed aliud nihil obtinuit, quam subsecutas novas comminationes gravium censurarum, ut proinde hodie tandem itineri sese accinxerit, inter semet metum fluctuans, quid de sua persona Brixinae sit statuendum. (5) Duobus vero ante diebus post exhibita consistorialia mandata clavis aedis canonici, sicut et ecclesiae quoad sacrarium baptisterium, calices, sacrum oleum et cetera Bernardo Stökl consignavit, omni deinceps functione et iurisdictione obeunda exutus atque exauctoratus. (6) Ego postquam de hisce clandestinis actibus notitiam accepi, quid agendum censuerim quidque cum consilio patris senioris et officialium egerim, iudex noster in adiunctis litteris plenius informabit.

(7) Hoc ipso die in Stambs supervenit parochus Wertacensis apud reverendissimam paternitatem vestram, uti sperabat, supplicaturus pro reparatione aedis suae canonicae, comitem secum habens virum unum a communitate delegatum, cuius petitione audita responsum aliud reponere non potui, nisi quod plebis sibi commissae supplicem libellum reverendissimae paternitatis vestrae hac ipsa posta transmittere velim, et posthac, ubi reverendissima paternitas vestra domum redux pervenit, pro virili mea parte in favorem ipsius intercedere ac solicitare.

585. Stephani an Abt Augustinus Haas in Bozen [Stams], 7. März 1671 Vor einigen Tagen kam ein Brief aus Kaisheim, in dem sich Abt Hein für die beiden Fässer Wein bedankt. Johannes Spaiser in Füssen hat sich beschwert, dass die Fässer beschädigt vom Transport angekommen sind. Der Streit zwischen dem Pfarrer von Silz und dem Dekan hat sich noch nicht entspannt: Einige Kisten stehen im Haus des Pfarrers, sind aber vom Dekan versiegelt worden. Stephani möchte wissen, ob Pater Jeremias [Kolb] weiter in Silz bleiben, oder zurückgerufen werden soll. Er konnte ja keine Taufen mehr durchführen, da ihm der nötige Schlüssel fehlte. Der Konverse Antonius [Manz] ist am 5. März gestorben. Es war beim Begräbnis so kalt, dass kaum ein Besucher bis zum Schluss durchgehalten hat. Ad abbatem nostrum Bolzani agentem, Bolzani agentem] Vgl. >Primisser cap. 43 § 23 tum praesule ad excipiendas steurarum rationes Bauzanum profecto sub Martii mensis initium Ieremias Colbius noster tamquam provisor Silzam mittitur a priore. 7. Martii anno 1671. Reverendissime in Christo praesul, observandissime domine domine

(1) Ante dies plusculos litterae ex Caesarea supervenerunt, quae cum argumentum aliud non contineant quam gratiarum actiones ob transmissa duo nostratis vini doliola, operae pretium non duxi eisdem postam onerare ac reverendissimae paternitati vestrae Bolzanum dirigere. (2) Alias significavit officialis noster Ioannes Spaiser, utrumque illud vasculum dolose et clancularie fuisse perterebratum, prout nimirum aurigarum mos est ex furtivis foraminibus per cannam applicito ore haustum exsugere. (3) Sed forsitan antiqua tantum fuerint vestigia olim exercitae fraudis.

(4) Quod nuper de parocho parocho] Gemeint ist Pfarrer Paul Siegel von Silz. et camerario Silzensi scripseram, eum iam actualiter Brixinam profectum, per palinodiam recantare cogor, siquidem is pedem nondum amovit, sed in sua aede canonica etiamnum residet, in qua tamen cistae pleraeque decani sigillo obsignatae et arrestatae sunt. (5) Ceterum desidero vehementissime responsum aliquod a reverendissima dominatione vestra, quidnam citra patrem nostrum Ieremiam patrem ... Ieremiam] Gemeint ist Pater Jeremias Kolb (vgl. Album Stamsense Nr. 477). statuendum sit, ulteriusne adhuc in Silz subsistere debeat, an vero domum revocari. (6) Hactenus quidem aliud iurisdictionis exercere nihil potuit praeter sacri celebrationem et exceptionem multarum confessionum. (7) Curare autem infirmos aut recens natos baptismatis tingere unda nequivit ob defectum clavium, quae caute penes se retinet Bernardus Stökl.

(8) Frater Antonius conversus noster frater ... noster] Gemeint ist Bruder Antonius Manz (vgl. Album Stamsense Nr. 469). celeri ac inopinata metamorphosi tristem fecit conversionem, ex indigena monasterii nostri versus in matrem omnium. (9) Quinto enim Martii die naturae debitum solvit ac postera luce tumulum subiit, coelo tunc ob frigidissimam boream tam inclemente, ut vix ullus saecularium finem sepulturae exspectare potuerit. (10) Anima eius in Christi pace et benedictione aeternum quiescat, plura non addo, quia reverendissimae paternitatis vestrae faciem adhuc ante pascha videre desidero.

586. An Abt Anselm I. Muotelsee von Salem Stams, 19. Mai 1671 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas kann das Exemplar der neuen Statuten, das angeblich nach Stams geschickt wurde, nirgends finden. Im Februar bekam er eine Abschrift davon aus Kaisheim mit der Bitte, kritisch Stellung zu nehmen, was er wegen Verpflichtungen auf dem Landtag in Bozen nicht sofort tun konnte. Nun schließt er sich der allgemeinen Kritik der bayerischen Äbte an. Für Stams würde es genügen, zwei Visitationen alle drei Jahre durchzuführen. Abt Haas bittet seinen Kollegen, die 15 Gulden für den Prokurator in Rom zu bezahlen, da er keine Gelegenheit dazu hat. Ad abbatem Salemitanum, 19. Maii anno 1671, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Statutorum fundamentalium exemplar, quod reverendissima amplitudo vestra sub anni praeteriti finem ad monasterium meum destinasse memorat, nusquam vidi vel accepi. (2) Mense autem Februario anni currentis earundem statutorum apographum transmisit mihi reverendissimus dominus Caesareensis reverendissimus ... Caesareensis] Gemeint ist Abt Benedikt Hein von Kaisheim. iudicium meum ac censuram desuper expetens, quam tamen tunc temporis ferre non potui, quippe toto quadrigesimae decursu in conventu statuum provinciae Bolzani detentus ac primum octiduo post pascha domum reversus.

(3) Ceterum meam ego ut sententiam super dicta statutorum compilatione paucis edicam, calculo reverendissimorum dominorum abbatum Bavariae per omnia subscribo, unici tantum cuiusdam articuli exceptione, quod nimirum sperem visitationem annuam penes meum coenobium non ita stricte ac rigorose prosequendam, quin sufficiat per triennium bis illud visitari ob distantiam ordinarii visitatoris ac exinde consurgentes satis notabiles sumptus, qui mihi incumbunt. (4) Rem mihi pergratam praestiterit reverendissima amplitudo vestra, si procuratori nostro Romano sportulam annuam 15 florenorum nomine monasterii mei persolveret, qui ipsemet vix ullam scirem occasionem eiusmodi collectam Romam dirigendi. (5) Interea amplissimam dominationem vestram post affectuosissimam salutem praepotentis Dei favoribus impense devoveo, ex Stambs feria tertia pentecostes seu 19. Maii anno 1671.

587. An Abt Benedikt Hein von Kaisheim Stams, 19. Mai 1671 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas entschuldigt sich, dass die Abschrift der neuen Statuten erst so spät nach Kaisheim zurückgeschickt wird, doch er war bis vor kurzem am Landtag in Bozen beschäftigt. Er schließt sich der Kritik der bayerischen Äbte an. Für Stams würden zwei Visitationen in drei Jahren genügen. Auch ist er gegen die Bestimmung, dass der Abt dem Prior und einigen älteren Patres jährlich über seine Ausgaben Rechenschaft ablegen muss. Dies würde die Würde des Abtes schmälern. Ad abbatem Caesareensem, 19. Maii anno 1671, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Novam statutorum compilationem Februario mense ad transmissam tradius redire Caesaream, veniam, spero, mihi dabit reverendissima amplitudo vestra, si intellexerit me toto quadragesimae tempore domo absentem in comitiis procerum provinciae Bolzani distentum fuisse ac primum dominica in albis ad mandram Stambsensem regressum. (2) Remitto igitur vel nunc tandem praedictam statutorum epitomen adiuncta hac mea censura, quod sententia reverendissimorum dominorum praesulum Bavariae libens subscribam, duabus tantum clausulis exceptis, quarum una est de visitationibus annuis, quas circa monasterium meum eatenus restringendas spero, ut sufficiat intra triennium bis illud visitari, altera, quod in praetactis novis constitutionibus § 5 ad calcem insinuatur consuetudinis esse, ut abbas de receptis et expensis priori et nonnullis senioribus prudentibus annuatim rationem faciat. (3) Hoc enim uti in Stambs numquam auditum, numquam usitatum fuit, ita nec deinceps fieri poterit, utpote quod dignitati et praeminentiae abbatiali minus consentaneum videatur. (4) De reliquo reverendissimae et amplissimae dominationi vestrae cum dulcissima salute me meosque semper commendatos cupio, ex Stambs 19. Maii anno 1671.

588. An Abt Benedikt Hein von Kaisheim Stams, 30. Juni 1671 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas bedankt sich für das übersandte Philosophiebuch, das leider durch den Regen etwas nass geworden ist. Abt Hein hat auch versucht, seinen Kollegen in Stams zu überreden, wieder Studenten nach Ingolstadt zu schicken. Abt Haas beklagt sich, dass ihm dazu einfach die Mittel fehlen. Im Moment gibt es in Stams nur drei Klerikerbrüder, die alle kein besonderes Interesse für die Philosophie zeigen. Weil weder die Kammer in Innsbruck noch das Salzamt in Hall an ihre Gläubiger auszahlen, fehlen Abt Haas zudem die Mittel, Studenten im Ausland zu erhalten. Zudem stehen in Stams neue dringend notwendige Bauvorhaben bevor. Abt Hein möchte sich außerdem dafür einsetzen, dass die 500 Gulden, die Neuburg hat, an Stams zurückbezahlt werden. Ad abbatem Caesareensem, 30. Iunii anno 1671, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime

(1) Rite obtinui, quem reverendissima amplitudo vestra mihi et patri priori meo patri ... meo] Gemeint ist Prior Benedikt Stephani selbst. submisit philosophicum libellum a pluviis quidem nonnihil madefactum, sed in extero tantum thecae cortice. (2) Ceterum quod amplissima dominatio vestra hocce litterario fratrum suorum monimento veluti ariete quodam expugnare animum meum intendat, ut postliminio fratres meos ad castra Palladis castra Palladis] Mit dem „Lager der Pallas Athene“ ist die Universität in Ingolstadt gemeint. Anglipolim remittam, sane calcaribus mihi opus non esset, qui ultro propensus sum ad iuventutem studiis melioribus excolendam, si modo suppetant media. (3) At vero quomodo hoc temporis reverendissimae amplitudinis vestrae desiderium adimplere possim, non video. (4) Imprimis enim fratres clericos hoc aevo non nisi tres habeo, quorum vix unus palaestrae philosophicae vel theologicae idoneus aut suppar foret. (5) Deinde esto iuvenes maiore numero haberem, accisa mihi sunt media eosdem in universitate aliqua diutius alendi, siquidem neque ex camera Oenipontana neque ex salina Halensi monasterio meo de reditibus quidquam penditur, quae quidem communis est omnium creditorum lamentatio. (6) Accedit denique etiam, quod gravis me urgeat necessitas in brevi fabricam aliquam inchoandi pro famulitio meo aulico, quando antiqua domicilia abbatiae contigua ac praecipue triclinium, in quo cum commensalibus meis reficior, iam iam fatiscunt ac ruinam minantur. (7) Quodsi amplissima dominatio vestra id mihi favoris exhiberet, ut noti illius debiti 500 florenorum quoque Neoburgi praetendere habeo, solutionem per suos cancellarium vel iudicem efficaciter sollicitari curaret, quo tandem aliquando pecunia illa actualiter potiri valerem, facilius resolutionem pro studiosis captarem. (8) Atque haec in praesens cum mei meorumque recommendatione, ex Stambs ultima Iunii anno 1671.

589. An Abt Anselm I. Muotelsee von Salem Stams, 18. August 1671 Im Namen von Abt Augustinus Haas: Abt Haas hat Abt Anselms Brief vom 29. Juli am 7. August während seines Aufenthaltes in den Sauren Bädern erhalten. Er wundert sich über das Verhalten des Abtes von Lützel, der den neuen Generalabt nicht anerkennen will. Abt Haas hofft, dass die restlichen Äbte diesem Beispiel nicht folgen werden. Er begrüßt es sehr, dass Abt Muotelsee in einem Brief an den Generalabt die Position der Oberdeutschen Kongregation gegenüber dem Abt von Morimond dargestellt hat. Gott möge das drohende Schisma abwenden. Ad abbatem Salemitanum, 18. Augusti anno 1671, nomine reverendissimi. Reverendissime et amplissime praesul, domine domine observandissime, colendissime

(1) Quas reverendissimae amplitudini vestrae ex Salemio ad me dare placuit sub diem Iulii 29., eas una cum adiunctis apographis Augusti 7. recepi ad fontem acidulum constitutus. (2) Et primo quidem vehementer stupui inconstantem genium abbatis Lucellensis, quod is solemnis iuramenti sui immemor tam probrose a congregatione nostra deficere et in vilipendium Cisterciensis archimandritae Cisterciensis archimandritae] Gemeint ist Generalabt Jean Petit. schismatico capiti, typho et superbia tumenti adhaerere non erubescat. (3) Plena tamen fiducia spero reliquorum dominorum abbatum neminem hoc temerario Lucellensis exemplo Lucellensis exemplo] Vgl. Primisser cap. 43 § 24 Praecipuus novarum rerum machinator Franciscus Morimundensis erat. Cui in congregatione nostra unicus Lucellensis adhaerebat. Ceteri omnes abbates nempe XIX et abbatissae XXVIII libellum querelis contra binos illos refertum Cistercium mittunt. seducendum, quin potius universos in coepto unionis et caritatis foedere firmiter perstituros.

(4) Ceterum quod amplissima dominato vestra nomine omnium ac singulorum abbatum totius congregationis epistulam pro iuribus eiusdem congregationis et immunitate contra Morimundi Morimundi] Hier wird auf die Bestrebungen des Abtes Franciscus II. de Machaut von Morimond angespielt, der alle Klöster seiner Filiation visitieren wollte. impetitiones Cistercium miserit, oppido benefactum est, ita eam confido Cistercii archipraesulem in nostrae congregationis amorem et aestimationem plurimum inclinaturam. (5) Faxit divina bonitas, ut sopitis denique schismatum favillis sua et congregationi nostrae et universo ordini pax redeat et tranquillitas. (6) Dabam ex Stambs 18. Augusti anno 1671.


Croatica et Tyrolensia