CroALa, 2024-04-29+02:00. Quaero roschmann-a-iter.xml in collectione latty.
Functio nominatur: /latty/opendoc/roschmann-a-iter.xml.
Documentum in PhiloLogic latty: roschmann-a-iter.xml.
Iter Bulsanense 1740 confectum, integre descriptum 1743, versio electronica Roschmann, Anton 1694–1760 Schaffenrath, Florian Hanc versionem electronicam curavit Johanna Luggin Digital text provided by the editor 5 folia Croatica et Tyrolensia: Tyrolis Latina
July 2014 TLMF, Dip. 935 TLMF, Dip. 1167/8 Schaffenrath, Florian: Ein Prinz reist durch Tirol. Stephanus Vinandus Pighius, Hercules Prodicius (1587), in: Holzner, Johann / Walde, Elisabeth (Hg.): Brüche und Brücken. Kulturtransfer im Alpenraum von der Steinzeit bis zur Gegenwart, Wien / Bozen 2005, 168–182. 1743 Von der Gründung der Universität bis zur Aufhebung des Jesuitenordens (1773) Geschichtsschreibung 2014-07-18 Johanna Luggin Surrexit non est hic aiebat nuper
angelus ad foeminas sepulchrum Christi
invisentes. Liceat mihi eadem verba
de binis litterariae Societatis nostrae
membris repetere, quos per elapsas
ultimas Christi surgentis festivas
luces, nescio an utilis curiositas, an
terras nondum visas lustrandi cu-
piditas ex musaeo suo surgere et alio
abire coegit. Unus equidem horum, laborum
suorum Academicorum ac praecipue
sincerae illius ad Caesarem submissae in-
formationis et laetus et fessus liberi-
ores auras serio aspirare coepit, cumque
has in Oenipontano climate diu
iam cum taedio suspirasset et frustra hac-
tenus exspectasset, ad temperatam magis
huius veris tempori
convenientem melius regionem anhelabathominem igitur serendis sermonibus, ut
sibi videbatur, aptiorem et qui velut
facundus comes in via pro baculo esset
aversiri iubet, expositoque itineris de-
siderio socium expetit et vel inscia etiam
coniuge impetrat. Ambo igitur equis
cursoriis vecti praeteritâ Veldidena
montem Schönbergium superant, dein
Matreium nobile ac perantiquum tabulae
Theodosianae oppidum per transenna
salutantes Stainacum devehuntur,
ubi lautiori caena comitem suum nondum
bene ad iter compositum, et tacite non-
nihil invitum, vir ille nobilis exce-
perat et utrumque contra hybernas
Euri Notique in celebri monte Pyren.
iniurias utili plane, imo necessario
consilio munierat, conscenso igitur rursum
curru ad secundum a Stainaco lapidem
tabulam illam aeneam, quae occurrentium
sibi Caroli V, Imp. et Ferdinandi I.
Rom. Reg. fratrum memoriam hac
inscriptione servat, quantum per ten-
xas licet non tam lustrant quam notant.Exscripsit autem viae comes ante oc-
tennium circiter haec verba:
Imp. Caes. Carolo V. P. I. Aug. ex Hispan. Italiaque susceptis imperialibus coronis advenienti et Ferdinando Hung. Bohe- miaeque regi e Pannoniis occurrent. optimis principibus ad perpetuampublica laetitia memoriam, quod pat- res ante annos VIII digessi sumis inter mortales honoribus et triumphis aucti hoc in loco salvi hospitesque con- venerunt anno salutis M DXXX Fridericus Franciscus a monte niveo Stenaci praefectus mandato regio fieri curavit. Ad tertium dein lapidem deducti in la-
pidem milliarium in via hac regia
olim a Romanis positum offendimus,
sed merito illud ex Petronio Arbitro
„sub hoc noctis conticinium“
repetent (...), cum ob noctis tenebras
ad notatos, ut Rutilius in itinerario
ait:
Caesarum nominibus reque lapides fax ulla praesidio erant, quae iter aperiret errantibus, nec silentium noctis iam me- diae promittebat occurrentium lumennon possemque igitur lapidis inscrip- ti typum dare, nisi comes itineris idem fecisset, quod de Githone eodem loco tes- tatur Petronius: nam dudum anteaomnes pilas columnasque notaverat,en verba ipsius ex lapideIMP. CAES. _ _ _ _ _ _MINo PIo FELICI INVICTo AUG PM TRIB POTEST COS PP ET CIVL VERo _ _ _LISSIMo CAES B AUG MP CXXX Tum per telonium seu claustrum Lueg
dictum, quod antiquissima Germanorum lingua
speculam significat, veteres autem litte-
rae antrum et speluncam compellant ad
pedem montis Pyrenaei Graecis Roma-
nisque scriptoribus Aristoteli, Straboni,
Senecae et Plinio iuniori ad Traianum
commemorati, deferuntur, quem ubi ala-
cres superarunt, intensum in pedibus
frigus sensere, mons ipse totus recenti
nive et ab incumbenti ventorum turbis
ne agglomerata rigide horrebat, totusque
quod sperabamus viae delicium infaustis
praesagiis foedabat, et fortuna fuit,
quod praecedenti sole aurigae complures
curribus graviter onustis hanc viam
triverint, quibus, ut mos est, operarii
illi ad hunc finem omne tempus conducti
semitam sive stratam, ut antiquitus
etiam vocarunt, multâ industria
apertam reddidere. Verum quod nega-
bat temporis austeritas, in hoc loco
non tam refrigerium quam contra frigus
remedium, naturae benignitates prodigi-
ose indulsit, dum calidos latices sua
sponte in ipso Brenneri vertice erum-
pentes tum nobis tum accolis, quos ab ipso
monte Horatius Brennos, Venantius
Fortunatus Breones et erronee Fer-
nandes Ibirones compellat, largiter
affudit.
Frontis originem ac tempus imo potius restaurataelatebrae beneficium, exsculptae ibidem in tabula marmorea litterae his docent: Aspice viator et Deum lauda in rigidis istis ac olim inhospitistesquis ubi cautes et montium iuga caelo imminent, ubi feris potius latebras quam hominibus habitationem molitam esse naturam dixeris Zacharias Geizkofler a Gailenbach in Haunshaimb et Mos Eques auratus P. Rud II Rom Imp a Consil fumantes latices terrâ obrutos et frigida affluente turbatos aperuit, mundavit, ab hoste suo distinxit et in hunc usum dedit adiectis commoditatis gratae hospitiis at ad sustentationem pauperiorum quotidiana stipe Vos qui hîc salutem quaeritis, pro salute instauratoris et posterorum eius vota facite ita vos et bonos omnes respiciat salus.Paululum igitur refotos tertio
dein lapide Vipitenum excepit oppidum,
quod hodie Sterzingam vocamus. Anto-
nini Itinerario notum, cuius nominis
reliquias totus hic districtus, qui vulgo
vallis Vipitina seu das Aintl
Batig-
gtsall retinet. Ubi iterum a in tepidiusculo hypocausto recreati ulteriori
nos accinximus itineri.
Occurrebat extra oppidum dela- tasvix paucis passibus delatis ad templi parochialis murum haec epigraphe marmori inscul- pta:V. F. POSTHUMIA VICTORINA TI. CLAUDIO. RAE TICIANO GENE RO . PIISSIMO Huic e latere adhaerebat muro pariter infixa, litterisque tra- balibus eleganter excisas haec in- scriptio commendanda sane et sin- gulari laude imitanda, sed num- quam speranda industria: dt. Inschrift Altero dein
a Vipiteno milliari in celebrem illam
Solis Mythrae tabulam illucescente iam
iam crepusculo incidimus, singularem
in paucis et qualem praeter Italiam forte
Europa omnis non exhibitura est, eo quippe
rarior censetur, cum Solis Mythrae iurant
bello iam Pompeii pyratico Romam de-
lata et Aureliani praecipue aevo
frequentiori cultu invaluerint,
contra quem ex SS. Patribus verba fe-
cerunt Tertullianus, S. Iustinus Mart.
S. Epiphanius, Macrobius, Iulius Fir-
mus, Lactantius Firmianus S. Ioan. Chrys.
S. Ambros. S. Augustinus. Nonus in Nazian.
Elias Cret. in Greg. Commudianus Poet. Nicet.
Ep. ad Nazianz S. Paulinus S. Hieroni.
Ex scriptoribus autem profanis hi
praecipue de his mentionem fecere
Herodotus, Xenophon, Pausanias Athenaeus, Hesichius Gram., Por- phyrius, Strabo, Phetrarchus L. Apuleius, Curtius, Mart. Capella Statius, Luctatius Plaud. ad Stat. Lampridius in Commod. Iulianus Imp. Claudianus Suidas Quae omnia singulari libro inter annos
viginti quatuor iam ter recusi
eruditissime complexus est Joannes
Philippus a Turre Adriae episcopus et
inter principes sui saeculi eruditos Ro-
mae omni atque eruditionis praecipue
oraculo Clementi XI. P. M. merito
pretiosus charusque.
Operi huic anaglypho in alio
lapide iunctum est sequens epi- taphium: D II M AURELIAE RUFFINAE MATRI AELIUS QUARTINUS Duodecimum demum lapidem emensis Brixina
sede episcopi et principis imperii regia no-
bilis civitas occurrebat. Quae me-
dio quidem aevo suos natales debet
nominis autem originem iam in Ptolo-
maeo servat, qui hos Rhaetiae po-
pulos Brixantes appellat. In hoc
igitur loco ne profanis indagationibus
nostris sacra diei solemnitatem tur-
baremus, cumque aliunde praeter struc-
turam regiae satis eleganter ac sepul-
chra per pauca quaedam praesulum no-
tumque illud semper limpida abundan-
tem
Sic dictum fontem virginum seu Aqua virginis Nihil admodum notatu dignum no
s suppeditaretur, eo ardentiori deside-
rio veterum illam antistitum Sabionen-
sium urbem Sabionam, Antonini Iti-
nerario tabulae Peutingerianae,
Paulo Diacono et actis conciliab
u -li Mariani memoratam, petebamus
huc igitur, felicibus avibus et multipli-
catis sociis religiosis ac doctis
delati arduum montis clivum verticemque
non sine gravi molestia conscendimus
primumque antiquissimi sacelli perpauca
quae supersunt vestigia subtus al-
tare consideramus notatoque certae
antiquitatis signo, unica nimi-
rum fenestra oblonga sed angusta
nimis templum hoc esse intelligimus
quod Sabionensium fasti et prop-
rium Brixinense divum Cassianum
Dei parenti virgini exstruxisse fe-
runt, altius posthac profecti anti-
quam cathedralem basilicam nescio
quid antiquitatum exspectantes
venerabundi subimus, sed incuria
temporum fuit hominumque, quae orna-
tam pessime basilicam omni anti-
quitatis testimonio infeliciter
prorsus orbavit, lapides omnes ab-
straxit et ex his unum, licet primum,
1628 signando loculo, qui ad
partem evangelii conditis eporum reli-
quiis destinatus, et ex illo, quem dixi,
loco remotus arae propinquae pro men-
sa inservit, reliquias autem ossium epis-
copalium arca quaedam lignea, intus autem
cuprea, supra portas templi custodire
haud ita pridem iussa est, aedes autem
haec sacra Christo e cruce pendenti de-
dicata est. Ex templo hoc cathedrali
dux nos religiosus
adm. in Turrim per-antiquam praecesserat, in qua ut con-
stans traditio est, sanctum Cassianum per
secritionis Diocletiani tempore vincu-
lis detentum fuisse asserunt, quae vin-
cula cum Patrum nostrum aevo superfuiss.
certo
feramus eo magis iustissime indig-natus suus, cum non tantum haec male custodi-
ta furto fuerint subtracta, sed etiam
signa, cruces nempe adpictae, locum ob
vinculorum muris infixorum notantes
pene iam tota perierint, nobileque
illud, quod fugiens Divus petrae im-
pressit vestigium, supina prorsus ac fla-
gitiosa negligentia fere deletum seu
ablatum triste nobis desiderium re-
liquerit, iamque maesti abitum inter
recurrentes identidem antiquorum mu-
rorum et unius alteriusve castelli
reliquias non ingrato adm. nuntio
reficimus. Cassidem nuper ferream et
sceptrum ex calibe Longabardico
haud multum absimile in his rude
esse repertum, spectavimus utrumque av
ia et sceptrum hoc, quod vulgo Pusio-
num compellant, perelegans necrum
sed limato artificio elaboratum mo-
rabamus, delinabatam utriusque effigie
i/m proxime exspectantes
ad pedem montis oppidulum ad Clusa
sive Clusina (quae vox medii aevi
teste Ducangio locum angustum loqui-
tur) situm est, nulla quidem re nisi
paupercula casa patrum Capuci-
norum. Nobilis imo nobilissima
haec enim thesaurum custodit non
comite dumtaxat Tyrolis
sed vel magno rege dignissimum; sive
enim sacram ex auro et gemmis suppel-
lectilem consideres, sive artis statu-
aria sive pictoriae prodigia atten-
das, omnia in his omnibus summa
sunt, iuvat rem ordine et compendio
dicere. Supra fores sacrae aediculae
D. Felix Cantalitius ex pario
marmore Neapolitani artificis
opus, viri magnitudine spectabilis
est. ad sinistram ante has fores Christus
in sepulchro eadem magnitudine
quiescit tam stupendo artificio, ut
membra, musculi et nervi omnes omnibus
statuis emendatiores sint. Temp-
lum intrantibus arae occurrunt qua-
tuor, ex quibus tabulas tres Paulo
Paganio Mediolanensi, quartam, quae Divam Annam
refert, Cygnianio Bononiensi, summis
PPrum nostrorum aetate artificibus debemus
interius Christus e cruce depositus
et divinae matri acclinis praestantem
Josephi Riberae vulgo Espagnoleti
manum commendat, parietes tabulae oc-
to gesta taumaturgi Paduani lo-
quentes Petri Forenzii penicillum
dilaudant, sacri oratoris cathedram
idem Ribera Divis Andre et Jaco-
bo exornat, ad aram maiorem Petrum
et Magdalenam poenitentem, D. An-
tonium Paduanum, uti et Franciscum
Assisiatem celeberrimi Jordani manus
animavit. E templo in chorum
progredimur, ubi mediam praegran-
dis se tabula offert, quae plane divi-
nos virginis S.L.C. vultus vultus a Jor-
dano expressos commendat, ex utroque
latere sancti tres leges, Christus in hor-
to, idemque spinis coronatus, crucem ba-
julans et a morte in gremio matris
depositus admirabili iterum Jordani peni-
cillo comparent. Et ne servator in tu-
mulo conditus eiusdem patientis deesset
historia, viva eundem Hannibalis Car-
rarii dextera feliciter sociavit. Addi-
dit his D. Sebastianum Appelles Venet.
Titianus, D. Teresiam Cygnianus,
beatissimam denique virginem cum dormien-
te filiolo suo, pictorum sui saeculi
princeps Leonardus Vincius. E choro
in proximam sacrae suppellectilis
custodiam pedem feramus, et in hoc nascen-
tis Domini e coelo nuntios artificiosi
Bassani manu nocte concubia illustres
miramus, tum beatissimam virginem, Divos Bar-
tholomaeum et Dorotheam Bellini, Geor-
gium et Hieronymum Titiani, divinam
matrem cum puero Cygnani, Christi par-
vuli in cruce dormientis elegantiam
opus Rubenii stupemus. Dein in
refectorium nos conferimus, ibidemque
Christi e cruce pendentis imaginem a
Palma elaboratam tacita venerati-
one una cum D. virgine et Assisia-
te Patre a praeclaro illo rerum
sacrarum proteo Barrotio effigi-
ata
s veneramur. refert idem pariterlocus duodecim tabulas vitam beati Fe-
licis Cantalitii eximia Belgae pic-
toris arte depictam. Ex ipso coeno-
bio in adiacentem denique virginis
Laurentanae aediculam nos conferebamus.
et imprimis quidem altare castrense
regum Hispaniae solido ex auro
conflatum, inque huius medio Christi
cruci suffixi ac divinae matris
cum filio adoptivo immagines divini
Michaelis angeli Bonarotae
caelo ac toreumate exsculptas ad-
miremur. In conclavi demum alte-
ro praeter vestes etiam ex asbesto seu
lino inconsumptibili vasa sacra pre-
tiosissima, codices aliquot elegantis-
sime pictos, varios iterum stupen-
dosque artis pictoriae partus con-
sideremus, merito quippe oculos
nostros percellit divinissimae matris
illibata conceptio ab omni naevo
etiam pictorio citra controversiam
immunis invicta magni Jordani
manu asserta, aliam deiparae tabulam
magnus ille Mariani vultus arti-
fex Carolus Dulcis pallio obtectam
modestissime finxerat. Praeter
hos Christum a Magis adoratum Ger-
maniae prodigium Durerus, fugam
in Aegyptum abstractum
Vandicti ius e cruce suspensum Franckius Bel-
ga, et virtutes theologicas ad
hanc arborem salutis congregatas
Rottenhamerus, Ioannem Baptistam
in eremo disserentem Franckius,
Ioannem Baptistam cum agno ludentem
Leonardus Vincius incredibili omnes
artificio produxerant. Lubet
his ludos puerorum super glaciem et
et Brugeli iocos addere, totamque
hanc scenam cum servatore crucifixo
Rottenhameri, Scipionis in Hispa-
nia de se ipso victoria Franckii
et tribus demum Petri Pauli Ru-
benii tabellis claudere, quarum pris-
(...) in veteri lege
fiauram altera Dei hominis nativitatem et
tertia demum omnium facile princeps Christi
cum cruce ad Calvariae montem rap-
tati comitatum admirabili prorsus
exhibet artificio, ut adeo paupe-
rem hanc religiosae simplicitatis
casam omnis artificii ac pretiosissimae
sacrae suppellectilis pinacothecam
merito dicere possimus, neminemque
omnino perditi turpis aut expen-
sarum incusare, qui etiam longiori
itinere huc deflexerit, cum incre-
dibilis sit eorum omnium voluptas, quo
d meliori mente et oculo provida illa
divini numinis clementia beavit.
A
Clusina