CroALa & LatTy: documentum

Occasio scriptionis

(1) Loncium Norici Tyrolensis non ignobile oppidum et iam in sic dicto Antonini Itinerario memoratum varia equidem Romanarum antiquitatum monumenta exhibet, uti sunt nummi ex auro, argento et aere, sigilla, arma atque utensilia iterum ex aere, ara Veneri Castori sacra, inscriptio Marco Aurelio et Septimio Severo dedicata, lapis milliarius et complura id generis alia,

(2) quae tamen longe adhuc maiorem conficerent numerum, nisi Loncium antiquum nescio quo tempore iteratis vicibus eluvionum Sabulis Saxisque misere obrutum et totum, quantum ruinis alte fuisset, sepultum,

(3) adeo ut ne vestigium quidem eiusdem supersit, nisi strata, ut vocant, stratis imposita, quorum interdum ultra quinque, si aut lapides pro aedificiis quaerantur aut fundamenta pro his fodiantur, occurrunt.

(4) Inter cetera tamen memoratu digniora sunt rudera nobilissimarum, ut videtur, aedium, de quibus iam ante duo omnino saecula celebris poeta noster Oenipontanus Ioannes Putschius teste Burgklechnero ita cecinit:

(5) Hinc nos de Carnis in Norica venimus arva et legimus forti Teutona regna pede. Utque Dravi potamus aquam, Loncina videmus moenia Romanaque atria facta manu, nunc Romanorum palatia demiramur.

(6) Haec igitur rudera ante dimidium circiter saeculum rusticos ad quaerendum ibi, uti putavere, thesaurum invitarunt, incertum, quorum rumore aut indiciis animatos.

(7) Ager nimirum est ab hodierno Loncio nonnihil ultra primum lapidem remotus, ad sinistram Dravi ripam prope pagum Nusdorff Carinthiam versus dissitus atque optimi frumenti ferax.

(8) In hoc data opera terram effodere, omnia susdeque vertere et opes quaerere

(9) ruricolae multo labore occeperant, et inventum tandem est pavimentum tessellati operis perelegans substructis fornicibus impositum.

O,1 lapis milliarius] inter dedicata et et complura in rasura legitur lapis milliaria – O,2-3 maiorem ... occurrunt] in margine – alte] supra lineam adiectum – O,3 si ... fodiantur] si supra lineam adiectum, pro fodiantur olim fodientibus scriptum – O,3 quaerantur] supra lineam adiectum, olim quaerentibus scriptum – O,4 tamen] supra lineam adiectum – memoratu] inter tamen et memoratu in rasura legitur vero digna – O,7 nimirum] supra lineam adiectum – O,9 multo ... occeperant et] in margine – tandem] supra lineam scriptum, infra in rasura legitur dum – tessellati] scripsi, in manuscripto thessellati – substructis ... impositum] in margine

(10) In alio porro passibus nonnullis dissito loco muri aliquid cum triglyphis ex marmore Pario detexerant atque in eadem rursus vicinia inter duos parietes primarios canaliculum quendam stratum, quem sectae ex marmore albi coloris tabellae munierant, aqua adhuc decurrente plenum aperuere.

(11) Permovit ea res illustrissimam regii parthenonis Halae antistitam, loci huius dynastam, ut in rem hanc elapso autumno curatius indagari voluerit.

(12) Remota igitur fuit fere in omnibus agri huius partibus incumbens terra inventumque est inter eminentia murorum rudera pavimentum illud tessellati operis ex marmore candido, ornamentis nigris undique distinctum, in duas aequales partes, ad finem tamen invicem pervias, muro intermedio divisum, pedes circiter triginta tres longum, et ubi continuum est, quattuordecim pedes latum, ubi vero muro intermedio divisum, sex latitudinem pedes conficiunt,

(13) fornicibus triginta sex aequali fere spatio distantibus impositum, horum fornicum pavimentum intermedium inferius ex gypso durissimum est, undique pervium, et spatium omne rubro colore tinctum, altum pedes tres, ipsaque fornicis rotunditas et apertura tota pedem unum, pollices septem lata est.

(14) Murus ipse usque ad hemicyclos fornicum pollices novem crassitie sua implet.

(15) Iunctum est huic pavimento septemtrionem versus iterum aliud pavimentum operis musivi, sexdecim pedes et dimidium longum et septem circiter latum, nigri coloris niveis e diverso ornamentis pari ratione depictum, rudioris tamen nonnihil operis, et totum terrae, non vero fornicibus, ut alterum, incumbens.

(16) His pavimentis in latere ad occidentem et orientem muri contigui fuere cum pavimento ex gypso durissimo atque hae ruinae sibi invicem contiguae sunt.

(17) In spatio dein aliquot passuum occidentem versus iterum murorum reliquiae cum scala quinque graduum lapideorum, quinque circiter pedes latorum, et quos ars latomi rite ad regulam deducavit, patuere.

O,10 ex marmore Pario] in margine – detexerant] post detexerant in rasura legitur est – quendam] scripsi, in manuscripto quemdam – sectae ex] supra lineam, infra legitur in rasura stratisque – O,12 tessellati] scripsi, in manuscripto thesselati – O,13 intermedium inferius] in margine – O,15 circiter] supra lineam scriptum, infra in rasura legitur pedes – e diverso] supra lineam scriptum, infra in rasura legitur tamen – pari ratione] supra lineam scriptum, infra in rasura legitur egregie – vero] supra lineam scriptum

(18) Eademque rursus versus occidentem via recta viginti circiter passus a primo aedificio distanti iterum murorum fornicumque reliquiae effossa humo comparuere. (19) Ad pedem collis, in quo situm hoc opus mirabile, nonnihil muri fossoribus spectandum se praebuit cum binis urnarum frustulis.

(20) Ceterum dispersi per omnem fere agrum muri nihil contiguum indicarunt nec ductu longiori sibi occurrerunt, si solum illud spatium, quod opus tessellatum exhibet, excipiamus.

(21) Nemo igitur mirabitur, si universos noscendi cupido incedat, quid tam concinnae sibi antiquitatis reliquiae velint.

(22) Quas coniectura haud facili nominari posse putamus, ut tamen, quantum possumus, rem hanc eruamus, complura adhuc nobis antea lustranda et exploranda sunt.

(23) Addendum tamen prius semel in his ruinis inventos esse avulsos nescio unde cancellos ferreos, quales fenestris praefigi solent, frustum marmoris pessulo, ut quidem videbatur, obducendo aptatum, clavis Romana ex ferro, ansa non inelegans ex aere et denique columella lapidis Parii pedum binarum vix excedens longitudinem operis rudioris, tigni vero antiqui maiores variae formae complures cum urnarum, quas dixi, frustulis.

(24) Haec igitur omnia ut explicari facilius possint, quaedam promittenda sunt, sit igitur paragraphus primus.

O,17 aliquot] supra lineam scriptum, infra in rasura legitur viginti circiter – O,18 recta] post recta legitur in rasura ite – O,19 ad ... mirabile] in margine pro textu, qui in rasura legitur Quemadmodum etiam [haec duo verba eradi omissa] recto ab opere thesselato in colle nonnihil prominenti ad pedem eiusdem pariter – O,20 ceterum ... excipiamus] in margine pro textu, qui in rasura legitur Sed in contiguis hisce reliquiis nihil sibi respondens aut coniunctum efossum fuit utut data opera circumquaque bis strata sint omnia – nec] supra lineam scriptum, infra in rasura legitur aut – si] supra lineam scriptum, in rasura legitur praeter – tessellatum] scripsi, in manuscripto thesselatum – excipiamus] supra lineam scriptum, in rasura legitur praeter cancellos ferreos fenestra olim haud ; [ultimum verbum non legitur] – O,22 nobis] post nobis iterum adhuc in rasura legitur – O,23 semel] in margine – inventos] in rasura inventum – avulsos ... cancellos] supra lineam scripta, infra in rasura legitur clatrum – ferreos] in rasura ferreum – solent] olim solet scriptum supra lineam corrigitur – quidem] supra lineam scriptum, infra in rasura legitur res nobis – ferro] supra lineam scriptum, infra in rasura legitur aere – non inelegans] supra lineam scriptum, infra in rasura, quid sit, non legitur – pedum] pedes in rasura – operis rudioris] in margine – vero] supra lineam scriptum – cum] in margine – O,24 haec ... possint] in margine

1. De operibus tessellatis nonnulla

(1) Descripsimus operis tessellati reliquias, quae nomen suum a tesserulis, quadratis nimirum lapillis ad conficienda sternendaque pavimenta compositis, sortita sunt, et alias etiam musaea, musiva et opera quadratoria audiunt, ut ex inscriptione Sponius in Miscellaneis eruditae antiquitatis docuit.

(2) Harum similitudine usus est Plinius inquiens: „Androdamas argenti nitorem habet, ut adamas, quadratis semper tessellis similis.“

(3) Lapilli igitur sunt quadrangulares, quartam circiter pollicis partem magni.

(4) Cur autem hanc formam requirant, ipse nos architectorum princeps Vitruvius instruit, dum libro septimo, capitulo primo sic ait: „Pavimenta sectilia et tesseris structa omnes angulos aequales habere debent et sectilia dicuntur, quoniam in particulas secta sunt, et quocunque velis, possunt circumferri.“

(5) Alio nomine lithostrota dicuntur simileque fuit illud pavimentum tribunalis Pilati, quod apud Ioannem capitulo 19. versu 13. lihtostrotos et apud Iudaeos gabbatha compellatus. (6) „Haec vero lithostrota“ teste Plinio „coeptavere iam sub Sylla parvulis certe crustis, exstat hodieque, quod in Fortunae delubro Praeneste fecit.“

(7) Exhibet hoc in suo Latio Kircherus et, quemadmodum Mabillonius fidem facit, asservatur hodie integrum in aedibus Barberinorum Praenestinis, in quas translatum fuit, ne situs et tempus tam lepidum opus labefactarent.

(8) Continuata fuit pretiosa haec pavimentorum exstructio imperatorum Romanorum temporibus, praecipue primis duobus saeculis.

(9) Iamque Caesarem „munditiarum lautitiarumque studiosissimum multi prodiderunt, (cum Suetonio asserentes) quamvis tenuem adhuc obaeratum, in expeditionibus tessellata et sectilia pavimenta circumtulisse.“

(10) Laudat vero idem author Augustum tamquam ab omni luxu abhorrentem principem: „Habitavit in aedibus modicis Hortensianis, ut in quibus porticus breves essent Albanarum columnarum et sine marmore ullo aut insigni pavimento conclavia.“

tit. tessellatis] scripsi, in manuscripto thesselatis – 1,1 tessellati] scripsi, in manuscripto thesselati – quadratoria] in margine, in rasura legitur quadrata – inscriptione] post inscriptione in rasura legitur docuit – docuit] supra lineam adiectum – 1,2 quadratis] scripsi cum Plinio, in manuscripto legitur quadrata et – tessellis] scripsi, in manuscripto tesselis – 1,3 magni] scripsi, in manuscripto magna – 1,4 tesseris] scripsi, in manuscripto thesseris – secta sunt et] inter sunt et et in rasura legitur ut – 1,5 compellatus] supra lineam scriptum, infra in rasura legitur auditur – 1,6 vero] supra lineam adiectum – 1,7 Kircherus] post Kircherus legitur in rasura ad – 1,8 praecipue ... saeculis] in margine – 1,9 iamque] in margine – Caesarem] in rasura legitur adeo ut de Caesare testatus Suetonius – cum Suetonio asserentes] in margine – tessellata] scripsi, in manuscripto thesselata – 1,10 tamquam ... principem] in margine, in rasura legitur dum ita

(11) Meminit denique horum pavimentorum adhuc sanctus Augustinus, dum libro primo de ordine ita fatur: „Si quis tam minutum cerneret, ut in vermiculato pavimento nihil ultra unius tessellae modulum acies eius valeret ambire, vituperaret artificem velut ordinationis et compositionis ignarum, eo quod varietatem lapillorum perturbatam putaret, a quo illa emblemata in unius pulchritudinis faciem congruentia simul cerni collustrarique non possent.“ Ubi notes velim vermiculata eadem ac tessellata esse et ornamenta emblemata vocari.

(12) Horum pavimentorum illustres hodiedum in toto Romano imperio supersunt reliquiae hasque complures exhibet rerum harum peritissimus collector Montefalconius.

(13) Nam praeter iam dictum Fortunae Praenestinae delubrum, cuius pavimentum variis regionum animalium ac hominum figuris refertissimum est, aliud nobis monstrat iterum figuris humanis eleganter pictum, Romae nostro aevo detectum, quod ille pavimentum templi Dianae credit.

(14) Aesculapii porro alibi sacrificium non ita pridem prope Tusculum repertum rursusque gladiatores circi producit.

(15) In supplementis quoque suis iterum Romanum Neptuni profert, ubi Bartholum celebrem antiquarium ita scribentem recitat: „In quibusdam fundus sive, ut aiunt, campus ex marmoreis tessellis candidus est, schemata vero ex nigris. In alio contra schemata sunt alba et campus ater.“

(16) Quartum denique, quod libro secundo eiusdem supplementi folio 39. describit, anno 1720 Viterbii repertum, „cuius lapilli sunt omnes vel cinerei nigrantes vel albi parvis in ornamentis emblematum exceptis.“

(17) Crevitque in tantum Romanorum luxus, ut etiam in hypogaeis pretiosa haec antiquitatum cymelia, non vero ostendamus, quorum bina apud Montefalconium praeclara omnino extant.

1,11 meminit denique] in margine, in rasura legitur meminitque – vermiculato] scripsi, in manuscripto verniculato – tessellae] scripsi, in manuscripto thessellae – ubi ... vocari] in margine – tessellata] scripsi, in manuscripto thesselata – 1,13 regionum] in rasura legitur regionibus et – animalium ac hominum] in margine – 1,14 Aesculapii ... producit] in margine – Aesculapii] supra lineam scriptum, infra in rasura legitur integrum – 1,15 Bartholum] scripsi, in manuscripto Bartolum – in quibusdam] ante in in rasura legitur fund – ut aiunt] in manuscripto deest, scripsi cum Montfaucon 1724, III 71 – tessellis] scripsi, in manuscripto thessellis – 1,16 cinerei] in rasura cisnerei – 1,17 crevitque ... extant] in margine – hypogaeis pretiosa] inter hypogaeis et pretiosa supra lineam in scriptum est

(18) Velserus quoque inter Monumenta Augustana simile pavimentum tessellatum, quod balneorum credit, pluribus doctissime pro more suo illustrat.

(19) Nec minus eximium Sponius Lugduni 1670 repertum et 20 circiter pedes longum decemque latum affert ac pluribus explicat additque:

(20) „Sed et in Galliam nostram cum cetero Romano luxu advecta fuere. Reperiuntur enim praecipue in oppidis, quae coloniae Romanae iure gaudebant“, Arausione, Nemausi, Remis, ubi adhuc aliud, Lugduni ac demum illud Aventici Helvetiorum attingit, in cuius medio consules descripti sunt

(21) additque ad repertum illud suum anno 1670 lithostroton, ut conservaretur et curiosis pateret, cameram superstructam fuisse putatque in hoc totum consistere artificium, ut caementum ex calce et marmore pulveratum pararetur, in quod diversicolores lapilli inserendi sint, quod suo loco relinquendum est et authori.

(22) Ceterum ars haec adeo celebris olim fuit, ut imperatores Theodosius et Valentinianus ab oneribus publicis excusent musivarios, ut ex libro tertio decimo codicis titulo de excusatione artificum patet.

1,22 libro tertio decimo] scripsi, in manuscripto legitur L. 10.

2. Quid fuerit Loncium

(1) Qui Antonini Itinerarium consulunt, Loncium in via militari regia et itinere consulari ab Aquileia per compendium Veldidenae inveniunt, a Iulio Carnico triginta passuum millibus dissitum, ex quo necessarium sit locum hunc aut mutationem aut mansionem aut civitatem, municipiumve vel coloniam Romanam fuisse.

(2) In mutationes enim, mansiones et civitates haec itinerarii loca consensu omnium authorum et praecipue ipsius Itinerarii Hierosolomytani expresso tenore distincta fuere.

(3) Coloniam fuisse Loncium nullis omnino indiciis vel authoritatibus patet.

(4) Megiserus in Annalibus Carinthiae municipium, sed sine teste facit.

(5) Mansionem tamen fuisse non improbabili ex ratione credimus, quia legitimo unius diei itinere a Iulio Carnico distat.

(6) Itinerarium enim Antonini viginti duobus passuum millibus a Iulio Carnico distare dicit et ita Itinerarium in exemplari Regio, Blandiniano et Neapolitano teste Surita scriptum est correctumque fuit rite ad hunc numerum secundum et tertium.

(7) Vaticanum pariter Schelstrateni numerum vigesimum secundum exhibet.

(8) Viginti enim aut viginti unum duove millia passuum iter unius diei esse ex antiquis authoribus vir in hoc studio exercitatissimus Philippus a Turre in dissertatione apologetica secunda a pagina decima et praecipue pagina tertia ex Vegetio docet, qui libro primo, capitulo nono ait: „Militari ergo gradu viginti milia passuum horis quinque dumtaxat aestivis conficienda sunt, pleno autem gradu, qui citatior est, totidem horis viginti quattuor milia peragenda sunt; quidquid addideris, iam cursus est, cuius spatium non potest definiri.“

(9) Consentit cum Philippo a Turre Lipsius de militia Romana libro quinto dialogis 11. et 14., Bergerius de publicis et militaribus viis , Pancirollus ad Notitiam Utranque Imperii , capitulo 6. aliique.

(10) Neque ab his multum differre Procopius videtur, dum libro primo belli Gothici capitulo 14. ait: „Viae Appiae longitudo est quinque dierum expedito homini, Roma enim pertingit Capuam.“

(11) Teste autem Itinerario Roma a Capua milia passuum CXLII disiungitur, quod pro diei spatio milia passuum XXVIII conficit, quartam enim itineris partem expedito homini facile possumus addere ac concedere.

(12) Patet igitur ex his Loncium a Iulio Carnico regulari spatio XXII millium passuum itineris diurni remotum esse atque hinc necessariam mansionis Romanae conditionem pro Loncio sequi.

2,1 quid fuerit Loncium] ante titulum in rasura Ad hoc igitur illustrandum nosse imprimis decet, quid Loncium antiquitus fuerit, sit igitur paragraphus secundus – Iulio] scripsi, in manuscripto Iulia – passuum] alterum u supra lineam adiectum – 2,3 coloniam] ante coloniam in rasura duplim coloniam – 2,6 distare dicit] supra lineam, infra in rasura legitur distat – Blandiniano] scripsi cum Wesseling 1735, 279, in manuscripto Plantiniano – correctumque] ante in rasura legitur corriger – 2,8 duove] supra lineam, infra in rasura legitur duosve – quattuor] scripsi, in manuscripto quatuor – iam] scripsi cum Müller 1997, 42, in manuscripto deest – 2,9 Pancirollus ... c.6] in margine

3. Quid fuerit mansio Romana

(1) Si Romanos authores, utpote ex quibus haec Romanorum monumenta solis explicari debent ac possunt, interrogamus, mansio nihil aliud quam pernoctatio est, et manere, pernoctare.

(2) Inter hos Cicero „Servius“ inquit „pridie Nonis Maii Minturnis mansisse dicitur, hodie in Literno mansurum apud Gaium Marcellum.“

(3) Idem libro de divinatione : „Conclave illud, ubi erat mansurus, si ire perrexisset, prima nocte corruit.“

(4) Seneca tertio de beneficiis XVI: „Non sufficit dies omnibus, apud alium gestata est, apud alium mansit.“

(5) Neque aliter hoc verbo usus est et quidem iteratis vicibus Suetonius, in Augusto enim 72. haec habet: „Per annos amplius quadraginta eodem cubiculo hieme et aestate mansit.“

(6) et 78. „Si maturius vigilandum esset, ne id contra commodum faceret, in proximo cuiusque domestici caenaculo manebat.“

(7) et demum in Caligula 55. „Prasinae factioni ita addicit, ut cenaret in stabulo adsidue et maneret.“

(8) Atque haec locutio adeo apud authores invaluit, ut iter unius diei tantum mansionem dicerent.

(9) Plinius libro 12. capitulo 14. „octo mansionibus distat regio eorum turrifera Saba appellata.“

(10) Et Simia Plinii Solinus capitulo 33. „Pagus Sabaeorum“ inquit „a quo octo mansionibus regio turifera disterminatur.“

(11) Erant autem hae mansiones aedificia ampla adeo, ut imperatores cum militibus in ipsis cum comitatu suo nonnumquam pernoctarent, ut Cuperus in epistula sua ad Lactantium Firmianum de mortibus persecutorum et Bergerius de viis militaribus libro quarto pagina 224. aliique pluribus ex ipsis Romanorum testimoniis docent.

(12) Quid enim aliud sibi volunt verba Alexandri Severi apud Lampridium iter suum promulgantis: „Et si dii voluerint, in prima mansione mansurus“?

(13) Item Lactantii de Constantino: „Sublatisque per mansiones multas omnibus equis publicis“ et iterum „geminatis mansionibus“.

3,1 explicari] scripsi, in manuscripto exsplicari – 3,2 Inter hos Cicero] in margine – Literno] scripsi cum Cicerone, in manuscripto Linturno – 3,4 Seneca ... XVI] in margine – 3,7 Prasinae] scripsi, in manuscripto Phrasinae – 3,11 cum militibus] in margine – de viis] inter de et viis in rasura legitur d – ex ipsis] in rasura legitur de ipsis – 3,12 iter suum promulgantis] in margine – 3,13 item] in rasura legitur et

(14) Neque aliud de Tito Suetonius habet: „Ad primam statim mansionem febrim nactus.“

(15) Et Vopiscus in Aureliano : „Sed cum iter faceret, apud Cenofrurium mansionem, quae est inter Heraclaeam et Byzantium, manu Mucaporis interemptus est.“

(16) Prae omnibus tamen audiendus est divus Ambrosius de obitu Valentiniani verba faciens „Ecce“ inquit „litterae de instruendis mansionibus, invectio ornamentorum regalium aliaque eiusmodi, quae ingressurum iter imperatorem significarent.“

(17) At ne quis forsitan putet in aliis quam publicis his aedificiis in hanc rem de industria exstructis mansisse imperatores, mandatum praesidum provinciarum imperatoris Valentis attendendum est in haec verba conceptum: „Cum ad aliquam urbem mansionemque accesseris, protinus horrea inspicere te volumus.“

(18) Sciendum autem est, quod praesides, dum provincias obirent, ad privatos ire haud potuerint, sed ad mansiones necessario divertere debuerint.

(19) Nam Valentinianus ita de his statuit: „ut eius, qui provinciae praesidentem propria possessione susceperit, ager, quem diversorium habuerit praedictus in transitu, fisci iuribus vindicetur. Ita enim iudices mansiones instruere et instaurare nitentur.“

(20) Ubi vides fisco cessisse hospitium, in quo praeses divertit, ne publica mansionum aedificia instrui negligerentur aut restaurari.

3,15 Cenofrurium] scripsi cum Hohl 1971, II 176, in manuscripto Coenofrurium – 3,17 praesidum] supra lineam, infra in rasura legitur praesidis – verba conceptum] in margine – 3,19 eius, qui] scripsi cum Mommsen 1905, 59, in manuscripto legitur quisque, in rasura legitur quisquis – propria possessione] in margine

4. An mansio Loncium oppidum aut civitas fuerit

(1) Mansiones loca fuisse amplis aedibus instructa, ut omnes cursu publico utentes pernoctare possent, quibus horrea et stabula addita, ne annona aut iumenta deessent, quae omnia indicante Symmacho libro secundo epistula 27. rectores provinciarum curabant, unanimis authorum consensus est,

(2) pro exercitibus praecipue; teste enim sancto Ambrosio, eo exceptione omni maiori, cum ipse praesidis officio sit usus, „Miles“ inquit „qui iter ingreditur, viandi ordinem non ipse disponit sibi ... sed itinerario ab imperatore accipit ... rectaque via conficit iter, ut inveniat commeantium parata sibi subsidia.

(3) Si alio ambulaverit itinere, annonam non accipit, mansionem paratam non invenit.

(4) Quia imperator his iubet praeparari omnia, qui sequuntur, nec dextra nec sinistra a praescripto itinere declinant, meritoque non deficit, qui imperatorem sequitur suum.“

(5) Ex his igitur mansionibus natae sunt paulatim civitates et oppida, imo aliqua horum una mansiones erant, et simul oppida, municipia aut coloniae.

(6) Argentoratum enim a Zosimo libro tertio, capitulo tertio urbs vocatur iisdemque insignibus a Peutingeriana tabula ornatur, atque in Itinerario Antonini terminus itinerum est a Mediolano, Lugduno Batavorum, Treviris et Tauruno, ab Ammiano vero Marcellino praecipuis Germaniae primae locis par habitus.

(7) Hic ipse tamen author libro decimo sexto ad finem de hoc tanquam mansione loquitur, „Argentorato“ inquit „mansione quadragesima“.

(8) Minus nobilia quidem Argentorato loca una mansiones et civitates ac oppida fuisse Ducangius in glossario ex actis conciliorum deducit mansionem Nicaeae in Thracia, Thermensem et Sasimorum oppidum.

(9) Simile quid etiam ex Suida constat, qui de Gregorii episcopi loco natali Nazianzo testatus: „Hoc autem Nazianzum est Cappadociae statio“, quod etiam in Appollinario repetiit.

(10) Imo ipse, quem primum laudavimus, Ducangius tres mansiones in Bithynia civitatis iure donatas ex codicis Theodosiani lege 119 putavit ansamque mihi dedit, ut in ipsam hanc legem curatius indagarem.

(11) Ea autem sic incipit: „Claudiopolis, Prusiadis ac Tottai et Doridis oppidorum sive mansionum per Bythiniam curiales publicis illudere functionibus per suam fugam cognovimus iubemusque, ut edictis primitus evocati utilitatibus se patriae et ei, cui nati sunt, restituant civitati.“

4,1 libro secundo] scripsi, in manuscripto L. 11 – 4,4 sinistra] ante sinistra in rasura legitur sist – 4,6 atque] in rasura legitur et – 4,8 Nicaeae] scripsi, in manuscripto Nycaeae – Sasimorum] scripsi cum du Cange V 226, in manuscripto Sasymorum – 4,9 qui] supra lineam adiectum – Gregorii episcopi] inter Gregorii et episcopi in rasura legitur Nazianzeni – 4,11 Prusiadis ac Totai] ac in rasura legitur, scripsi cum Mommsen 1905, 691 – illudere] scripsi cum Mommsen 1905, 691, in manuscripto includere – primitus] scripsi cum Mommsen 1905, 691, in manuscripto legitur primum

(12) Verum quidquid de his civitatibus et mansionibus sit, nondum tamen exinde argui potest, omnes mansiones atque ita etiam Loncium nostrum civitatis iure gavisum fuisse.

(13) Aliud igitur argumentum, quo hoc adstruamus, inquirendum est:

(14) lapis nimirum Romanus, quem Megiserus ac Lazius exscripserunt, Gruterus Thesauro suo intulit et, ni vehementer fallamur, etiam Putschius inspexit; post versus enim superius recitatos ita pergit:

(15) sacraque Caesareis intitulata notis alta stat hic niveo de marmore facta columna in summo montis conspicienda iugo.

(16) De alio enim lapide etiam post sedulam inquisitionem nihil constat, licet etiam hic ipse iniquo, ut saepius fieri amat, fato sublatus iam sit.

(17) Tantorum tamen virorum inspectione oculari tutus illud sic repono:

(18) M. Aurelio. Antonino. Caes. Imp. destinat. Imp. L. Septi mi Severi. Pertinacis. Aug. Fil. res P. Len.

(19) Ex hac igitur inscriptione luculenter patet Loncium rem publicam Lentiensem esse vocatum.

(20) Consului proin lapidum inscriptorum collectores et similes locorum res publicas in Reinesio inveni undecim, in clarissimo Muratorio quinquaginta duo, in Grutero 74.

(21) Iuvat ex altero et hoc ultimo quasdam vicinas adducere, et quidem prior meminit Aquileiensis rei publicae folio 1028 numero secundo, Brixianorum 1034 numero septimo, Camunorum folio 1035 numero quinto, Tergestinorum 1085 numero septimo.

(22) Gruterus vero iterum Brixianorum folio 455 numero secundo, Mantuanorum folio 479 numero sexto, Veronensium folio 97 numero undecimo et folio 1102 numero septimo et denique Vicetinorum folio 272 numero quarto.

4,14 Romanus] post Romanus legitur in rasura est – Megiserus ac] in margine – exscripserunt] scripsi, in manuscripto exscripsit – Gruterus] ante Gruterus in rasura legitur et – 4,20 quinquaginta duo] duo supra lineam adiectum – 4,21 folio 1028, numero secundo] in margine – 4,22 folio 455] correxi, in manuscripto legitur folio 355.

(23) Ex hoc inscriptionum selectu manifestum utique fit, si non omnia, saltem pleraque haec loca, quae in lapidibus sub rei publicae nomine occurrunt, nobiliora oppida, municipia et colonias fuisse, adeo quidem, ut marmorum interpretes in explicanda hac voce haudquaquam, ut alias solent, laborent, inter quos Reinesius copiosus alias et felix lapidum hariolator nec verbulum quidem fecit.

(24) Fabrettus vero in rem nostram diserte edisserat „Favent 70 et amplius inscriptiones in Grutero, quae in oppidulo quoque rem publicam agnoscunt, et nos in Labicana et in Oricula diximus“ videturque idem esse, quod in medii aevi urbium sigillis audit commune civium aut communitas.

(25) Si vero adhuc scrupulus cuidam haereat, ille Sextum Pompeium Festum audiat ita in hanc rem ad hoc verbum disserentem: „Eae nationes“ inquit „cum aliis rebus per avaritiam atque stultitiam res publicas suas amiserunt.“

(26) Quem textum viri docti de iuribus civitatum intelligunt, imo explicatius adhuc de his Cicero disserit, dum ita pronuntiat: „Utinam isto animo atque virtute in summa re publica nobiscum versari, quam in municipali maluisses.“

4,24 Fabrettus ... communitas] in margine – quae ... agnoscunt] in margine – 4,25 Sextum Pompeium] supra lineam adiectum – 4,26 explicatius] scripsi, in manuscripto exsplicatius

Paragraphus ultimus corollaria

(1) Intelleximus ex hactenus dictis Loncium secundum Itinerarium et authorum rationes mansionem fuisse et quidem inter illas, quas plures adduximus, non inferiorem.

(2) Si enim, ut in Carnunto docet Wesselingius ad Itinerarium Hierosolymitanum , praeter iam adducta etiam urbium exempla suppetant, quae mutationes fuere, id eo magis de mansionibus credendum est, quae nobiliores semper mutationibus fuere.

(3) Quin si etiam haec abessent, sola, quam adduximus, inscriptio ex recepta nummariorum et lapidariorum sententia ad adstruendam Loncio nobilitatem sufficeret.

(4) Nam ut audivimus, aut urbes fuere ac coloniae, aut saltem municipia, quae rerum publicarum nomine allata sunt.

(5) Non mirum igitur fuit huius civitatis cives eximias sibi etiam villas exstruxisse unumque aut alterum ex his villam habuisse „opere“ ut Varro de re rustica loquitur „tectorio et intestino ac pavimentis nobilibus lithostrotis spectandam.“

(6) Nihil quoque impedit, si coniecturae forte non admodum inani et nos indulgeamus, tam ampla, quae descripsimus, rudera ipsius mansionis ad ipsos etiam excipiendos imperatores parata has superesse reliquias.

(7) Quidquid id sit, hoc fere indubium est itinere hoc regio ab Aquileia Veldidenam Caesares ac illustrissimos quoque rei publicae viros huc transiisse, atque si etiam aliquid coniecturis ulterioribus dare licet, quid prohibet, cum ex columna ad Aguntum miliarium imperatorem Philippum has vias munivisse constet, eundem etiam per hanc ipsam tum profectum esse, ubi teste Zosimo „contra Carpos expeditionem suscepit, qui iam Istro viciniora loca populabantur.“

(8) Probus etiam imperator probabilius hoc iter trivit, ubi Vopisco teste „Illyricum petiit, et priusquam veniret, Rhaetias sic pacatas reliquit, ut illic ne suspicionem quidem ullius terroris relinqueret.“

U,2 Hierosolymitani] scripsi, in manuscripto Hierosolomytanum – U,2 adducta etiam] inter adducta et etiam in rasura legitur alia – urbium exempla] in margine – U,5 lithostrotis] ante lithostrotis in rasura legitur cast – U,8 Probus] ante Probus legitur in rasura Sed quid incertis immoramur? probus ce – etiam imperator probabilius] in margine – hoc iter] ante legitur in rasura certe – ubi] supra lineam, infra legitur in rasura cum

(9) Si enim semel in Rhaetia Probum admittimus, per hoc Noricum Pustrense utique via proximior in Illyricum duxit.

(10) De Iuliano etiam diserte Ammianus Marcellinus testatur: „Die quartum Kalendas Iunias ab urbe profectus per Tridentum iter in Illyricum“ festinavit.

(11) Et quamvis ex limatissima codicis Iustiniani chronologia probe sciam Gratianum imperatorem Treviris per Arborem Felicem, Lauriacum ac Bononiam, Pannoniae Sirmium festinasse Valenti opitulaturum, non puto tamen itinerum compendio, sed ex aliis causis circuitione usum fuisse. Si enim Illyricum in sensu vero et strictiori summatur, itinere Aquileiensi ex Germania via certe propinquior est.

(12) Sed ne vos diutius in his ruinis moremur, in quibus utique optassem, ut sicut in illis Aventici, etiam hic consules adscripti fuissent, cum ceteroquidem lapillorum colores cum pluribus aliis supra descriptis conveniunt et forte sicuti alibi secundum Sponium hae coloniae reliquiae esse possint, vela tandem contrahamus, haud solliciti, an transferre in locum tutiorem (ut Praenestinae) velint aut num camera (ut Lugdunensibus) superstruenda sit.

(13) Id unum optamus, ut tam eximia antiquitatis et patriae ornamenta saltem ex merito conserventur et, si quae reperiantur in posterum, non adeo temere a rusticis labefiant aut ab imperitis contemnantur.

(14) Mihi vero aliud nihil superest, quam ut veniam rogem tumultuariae huius dissertationis.

(15) Tempus enim defuit, ut hanc pro dignitate tantorum virorum exornarem ac cum Cicerone in Bruto de M. Calidii stylo oratorio loqui possem: „Nullum nisi loco positum et tamquam in vermiculato emblemate ut ait Lucilium, strictum verbum videres“.

(16) Dissertationem enim dumtaxat, non orationem adornare constitui.

U,9 duxit] post duxit legitur in rasura Si hae vero ne haec quidem verba aliquibus videantur, ad Iulianum Caesarem appello, Iulianum nempe imperatorem de hoc enim diserte – U,10 De Iuliano etiam diserte] supra lineam adiectum – quartum] scripsi cum Ammiano, in manuscripto quarta – U,11 et quamvis ... propinquior est] in margine – Arborem Felicem] scripsi, in manuscripto Felicem Arborem – Bononiam] supra lineam adiectum – sed ... circuitione] in margine – U,12 ut sicut] scripsi, in manuscripto ut etiam sicut – etiam hic] supra lineam – hae coloniae] hae supra lineam, infra legitur in rasura rel – esse possint] in margine, in rasura legitur sunt – tandem] supra lineam adiectum – tutiorem] ante legitur in rasura tutionem – Praenestinae] ante legitur in rasura Prael – in posterum] scripsi, in manuscripto impostero – U,15 tantorum virorum] in margine – vermiculato] scripsi cum Cicerone, in manuscripto vermicula

5. Unde his reliquiis nomen Zwergl-Gebäu adhaeserit

(1) Examinata Loncii dignitate plane non infima ac mansionis conditione et nominis rei publicae usu inter doctos communibus suffragiis recepto, reliquum mihi nunc est insolitum hoc monumenti huius nomen ut examinem.

(2) Et plane desperassem, cum non tantum vulgus in exprimendis his ruderibus utatur hoc vocabulo Zwergl-Gebäu , sed addat wo die guaten, wo die engelischen Leuthlein gewohnet hätten , certas etiam diluvii universalis reliquias pro eorum pecuniis venditantes.

(3) Superstitiosa haec esse nemo prudens non videt, sed unde superstitio arcessenda sit, diu utique mecum omnes haesitassent, nisi commodum vir summus Ioannes Georgius Eccardus in Francia Orientali succurrisset.

(4) Dum enim canones in synodo sancti Bonifacii tertia Salisburgensi ad Salsam explicat ad verba: „De his, quae faciunt super petras: Credebant“ inquit „gentiles ea a spiritibus et geniis mortuorum inhabitari, qui venerationem sui bonis compensarent.“ Et inferius appositissime ad rem nostram: „Moles lapideas et colles etiam sepulcrales a naenis, spirituum sive daemonum genere, inhabitari creditum fuisse. Edda Islandorum prodit, unde et monumenta haec in Saxonia inferiori a plebe Zvverch-Löcher , hoc est naenorum receptacula vel antra vocantur.“

(5) An vero antiqua haec sit nuncupatio vel recentior, haud constat.

(6) Vicinia Debonensis tantum bis circiter C passibus distans, vulgo gen der Debant in diplomate Leonticensi compellata, auricalco fabricando celebris est et fossorum metallicorum, praesertim ex valle Teffereggia concursu frequentata huic dictioni ansam praebere potuit.

(7) Cum enim non raro aliqui horum fossorum in Saxoniam proficisci soleant, pronum est colligere hanc ibi superstitionem illos hausisse, cum praecipue in illis partibus naeni montani, vulgo die Bergmannlin multas superstitiones excitare soleant.

5,1 mansionis] scripsi, in manuscripto mansionem – 5,2 sed addat] in margine – 5,3 superstitiosa] scripsi, in manuscripto supersitiosa – superstitio] scripsi, in manuscripto superstitionis – succurrisset] scripsi, in manuscripto succurisset – 5,4 synodo ... tertia] in margine, in rasura legitur concilio – Salsam] scripsi, in manuscripto Salam – ad verba] supra lineam, infra legitur in rasura Item de arboribus – appositissime ad rem nostram] in margine – 5,6 tantum ... distans] in margine – 5,7 non raro] in margine – pronum] in rasura legitur facile

(8) Cum praecipue ex prima relatione mihi constet inter fossores illos privilegio camerali Oenipontano ad eruendos thesauros probe munitos etiam Teffereggenses fuisse rusticos, quos cum extraneis saepius exercere commercia novimus, et ideo de religione acatholicorum olim saltem aliquid attraxisse novimus, manente ideo adhuc proverbio de homine ineptum quid proferente „o du deferegger!“

(9) Interim tamen haec collis ruderibus plena hoc nomen attraxit, quod per universam vallem Pustrissam hodie percelebre est.

(10) Sepulchrum continere has reliquias non persuadeor, cum omnia simul considerata frequentia aedium rudera loquantur.

(11) Nihilque in ipso agro omnino adsit aut in ullo authorum verisimile quid inveniatur, quod vel a longe ad sepulchra pertinere possit.

(12) Fornices enim tantum sustinent pavimentum elegantius, ad omnem apicem emendatissimum atque, ut Virtuvius loquitur, „ad regulam et libellam exactum“, ne si agro incumberet, terrae humoribus facilius dissolvi posset.

(13) Et hinc videmus nigrum, quod longe rudius est, tanta cura non extructum agro incumbere, cum tanti periisse non fuisset.

(14) Verum de his ne exerrem e tramite, peritiores atque in versandis ruderibus exercitatos viros consulam, quos plures audire necesse est.

(15) Ego tamen quid interim suspicerem, non subticebo.

(16) Ex Vitruvio edit Laet libro septimo, capitulo primo folio 127: „Supra nucleum ad regulam et libellam exacta pavimenta struantur sive sectilibus seu tesseris. Cum ea extructa fuerint et fastigia extructiones habuerint, ita fricentur, uti, si sectilia sint, nulli gradus in scutulis aut trigonis aut quadratis seu favis extent, sed coagmentorum compositio planam habeat inter se directionem, si tesseris structum erit, ut eae omnes angulos habeant aequales, nullibique a fricatura extantes. Cum enim anguli non fuerint omnes aequaliter plani, non erit exacta, ut oportet, fricatura.“

5,8 probe] supra lineam adiectum – saepius] in rasura legitur non raro – aliquid] ante aliquid unum verbum in rasura non legitur – 5,11 in ipso agro] in margine – adsit] supra lineam, infra legitur sit – 5,12 atque ut ... exactum] in margine – 5,14 consulam, quos] supra lineam, infra legitur in rasura consulere incoepi et – 5,15 suspicerem] supra lineam, infra legitur in rasura sentirem – 5,16 tesseris] scripsi, in manuscripto thesseris– nullibique ... extantes] non apud Vitruvium legitur

(17) Ad haec Guilielmus Philander, doctissimus Vitruvii saeculi XVI. commentator Catalaunus Gallus: „Pavimenta a paviendo, id est feriendo dicta, ut ipsum instrumentum pavicula vocatur. Principio picta fuerunt, postea facta sunt lithostrota, id est lapillis strata. Quorum fit mentio apud Varronem libro tertio rei rusticae capitulo primo et Plinium libro 26. capitulo 25. Per sectilia intelligo sectas parvas crustas in varios interdum colores, id est opus amusseatum sive museacum sive musivum, ut Spartianus in Pescennio dicit et divus Augustinus libro de civitate Dei 16. capitulo octavo. Vulgo Mosaicum vocamus. Per tesseras autem quadrata grandia opus musivum expressit Nilus Scholasticus epigrammaton libro quarto πῶς ἐκ λίθου ἄλλοθεν ἄλλης συμφερτὸς, γνόμην διαπίνης σάτυρ – aliisque lapillis tam cito compositum transierim in satyrum. Artifices dicuntur musivarii a Theodosio et Valentiniano codicis libro tertio decimo de excusatione artificum . Musivi operis pavimenti accuratissima diligentia atque arte consertas et cogmentatas particulas vidimus Tiburti in villa, quae dicitur Quintiliani, et Romae in aedibus Matthiae Sossii et in Aventino monte in divi Alexii templo (quo loco fuerat Herculis) ad aram maximam. In eis, inquam, particulis tessellulata marmora minutulis fabis haud maiora piscium, sed et aliarum rerum effigies variis coloribus emendare et graphicotereos imitantur. Libenter in hoc diverti, quod scirem paucissimas animadversas esse eiusmodi pavimentorum reliquias. Nota enim sunt omnibus templi Bacchi lacunaria diu Nomentana.“