CroALa & LatTy: documentum

Praecepisti Serenissime atque Illustrissime Princeps, Domine Clementissime, ut brevem quendam rerum Tridentinarum, adeòque eorum, qui civitatem ipsam Tridentinam pleno imperio gubernaverunt, indicem ad peculiarem Celsitudinis Tuae usum colligerem. Parui, ut debui, libens, remque quantum temporis angustia indulsisse videtur, aggredi iam et explicare proposui. Porrò cuncta quae annotaturus sum, ex pervetustis et fidelibus superioris memoriae monumentis, instrumentis, diplomatibus scriptoribusque fide dignis excerpta sunt, et veritatis potissimum gratia, ut ratio eius tandem haberetur, collecta.

Serenissimae Celsitudinis Tuae Oboedientissimus Clientulus Christophorus Gulielmus Putschius Tirolensis

(1) Iam primum igitur constat Trogo Pompeio, eiusque Abbreviatore Iustino autoribus Civitatem Tridentinam a Gallis Senonibus, qui postea Romam coeperunt unà cum Mediolano Verona reliquisque vicinis et circumiacentibus oppidis extructam esse. Gallos autem Senones, Germanos, Suevosque fuisse, inter illustres constat auctores. Hi ergò Galli, eorumque posteritas harum novarum Urbium a se conditarum dominio integrè potiti sunt ad Monarchiam usque Caij Iulij Caesaris, Tridento tamen diutius imperitaverunt.

(2) Operae pretium igitur videtur breviter fide historica quomodo aut quando Civitas agerque Tridentinus in Romanorum potestatem devenerit, commemorare: prius tamen quid Strabo et Ptolemaeus celebres et pervetusti Geographi de huius Urbis situ scripserint, aperire decrevi. Ptolemaeus igitur Civitatem hanc Venetiae Mediterraneae attribuisse videtur, è contra Strabo hoc longe antiquior illam Rhaetis hoc est Germanis adscribit, cui tamquam vetustiores scriptores omnes nostro et superioris memoriae Viri antiquitatum peritissimi adstipulantur.

(3) De subactione igitur Norici et Rhaetiae Tridentinaeque Civitatis per Caesarem Augustum factae gravissimus rerum Romanarum autor, Dion Cassius, Nicaeus Romanae Historiae libro quinquagesimo quarto sic scribit: Mario Livio Livij filio Druso Libone et Lucio Calpurnio Livij filio Lucij Nepote Pisone Caesonio consulibus, hoc est anno ab Urbe condita septingentesimo trigesimo nono, ante Christi vero nativitatem anno quarto decimo, a Druso et Tiberio Augusti Caesaris privignis hae res sunt gestae.

(4) Rhaeti inter Noricum et Galliam Cisalpinam ad Alpes Italiae finitimas (per hoc etiam constat Rhaetos esse Germanos), quas Tridentinas nominant, sedes suas habent: hi vicinam Galliam frequenter populati, ex Italiae finibus praedas egerant, Romanosque et eorum socios iter per ipsorum terras facientes investigaverant: id quidem iam consuetudine recoeptum erat, ut in eos, qui nullo sunt foedere iuncti, ita statuerent: sed praeter hoc omnis masculos quos compraehendissent, etiam in utero adhuc matrum (id enim quibusdam divinationibus investigabant) morantes necabant.

(5) Ea propter Augustus principio Drusum contra eos cum exercitu misit, isque Rhaetos apud Alpes sibi Tridentinas obviam factos, praelio congressus haud magno certamine fudit, eiusque Victoriae ergò Praetorios honores adeptus est.

(6) Deinde cum ab Italia reiecti Rhaeti nihilominus Galliam urgerent, Tiberium quoque contra eos misit. Proinde Drusus ac Tiberius simul multis locis in Rhaetiam irrumpentes Legatorum opera ac ipse etiam Tiberius per Lacum navigijs subvectus, exterruerunt ea re barbaros, dissipatosque aggressi, haud difficulter multis exiguis proelijs dispersas eorum copias deleverunt, reliquaeque infirmiores exinde, ac animis collapsos in suam potestatem redegerunt. Quia vero populosa erat gens Rhaetorum, videbanturque bellum retentaturi, maximam ejus, et aetate validissimam partem inde abduxerunt, ijs relictis, qui et colendo ei regioni sufficerent, et ad rebellandum non satis virium haberent. Hactenus Dio loco iam citato.

(7) Idem scribunt Velleius Paterculus, Lucius Florus, Suetonius Tranquillus, Sextus Aurelius Victor, Eutropius, Eusebius Caesariensis, Sextus Rufus, Paulus Orosius et reliqui, apud quos plura conquiri poterunt. Ex supra adductis compertum esse reor, quomodo Tridentum sub Romanorum iugum venerit. Romani ergo Caesares Tridentina civitate, omnique circumiacenti agro potiti, illum per Praesides ad inclinationem usque Romani Imperii gubernaverunt.

(1) Postquam autem Gothi Italia pulsi sunt, quod anno redemptionis humanae Quingentesimo quinquagesimo et tertio factum esse historica fides edocet, Longobardi, gens Germanica, in Italiam irrupit, ut eam sibi vindicaret, et omnibus Italiae Urbibus praeter Romam et Ravenam intra triennij tempus sub eorum ditionem redactis, regiam sedem Ticinum collocarunt.

(2) Inter eas autem Urbes, quas coeperunt non postrema fuit Tridentum, Paulo Diacono in Libris rerum Langobardicarum idoneo auctore. Irruptio autem haec Langobardica contigit anno Christianorum Quingentesimo sexagesimo octavo, primusque Langobardorum in Italia Rex Alboinus appellatus fuit, tenueruntque Italiam ducentis et sex annis:

(3) quo temporis intervallo Reges ipsi interdum ex mero placido Duces saepe crearunt et unicuique Urbem unam in fidem, tutelamque commiserunt, suprema tamen potestas penes Regem ipsum semper fuit, ipsique Langobardicarum Civitatum Duces Regi per omnia subiecti erant, qui prò arbitrio ipsos creare, aut ab officio revocare integram potestatem habebat. Fuerunt autem hoc temporum cursu hi Duces, quorum memoriam extare intelleximus.

(4) Comus Tridentinae civitatis Dux anno virginei partus Quingentesimo septuagesimo tertio creatus est. Post Comum Euinus sequitur Dux, rerum gestarum gloria clarissimus, qui Divum Agnellum Episcopum Tridentinum in ordine vigesimum quintum anno salutis Christianae quingentesimo nonagesimo quinto ex mandato Flavij Agilulphi Langobardorum Regis in Galliam Legatum misit. Habuit autem hic Euinus Garibaldi, Baioariorum Regis Principisque Provinciae Tirolensis filiam in matrimonio. Euino defuncto Ducem reperio Gaidoaldum virum bonum ac religiosum. Post Gaidoaldum sceptrum capit Ducale Alachis sive Alagisus, iniqui filius appellatus, qui suo proprio Regi Cuniberto perfide sese opposuit et rebellavit, ast tandem circa annum Christi septingentesimum praelio victus occisus est et meritas suae perfidiae poenas dedit. Post hunc nulli Duces amplius sed Reges Langobardici per se Rempublicam Tridentinam administrarunt.

(5) Porro hoc loco obiter notandum est, quod Tridentini fabulose adseverant, adeòque Typis excudendum dedere: Theodosium nempe Caesarem Augustum Episcopo Tridentino Vallem Lagarinam cum Ursinico pietatis ergò dono dedisse: iactitant Sacratissimum Caesarem motum multiplicium Divi Vigilii Martyris miraculorum copia; hoc autem quàm falsum et a veritate alienum sit vel hinc patet. Caesaris enim Theodosij obitus multis annis antecessit Divi Vigilij aetatem; obiit namque Mediolani anno Christi trecentesimo nonagesimo quinto. Divus autem Vigilius passus est anno gratiae Quingentesimo et vigesimo, quùm viginti annis Episcopatui Tridentinae Ecclesiae magna sanctitatis opinione praefuisset. Ecce quàm accurate Tridentini Mystae temporum supputationem observare soleant. Fingunt ineruditè Theodosium Caesarem Divi Vigilij miraculis commotum haec loca Episcopis dono dedisse, quùm eo tempore nondum hominem induerit Divus Vigilius, quo Caesar ille imperavit.

(6) Similes plures ineptias Archivis suis religiosè (ut sunt religiosuli) infarciunt, atque adeò in templis publicè decantari faciunt. Deprehendi ego Ecclesiasticos, ut originem principiaque templorum suorum augustiora vili plebeiulae faciant, animos vulgi imperiti huiuscemodi fabulis ad quaestum confictis, allicere, et oblectare solere.

(7) Sed iam tempus est referre, quàm diu civitas Tridentina sub administratione Regum Langobardicorum extitèrit, et qua ratione eadem civitas ex illorum potestate iurisdictioneque ad Duces Bavariae tanquam ejus temporis legitimos Provinciae Tirolensis Principes devenerit. Anno igitur post natum Christum humani generis Salvatorem octavo et sexagesimo supra quingentesimum (ut rerum Scriptores tradunt) Langobardi Civitatem Tridentinam in potestatem suam redegerant, eaque per annos fere ducentos quiete obtinuerunt, post hoc tempus amiserunt illam primùm circa annum Christi septingentesimum et quinquagesimum.

(1) Per idem namque tempus fortissimus Princeps Utilo (quem alij Antitionem nuncupare solent) Dux totius Baioariae Tirolensisque Provinciae Princeps, Vallem Athesinam infesto aggressus est bello, cujus rei mentionem non incelebrem celeberrimus ille Historiographus Principum Bavaricorum piae memoriae Ioannes Aventinus Annalium Boiorum libro tertio, ita nominatim scribens: Utilo regulus Boiorum Vallem Athesinam, Venustiae vallem alij vocitant, Maias, Pisonium colonias Boiorum et reliqua castella, quae Litobrandus Rex Longobardorum Boijs abstulerat vi et armis recuperat: Tridentum insuper invadit ac occupat, quod posthac semper Noricorum (hoc est, Ducatus Bavarici et postea Comitatus Tirolensis) Principibus divulsum Italia paruit.

(2) Et in Germanico exemplari clarius aliquomodo eandem rem his verbis compraehendit atque perstringit. Herzog Hutel aus Bayern fiel dieweil auch in das Etschlandt, nambs wider ein, das vor ettlichen jaren König Leutzbrecht, wie oben beschrieben ist, den Bayrischen Fürstenthumb abgedrungen hatt, es nam auch darzue Hertzog Hutel ein die Stadt Triendt, hett vor zue dem Lombardischen Königreich gehörett, ist ein Hertzogthuemb gewesen, nach diser zeit aber hatts allweg zum Deutschlandt und dem Königreich Bayern gehörtt, ietzt aber zue der Grafschaft Tirol.

(3) Ex quibus verbis aperte constat, a temporibus huius Utilonis ad nostra usque tempora civitatem Tridentinam a Principibus Tirolensibus (quemadmodum etiam re ipsa est) semper gubernatam fuisse. Porro Aventino sacrosancta est adhibenda fides, ille enim haec omnia cùm ex publicis tùm quoque privatis Instrumentis quae fallere non possunt diplomatibusque totius Baioariae iussu Principum suorum summa religione atque fide excerpsit.

(4) Utilo igitur primus fuit, qui iure belli Tridentinam civitatem ejusque omnem agrum Langobardis (non dico Episcopis ejus Urbis, quia illam nunquam possederunt) ademptum Provinciae Tirolensi integrè incorporavit.

(5) Eius filius et Successor in regimine fuit Tassilo, qui Divi Valentini primi episcopi Pataviensis et Confessoris Christi corpus Tridento Bathaviam transtulit: quod etiam evidens argumentum, Thessalonem Ducem, et non Episcopum Tridentinae civitatis clavem tenuisse.

(6) Post quae tempora Pontificis Tridentini spreta humilitate, neglectàque paulatim animarum cura, falcem in alienam segetem extendere coeperunt, quod vel hoc exemplo cognoscere licebit, siquidem anno redemptionis humanae octingentesimo quinquagesimo et quinto Hildeschalius sive Adeschalius eius Ecclesiae in ordine quadragesimus septimus Antistes vineas Annonis Episcopi Frisingensis apud Bausanum, celebre Tirolensis Provinciae oppidum, ad Isaci et Athesis Talveraeque confluentes violentes occupare praesumpsit. Qua insigni injuria motus Anno Episcopus fruxinensis rem ad Ludovicum Regem tanquam utriusque ordinarium Magistratum, legitimumque Principem deferre coactus est. Is Pontificibus diem dixit apud Aibeling in publico Boiorum conventu, vico superioris Boiorum in ripa Mangvvalda iure disceptare jubet, qui causam cognovère Iudicis, vineas Frisingensi templo addixêre et sic Tridentinus Praesul avaritiae nota infamis et dignam repulsam passus est. Hinc etiam haud difficulter colligitur, Episcopum Tridentinum Ludovico non solum ùt Regi Germaniae et Baioariae, verum etiam ùt legitimo Tirolensis Provinciae Principi adeòque civitatis Tridentinae Domino subiectum fuisse. Ea enim regio, quae hodie Tirolensis nuncupatur, olim pars regni Bavarici fuit, ab ipsisque Baioariae regibus et ducibus ad tempora usque Friderici Barbarossae Caesaris Augusti administrata est.

(7) Porro ratio, ordoque temporum iam exigere adeòque a nobis postulare videtur ut continua serie ad nostra propius tempora instituta decurrat oratio.

(1) Post Hludovicum igitur Regem multi intercesserunt Principes, qui Provinciam Tirolensem, eique incorporatam civitatem Tridentinam plena potestate moderati sunt, Episcopis in Republica Tridentina nihil iuris, excoepta Ecclesiastica Iurisdictione habentibus; nam circa annum Dominicae incarnationis millesimum, ducentesimum et septuagesimum Illustrissimus Princeps foelicissimae recordationis Meinhardus Dux Carinthiae, Princeps Comitatuum Goriciae et Tirolis, Alberti primi Regis Romanorum Semper Augusti, Ducisque suae Serenissimae Domus Austriae primi socer, civitatem Tridentinam sub suo imperio habuisse legitur.

(2) Is autem et Ius Ecclesiasticum Episcopi eius Ecclesiae injuriis motus ad se pertrahere conatus est; qua de causa ab Episcopo apud summum Pontificem graviter delatus instigantibus Mystis excommunicatus est, a Coelestino tamen Papa quinto re exacte cognita in Ecclesiae gremium recoeptus. Qui sibi iniuriam fieri a Sanctissimis illis Patribus vociferatur, edicto publico obnunciat crimina objecta tali oratione (ùt erat Vir sapientia singulari praeditus, pacisque studiosus) diluit.

(3) Equidem (ita me Deus amet!) bellum sponte non infero, sed propulsare contendo, nihil unquam mihi magis cordi fuit, quàm pacem cum quovis hominum maxime cum Episcopis inviolabiliter conservare, nisi boni Patres ùt coeteri mortalium, copia rerum corrupti nobis immeritissimis ultrò arma prava libidine dominandi intulissent, nosque terris avitis spoliare conati fuissent. Arma sumpsi, castella hostibus Patriae ademi, quo mihi ac popularibus subditisque meis otio frui absque armis liceat. Quodsi quispiam uas atque Praes fuerit, ne metuere perfidiam et lupos habeam nevè de caetero huiuscemodi nobis a fastuosis illis Archisinagogis (nam Pastoribus dicere religio est) contingam actutum omnia reddam: Aliter nunquam committam, ut tam stultus videar, ut e manu manubrium mihi eripi patiar, aut memet ultrò atque meos ludibrio effoeminatis Antichristis atque prodigiosis Eunuchis esse sinam. Nemo magis concordiam christianam labefactat, non sacris literis interpretandis, aut ediscendis sed liberis dant operam, Liberum amant, divitias congregant, regna, gloriam, dominationem avidissime appetunt. Pro hisce nobiscum sanguine ovium decertant, Christi paupertatem, comitum eius et discipulorum simplicitatem non solum non aemulant sed irrident quoque, atque antiquare conantur. Si Antichristi non sunt, quid aliud obsecrò sunt? Estne isthuc pascere oves? amare gregem? regna, opes, aliena appetere, pro gloria, dignitate degladiari, oviculas opprimere, occidere, belligerari, Christi praeceptum invertunt, donanti tunicam et pallium vi auferunt. Quis tam ferreus, ut verius dicam, tam stolidum peius fuerit, ut superbiam, fastum, perfidiam, fraudem, flagitia, scelera, luxum, avaritiam nebulonum aequo animo ferat? Peiores Turcis, Saracenis, Tartaris, Iudeis sunt, plus his omnibus Christianae simplicitati officiunt, libertatem Christi sanguine partam excindere conantur; dominationem modestiae episcopalis obliti arripiunt. Cum nostri servi sint, ipsi dominari contra ius gentium, adversus leges, auspicia et oracula divina, Dominos et Principes sibi servire volunt. Scitum est vulgi proverbium: Sacerdotes superstitionum praestigiis caliginem oculis offundere mortalium et ceremonijs, carminibusque cassis, veluti Mandragoro soporifero poculo mentem mutare, et humanis animis atque sensibus stuporem propinare. Numquid Pastor aut oves tondet aut mulget; nonnè nuncius rem Domini atque eorum, ob quorum utilitatem mittitur, agere debet? Proinde a saevo et nobis iniquo Pontifice ad aequum Pastorem, pientissimumque Patrem, qui in coelis est, Deum Optimum Maximum provoco.

(4) Ex hac expurgatoria Principis invicti oratione luce meridiana clarius apparet, quanta insolentia Pontifices Tridentini superioribus annis Serenissimis nostris Principibus temeraria herculè audacia sese opposuerunt, ita ut omni posthabita animorum cura atque salute saecularium Principum more dominia aliena avidissimè appetere non erubuerint. Meinhardus tamen infracti animi Princeps nihil minus etsi fulmine Pontificis petitus, civitatem ipsam Tridentinam, omnemque eius saecularem Iurisdictionem (sicut etiam de jure potuit) constanter retinuit:

(5) quemadmodum quoque et filius eius successor, illustrissimus Princeps Henricus Rex Bohemiae et Poloniae, Dux Carinthiae, Sacri Romani Imperii Princeps, Elector ac Archiprinceps qui crebrò Tridenti cum Aula sua vixit: quem etiam ibidem postremum clausisse diem volunt. Iohannes Aventinus inprimis quidem fidelis Historicus (cuius suprà paulò meminimus) eius Mausolaeum in cathedrali ecclesia Tridentina superesse testatur. Sub eius gubernatione anno Christi 1313. Capitaneum egit Tridentinae civitatis nobilis vir D. Nicolaus de Metis frater germanus Henrici episcopi Tridentini.

(6) Post hos anno incarnati Urbi millesimo trecentesimo quadragesimo secundo Principatum Tirolensem omnium Provincialium petitione et consensu regendum suscepit Potentissimus Princeps Hludovicus Comes Palatinus Rheni, Dux Bavariae et Carinthiae Marchio Brandenburgensis et Lusatiae, Princeps Elector et Sacri Romani Imperii Archicamerarius Comesque Goriciae. Sub eius gubernatione Nicolaus Bruna Moravus Pontifex Tridentinus in ordine octuagesimus quartus Tridentinae civitatis civilem administrationem sibi suisque successoribus episcopis Tridentinis arroganter vendicare voluit, (adeò tetra dominandi libido mortalium animos excaecat ad imaque demergit) civesque Tridentinos invitos sibi sacramenta dicere, oboedientiaeque iuramentum prostare ilicò praecoepit. Hludovicus autem Marchio, Princepsque Tirolensis et legitimus civitatis Tridentinae Dominus, hoc cognito, talique Episcopi lacessitus Injuria, bilem collegit, iustaque ira accensus infesto exercitu Rempublicam Tridentinam invasit inique et armis repentè superavit pervastatisque agris oppida atque arces hostiliter dejecit, iura et causas, sicuti et ante factum erat, ad se suosque tanquam legitimos magistratus referri voluit, et per eos expedire; sciebat enim Reipublicae curam a Sacerdotio alienam esse debere, non decere, ajebat Presbyterum (eo enim nomine ipse utebatur) rerum et armorum imperitum cruento praelio interesse, quem uni Dei intentum esse convenit; indecorum et ridiculum esse vulgo exclamabat, abrasum caput hostili gladio feriendum abjici: ea ageret Praesul Tridentinus, quae divini cultus sunt, quod reliquum est, et domi et foris gerant magni Principes, quorum est urbes ac provincias administrare et pro majestate imperare, cives tueri, copias educere, et si opus sit, confligere; quam ob rem ea commotus sententia suoque iure fretus, quam armis subegerat Tridentinorum civitatem decem et septem annos plenè obtinuit.

(7) Defuncto Marchione Hludovico Illustrissimus, pariterque religiosissimus Princeps Rudolphus cognomento magnanimus et fundator a tot positis Basilicis, Archidux Austriae, Stiriae, Carinthiae primus Serenissimae suae familiae Comitatum Tirolensem donationis sive traditionis iure gubernare coepit. Cuius inclyta posteritas in hunc usque diem per annos iam quinque supra ducentos Comitatus Tirolensis dominio foeliciter potitur. Deus optimus Maximus perenne illis atque tranquillum in terris Dominium pro sua in nos benignitate elargiri dignetur. Amen. Rudolphum Mediolani mortuum excipiunt fratres eius duo germani Albertus cum Trica et Leopoldus Probus. Hic filios reliquit quatuor Vvilhelmum Honorificum, Leopoldum Iuniorem, Ernestum ferreum, patrem Imperatoris Caesaris Friderici Quarti Pij felicis semper Augusti, et Fridericum Seniorem patrem Sigismundi liberalissimi illius Austriae Archiducis, qui post obitum Patris communibus aliquandiu auspiciis omnes Austriae ditiones simul gubernaverunt.

(8) Sub eorum regimine anno post natum Christum millesimo et septimoseptimo: Abschrift hat septuagesimo supra quadringentesimum foedus quoddam erectum est in decennium usque a plerisque Nobilitatis Tirolensis proceribus, civitatibus et Iudicijs adversus quosdam, qui eos in provincia Tirolensi contra ius fasque armis aggredi praesumpserant, idque cùm consensu Friderici Ducis Austriae Principisque Tirolensis factum est. Huius foederis decennalis supremus author fuit magnificus Vir Dominus Henricus à Rottenburg, Aulae Tirolensis Praefectus, et tunc temporis Gubernator sive Capitaneus Athesini tractus et Urbis Tridentinae. Ad hoc foedus decennale peculiariter se etiam obligavit Civitas ipsa Tridentina.

(9) Sequenti tempore, anno nimirum salutis humanae millesimo quadringentesimo decimo quinto, Serenissimus et invictus Princeps Ernestus cognomento ferreus Archidux Austriae etc. graviter se devinxit atque obligavit erga Provinciales suos Tirolenses eisque omnia sua et singula privilegia, quae ab antiquo habuerunt de novo gratiose confirmavit, quum frater eius interea germanus Dux Fridericus sub potestate et imperio Sigismundi Caesaris detentus esset atque in ea obligatione Episcopus Brixinensis inter caeteros comprovinciales, tanquàm concivis (vulgo ein Insässer) annumeratur et appellatur. Sed libet hoc maximè hoc loco Illustrissimi Principis Ernesti Archiducis Austriae etc. diploma quoddam ex Germanica in Linguam latinam conversum proponere, quo civitati Tridentinae privilegia corroborat atque confirmat, et ex quo facile dici potest, ipsum civitatis Tridentinae (secluso Episcopo) dominio tanquam legitimum ejus urbis totiusque Provinciae Tirolensis Principem potitum fuisse. Id autem in haec verba sonat, quàm fidelissimè fieri potuit translatum.

(10) Nos Ernestus Dei gratia Archidux Austriae, Stiriae, Carinthiae et Carnioliae Comes Tirolis etc. Notum facimus, quod ad nos venerint Honorabiles et prudentes nostri fideles dilecti Senatus cives et universa Communio Civitatis Tridentinae, ut supplicarint nobis, ùt dignaremur eis confirmare statuta, ordinationes, iura, gratias, immunitates et laudabiles consuetudines, quibus a praedecessoribus nostris piae memoriae Comitibus Tirolensibus privilegiati et donati essent. Nos itaque attendentes eorum petitiones iustas esse et honestas et in memoriam revocantes eorum fidelia servitia, quae praedecessoribus nostris, nobis atque illustri principi Duci Friderico fratri nostro dilecto hactenus spontè et impigrè exhibuerunt, atque praestiterunt, quae in futurum nobis et nostris haeredibus et successoribus Comitibus Tirolensibus exhibere possunt et debent, ideò ex nostra gratia accedente consilio nostrorum consiliariorum omnia statuta eorum, iura, gratias, privilegia et consuetudines, quae hactenus ipsis civibus et civitati Tridentinae a nostris praedecessoribus Comitibus Tirolensibus bonae memoriae concessa sunt, gratiose tanquam Advocatus et Defensor dicti Episcopatus Tridentinensis confirmavimus, atque approbavimus, et confirmamus, approbamus et ratificamus ea omnia ipsis auctoritate nostra et per praesentes, quae de iure ipsis confirmare et approbare possumus, eo modo et statuimus, ut ipsi nunc in perpetuum eis gaudere et frui sine impedimento et contradicto possint et valeant, et praesertim confirmamus et approbamus eis veterem illorum consuetudinem ut ipsi eligere habeant saecularem Vicarium, sive potestatem Doctorem Juris civilis, natum extra Episcopatum Tridentinum, sed id non aliter, quam si noster aut nostri Capitanei ibidem consensus accessivit. Qui Vicarius nobis aut Capitaneo, qui tunc temporis fuerit, nostro nomine corporale iuramentum ad sancta Evangelia iurare debet, quod nobis fidelis et obediens esse et recte iudicare velit, quo facto habebit potestatem ius dicendi idque exequendi iuxta statuta et ordinationes et consuetudines et secundum ius commune, pauperibus atque divitibus aequaliter iusticiam administrando: et siquis a dicto Vicario ad nos aut nostrum Capitaneum ibidem intra certum terminum appellare voluerit, id liberum esse debebit cuilibet, et dictus Vicarius, qui ex voluntate et consensu nostro aut Capitanei nostri fuerit electus, non longius in officio residere, sed elapso anno syndicari debet. Statuimus praeterea, quod cives Tridentini minus Vectigal habere debent et exinde vias, muros, pontes atque alia incumbentia restaurare, quemadmodum hactenus ex vetere consuetudine est servatum dolo malo semoto. Sed in praedicta confirmatione reservamus nobis et fratri nostro Friderico Duci, omnibus nostris haeredibus et successoribus Comitibus Tirolensibus omnem potestatem, iura et consuetudines, quae ad nos spectare dignoscuntur, et mandamus ob hoc Capitaneo nostro nunc existenti, et omnibus sequentibus temporis tractu, praeterea omnibus Capitanibus, Baronibus, Equitibus, Nobilibus, Praefectis, Iudicibus atque alijs omnibus nostris officialibus subditis et fidelibus, quibus hae literae ostensae fuerint, ut praedictis civibus totique communioni civitatis Tridentinae in dicta nostra confirmatione nullo modo violetur, nec ullum impedimentum eis in ea fiat, aut per alios fieri admittatur, sed eos manuteneant, nostroque nomine defendant, haecque est nostra certa voluntas per praesentes. Dato Bolzani die Jovis ante festum Simonis et Iudae Apostolorum, anno Christi nato millesimo quadringentesimo decimo quinto. Et haec quidem sunt verba huius diplomatis fideliter translata.

(11) Caeterum defuncto Ernesto Cives Tridentini ultrò se Friderico Duci Austriae tanquam legitimo suo Principi in fidem commiserunt, licet Episcopus mirum in modum ipsi Friderico ea de causa adversarius fuerit praesertim in Concilio Constantiensi; nihilominus tamen Dux Fridericus integram possessionem obtinuit.

(12) Fridericus ubi decessit, quod Oeniponti anno Christi millesimo trigesimo nono supra quadringentesimum factum est, successorem in regimine Tirolensi habuit filium Sigismundum fortissimum Principem. Sub eius administratione anno Virginis Matris millesimo quadringentesimo quadragesimo tertio in in absentia principis Sigismundi, Athesini tractus accolae Episcopi Tridentini injuriis quibusdam commoti civitatem Tridentinam subitanea et tumultuaria obsidione cinxerunt eamque de novo in potestatem suam redegerunt: erant autem Tirolensium quùm Urbem oppugnare adorti essent, ad tria millia; illis etiam complures in obsidione a Tridentinis interfecti sunt, graviterque vulnerati, cruenta tamen victoria potiti civitatem ipsam profligato Pontifice sub sua potestate constanter retinerunt,

(13) et paucis intervenientibus annis Serenissimus Archidux Sigismundus tanquam Princeps Tirolensis cum Aula sua in eadem sua civitate aliquamdiù commoratus est et feuda concessit. Legi diplomata, quae in primis regiminis sui annis elargitus fuerit, in quibus tali usus est titulo: Nos Sigismundus Dei gratia Dux Austriae, Stiriae, Carinthiae et Carniolae, Comes Tirolis etc; Et in fine Literarum sic: Datum in civitate nostra Tridentina sexta die mensis Iunij anno Domini millesimo quadringentesimo quadragesimo sexto. Per id tempus civitatis Tridentinae Capitaneus Archiducalis fuit Nobilis et Strenuus Vir Dominus Henricus a Mörsperg Eques Auratus, postea anno Christi millesimo quadringentesimo septuagesimo quinto, quùm Beatus Simon puer Tridentinus a Judaeis sceleratissimis horrendo supplicij genere martyrio coronatus est, Praefectum sive Capitaneum nomine Archiducis Sigismundi in civitate Tridentina egit Nobilis Vir Dominus Jacobus a Spaur, haereditarius Principatus Tirolensis Pincerna.

(14) Porro Sigismundus senio iam confectus mortique vicinus quùm nullos liberos relinqueret, Serenissimum Principem Maximilianum Romanorum Regem Semper Augustum suarum ditionum haeredem instituit, qui Comitatum hunc nostrum Tirolensem summa animi moderatione et prudentia singulari ad obitum usque suum administravit, civitatem Tridentinam suo subjectam Dominio habuit; nam ùt semper aliàs ita etiam anno Christi millesimo quingentesimo octavo Cives Tridentini tanquam Principatui Tirolensi plenè incorporati ab ipso Caesare in conventum publicum convocati sunt, eisque tali titulo Maximilianus Caesar Comesque Tirolensis lingua vernacula scribere solebat : Den Ersamen Unseren getrewen lieben IC den Räthen und Verwesern zue Triendt etc . – Erat autem ea tempestate Caesaris Maximiliani eius nominis primi sacratissimae memoriae, tanquam Principis Tirolensi in civitate Tridentina Praefectus sive Capitaneus nobilis Vir Dominus Adamus a Vveinegck, Caesarea Maiestate Consiliarius et Praefectus Castri Sigmundskron.

(15) Caeterum ne omninò quis dubitet, civitatem Tridentinam non Episcopo eius Urbis, sed cuivis legitimo Comitatus Tirolensis Principi subiectam esse, placet unas ipsius sacratissimi Caesaris literas testimoniales in medium producere, quarum principium et finem fideliter subtexo : Maximilianus divina favente clementia Electus Romanorum Imperator semper Augustus ac Germaniae, Hungariae, Dalmatiae, Croatiae etc. Rex Archidux Austriae, Dux Burgundiae, Brabantiae, etc. Comes Palatinus etc. Et in fine huius diplomatis haec verba leguntur : Datae in civitate nostra Tridentina die vigesimo octavo Aprilis, Anno Domini millesimo quingentesimo decimo sexto, Regni nostri Romani tricesimo primo, Hungariae verò vigesimo septimo.

(16) Divo Maximiliano Caesare viam universae carnis ingresso Invictissimus longèque potentissimus Princeps sanctissimae recordationis Carolus Quintus Caesar Augustus eius ex filio Philippo, Hispaniarum et Utriusque Siciliae Rege nepos, ditissimum, pariterque foecundissimum Comitatum Tirolensem in fidem accepit, quem deinde fratri suo Germano Ferdinando Augustissimo Romanorum Regi gubernandum commisit. Hoc temporum tractu Capitaneus Civitatis Tridentinae extitit Nobilis et Strenuus Vir Dominus Christophorus a Thunn in Künigsberg, Eques Auratus, haereditarius Episcopatus Tridentini Pincerna. Porro quomodo Archidux Ferdinandus postea Romanorum Rex, electusque Imperator semper Augustus religiosissimae memoriae cum Episcopis Tridentinae Ecclesiae convenerit, aut quas inter se contractiones, quae pacta conventionesque habuerint, Cancellariae Tirolensis alumnis investigandum relinquo. Sed hic orationi nostrae finem tandem imponere remque concludere decrevi.